Куьрсарнавайдан дафт1ар

Фейзудин Нагиев
КУЬРСАРНАВАЙДАН ДАФТ1АР




ДАГЪВИ ХУЬРЕВАЙ ЛЕКЬЕР

Дуьнйадал вилиз такур хьтин, акурт1ани ч1алахъ тежер хьтин аламатар гзаф ала. Амма заз акур аламатдин ч1алахъ зун къени жезвач.
Яраб ам ахвар тирт1а?..
Яраб ам гьакъикъат тирт1а?..
Са сеферда заз редакторди зверна: «Флан дагълух хуьруъкай са макъала кхьена к1анда. Бес, — лагьана ада, — ана са ажайиб адетар гвай халкь яшамиш жезва. Килиг абурун нугьватдиз, абурун адетриз, абурун ацукьун-къараггьуниз, к1ват1а жуваз матриял, вазни чир хьуй, чазни кхьихь. А к1валах ви гъиляй кьенвай кар я».
Командировкадин пул-зат1 къачуна, рекье гьатдалди вилик зун чи алимрин патав фена. Белки гьабуру заз са меслят къалурин.
— Абур к1елерикай я, — лагьана заз миллетрин гьахъ-гьисабдин пешекар са алимди.
— Ваъ, — лагьана муькуьда, Аллагь авани, авачни чирдай — гьа рекьерин пешекарди. —К1елер абурун тухумдин са т1вар я. Заз чида хьи, абур циц1ерикай тирди. Гьатта бязи кьибле алимри абур цаварилай атайбур я лугьузва. Мад к1елер цаварилай къвеч кьван. Къвез хьайит1а, цаварилай циц1ер атана к1анда.
— Ваз абуру чпи вуч лугьузват1а чидани? — алава хъувуна садлагьайда. — Абуру чпиз лекьер лугьузва.
— Гьамни цаварилай атайбур тирди успатзавай са делил я, — рази хьана кьведлагьайди.
И рахунрикай са кфетни хкудиз тахьай зун эхирни рекье гьатна. Махарик квайди хьиз, улакьдай эвич1айдалай кьулухъни гьа жуваз къалурай терефдихъди фена зун. Дере ат1уз, тепе ат1уз. Къумбакдилай кам ягьиз, кк1алда риб ак1уриз, ц1имилдилай хкадриз. Атана агакьна, дагъларин к1еме авай са хуьруьз акъатна.
Хуьруьн вилик, хуьруьз агакьдалди, сурар квай. «Къала кван, — лагьана за, —зун и сурариз килигин. Жемятдин ацукьун-къарагъун сурарай хъсан аквада. Сурар элкъвена къванцин паруда тунва. И агалайвили, сурар к1вачик тахьуни, ина мал-гьайван тахьуни и хуъруьнвийрин эдебдин кьакьанвал, чпин бубайрихъ, хва-стхадихъ, чпихъай къакъатнавайбурухъди авай майил, еке гьуьрмет къалурзавай.
Амма и сурара заз аламатдин са кар акуна. Ина бязи къванерал са кхьинни алачир. Кхьинар алайбурукайни виридалай яшлу касдин къад йис тир. Амайбур авай ц1уд йисар, вад йисар, гьатта гзафбур ьвед-пуд йисар яшамиш хьана кьейибурни. Аквадайвал, им жегьилар кучудзавай накьвар тир. Бес абуру кьуьзуьбур гьина кучудзава? Амма мукьварив мад маса сурар галачир.
Сурарай экъеч1на xyьруъз хкаж жедайла заз мад са аламат акуна. Хайадал алай зурба хъархъу тарцикай ч1улав са зат1 куьрсарнавай. Мукьув атана килигайт1а, к1арасдин агалай магьфе-сандух я. Урусри адаз гроб лугьуда. Ништа адан шумуд йисар тирт1а. Мурс акъатна к1арас тахта вичел алай хьирхьамрин гъиляй ц1аруз аквазвай. «Яраб им вуч зат1 ят1а?» – хияллу хьана зун.
Хуьруьв агакьайла, йугъ хурушум хьанвай. Хуьре к1елерин эвердинни хперин гьайдин ванер гьатнавай. Вири хуьрерин рекьери хьиз, и хуьруьн рекьини гъана зун кимел акъудна. Атана салам гайивалди, кимел алай куьзуьбуруни кваз къарагъна зи салам кьуна. Адетдин жузунар, хабарар кьурдалай гуьгъуьниз са кьуьзуьда (ам виридалайни инал ч1ехиди. яшлуди хьиз аквазвай) завай вун нин мугьман я, лагьана жузуна. За жув гьи дердидиз атанват1а лагьайвалди, лацу чуру квайда, виридахъ элкъвена, зун вичин мугьман тирди малумарна. За амайбурун чина серии гьатайди кьат1ана.
К1вале, вилик гъайи фу-зат1 т1уьрдалай кьулухъ, за кьуьзуьдавай жуваз секивал тагузвай кардикай жузун кьет1на.
— Я буба, — лагьана за, — жузун айиб тахъуй, бес куь сурара кучуднавайбур вири жегьилар вучиз я? Куьне тахьайт1а кьуьзуьбур маса накьвара кучудзавани?
— Ваъ, я бала, — са т1имил хъвер кваз рахана кьуьзуьди, — чна вири жемят гьа са сурара кучукзава. Эхь, эхь, — вилералди зи суал акъвазарна ада. — Ингье къе вун атана зи ц1увад йис хьана.
— Ак1 ят1а зун куь хайи йикъал расалмиш хьана ман, — лагьана за, квез зи патай куь 115 йис хьайи йугъ мубаракрай!
— 115 ваъ, гьак1ан ц1увад, — зи гаф ат1ана кьуьзуьда.
— Гьик1? — мягьтел хьана зун. Заз кьуьзек зал хъуьрезвайдини аквазвачир.
— Инсандин яшар, хтул, — кьуьзуьда вичи чай хъвайи истик1ан къерехдихъ ч1угуна, — инсандин уьмуьр ада тухвай йикъарикай, йисарикай ваъ, а инсанди масад паталди авур са хийирдикай, хъсанвиликай ибарат я. Чун инсанрикай чара ва яргьа и дагълух хуьре сарзавайвиляй, чи патариз, артух кас-мас акъатзавач. Гзаф сарлай хатадай хьиз акъатай и вун хьтин мугьман атайла гьар са хуьруьнвидиз ам вичихъди ч1угваз, вичин к1вализ илифариз к1анзава. Хъсан хьана гена вал, кимел къведалди, масад гьалт тавурди. Тахьайт1а вун зи к1вализ кьисмет жедачир. Ингье, къе вун себеб яз зи са йис мад артух хъхьанва, — рехи спелрикай хъверна ада. — Чи жемятди инсандин яшар хайидалай инихьди ваъ, ада са хийирдин кар авурдалай кьулухъ гьисабда. Тахьайт1а кьуьзуь хьана кьейибурузни кхьинар алачир ц1алц1ам къванер кьисмет жеда. Им виридалайни айиб кар я.
— Бес а хъархъу тарцикай куьрсарнавай зурба кьвати вучтинди я? Вични халисан гробдиз ухшар я, хашпараяр кьейила кучукдай.
— Вун гьахъ я, хтул. Ам гьа вуна лугьузвай груб я.
— Вагь! Чи патара гробар жеч эхир! Ина хашпараярни яшамиш жезвани кьван?
— К1ант1а хашпара хьуй, к1ант1а чувуд хьуй, к1ант1а са масад — аникай зарар авач. Абур вири дин гвай инсанар я. Анжах мусиббатдин кар я саникайни тахьун. Жув хайи накьв, жуван ери, жуван халкь тахьун. Чиликай, цавукай пай ат1ун. Гьич са бендедиз кьисмет тахьурай ихьтин крар, я Аллагь, я Ребби! — чинивай гъил ч1угуна кьуьзуьда. — Амин! Ат1а грубдавайдаз кьисмет хьайи кар. Ам мусиббат я, бала. К1валивай-къавай хьун, чиливай-цавувай хьун…
— Ак1 хьайила адан къене дугъриданни инсан кучуднавани? Акайла ам дугъриданни гроб я ман! Аламатдин кар я. Бес ам куьрс вучиз авунва? Эл-адетдивди кучуд тавуна?
— Бес вири аламат гьана авачни, чан бала? Ам гьина кучукда? Цаварал? Чилерал? Гьи чилерал? Гьи ерида?
— Бес адаз вичин ери авачирни? Ам яз вуж я? Гьибурукай я?
— Ша, за ваз галай-галайвал ихтилат ийин. Тахьайт1а, заз аквазва, ви суалар пара жеда, вавай кьарай кьаз жезвач.|
Гьар са инсанди, халудин, вичин эхир кьиликайни фикирна к1анда. Анжах са кьилхьуьникай ваъ. Лугьун хьи, инсан эхиримжи рекьиз гьик1 гьазур жезват1а, ам эхиратдиз вуч гваз хъфиз гьазур хьанват1а, гьам я адаз къвезвай къимет. Адан уьмуьрдин мас. Лайихлу инсандиз лайихлу кьиникьни лазим я. А гробдин къеневайдан са акьван гзаф яшар тушир. Гьатта чи хуьруьн гьисабрай адан са йисни хьанват1а чидач. Ам кьена са акьван пара вахтар фенвачт1ани, ам садан рик1елни аламач. Ам вуч тир – вуж тир? Адан арха-марха вужар тир?.. Заз адан буба хъсандиз чидай кас тирт1ани, завай ам заз чида лугьузни жедач. Куьз лагьайт1а, а хазан, а тухум артух хуьруьк акахьай хазан тушир. Абурун бубаяр, абурун бубайрин бубаярни гьахьтинбур я лугьудай. Артух юкь агъузна к1валахай инсанар абур туширт1ани, девлетар абуруз гзаф авай. Лапагар, малар, мулкар, ник1ер... К1валерални гьамиша къаравушар, гьамбалар жедай. Абурун эсилар са гьинай ят1ани атана ацукьайбур я лугьудай. Амма гьинай я, вуч я — садавайни лугьуз жедач. Чебни чи хуьруьнвийрин акунриз ухшар авайбур тушир. Кьилел кьуьзуь хьайилани рехи тежедай къалин бурма ч1арар. Ири, элкъвей ч1улав вилер. Далдамдин рувар хьиз дак1ур пlyзарар. Къумрал хам, къалин ч1ар алай... Ингье, гьа ихьтин менсебар тир. Заз абуру хуьруьнбуруз са хъсанвал авуна чидач. Дуьз лагьайт1а, са писвални авуна лагьана заз ван хьанач. Абурун эхиримжи эркек гьа куьрсарнавайди я. Адалай къир, адан бубадихъ мад велед авачир. Рушар гьарма саниз тухвана. Абурни мал-девлетар вири чпин стхадиз гьатна лугьуз мад, бубадихъ агат хъувурди туш. А фасикь лагьайт1а, вичин буба кьейилани хтай кас туш. Гьахъ лагьайт1а, садра хтана ам. А ч1авуз хуьруьн савет1дай адаз са дакумент к1ан хьанай лугьуда. Вичин бубаяр и хуъряй тушир, абур иниз са гьинай ят1ани куьч хьана атайбур тир, лугьудай дакумент. А карди гена хуьруьнбурук ажугъ кутунай. И хуьре хана ч1ехи жен, хуьруькай кьил къакъудин? Гьак1 хьана, хтул, Эхь. Ахпа ам квахьна. Садазни адан патахъай са ван-сесни мад хъхьанач. Таъа чи хуьруьз яру хашар алайбур къведалди.
— Яру хашар алайбур вучтинбур я, я халу?
— Абурал лацу халатар алай. Нерилай агъуз чинарни лацу жунайралди кут1уннавай. Халатрин хуруйрал, далуйрал еке яру хашар алай. Гьабуру гваз хтайди я а груб. А ч1авуз атана хуьруьнбур вири к1ват1 хьайи чкадал чаз дилмажди ик1 лагьанай: «Куь хуьруьнви Хуан Гадес вири дуьнйада т1вар-ван авай алим-философ я. Ам анжах са чи дамах, виридуьнйадин дамах ваъ, гьак1 куь лезгийрин дамахни я. Квевай адалди дамах ийиз жеда. Ихьтин яргъал, биц1и хуьре икьван зурба медени кас хьунал чун гзаф мягьтел я. Чна адан эхиримжи т1алабун тамамарзава. Ада вич кьейила хайи чкада кучуд лагьанай. Амма адан паспортда са маса хуьр кхьенвай. Ана мейит кьабулнач. И кас чпин хуьруьнви туш лагьана. Ахпа чун вири архивар туп1алай авуна килигайла, чаз, ам куь хуьре хайиди яз жагъана». Ик1 лагьана, атайбур хъфена. Гьич акъвазни тавуна. Тади кваз. Яру хашар алай вертелутда аваз. Мад хкайдаз вуч ийида? Кучудна к1анда. Жемятди ам кучудун меслятна. Ат1ана сур-кьул. Атайбуру чаз груб ахъай тавун тагькимнай. Чна ьак1ани вучдай адан грубдикай ахъайна. Ништа шумуд йикъар тирт1а ам рекьера аваз. Кучудна чна ам сурарин кьилихъ. Амма аламат! Пакад йукъуз акуна чаз – груб чилик квач. Сур алай чкани гьич кягъ тавур хьиз кьул хъхьанва. Мад к1ват1 хьана чун. Мад кухтуна чилик. Пакад йукъуз, ай аламат, ам мад чиликай хкатна! Эхирни пуд лагьай йукъуз кучудна ам, жемятди вилив хуьн меслятна, им вуч кар ят1а акван. Са кьуд-вад кас йифиз уьлхуьз акъвазна. Зунни квай абурук. Варз алай йиф тир. Садра акуна хьи чаз, сур алай чка дак1ваз гат1унна. Сурун к1унт1 къвез-къвез еке хьана. Са гьинай ят1ани дишегьлидин яваш ц1урдин ван къвезвай. Налугьуди, и мукьув хьиз дишегьлиди аял хазва. Садлагьана к1унт1 пад хьана анай чилел чна чилик кутур груб хкатна гадар хьана. Ахпани ц1ур яваш хьана, чилни михьиз дуьз хъхьана. Налугьуди, анал сур хьайиди туш. Чай садайни са гаф акъатнач. Чаз кич1ени хьанвай, и кар чаз аламатни тир.
«Ам чили кьабулзавач, — лагьана пакад йукъуз хуьруьн камалэгьлийри — ам гьак1 чилел туна к1анда». Амма чилел тунни виже къвезвачир. Ч1уран-зат1, ничхир-мичхир я, гьак1 гадарай мейит тадани абуру? Гьавиляй ам яц1у муфтулдалди кут1унна ат1а кьвалал алай хъархъу тарцикай куьрсарун меслят акуна. Гила а тарцелни «груб куьрсарнавай тар» т1вар акьалтнава. А тарцин мукьувай гьич ничхирдини лув гузмач. Я жемятдини адан патав фидай жуьрэт ийизвач.
— Акьван зурба тарцел ништа гьикьван к1ерецар жезват1а. Бес куьне к1ерецар кьванни к1ват1завачни?
— Астафируллагь! За ваз вуч лугьун. А груб куьрсарайдалай кьулухъ тарцел к1ерецар ваъ, са маса жуьредин емишар жезва. Гьа к1ерецриз ухшар, амма къене пч1и руьхъ авай. Пилидцуфар хьтин. Мадни лугьун за ваз, йифиз чуьлда хьайи бязибурал груб къуьнеллаз къекъвезвай сад гьалтзава. Инсанар адакай къурвах жезва. Ам лагьайт1а инсандин гуьгъуьна гьатзава. Гена хъсан хьана адан къуьнел залан груб алаз. Гьавиляй адавай тади ийиз жезвач. Гьа ихьтин крар я, хтул, Гена хъсан хьана, вун кхьинарзавай кас зал раст хьана. За фадлай хуьзвай са шейъ ава. — Кьузуьди къарагъна. Ада к1валин дак1арда авай биц1и сандухдин кьил хкажна анай яц1у дафт1арар акъудна. —. Ингье. Ингье абур...
— Абур вучар я, халу, — жузуна за, кьуьзуьди са т1имил кисна алай чкадал акъвазнаваз акурла.
— Ибур... ибур адан чарар я, — хиялрикай хкатна ам. — Куьрсарнавайдан чарар. Зун малим тирвиляй савет1дай и чарар зав вахканай. Яру хашар алайбуру хкай чарар. Амма завай и кхьинар к1елиз хьанач. Ибур гьи ч1алалди, гьи гьарфаралди кхьенват1а, зи кьил акъатнач. Белки, ви кьил акъатин. Я тахьайт1а шегьерда ваз абур к1елдай са пешекар жагъин.
Дугъриданни дафт1арда кхьенвай кхьинар икьван ч1авалди заз такур гьарфаралди кхьенвай.

Шегьердиз хтайдалай кьулухъди за ам са шумуд касдиз, гьар ч1аларин пешекарриз къалурна, амма садан кьилни а кхьинрай акъатнач. Эхирни зи са дустуни абурай кьил акъудна. «Яда, — лагьана дустуни. — Ибур терсина кхьенвай гьарфар тушт1а гьа». Гуьзгуьдай килигайт1а, язва. Латин гьарфаралди авунвай кхьинар. Са т1имил патахъ хат1аралди. Амай к1валахар са акьван четин яз амукьнач. Кхьинар испан ч1алалди авунваз хьана. Жуван харжи гана за абур испан ч1алай таржума ийиз туна. Ингье а кхьинар. За абур куь вилик эцигзава. Абурун автор Хуан Гадес (Хан Гьадисов) гзаф йисара Гондурасда яшамиш хьана. Ада космополит парт1ни тешкилна. Адан кхьинра гзаф чкаяр, гьелбетда, таржума ийиз хьанвач. Ят1ани абурай абурун иесдикай гзаф маракьлу малуматар чир жезва.



КУЬРСАРНАВАЙДАН ДАФТ1АР
За са касдални ихтибарзавач. Гьич жуван папални. Аялрални. Гьатта жувални завай вири крар ихтибариз жедач. Дустар, сирдашар заз зи яшинда хьайид туш. Заз чиз, халисан дустар хьунни мумкин кар туш. Эхь, агъзур сеферда гьахъ я Лукиан: инсандихъ пара дустар хъун мумкин туш. Эгер са касдихъ пара дустар ават1а, адавай яргъаз хьухь. Ам хата инсан я. Де вуна лагь. Виридахъ галаз гьик1 рекье фида? Шумудаз вуна к1андайвал ийида? Шумудавай ваз к1андайвал ийиз алакьда? Вахъ галаз дуст жез к1анзавайдаз вакай са хийир хкудиз к1ан жеда. Гьам я адан мурад. Маса кар ина авач. Зи фикирдалди, дуст вич пч1и гаф я. Инсандихъ халисан дустар садни жедач. Халисандиз вахъ вичихъ хьиз рик1 кудай. Ви хийир вичин хийирдай, ви зарар вичин зарардай кьадай. Ахьтинди ваз бажагьат жагъида. Дустар я лугьуз къекъведайбур гзаф акурди я заз. Ахпа сад масадан папал ашукь жеда, сада муькуьдан девлетда вил твада. Дустар я лугьузвайбурукай сад лам хьана к1анда, муькуьдни — ламраллайди. Ламра эхна ялна к1анда. Аллагьди яргъазрай, эгер садра к1аник квайда – «ша чна са геренда чна чкаяр дегишарин», ва я – «зун галатнава, за са ял ягъин», – лагьайт1а, дуствал гьасятда ч1ур жеда. Гьахьтин зат1 я дуствал. Залан. Туькьуьл. Гьавиляй захъ дустар авач... Я к1анни ийидач!
Эгер дуьз хиве кьурт1а, са касдиз са ч1авуз зани дуст лугьудай. А зи сифтегьан паб гваз катай ламран хциз. Дуст я, дуст я лугьуз, ам заз командировкадай хтайла зи папан месикай жагъана. Эхь, гьакьван рик1 кудай дуст тир ам вичивай хьайит1а. Гьатта вун авачирла ви папан т1ал-квални элякьардай.
Гьеле Московда к1валахзавай бере тир ам за. А ч1авуз зун компартиядин сиясат идеологиядин институтдин къуллугьчи тир. Вични лап кар алай къуллугъчи. Советрин вири куьлуь халкьар ч1ехи совет халкьдин къене ц1рана са миллетдиз элкъуьн лазим тирвилин концепцияни бес зи келледин гьунар тир эхир! Пагь гьикьван хьанай заз аксидарар? Гьикьван зи т1вар жакьванай абуру? Амма арадал вуч атана? Гьикьван абуру зун жакьванат1а, гьакьван зи сан хкаж хьана. Зи т1вар чк1ана. Вири дуьнйада машгьур хьана: «Куьлуь халкьар ч1ехи халкьдин къене ц1урурна, битав са миллетдиз элкъуьрунин концепциядин» фагьумай, туьк1уьрай кас!
Де идалай пара ахмакьвал женни! Де куьне фикир це. Чилин винел агьзур жуьре миллетар ала. Миллетарни туш гьа. Гьак1ан куьлуь к1ерет1ар, тайифаяр, тухумар. Бязибурун кьадар вишелайни пара туш. Де ибуруз к1ел-кхьин, милли къилихар, хесетар гьисаба кьуна к1анзавай маса терефар вири туп1ухъди авурт1а, аквада хьи, абурун къайгъудар крар таъминариз, идара ийиз триллионар, квадрильонар герек къведа. Гьавиляй алачни бес дуьнйадал каш! Гьавиляй авачни бес вилик пад кьаз тежезвай азарар! Кьитвал. Авамвал. Инсаниятдиз динар, гзаф ч1алар, гзаф алфавитар, жуьреба-жуьре къанунар герек туш. Герек, са ч1ал жен чилин винел. Са миллет. Са къанун. Дин? Дин ст1уни герек зат1 туш. Ада гена инсанрин арада тафават твазва. Гьикьван такьатар кьенят жедай гьак1 хьанайт1а! Гьисабиз хьун четин я. Эгер т1ебии къайдада инсаният вилик фенайт1а, эхир гьак1 женни ийидай. Амма инсаният а дережадив агакьдач. Ада вичи вич терг ийида. Гьа ик1 тахьун паталди я зи вири гьерекатар. Инсан миллетчи ваъ, космополит я вичин бинедай. Дидедин руфуна амаз. Миллетчи адакай жемиятди ийизва.

* * *
Зи паспортда лезги я лагьана кхьенвай. Де лагь, вуч зат1 я лезги? Вуч ава лезгидихъ? Ч1ал? Гьина бакара къвезва ам? Низ ва гьина куьмек хьана адакай. Вун лезги я лагьана, ни куьмек гана ваз? Гьинавай ч1уру хесетар лезгидик ква: къанихвал, пехилвал, сад садакай рахун, сада сад кваз такьун...
Хъсан хесетар? Абур гьа вирибурукни квачни? Чирвилихъди ялун, гьахъ к1ан хьун, адалат к1ан хьун... Дуьз лагьайт1а а пис хесетар зи концепдиядив гена кьадай хесетар я. Гьикьван гьахьтин хесетар хьайит1а халкьарик, гьакьван абур фад ц1рада. Биц1и халкьарин кьисметар ак1 я хьи заз, гуя абур чандин къазадавайдаз тешпигь я. Я фад кьена куътягьна к1анда, артух азаб тагудайвал. Я маса иви ягъна сагъарна к1анда.
Зун лезги тирвиляй ч1ехи к1валахдал эциг тийиз хьана. Хъфена зун хуьруьз. Къачуна справка советдай. Ихьтин кас ина хайид туш лагьана. Ахпа жуван паспорт квадарна за. Кьасухдай. Масанай къачуна за паспорт. ЦIийиди. Виридалайни ч1ехи миллетдин векил я лагьана. Къвез-къвез зи суфатдихъ галазни абур вердиш хьана. Абурук чпикни гьар жуьрединбур ква эхир. Лацубурни ч1улавбур. Ц1арубурни ярубур. Пабни за гьабурукай къачуна. Ахпа фена зи карьера виликди. Уьлкведа закай ц1ийи илимдин, гзаф миллетар ц1урурна са миллет туьк1уьрунин, пешекар, дестег хьана.

* * *
Зун философ я. Зи пеше инсаниятдиз гележегдихъ фидай дуьз рехъ къалурун я. Дуьз ва регьят рехъ. Гележегдихъ фад агакьдай рехъ. Сагъ-саламатдиз агакьдай рехъ.
Т1ебиат вич дуьз туьк1уьр хьанвай зат1 туш. Ам тесниф жедайла аник са гьихьтин ят1ани гъалат1 акатна. Тахьайт1а ик1 жедайни? Килиг, чилин винел гьикьван набататар алат1а. Гьар жуьредин. Амма хийир квай, култур набатат зайифди жеда. Вучиз? Акси яз, ч1уру хъчар фараш жеда. Ч1урухъанри култур набататар тергда. Вучиз ганва ч1урухъанриз ихьтин къуват?
Мадни килиг. Ч1уран вагьши гьайванар. Абур к1валинбурулай вик1егь жеда. Вагьши гьайванар чпин нехирриз фад к1ват1 жеда. Абуру чпин жинс барбат1 хьуниз авай хатавал гьасятда гьиссда. Амма инсанриз авач ахьтин гьисс. Ихьтин гьисс абуру квадарнава. Эхь, инсанрин арадани ава цивилизациядиз мукьва медени халкьар ва къецин йикъалдини нехирдин жуьреда яшамиш жезвай тайифаяр – куьчери халкьар. А халкьари чилин винел шумуд гьукуматар, шумуд цивилизацияр чк1урна! Гьик1 мукьва ийин бес вагьшивални културнивал? Гьик1 ийин абурукай са халкь, са миллет? Илимдин ва цивилизациядин гурарин кьакьан к1арц1из хкаж хьанвай са миллет. Ингье философиядин кар алай месэла. Ихьтин, вириалемдиз важиб авай проблемаяр арадал атанвай вахтунда, «зун, зун!», «чун, чун!» лугьуз акъвазнава бязибур. Бес абуруз акьул гьик1 гуда? Гьик1 ацакьарда абурун келлейра? Вуч бакара авай зат1ар я дидед ч1ал, дидед мани, жуван халкь? Ибур инсаният лап аялвиле авайла къиметда жедай гафар я. Инсаният виликди финивай, прогрессдихъ ялунивай ада «инсаният», «алем», «космос» понятийрал амал авуна к1анда.

***

Жуван отпускадин вядеда хуьруьз хъфенай зун са сеферда. Советдай справка къачуз. Зун а хуьре хайиди туш лугьудай справка. Дуьз лагьайт1а, а справка санизни герек атаначир. Ам анжах заз герек авай. Адалди за жув а миллетдихъ галаз кук1урнавай эхиримжи гъал ат1анай. Заз абурун ацукьун-къарагъун акурла, жувни гьабурукай тирвиляй, са мус ят1ани абурукай тирвиляй регъуь хьанай. Де фена а яргъара, ч1уран чкайра, а дагълара муг кутуначирт1а, маса медени чкаяр сал хьнвайни? Я рехъ-хвал авач. Я улакь физвач. Чара ат1ана зи аниз агакьдалди. Гьа пакад йукъуз анай катни хъувунай. Я газ авач, я гьамам авач. Гьажетхана акьван яргъа ава хьи, аниз агакьдалди… Я са магазин авач, я са клуб авач. Яраб ина халкь гьик1 яшамиш жезват1а? Яраб ина зун гьик1 яшамиш хьанат1а. Ат1а цуриз ухшар дарамат ам мектеб я. Яраб за ана гьик1 к1елнат1а? Бубани амачир. Ам кучудай чкани чир жезмачир. Кьилихъ биц1и къванер экъягънавайбурун кьисмет гьам я. Абурун сурар фад квахьда. Де вучда сурукай? Квахьна, квахьнач. Кьейибуру чкадикай вучзавайди я? Чан алайбуруз бес жезвач и чил. Амукьна кьейибуруз. Дуьз карзава мейитар кузвайбуру. Маса чка жагъаначир зи бубайризни, и чка хкяначирт1а, уьмуьр тухуз. Зи бубаяр арабрикай тир. Йамендай. Абур и патариз дин чк1урзавайбур яз атанай. Яраб вучзавайт1а абуру и диндикай? Гьич чпин ругни амач. Я зазни, абурун несилдиз, абурун зегьметди са хийир ганач. Де лагь гила: вучиз за и миллет патал жуван къуватар серф ийида? Я акьадани и миллет зи гьавурда? Чир жедани адаз зи къадир? Ваъ! Чир жедач! Гьавиляй, завай жедай кар жуван бубайрин кьисас вахчун я. И чилелай. И халкьдилай. Чк1урда за ам... Ц1урурда…
Гьа ч1авуз тир зи келледиз гзаф миллетрикай са миллет туьк1уърунин фикир атайди. Жува к1валахзавай институтди ва ахпа компартиядин ЦК-ди и кардиз, зи фикирдиз еке къимет ва талукь къуват  ганай.


***

Зи вири крар хъсан физвай, амма папа машатна. Зи вири к1валахар какадарна, ч1иргъин авуна…
Гьелбетда зун адал эвленмиш жедайла чизвай заз, адан вил пата авайди. Амма адан бубадилай зи диссертацидин кьисмет аслу тир. Рушни виридан гъилел-вилел алай, акунар алай руш тир. Дуьз лагьайт1а, жувавай ам са патахъайни  таъминариз тежедайдан гъавурда зун геж акьунай. Киштавар ягъзавайдини заз чизвай ада. Анжах за чизвайдай кьазвачир. Къуй ягърай. Вичиз вуч к1андат1ани авурай. Дуьз лагьайт1а, адал машгъул жедай вахтни заз авачир. Жегьил, гуьзел, т1арам дишегьли я. Т1ебиат я. Зун а крарин крарин гъавурда ава. Зунжурда авай кач зунжурдай ара-ара ахъайна к1анда эхир. Дахьайт1а ам мадни пехъи жеда. А кча заз, вич хьтин, са биц1и качни хана. Чидач залай яни, масадалай яни? Нин кьил акъатда? И к1валахар гьич. И к1валахрал бес тахьана, зи к1вални, зун ксузвай месни ада бедрягьханадиз элкъуьрна. Ахпа заз хъел атана. Лагьай вахтунилай фад командировкадай хтай за рак жуван куьлегдалди ахъайна. Зенг-зат1 авунач. Вахтни геж я. Ксанвай паб инжикли авуна вучда кьван? Хъфена акахьда адан чими къвалак. Къуй адаз са сюрприз хьурай. Адахъ зи вил хьанвай эхир… килигайт1а сюрприз ада заз вичи авунва.
Зун к1вализ гьахьайла «сюрприз» адан винел алай. Ц1еп-кьец1ила. Зун хтайвалди кьулухъ элкъвена. Пакад йукъуз жуван герек зат1-мат1ни вахчуна хъфена зун анай. Вири адаз туна.
Гена хъсан хьана кар гьак1 хьана. Урусри лугьудайвал, «нет худа без добра». Заз Америкадай теклиф атанвай. Философиядай лекцияр к1елиз атун. Заз фидай ихтиярни гана, фена зун. Ана зун кьведлагьай гъилера эвленмиш хъхьана. Зи Росита испанка тир.


* * *

Заз ч1алар лап фад чир жеда. Чидач гьинай атай хесет ят1а, са ч1алунин гафар заз ван хьана, абуру заз интерес, таъсир авурт1а, са варз бес я заз а ч1ал чириз. Америкада гьак1 хьана. Зун Роситадихъ галаз таниш хьайивалди, за адан ч1ал чирна. Вуч гуьзел я испан ч1ал! Заз жув фадлай къекъвезвай ва вири инсаният паталди багъри жедай са ч1ал жагъана. Дуьнйадин умуми ч1ал анжах испан ч1алакай хьана к1анда. И кар себеб яз, зун Америкадиз ракъурай Московдин институтдихъ галаз зи араяр къана. Инсаният паталди абуруз чпин умуми ч1ал фадлай авай. Америкадизни гьак1 тир. Абурузни чпин фикир авай. Заз аксидарар пара хьана. Зунни Росита адан ватандиз Гондурасдиз хъфиниз мажбур хьана. Ина зун лап жувандай кьуна. Ч1ални йад хьиз чирхьанвай заз. Абуруз ухшар акунарни захъ авай. Мад вуч к1анда?
Инавайбуруз анжах пул я чидайди, ахпа – амай зат1ар. Сифте жув я чидайди, ахпа вири. Джунглийрин къанун — им инсанрин арада авай, кьадай ва хьана к1андай са къанун я. Инсаниятдин аял береда. Къуй вик1егьбур винел акьалтрай. Къуй т1ебиатди вичи сафунай ягърай, хкягърай. Анжах вик1егьбуру, сечмебуру кутурай ц1ийи уьмуьр. Ц1ийи дережадин ц1ийи уьмуьр. Америка гьак1 арадал атана. Къе анаг зурба, девлетлу уьлкве я.


* * *

Инсан вучиз халкь жезвай зат1 я? Са шумуд велед арадиз акъудиз? Абуруз хъсан тербия гуз? Жуван халкьдиз хийир гуз? Са къелем ак1уриз? Са к1вал эцигиз? Жувалай са хъсан ядигар таз?
Ваъ! Ваъ! Абур гьак1ан шит гафар я. А гафар майдандиз акъудайбуру чпи а гафарал садрани амал авунач, я абурун веледрини ийич. А гафарикай далда кьуна гзафбуру чпин уьмуьр чпиз к1андайвал тухузва. Уьмуьр — им недай-хъвадайдал безетмишнавай зурба хунча я. Халкь хьайи гьар са касди тадиз а хунчадилай вичиз лазим суьрсет къачун лазим я. Тахьайт1а геж жеда. Уьмуьр куьруь зат1 я. Я са масада ви гьилевайди вахчуда. Гьатта ви сивяйни акъудда. Гьавиляй жув хуьдай к1ирерни хьана к1анда.


* * *

Жувахъ дуст авачирвиляй завай ачухдаказ рахаз жезвач. Гьатта папавни. Веледривни. Амма заз жуван фикирар лугьудай са кас лазим я. Тахьайт1а бязи арайра зун хъикьинун мумкин я. Гьакьван дердер жеда хьи зи къене бязи арайра. Леонардоди хьиз кхьиз чирна за жуваз. Эрч1и патай чапла патахъди. Чапла гъилелди. Масадан кьил акъат тийирвал. Заз жуваз и кхьинар к1елун герекни туш. Ибур ч1ана жуван фикиррин заланвал кьезиларун паталди ийизвай кхьинар я. Амма заз абур са ч1авузни масада к1елна к1андачир. Гьавиляй за терсина кхьизва. Адалай гъейрини за дуьз кхьидайлани зи хат1ар са акьван регьятдаказ кьил акъудиз жерибур туш...


***

Вучиз инсандиз, вичиз са бут-аллагь туьк1уьр тавуна, яшамиш жез четин я? Вучиз инсаниятди вич халкь хьайидалай инихъди диндихъ ялзава? И карди агъак1ан кьве терефдин шагьидвалзава. Садлагьайди, инсан цивилизациядин агъа к1арц1е ама. Адан кьил т1ебиатдин вири сирерай акъатнавач. Гьатта инсандин вичин т1ебиатни, тандин ва чандин серерни инсан паталди агьзур дап1арар алай сандухда ава. Кьведлагьайди, инсан вич азад зат1 туш. Т1ебитдикай. Вич элкъвена кьунвай зат1арин алемдикай. Бедендин т1ебии ва руьгьдин истемишунрикай. Аламатдин кар ам я хьи, инсандиз вичиз и аслувал ширин я. Вичин уьмуьрди инсан вич акьван аслувилик кутазва хьи — зат1арин, рафтарвилерин, гьиссерин, къулайвилерин ва маса шарт1арин. Гьатта ам а заланвиликди и дуьнйадай фад хъфизва. Адавай мад абурукай азад хъижезвач. Де лагь, куьз я и аслувилер? Куьз я и шарт1лувилер? Абуру чи уьмуьрдиз кфет тагудайла? Я тахьайт1а чун и дуьнйадилай кьведра элкъвезвани? Тахьайт1а чи уьмуьр гьакьван яргъи яни и аслувилериз бахш ийиз? Ц1увад-къад йис инсандин жаванвал я. Ц1увад-къад йисни — кьуьзуьвал. Эгер чун вини кьил пудкъанни ц1уд- кьудкъад йис яшамиш жезват1а (чидач, ахьтин уьмуьрар низ гудат1а!), чи бегьерлу вахтуниз амукьзавайди са яхц1ур йис я. Идакайни хкуд йифер. Амукьзава къад йис. И къад йисакни чи начагъвилер, чи кагьулвилер, чи шадвилер, куьрелди чи вахт т1арашзавай са гзаф терефар ква. Эхирдай вуч амукьзава чаз? Са ц1уд-ц1увад йисан уъмуьр? Вуч зат1 я ам алемдин яшарив, космосдин яшарив гекъигайла? Гьич са ст1ални туш. Гьич са ц1елхемни туш. Бес и йисарни жуваз к1андайвал яшамиш тахьайла, куьн иесияр жезва чун?
Амма динди чаз кьведлагьай дуьнйада даим уьмуьр хиве кьазва. И уьмуьрда са зегьмет ч1угу, агъа уьмуьрда квез вири акъагъар хъийида лугьузва. Куь сабурлувиляй. Куь ласвиляй. Куь абидвиляй. Гьа са вахтунда килиг диндин къуллугъчияр чеб гьик1 яшамиш жезват1а. Гзаф чкайра инсанар кашакди рекьизвайла, абур чиняй хъц1ур акъатиз, яц1у каркунар хьтинбур къекъвезва. Чпелни алай ч1агурнавай партал! Миск1инра авай кьван къизил! Эгер дугъри- данни аллагь авайди ят1а, аквазвачни адаз чилел алай и адалатсузвал? Я тахьайт1а жезвачни? К1анзавачни? Жезвачт1а, ам зайиф я, яъни аллагь туш. К1анзавачт1а, кьведра Халикь туш. Ахпани, хашпара динда динэгьлийри чпин аллагь тир Исадин бедендин як (фуъ) ивидик (чехирдик) экягъиз незва. Иви авайди, беден авайди аллагь ваъ, адетдин инсан я. Чпин аллагьдин як нез иви хъвазвай динэгьлийрин эдеб ва марифат гьихьтинди хьуй? Исламди гена аллагьдиз беден авачирди, ам вилиз таквадайди я лугьузва. И успатун гена кьабулиз жеда. Амма и илимдин ва техникадин прогресс катзавай зарба девирда гьар са мусурманди йикъа вадра кап1 авуна к1анзава. Гьинай къведа а вахт? Ахпани лугьузва хьи, аллагьди вуч гунагь хьайит1ани гьалал ийида. Чуьнуьха, ягъа, рекьикь, ахпа фена кап1 ая — ви гунагьрилай аллагьди гъил къачуда.
Инам, мугьгьуьббат, агьазвай ксар аллагьдихъ элкъвена адаз ибадат авун — ибур анжах кьве касдин арада хьана к1анзавай крар я. Винни ви к1анидан. Винни ви аллагьдин. Са касни мад ина герек туш. Са арачини. Са шагьидни. Гьавиляй герек туш миск1инар акьван пулар харжна. Миск1ин — им цавун къубадик квай и чил я. Ви аллагь цаварал, вунни чилерал. Мад вуч к1анда? Ая кап1. Рекьимир. Ягъмир. Чуьнуьхмир. Жуван кардал машгьул хьухь. Мад вуч к1анда? Са зат1ни. Амма дин инсанар апайуниз къуллугъзавай чарасуз алат я. Гьукуматдин машиндиз чарасуз.


* * *

Урусатдин са газетда зун хаин я, за ватан маса гана лагьана кхьенвай. Гьи ватан? Куьхъ маса гана? Низ маса гана? Ватан авачирдавай ватан маса гуз жедани?
Зун Америкадиз вахтуналди командировкадиз ракъурайла, заз ана акъвазун меслят акуна. СССР-да зи вил галамай зат1ни авачир. Хзан к1ватнавай. Анна ништа гъуьлуьзни хъфенвачт1а. Тахьайт1ани зун адахъ галаз яшамиш хъижедачир. Америкада зи вилик ц1ийи уьмуьр, яратмишунарин азадвал акъвазнавай. Амма, за гуьгъуьнай кьат1айвал, инани вичин четинвилер авай. Къвез-къвез зи илимдихъ галаз наразибур пара хьунивай, заз ана к1валахиз четин хьана. Гьавиляй зун Роситадин ватандиз, Гондурасдиз, хъфиниз мажбур хьана. Адалайни гьейри чи хъсан чирхчирди зазни Роситадиз анин меркездин университетда муаллимвилин чкаяр хиве кьунвай. Гьелбетда, Латин Америкадин кьулухъ галамайбурукай сад тир Гондурас чи мурадрин кук1уш тушир. Ина чаз анжах архайинвал авай.
Амма гьа инани зи крар ч1ур хьана. Французри лугьудайвал вири крар дишегьлидивай я...


* * *

Итимди гзафни-гзаф вилик квай четин месэлаяр вичин камалдалди гьялда. Дишегьлиди вичин рик1из, вичин гьиссериз яб гуда.
Зун зи яшинда маса дишегьлидихъ галаз хьайи кас туш. А кардал рик1 алайбур зун патал гьайванрилай к1усни вине авач. Заз гзаф акурди я, за гзаф кьат1айди я. Гьихьтин камаллу итимар, гьихьтин гьуьрмет авайбур, хазандарар дишегьлидин тумар акурла буш жез, вири итимвилер рик1елай физ гьак1ан гьайванриз элкъведа. Дишегьлиди ахьтинбурукай мум ийида. Месин майдандал зак гьунарар квачирди зи сифтегьан папа, Аннадини, заз лагьанай. Кьец1ил дишегьли акурла заз хам хт1унай кал вилик квайди хьиз жеда. Гьакьван так1анвал агатда хьи, гьатта жуван итимвилин буржи тамамарун заз гьамиша лап пар алай кар яз акъвазда. Сифтедай Роситади заз чириз эгеч1на. Адан фикирдалди инсандин уьмуьрда сексдилай важиблу зат1 авач. Адаз йиф-йугъ вичихъ галаз месик кьуршахар кьадай кас жагъайт1а, маса мурад авач. Амма зун адаз хъсан ученик хьанач. Ада гьикьван гзаф заз чириз эгеч1завайт1а, гьакьван зи къайивал артух жезвай. Эхирни чун чи гьавурда акьуна. Зун адахъ галаз лап т1имил жедай. Ам вич вичин ихтиярда гьатна. Зи к1валахдин гьиляй заз маса мажални авачир.


* * *

Захъ гзаф девлет ава: счетда са шумуд миллон доллар, к1вале гзаф т1вар-ван авай художникрин эсерар, гьар жуьредин надир зат1ар, кьит ктабрин еке улубхана, жуван хсуси архивар... Ибурун иеси вуж жеда зун кьейила? Роситади заз хайи веледдини зи рик1 динж авунач. Ам къагьбейрин гуьгьуьна ава, адаз маса мажал авач. Вичин дидедал атай мал я. Идаз тадани за зи архивар? Вири маса гана вара-зара ийидайди я. Къадирсуз...


* * *

Роситади заз сюрприз гана. Аннади гайидалайни зурбади. Ада заз СПИД багъишна. Зун Роситади вичи тухвана анализар гуз. Адан шехьунар, гьарайунар, багьишламишаяр гзаф хьана. Амма вуч ийида вуна? Лам чуьнуьхайла цуриз турвакьар ягъна вучда, лугьуда лезгийри. Гьак1 я. Зи патахъай ят1а, за и хабар лап секинвилелди кьабулна. И хабардилай зун заз Аннушкади крчар эцигна лагьай хабарди, яъни заз а кар акурвили зун къарсур авунай. Роситани авай рехъ заз фадлай малум тир. СПИД хьана гена хъсан хьана. Адаз маса жаза т1имил тир. Зун лагьайт1а, зи вил уьмуьрдихъ галамач. Вуч паталди яшамиш жеда зун? Вуч паталди яшамиш хьана? Яраб зи уьмуьр гьайиф къведай сад кьванни алат1а и чилин винел? Ваъ? Гьатта ам заз, жувазни гьайиф туш. Гьик1 хьайит1ани са йукъуз гьазур хьана к1анзавайди я. Къе хьана вуча, пака хьана вуча? Вуч гьялзава гьа сад-кьве йиса?


* * *

Ажеб хъсан йикъар тушни ибур! Инсандиз жув рекьидайди чизва. Ам хъфиз гьазур жезва. Куъкай я адан фикирар и куьруь муьгьлетда? Хазан авайда хазандикай фикирарда, ватан авайда ватандикай. Амма за куькай фикир ийин? Ватан заз авач. Хазан заз авач. К1валахди заз кфет хгузмач...
Урус паб къачуна за. Паспортда урус я лагьана кхьенай. Амма закай урус хьанач. Гьа чпик агъзурни са миллет акахьнавай урусризни зун чаради, «тум ч1улавди», кьведлагьай сортунинди яз амукьна. Им чинал лугьузвачирт1ани, за хъсандиз гьиссзавай.
Америкада яшамиш хьана зун. Хъсан ч1ал чирна. Хъсандиз к1валахна. Амма закай гьакъикъи американви, Америкадин гражданин хьанач. Гьанани заз ч1улавдаз хьиз килигиз хьана.
Гьа жуваз ухшарбур авай Гондурасдани зун чаради яз амукьна. Гьатта жуван папазни, жуван веледдизни зун чаради я. Абурун ивидик, абурун генрик къадим индейвийрин зерреяр ква. Зи лагьайт1а — арабрин. Агудиз хьанач завай а зерреяр. Агудиз хьун вич мумкин кар тирни?


* * *

Къадим грекрин философри чпин вилер акъуддай. Чпин фикирриз патан вакъиайри манийвал тавурай лагьана. Инсандин везифа вичи вич ахтармишун я лагьана. Зи фикирдалди, философдик сагъар тежедай са уъзуьр акатун гена хийирлу я. Месела зак хьиз СПИД акатун. Инсанар рекьин гьик1 хьайит1ани ийизвайди я эхир. Философдиз къуй чир хьурай хьи, вичиз вахт т1имил авайди. Агь, эгер заз и кар виликамаз чир хьанайт1а!


* * *

Эхиримжи вахтара къариба ахварар аквазва заз. Зун лувар квай балугъ я. За цава лув гузва. Амма гьавада зун бамиш жезва. Завай нефес ч1угваз жезвач...


***

Ажеб жедай, диндин ктабра кхьенвайвал, агъа дуьнйа гьакъикъатда авай зат1 тирт1а. Амма абур гьак1ан кьуру гафар я. Гишиндав к1ашк1ум гудай жуьре, шехьзавай аялдин гъиле зизи твадай жуьре...
Зун кьейила гьи сурара кучудда? Гьи диндин сурара?
Дуьз лагьайт1а, жуван сур Гондурасда амукьдайди чир хьун заз залан я.


* * *

Инсанри динар теснифзава. Захъ дин авач. Инсанри чпиз ватанар теснифзава. Захъ ватан авач. Я заз жув гьи миллет ят1ани чидач. Низ герек я зи кхьинар, зи зегьметар? Хазандиз? Веледриз? Низ! Низ!
Ватан авачирда вичиз ватан кьуна к1андай. Миллет авачирда вичиз миллет хкягъна к1андай. Бес зи концепция? Бес зи уьмуьрдин зегьмет! Ам вири таб хьанани? Яраб за жуван уьмуьрда са важиблу зат1 квадарна жал? Гьикьван зурба т1ваpap, девлетар за къазанмишнат1ани, рик1 рази туш зи, секин туш... Са куьн ят1ани гьавурда акьунач зун...


* * *

ЗА ЗИ УЬМУЬРДИН КЬИЛИН ЗАГЬМЕТДИЛАЙ Ц1АР Ч1УГВАЗВА, ЯРАБ, ЗИ КОНЦЕПЦИЯДИ ЗАРАР ГАЙИ МИЛЛЕТАР ИНСАНАР, КЬИСМЕТАР, КУЬНЕ ЗАЛАЙ ГЪИЛ КЪАЧУДАТ1А?


* * *

Эхь! За жуван вири зегъметрилай, жуван уьмуьрдилай ц1ар ч1угуна. Кьулухъ галай рехъ яргъи я, вилик квай рехъ — куьруь. Гъалат1ар пара я, туьхк1уьрдай вахт амач. Вахт амайт1ани туьхк1уьриз хьун мумкин кар туш. Ак1 хьайила зун маса инсан хьана к1анда. Маса рик1 авай. Маса мефт1 авай. Зи уьмуърдин и эхиримжи са шумуд йукъуз зи гьиссер, зи эдебдин уьлчмеяр дегиш хьанва. Садрани эхир йикъакай фикир тавур за зи эхир йикъакай фикирзава. Зун гьик1 рекьидат1а. Зун ни кучуддат1а. Зи эхиримжи к1вал гьина жедат1а. Захъ гьайиф ч1угвадайбур жедани?. Зун хъфинал шадбур жедани? Белки садазни зун хъфиникай гьич са хабарни жедач. Агь, им виридалайни залан кар я. Къуй, зун хъфинал шадвал авурай! Къуй, захъ гьайиф ч1угвадай са касни тахьурай. Амма...
Яз, гьуьлуькай са ст1ал хкатналди гьуьлуьз хабар жедани? Гьуьл т1имил жедани? Адан т1ям дегиш жедани? Ваъ. Гьуьл гьуьл я. Гьайиф, виликдай садрани за эхирдикай фикирнач. Гьелбетда, заз чизвай. Инсан гьамиша амукь тийирди заз чизвай. Анжах а фикир кьилиз атана кат хъийидай. Налугьуди, кьиникьар, ажалар заз ваъ, са низ ят1ани талукь месэлаяр тир. Кьиникь — им тамам са философия я. Аквадай гьалдай, и дуьнйадиз атунилай хъфин четин кар я: гунагьсуз яз къвезва; гунагьар к1ват1на хъфизва. – Ингье уьмуърдин философия. Нин гунагьар гзаф я, нинбур т1имил я — адакай тафават авач. Гунагь гунагь я. Гунагь т1имил-гзаф жери зат1 туш. Яраб и чилелай атайвал гунагьсуз яз хъфизвай инсанар ават1а? Заз акунач. Амма ктабра кхьизва. Ава лугьуз. Хьана лугьуз. Михьибур. Пакбур. Бес абур дуьнйадал яшамиш хьаначни? Чун яшамиш хьайи и чилин винел. И гунагьар квай чилин винел. Бес абур ашукь хьаначни? Абурун темягь феначни? Абуруз так1анвал акуначни? Писвал акуначни? Я тахьайт1а, абур анжах хъсанвал ийиз къекъвенани? Низ? Вирибуруз? Акатай низ хьайит1ани? Бес вуна лайихсуздаз авур хъсанвал дугъри касдин кьилел писвал хьана хкведачни? Бес гьамиша писвили писвал гьасилдани? Гьамиша хъсанвили хъсанвал гьасилдани? Лугъун хьи, инсандиз къаза ийизвай жаллат1 хуьзва вуна. Ам батмиш жедай чкадилай къутармишзава. Пака лагьайт1а ада са хазан тук1вазва, мал т1арашдайла акур шагьидар. Ина гьинва хъсанвал? Писвал гьинва? Авани абур адалатлувилелди алцумдай уьлчмеяр? Ингье зунни агьур фикирри т1ушунзава. Зи уьмуърдин к1валахди миллет регъведай идеологиддиз къуллугьна. А идеология гена виликди тухвана. Амма, низ чир хьуй, белки ам са вуч паталди ят1ани хъсанди хьана? Чидач. Чидач. Ак1 тирт1а, зи рик1 секин жедай.


* * *

Гьар са чан алай зат1униз вичин рехъ ава. Гьашаратдиз. Инсандиз. Миллетдиз. Гьатта чан алачир зат1аризни чпиз хас рехъ ава. Т1ебии рехъ. Гъала гъунин, битмиш хьунин, артмиш хьунин т1ебии рехъ. А рекьик, эгер Аллагь ават1а, гьадавай хкуькьиз жеда. Т1ебиат, инсаният халкь авур Халикьдивай. Амма инсандивайни и кардик хкуькьиз жеда. Эгер гунагь, писвал ават1а, идалай зурба гунагь, зурба писвал авач. Зун и кардик хкуькьна.
Винидихъ за кхьенай: гунагьар квачиз и дуьнйадилай хъфизвай инсанар, абуруз хъсанвилин, писвилин гьиссер хьаначирни, лагьана. Эгер инсанри, адетдин инсанри, гьиссзавай гьиссери абурун рик1ер каначт1а, абур инсанар туш. Руьгьер я. Аллагьар я. Цавай чал гуьзчивал авун патал авуднавай. Белки абур кьведлагьай уьмуьр тухуз чилел хтанвайбур ят1а? Сифтегьан уьмуьрда авур кьван гунагьар гила хъсан краралди кьезиларзавай? Ак1 яз хьайит1а, зи рик1 са т1имил архайин жеда.


***

Эхиримжи йикъара заз фад-фад ахварар аквазва. Лувар квай балугъ я зун. Цава лув гузва за. За вичикай садрани фикир тавур, яргъал тир дагъустандин дагълара авай хуьруьн цава. Лезги хуьруьн цава. Ана зун хана. Ана зун ч1ехи хьана. Амма за жув садрани анин жемятдикай яз кьунач. Дустар заз хьанач. Куьчеда зун садазни акунач. Лезги ч1ални зи рик1елай тамамдаказ алатнава. Амма вучиз ахварай заз а хуьр акун икьван ширин я? Ширинни я туькьуьлни… Садрани ишехь тавур зи вилерал накъвар алаз ахварай аватзава зун. Ахварай хуьр акуна. Жув хайи хуьр. Хайи хуьр. Заз фад кьейи зи диде акуна. Бес ам лезги дишегьли туширни? Бес ада зун лезги кьеп1ина туна, вичин нек заз ганачирни? Диде, диде. Вун гьеле зун гъвеч1измаз кьенай. Ви ухшарарни зи рик1ел аламач. Белки вун адетдин лезги дишегьлидиз ухшар тир. Амма вучиз а чил заз ватан хьанач? Вучиз ви ч1ал, зи дидедч1ал, заз хайи ч1ал хьанач? Вучиз за жув гьамиша лезги жемятдин юкьва тахай аял хьиз кьуна? Вуж тахсир я? Буба? Ата бубаяр? Абурун ивидик квай, зи ивидик квай зерреяр? Бес къе, бес гила а зерреяр маса патахъди гьик1 элкъвезва? Бес гила вучиз, а яргъал дагъдин хуьр зи рек1ел хтайла, вилер накъварив ац1узва? Хуруда кьагьардин к1ват1 ак1изва? Исятда, и макъамда за гьиссзава, и алемда са чкани заз а яргъал хуьр хьиз багьа ва ширин туш! Са чкадихъни зун адахъ хьиз ц1игел туш. Бес ам зи ватан тушни! Ватан туширт1а адакай авур гьар фикирди зи рик1яй гъал ч1угвадайни? Зурба халкь я лезги халкь! Бес за икьван ч1авалди к1елначирни? Адан зурба тарихдикай? Адан зурба медениятдикай? Гьеле бязи цивилизацияр авачир девиррани лекьерин къушунри Трояда хьайи дявейра иштаракна. Лекьерин пачагьар Алупар, Шарвалар, Шарр-Гирар тарихда чпин т1варар баркаллувилелди кхьейбурукай хьана. Пуд-кьудлагьай асирра чпихъ к1ел-кхьин хьайи халкьар гзаф авани? Давдакь Картал, Михьит1вар Хаш хьтин зарияр, Моисей Дасхуьруьнви, Гъетум Патмич хьтин тарихчияр, Жаваншарр, Гьажи Давуд, Фетяли-хан хьтин кьушундарар гзаф халкьарихъ хьанайни? Бес икьван гагьда ваз абурукай чидачирни? Икьван гагьда вучиз вуна абур кваз кьунач? Вуна абур вибурай яз кьунач. Гьатта ви эсилар, арабар, атайла абуру лезги чилел ч1урай кьван имаратар, кайи кьван улубар гуьгьуьнин пуд-кьуд виш йисарани арадиз хкиз акакь тавурдини ваз чизва. Ваз гзаф делилар чизвай. Ваз гзафбурулай яргъаз ва дериндиз аквазвай. Бес вучиз вун кисна? Вучиз кхьенач вуна абурукай? Вучиз ви уьмуьрдин са зерре кьванни бахшнач вуна вун хана арадиз акъудай а халкьдиз?
К1ан хьанач. Авунач. Акакьнач... Заз тахсир кьезилардай са делилни авач. Амма за къе и яргъал Гондурасда кьил агъузна а халкьдиз икрам ийизва. А халкьдиз? Ваъ, ваъ! Зи халкьдиз! Зи лезги халкьдиз! Зи рик1ел гьелелиг жуван т1вар алама. Ханмурад. Зи рик1ел зи бубадинни дидедин т1варар алама. Гьадисни Перихалум. Зи рик1ел гьатта лезги ч1алан гзаф гафарни алама. Гафар вучиз? Зи рик1ел лезги ч1ал алама! Шумуд йисар я зун лезгидалди рахун тавуна? Гьавиляй мецикай къван хьанва зи. Зи рик1ел хайи хуьр, хайи ерияр вири аламачни бес! Пагь, садра кьванни рекьидалди Нуьк1ре булахдик, Ант1ал т1улахъ, Нисенкурдихъ са вил хк1унайт1а! Ахпа кьенайт1а, рик1 секин яз рекьидай. Анжах гьа са легьзедихъ гудай за зи вири уьмуьр! За къачур вири т1варар! Вири девлетар!
Яраб, зи халкь, вуна зун кьабулдат1а?
Зи тахсирар ви вилик пара я, залан я...
Яраб, зи чил, зи лезги чил, вуна зун кьабулдат1а? Тахай велед хьиз кьванни? Ви къужахда чка гудат1а вуна заз?..
Яраб вавай зи тахсиррилай гъил къачуз жедат1а?
Зи Чил... Зи Халкь...

1980.