К1оььнч1алг
( Туьйра)
Цхьана къеначу ден-ненан цхьаъ бен воцуш к1ант хилла, нанас, хьостуш, цуьнах К1оьнч1алг олура, изза олура юьртахоша а. Дика накъост вара иза нанна а, къеначарна а.
Цкъа хьуьнах ваха дийзира К1онч1алган шайна дечиг дан. Кхузахь тилвелира к1ант. Буьйсанга вахча, цхана дитта т1е велира К1оьнч1алг. Б1аьргаш набарна дазделира.
Ц1еххьана кхуьнан б1арг кхийтира цхьана генарчу жимчу серлонах. Охьа а воьссина, к1ант д1аволавелира серло йолчу аг1ор.
Воьдуш-воьдуш, х1ара т1екхечира цхьана тишчу, дечигах йинчу лаппаг1на. Не1 тоьча, араделира доккха, боьмаша Маймал.
Мацделлачу Маймалан ч1аг1а самукъаделира:- «Х1инца-м меца дуьжур дацара со», -ойла а йина, цо к1ант чувигира.
Дехьачу ваьккхина, К1оьнч1алг д1а а вижина, сехьа чохь шеен цергаширъян х1оьттира мекара Маймал.
Кхано цо хаьттира, к1антана наб озийний хьажа г1ерташ
- Вижнарг мила ву, вижазверг мила ву?
- Вижнарг со ву, вижасверг а со ву! – жоп делира к1анта.
- Ва К1оьнч1алг, хьо д1а стенна ца вуьжу?
- Со тхан нанас, дика вуза а вой, вижавора.
Йиш йоьхначу Маймало, катоьхна хьаьвзина, кхаллар а, етташура а елира к1антана.
Юха а, иза вижний техьа аьлла, хьаттира:
-Вижнарг а мила ву! Вижазверг а мила ву?
-Вижнарг а со ву! Визажверг а со ву!
- Ва, К1оьнч1алг, хьо сема х1унда ву, д1а х1унда ца вужу хьо? – дарделира жижиге сатуьйсу Маймал.
-Дера со тхан нанас иштта ма ца вижавора,- х1илла хьавзийра к1анта.
- Ткъа кхин муха вижавора хьо цо?
- Со нанас, цецан чохь хи а дохьий, цу хица лийча а вой, ц1енчу меттахь вижа вора.
Цо бохучух тешна Маймал, сихха, цаца а эцна, хит1а дедира. Схьаоьцура Маймала хи – охьадоьдура, схьаоьцура – охьадоьдура.
Маймал хи т1ехь доллучу хенахь, к1ант, сихха корах ара а иккхина, шеен ког мА-боллу хьуна йисте д1аведира. Цхьана таллархошна т1е а нисвелла, ц1а вахара иза.
Ткъа Маймал дуккха а лаьттира цацан чохь хи эца г1ерташ. Эххар а, шена тешна- бехк бина хиларх кхийтира маймал.
Хан-зама д1аелира цул т1аьхьа. Юха а дечге ваха новкъавелира К1оьнч1алг. Ша Маймална ца вовзийта, к1ужал б1аргаш т1ехула йиллира, куьг, бехчалг а йихкина, коча тесира, чолакх ду моттийта.
Вог1уш, К1оьнч1алг т1екхечира Маймал дехачу гуона. Гу буьххье а ваьлла, д1ах1оттира иза. Маймалан б1арг кхийтира кхунах. Т1аккха Иаймало дийхира кхуьнга, шена шун юьртара к1ант везара, и мичахь карор вара дийцахьара аьлла.
К1оьнч1алг ца вевзенера цунна. Шеен к1ужал д1а а х1улйина, куьг парг1ат а даккхина, д1ах1оьттира к1ант.
Карзахделира Маймал, гунна гобаха х1оьттира иза.
- Делахь, К1оьнч1алг, цу лекхачу гу т1е муха велира хьо? – хаьттира цо.
- ведда, ведда, д1огарчу попан диттах ластийна, корта туьйхира ас, цо хьалакхоьссира со. Ч1ог1а мел туьйхи а, лекха а кхуссуш.
Цо дуьйцург боккъал а хеттачу Маймало, догах корта туьйхира диттах. Эццахь исс дакъа хилира къизачу Маймалах. Ткъа, К1оьнч1алг, ворда йоьттина дечиг дохьуш, ц1а веара. Кхин адамашна зен ца дира зуламечу Маймало.
*** *** ***
Муру
Аьхке.Йовха аьхке.Т1ек1елдиначу ц1енойн уьйт1ахь йоккха г1овг1а ю.Бераш ду ловзуш6г1амарех,г1улкхех.цхьадерш хехкалуш ду апари кепахь йиначу эчиган конструкции ..
Нехаш д1акхуьссу яьшканашна йиисте хиъна 1аш пису ду.
1аьржа-мокха. Бос . Дакъаделла ду иза,цхьацанхьа месаш а тилла .Б1аьргаш а муц1а доьлла ду..
Гуш ду иза цонгуш хилар. Цуьнца цхьанне а бала а бац. Цуьнца муха хир бу иза.адамийн вовшашц йолу къинхетаман з1е тохара мальелча…
Нехаш д1акхийса баьхкинчу наха х1ума тосу царна..Бепиг ,жижиг ..адам дуьзна ду а ду хьалхачул,амма къинхетаме дац тохара вай кегий долч хенахь санна.Цициган г1ора а дац яьшки т1е хьал дала а.
Муру ю цициган ц1е.Иза сунна а девза ,жима долуш цхьацца дарбанаш лелийра ас цуьнан б1аьргашана…цуьнан нана а мА ю х1инца а дийна …Чудига лиънера сунна иза,амма чохь жима бер ду,цунна ца мега цицигах куьг 1отта.Ара мА веллинехь т1аьхьа а дера уьду цунна Саид,маара а дуьхку..цулт1аьхьа сурханаш…
Суна къахета цунах,мел ас дола дарх а ,бос а ца боху цунна т1е…
Уьш масех к1орни яра б1аьстеннан юьхьехь йина..Дехьа ц1а чуьра к1анта легашка сара тесна цхьаъ, йина ,важа подвал чохь хи чохь елла,ткъа х1ара цхьа миска дисина…
Шеен Ннна т1аьхьадолий лелаш а го иза 1уьранна цкъа -цкъа «Мурр» бохуш,цундела олу асий ,Саидсий цунах Муру .
Сан ницкъ кхаьчча ас хьанга а дуьгуьйтур дара и кхаба..
Хьастаг1 цхьа зуда ю йог1уш.цициган к1орни эца йоьду иза…
Цуо тетина мах а лой даладо к1орни .. Кхул кхин нисделла а дац иза..
Делахь ойла йо ас,цигахь духкучохь шеен езрг а юуш т1ек1елдаьлла 1а
Муру д1адуьг1 луларчу хьехархочо.....
*** *** ***
Малонча Марха
Урок йолаелира .Уггаре а т1ехьарчу партии т1е а хиъна къайлаяьлла 1ара шеен боккха сийна ши б1аьрг стоьла т1ерачу тептар т1е а боьг1на Марха.Цуьнан х1инца кхера дезара,ц1еран болх ца беш еъна юха а.
«Везан Дела,хьехархочуьнга мА таллийталахь,мА хьажийталахь _иза бохуш ойла йора 5-чу классан дешархочо ,цунна хьалха уроке бехк боккхуш яздинера дневника т1ехь .Х1инца шиъ диллахь ,х1ун аьлла мами б1аьргаш чу хьожур ю со.»
Хьехархочо ша дим а мА-хаттара салам –маршалла хаьттира хьалха.Юха классан ун т1е терахь а д1аяздира ,тема а.
Хеда сатуьйсуш яра иза тема а йийцина 1ад1аре..«Селхана эрна тайнигех ловзуш.лечкъаргех ловзуш,уьдуш лелашехь д1адаьлла де а дагатесира йо1ана .»Чу мА кхаьччинехь ,сайн х1ума а йиина урокаш а йина ловза яха ц мегара со»_ша шена дог эт1ара йоь1ан.дера х1инца куьйгаш голаш эгош-м 1ен дезра дацара..
Яха Саидовна х1инца шеен нийсачу осанкица классачухула схьайолаелира. «Молодец!» Дика йина ,Молодец! Хезара сих-сиха ..
Хедина т1екхечи. Сеци ,юха оьг1азе д1ахьаьжи,гаррийнехь эгайо йо1 гича ,къахийти.
-Марха,и х1ун ду ахь лелориг,юха а болх ца бина ахь? –Хаьттира цуо йо1е,б1аьргаш хих буьзна 1ачу.Ша латта бухахью ,стиглахь ю ца хаьара йо1ана.
Цунах кхеттачу хьехархочо масалца кхетам белира йо1ана…иза са мА а йоккхуш.
Марха,хьажал хьайга мел оьзда хаза йо1 ю хьо,мел дика йо1 а хир яра хьох Малон кара ца яхнехь .
_Мало х1ун ю?-хаьттира хьалха партит1ехь 1ачу Вахас.
-Мало дера ю текхна ,буьйда ,нехан могшалла талхайе зуламхо._Акхаро ю иза7
Дера ю цул а оьшуш-м ,акхарочуо-м ижу лохий а къа мА хьоьгий..
Ткъа малон массо а аг1ор воьхку стаг,боьхку цуьнан г1уллакха дарехь болу лаам.,шена луург бен чекх а ца долуьйту цуо.Стаг дакъаза а воккху ,ша бохург а дойтий.
Марха ч1ог1а холча х1оьттинера. Х1инца и мало цунна цхьа хьераяьлла ешанах тера стаг я зуда хетара..
Цу дийнахь ц1а еанчул т1аьхьа сихха чу нуй горгам а хьаькхна,уьйт1а девзиг а т1ехь.Юха нанна пхьег1аш юьлуш г1о дина,сихха урокащш йира Мархас. Книжка йоьшуш 1уьллучех д1таь1начохь наб кхийтира…
Кхеран тишачу ц1а чохь лами. Цу лами т1ехула хьалайолу х1ара ,д1ахьажча го т1ек1елкхиссина х1умнаш,нехаш,т1орк1аз ду лаьтташ,.Цу т1ехьа цхьа къайла волу. Охьа хецна месаш а йолуш ,буьйда ,текхна ,..Хьажахь Х1ара ю-кх Яха Саидовнас йийцинарг. Д1аяло ,д1аяла кхузара _иза эккхо г1ерта Хеда.
_Хеда ,д1аяла кхузара ,яло чу а г1ой диван т1е д1йижа.нана яра книжка маара а йоьллина наб кхетта 1а Хеда сама яккха г1ерташ…
*** *** *** ***
Хоккей
-
Школера ц1а вог1уш Салманна дуьхьал йолура Хеда.
-Салман,ахь сунна х1ун еъна?,- олий.
-Шена нанас школе воьдуш деллачу эппазах,кхуо шена хи йистехь йолчу жимчу базарара дечиг т1ера марзолгаш-говраш оьцура, я къоламаш дахьар дара…Цкъа-цкъа соьме дузура шеен ахча…
Йишина дукхавезара иза,догдика адам дара,шена ца духкуш а кхунна х1ума оьций вог1ур вра школера чу..
Цкъа туькана чу вахара Салман,берийн тайнигийн туькана.Цу чохь ян а йоцуш х1ума яцара :тайнигаш,бехчалгийн тотеш,берийн пхьег1аш, машенаш,говраш, лоппаргаш,..
Вехха д1асахьоьжуш лаьттира Салман туьканахь,хьесап деш,х1ун эцча дика хетара дара те йишина,х1ун йог1у те шена ша к1ирнах вовшех тоьхначу соьмех.
Ц1аьххьана б1аьрг т1ехь сецира цуьнан хоккей-ловзарна…б1аьргаш къегира.
Эчиган го а болуш ,кегийн серийн г1оьнца хьайна мА-тов хоккейхой д1асалело йиш а йолу ш..
Цхьа к1ант вара х1инца иза шена эца а эцна д1авахале хьожуш..
Салманан цергех хи делира…Т1е а хила йохкэцархочуьнга хаьттира цу:
Деца ,х1ун доьхуш ю шун и хоккей?
-Пхи туьма доьху к1ант, куьйгаш мА 1итталахь йог1ор ю ахь,-аьлла цхьа чамбоцуш йист хилира Деца-м..
Г1ийла туькана чуьра аравелира иза,ойланашца охьавеара «Пхи туьма,мА дукха а ду иза , маса эппаз ду и ,ша чот еш лорура цуо ,пхиъий,пхиъий. кхуьнга-м иза итт баттахь а гул лур дац,Хедина цхьа а х1ума ца эцча а…
Лулара Хьасан волчу вахара иза.
-Хьасан,вайн туьканара хоккей гиний хьуна.д1асакхуссуш шайба а йолуш,пилигаш а карахь хоккейхой а.Эх1, и 1аламат,пхи туьма доьху-кх,пхи туьма…
Хьасанан а ала х1ума ца карийра,цуьнан да ц1ахь а вац генарчу балха вахана ,СА туьйсийла к1еззиг ду,цундела кхин хеттаршка а ца волу иза…
Пхитуьма х1етахь ц1ен кехат дара т1ехь Ленинан сурт а долуш,.Доккха ахча дара иза воккхачунна а берана-м х1етте а…Цунах х1ета 500 сирамкийн ботт йог1ура ,250 булка 1аьржа бепиг дог1ура…дика ахча дара иза-м…
Г1айг1ане вара оцу деношка Салман ч1ог1а.чу-ара моссаза вели а,д1а таь1ча а ,ловза вахарх,школехь-массанхьа и хоккей дуьхьалара д1а ца йолура цунна …
Нене аьлча х1ун дара те?Да ц1ахь вац,иза а ву генарчу балха вахана,,ненехь хир дац,я хилча а лур а дац…Б1арзвелла хьийзара иза…Оцу ойланашца цкъа д1авижча г1ан гира к1антана .Кхаьрга ненана еънера…Салман сихха т1оьмиг чухьаьжира.Т1оьрмиг чохь ц1ен,сийна духарш доьхна басаршца кечбина дуткъачу эчиган хоккейхой…К1анта т1екхетта барт баьккхира Нанина.Ц1еххьана шиб1аьрг схьабиллира,нанас байн барт баьккхинера к1антана ,и цициг сана хьаьвзина маьнги т1ехь 1уьллуша а вайна. Цунах къа а хетта…
«алий ас нене,х1ан-х1а,лур дац, я хир а дац,эрна ду,лаха деза ас чохь»
Дукха 1уьйрана аравелира иза ахча лаха,урамновкъахь а лийлира,лаьттахь а лийхира ,т1екхаьчначуьнга цхьацца пуьташа буьттуш,амма цунах а г1уллакх ца хилира..
Дукха ойланаш йинчул т1аьхьа,Салмана сацам бира ,карадахь чуьра эца пхитуьма,юха охьадуьллур долуш,вовшех а тоьхна…
Шифонера чуьра д1адоладира таллар.Ден костюм киснахь дара,кхунна д1адиллина 1уьллуш сана ц1ен кехат.
Меллаша схьаийцира,кисана диллира шеен,ц1еххьана йовхо еара дег1е…къола дара цуо деш дерг…
1уьйранна школе воьдуш,кхуо цхьа ойла йора:»Везан Дела д1аэцна мА хилийталахь и хоккей,сихха цунна т1екхача везаш вра Салман,х1ун хаьа д1а а яьлла вуьсийла.
Ма ваххало сиха туькана чу тилира х1ара,цхьадикка иза-м лаьтташ яра…Кисанара схьа а даьккхина ц1ен пхи туьма д1акховдийра Салманна ,ша хьацарца даьккхинча сана…
Х1инца кхуьнан мерза г1енаш къахкийна хоккей .кхуьнан марахь йоллура..
Чу мА вахинехь д1а эр ду нене…
Хоккей кхуо чу ца яьхьира ,ца х1оьттира ,иза лулахочуьнга Хьасане д1айиллийтира..Х1ора сарахь ша ловза а воьдуш,хан йоьдура Салманан.
Нана шеек а яцара цунах,х1унда аьлча цуо шеен доьзал цкъа а цхьанна а х1уманна т1ехь эша ца битнера, массо а х1ум..
Ткъа цуо чуьра ахча оьцур дара аьлла-м цунна г1енах а дага а ца деънера.Я цуьнга х1уманна т1е мА кховдалахь ала дезаий а ца хиънера…ша мА сссо а г1ор лерина кхиош хиларна иза а,Хеда а..
Гуьйре а т1екхечира…хох-саьрамсекх,хьаьчк1а-кхоь д1аерзоран МУР.
Салман шеен къолаца вехаш вра.Кхуо хоккей шозза-кхузза чу а еънера ,луларчу Хьасана йитина шегахь аьлла,,,Иза-м юрт юккъехула лелаш хиллера:Хьасана шега хаьттича Зиявди ю олуш ,Зиявдис 1имрани ю олуш лелаш хиллера хоккей юкъара а хила,…Салмана а еънера шозза чу,цуьнга-м и кхочуьйтуш а яцара,кхуьнан къайле хуучу доттаг1чша…..
Цкъа сарахьуо лула Хьасанг1арга саг1ийна х1ума яла яхнера Салманан нана Х1азан.И хоккей ловзош чохь церан бераш гича,и хаза а елла.Салманна а эца еза ша аьлла дага деанчу нанас хаьттира:
-И хоккей вай туьканара-м ца эцна ахь ,Зулпаъ?
-Дера ца эцна ас-м ,эцца Зиявдин ю бохуш лелош ю кхара х1ара,к1ордийна хьех яьлла сунна цуьнан г1овг1а…
Хьадал к1ант д1аяккхал и д1алол и шайн йолчаьрга…
Х1азан цецъелира ,Салманас-м Хьасанан ю мА элира шега иза ,цхьана х1уманна т1аьхьа кхи йуьйлира иза х1инца…
Кесирас ,Зиявдин нанас шайн яц,1имранера ю элира хоккее …
Йолаелла Нуржан йолчу яхара ..Нуржана хоккей Салмани ю бохуш лелош ю=кх кхара аьлча,лов аьлла ц1е летира ненан кийра.
Ма-кхуьу сиха еара чу,схьат1евалийра к1ант,
Оьг1азе яра нана,
-Схьадийцал чехкка хоккей мичара яьлла хьуна,ас ларми чу кхуссур мА ву хьо оцу дехкашна юккъе,хьо пуьташ бота 1емина…?
Кхурош сана хиш охьа девдира к1ентан б1аьргашкара,кхеравелла ,эго велира иза,ненах оза а лора к1ант
Оьг1аз яханчу Х1азана даггара ц1уна сра биттира к1антана настарех,дохковаллац…
Вахана хоккей яхьаш чувеара к1ант,иза-м тиш а елла яра дукха хихкина,..
Кхин цхьа а кхел яра к1анте хьоьжуш,Да вара кестта ц1а ванн везаш.Цуо ниййат дира оцу дийнахь кхин цкъа а ца олуш х1уманна т1е ца кховда…
Неханчуьра ша ца эцнадела ,ша къола дина хеташ а вацара к1ант…
1993 шо
Бераллера
Шо шаре долуш ,дахаран новкъа г1улчашца Г1еметтах1оттаран анайисте йолуш,бераллех дагалийцамаш меттаххье иесан ларми чохь…Бералло йитина лар шеца д1ахьо адамо валлалц..
Ирссе бералла йолуш баьхначу адамийн дахар а токхе чекхдала деза аьлла а хета…
Бералла муха а хиллехь къона хаза ю ша цунна иза къиза ю ала а х1уттур яцара…
Амма берийн дог синхамех ,кхоллараллийн ц1арах дузуш долу дахар ,муха а дийцича а ша-тайпа хила деза-кх…
Суна сайн бералла дагайог1у дукха хьалхе дуьйна ,3- 4 шарера дуьйна ….
Цунна тоьшаллаш ду сан ас шерашца бусту цхьацца хиламаш..
Тхан ненан нана ,Дала декъал йойла иза,Араш,Дешериев Юнусан йиша санна кхиийна яра иза,ши а нана йоцуш байш кхиарна.
Уггаре а сан бераллийн чам марзбинарг сан Ненана нана яра,Ала олура оха цунах..
Сан х1етахь 4 шо хир дара.....
Шалаж т1е лийча даханера тхо, со а, соьца кхин а баккхийнарш .. Шалаж тхуна гена ца дог1ура ,иза цхьа доккха к1орга хетара …Сан коч охьа яьхьира хино,шел луш йистах яьлла 1аш яра со,билггал дага а дог1уш 3-4 шо ду сан, эгош 1аш яра ,кхера а кхоьрура ненах,коч хие яьхьна дела…
Шалажна т1ехула тиллина жима т1ай дара(х1инца а долуш ду иза ,эчиг хийцар бен хийцам боцуш. Цу т1айт1ехула д1асалелара даим , а ша йог1уш-йоьдуш Ала,..
Ц1еххьана б1аьрг кхийтира сан т1ай т1ехула схьа йог1учу Ненан ненах, цхьацца йорт еттара цуо шеен мА-хуьллу шеен йо1ана накъосталла дан г1ерташ. Диъ бер тхан ненан х1етахь .
Эх1,сан х1етахь и гича тохалуш хила дог ,х1инца а иштта хилча ,мА кхечу аг1ор гур дара х1ара дуьне.
Сихха марахьаьрчиар а со Алана, цхьа ша-тайпа хаза хьожа ,х1ан-х1а духин хьожа яцара и, цхьа мерзачу архьан хьожа йог1ура цунах…
Сихха т1оьрмиг схьабаьстира Алас ,иза даим а буьзна хуьлура йо1ан берашна т1ейог1уш,
Дуьненахь а йоцу якъийна хурмаш хуьлура ,Маккара хурмаш,даим а сана .
Сихха со маара а къевлина :
-Нана мА яла хьан, шеллуш 1аш ю-кх хьо кхузахь,-аьлла цкъа со шена т1е а озийна,юха,
Катоьххина т1оьрмигчуьра цхьа баргал схьа а яьккхина (масех сунна яхьаш кучамаш яра уьш)царех цхьаъ сунна т1еюьйхира цуо…
Суна х1инца а дагайог1у иза,нанас дуккха а лела а яйтира тхоьга цуо кхехьна бедарш..К1айн -сина яра иза,доца пхьош а долуш,цхьанне а ца хуьлучу кепара галстук а йолуш хьалха , пурхнехьа к1айн-сийна мог1арш доьлху…Юха схьадаьккхина тайниг а кховдийра, мара а йоьллина юха чу йигира,..
*** *** ****