Ги де Мопассан - Гарданлух Новелла

Куругъли Ферзалиев Къалажухви
   Им са зериф, вичин гуьрчегвилел гьейран ийиз тадай, ягьанатдин кьисметдай хьиз, гагь-гагь гьакимрин хизанра дуьньядиз къведай хьтин рушарикай сад тир. Адахъ я жигьизар авачир, я гележегдин умудар, я вичикай са хъсан жемиятдай тир агьваллу касдиз хабар хьана, кlан хьана, ада вичин кайвани ийидай хьтин мумкинвал авачир, ада халкьдин тагьсилдин министерстводай са гъвечlи гьакимдин теклиф кьабулна.
   Хъсан либасрин, пад-кьил туькlуьрунин такьатар авачиз, адан алукlунар са уьтери тир, амма ада вич бахтуникай магьрумди яз, са ихтиярни авачир кас яз гьиссзавай, вучиз лагьайтlа дишегьлийриз асул-несилдалди кьилди хьанвай кlеретlар, жинсер авач, - иервили, еришдин къешенгвили ва рикl желбдай акунри абурун тухумдин кьетlен ихтиярар ва дуьньядиз атунин ихтиярарни эвез ийизва.  Анжах чпиз хас эдеб, мягькем акьул ва тlеам хьун – ингье халкьдин рушар лап машгьур дишегьлийрихъ галаз садзавай ва абур табийзавай къайда.
   Ада ара датlуз дерт чlугвазвай, гьикl хьи, ада вич хъсан уьмуьр ва лап назик гуьрчегвал патал ханвайди хьиз гьиссзавай. Ада вичин кlвалин кесибвилин, кьецlил цларин усалвилин, ацукьдай кьван гьалдай акъатнавай стулрин, ранг фена алахьнавай пердейрин дерт чlугвазвай. Агьваллу жергедин дишегьлийри кьатlун тийидай кар авай ихьтин вири гьалари ам азабдик кутазвай, секинсузарзавай.
   Абурун тlимил тир майишат кьиле тухвай гъвечlи бретонкадин са жуьреди адан къенепата туькьуьл гьайифвилер, кьиле тефир мурадар арадал гъана. Адаз ахварай лал кьейи секинвал авай, рагъэкъечlдай патан парчайривди арушнавай, куьгьне кишпирдин кьакьан шемданри ишигълаван авунвай тавхана, чими ийидай тадаракрин зегьемди бушарна, хъуьтуьл стулра суст хьанвай, ипекдин гуьлуьтар алай гьайбатлу агъадин  къуллугъчияр акуна. Адаз ахварай куьгьне девирдин яцlу парча чlугунвай, гегьенш, чlаганвай утагъар, кар-кеспи авачирбурун кьетlен зегьметдин ажайиб, гьич ван тахьай хьтин къиметдин столар, экуьнин сятдин вадаз чай хъун патал, анрихъ теклифдай мукьва дустар-итимар, машгьур инсанар кьабулдай тавханаяр аквазвай.
   Нисинин фу тlуьн патал элкъвей, пуд йикъан цlийивал авай суфра вегьенвай столдихъ, итимдин къаншарда ацукьайла, итимди, шурпа авай курунин къалпагъ къачуна, хвешивилелди малумарна:
   «Агьа-н, келем квай шурпа! Идалай хъсан затl жеч!...» - ам, дишегьли, кьетlен тlуьнрихъ, рапрап гузвай гимишрихъ, цлар безетмишдай дегь девирдин къагьриманрин ва тамун къалинлухра авай  махарик квай къушарин гиширар авай гуьрчег халичайрихъ тамарзу тир; ада кьелечl чинида аваз гудай зериф тlуьнрикай, шишинивди форелдин жегьри якlук ва я тамун вечрен лувуник хкуьриз, сирлу хъвердалди чпихъ яб акализ кlан жедай кушкушдин хуш гафарикай хиялзавай.
   Адахъ атирар, пад-кьил туькlуьрдай такьатар, къиметлу безекар авачир, са затlни авачир. Амма адаз кlанзавайди анжах гьа ихьтин шейэр тир, ада вич гьа шейэр патал туьретмиш хьанвайди яз гьисабзавай.  Адаз вич бегенмиш хьун, вич рикl ацукьардайди ва жемиятдин арада агалкьунар хьун, маса дишегьлийри вичел пехилвал авун гзаф кlанзавай.
   Ада вичихъ галаз санал килисада тербия къачур девлетлу дуст дишегьлидал кьериз-цlаруз кьил чlугвадай, гьар сеферда дустунин кlваляй хкведайла, ада дерт чlугвадай ва мад садрани аниз хъфидач лугьуз, кьинер-эгьтер кьадай. Тамам йикъара ам датlана вичин бедбахтвиляй, язухвиляй, дарихвиляй ва чара атlай умудсузвиляй шехьдай.
   Нянрихъ са сеферда адан итим чиник шадвал кваз кlвализ хтана ва папав са чlехи конверт вугана.
  - Ма, къачу, - лагьана ада, - им ваз гуьзет тавур савкьат.
   Ада тадиз конверт къазунна ва адай басмадин хатlаралди икl кхьенвай чар акъудна:
   «Халкьдин тагьсилдин министрди ва Жорж Рампонно ханумди жанабидизни ханум Луазелаз 18-январдин ислендин юкъуз министерстводиз межлисдиз атун теклифзава».
   Итимди фикирайвал, чlехи шадвал акатунин чкадал, дишегьлиди кефи чlур хьуналди теклифдин чар столдал гадарна.
   – Вуч патал я ам заз, лагь, тавакъуйда?
   - Икl жедани, зи багьади, за вун гзаф рази жеда лагьана, фикирнавай. Вун санани жезвач, им лап хъсан дуьшуьш я, лап хъсан. За еке зегьметдалди къазанмишайди я и теклифдин чар. Виридаз ана иштиракиз кlанзава, амма гьар низ хьайитlани теклифзавач, гъвечlи гьакимриз билетар са акьван гунни ийизвач. Ваз ана лап вини дережадин гьакимар аквада.
   Ада хъел кваз итимдиз килигна ва лагьана:
   - Бес зун аниз вуч алаз фида? Заз алукlдай са шейни авач!
И кар итимдин кьилиз атанвачир, ада мурмурна:
   - Гьа булушка алаз, гьа вуна театрда алукlзавай. Ам, зи фикирдалди, лап хъсанди я.
   Инал адаз акуна хьи, паб шехьзава, гьавиляйни тешвиш ва пашман хьайи итимди чуькь хъувунач.
   Папан хъуькъверай явашдиз накъвадин кьве еке стlал сивин пипlерал авахьна. Итимдай галкlиз-галкlиз гафар акъатна:
   - Вуч хьанва вахъ? Лагь кван, вуч?
   Вичиз къуват хгана, дерт явашарна, кьежей хъуькъвер михьиз-михьиз, секин ванцелди жаваб гана папа:
   - Са затlни. Анжах заз жуван пад-кьил ийидай са затlни авач, гьавиляй завай а межлисдал физ жедач. Жуван билет, нин папа залай хъсан пекер алукlзаватlа, санал къуллугъзавайбурукай садав вахце.
   Умудсуз гьалда аваз итим ам чlалал гъиз, рази ийиз эгечlна:
   - Яб це, Матильда. Са маса сефердани алукlиз жедай хьтин кутугай са либас квяй акъвазда?
   Дишегьли са декьикьада кьван чуькьни тийиз акъвазна, фикирда харжияр гьисабна ва кьенятлу итимдай наразивилин гьарай акъат тавурай лугьуз,  гьикьван тlалабиз жедатlа, аннамиш авуна.
   Эхирни ада галкlиз-галкlиз жаваб гана:
   - Лап тайин къимет заз чидач, амма, заз чиз, са кьуд виш франк заз бес жедай.
   Са тlимил итимдин чинин рангар атlана: гьа икьван пул ада, гатун вахтунда гьар гьяддин юкъуз пlапlишар ягъиз Нантердин къерехриз гъуьрчез физвай дустарин дестедихъ галаз фин патал тфенг къачунин фикир аваз, кьулухъ эцигнавай.
   Ятlани ада жаваб гана:
   - Хъсан я. За ваз кьуд виш франк гуда. Анжах вун алахъ ая хьи, булушка гуьрчегди хьурай. 
   Межлисдин югъ мукьвал жезва, амма Луазель ханум, булушка гьазур ятlани,  вич гьиниздатlа течиз, ийир-тийир хьана, сефил яз, къалабулух кваз авай. Гьикl ятlани са нянрихъ итимди кьатlана:
   - Яб акал, вахъ вуч хьанва? И йикъара заз вун къариба жуьреда аквазва.
   Ада жаваб гана:
   - Са затlни авач заз, багьа къаш, къван авач, булушкадал чан гъидай са затlни авач, гьавиляй зи кефияр чlур хьанва. Зи акунар язух къведай жуьредин юхсулбур жеда. А межлисдиз тефейтlа хъсан я.
   Итим рази хьанач:
   - Вуна чан алай цуьквер гилигда ман. Хъуьтlуьн береда им лап къешенг кар яз гьисабзавайди я. Цlуд франкдихъ 2-3 гуьзел марвар къачуз жеда.
   Паб муьтlуьгъ хьанач:
   - Ваъ, кlандач заз.., варлу дишегьлийрин арада кесиб яз акун - им агъузвал, усалвал я.
    И арада итимдиз маса рехъ жагъана:
   - Вун вуч ахмакь шей я-я! Вач жуван дуст Форестье ханумдин патав, вичин къиметлу безекрикай сад вахтуналди вугун тlалаб ая. Ихьтин кар авун патал ваз адахъ галаз хъсан рафтарвални ава.
   Матильдадай садлагьана шадвилин гьарай акъатна:
   - Гьахълу я! За а кардикай гьич фикирнавачир.
   Пакадин юкъуз ам Форестье ханумдин патав фена ва вичин дерт ахъайна.
   Форестье гуьзгуьдин шкафдин патав фена, анай чlехи кьвати акъудна, гъана, ахъайна ва Луазель ханумдиз лагьана:
   - Хкягъа, зи багьади.
   Адаз сифте цамар, жавагьирар, ахпа Венецияда туькlуьрнавай багьа къванер алай къизилдин аламатдин са хаш акуна. Гуьзгуьдин вилик ада вичел алукlиз, безекар ахтармишна. Ахпа мад жузуна:
   - Мад ваз са затlни авачни?
   - Ава, гьелбетда. Къекъуьгъ жув. Ваз вуч хуш жедатlа, заз чидач эхир.
   Садлагьана адан вилер, чlулав атlласдин гъвечlи къапуна авай бриллиантдин са мешреблу гарданлухда акьуна ва ам кlевелай кlан хьунин гьевес рикlе ацукьна. Ада ам зурзазвай гъилеривди кьуна, вичин кьакьан хивер галай булушкадихъ галаз гьикl кьазватlа килигна ва шадвиляй гуьзгуьдин вилик къах хьана амукьна. Ахпа кичlез-кичlез жузуна:
   - Анжах гьа им зав вугуз жедани вавай?
   - Жеда, гьелбетда.
   Хвешила кьейи Луазель ханум хкадарна вичин дустунин гардандик ккlана, са кузвай темен гана ва вичин багьа безекни гваз кат хъувуна.

х х х

   Межлисдин югъ алукьна. Луазель ханумдихъ еке агалкьунар авай. Зериф, хъвер квай, юзунар гуьрчег ам шадвиляй пиян хьайиди хьиз авай, ам гьакъикъатдани виридалайни иер тир.
   Вири итимри адаз килигзавай, ам вуж ятlа хабар кьазвай, адахъ галаз танишарунин гьуьрмет къазанмишиз алахъзавай. Кьетlен ихтиярар авай чlехи гьакимар анжах гьадахъ галаз кьуьл авунихъ тамарзу тир. Министрдини адал дикъет желбна.
   Ада гьевеслудаказ, чlехи ашкъидивди, шадвиляй кьил-кьилелламачиз, са куьникайни фикир тийиз, вичин гуьрчегвилин зургъадин лезетдик кваз, бахтунин булутри башмишнавай хьиз, тамам гъалибвал хвешивиляй къейдиз, кьуьлерзавай.
   Абур анжах экуьнин сятдин кьудаз хъфена. Итим кьуланфердилай са гъвечlи утагъда, чпин папари межлисда шадвал ийизвай пуд маса гьакимдихъ галаз, суст хьана авай.
   Итимди адан къуьнерал межлисдин либасрин гуьрчегвилив кьан тийизвай усал аба хьтинди вегьена. Дишегьлиди и кар кьатlана ва адаз, къуьнерихъ багьа, пурпу хамар галчукнавай маса дишегьлийриз вич такурай лугьуз, хъфиз кlан хьана.
   Итимди акъвазарна ам:
   - Акъваз садра. Къецел ваз мекьи жеда. За кьезил файтун жагъурда.
   Адаз яб тагана, дишегьли гурарай агъуз ивичlна. Куьчеда мукьвал чкадал файтун алачир, къерехрив гвай файтунчийривай суракь ийиз, абур ам жагъуриз рекье гьатна. Гзаф мекьи хьана, са куьникни умуд кумачиз, абур вацl галайвал рекье гьатна. Эхирни вацlун къерехда абурал йифен файтунчидин са куьгьне хьана лап гьалдай фенвай файтун гьалтна. Ихьтинбур Парижда анжах йифиз экъечlзава, вучиз лагьайтlа йикъан вахтунда абуруз чпин кесибвилихъай, юхсулвилихъай регъуь жезва.
   Файтунчиди абур чпин кlвализ -  Мучениковрин куьчедиз, хкана ва абур ван-сес тавуна, кlвализ хкаж хъхьана. Дишегьли патал вири куьтягь хьанвай. Амма итимди сятдин цlудриз хьиз вич министерствода хьана кlанзавайдакай фикирзавай.
   Дишегьлиди, гуьрчегвиле аваз вичиз мад сеферда килиг хъувун патал, къуьнерихъ галай аба хьтинди гуьзгуьдин вилик галудна. Бирдан ада кlевиз гьарайна. Адан гарданда гарданлух амачир.
   Са пай пекер хтlуннавай итимди тадиз хабар кьуна:
   - Вахъ вуч хьана?
   - Захъ.., завай.., завай Форестье ханумдин гарданлух квахьна.
   Итим вич-вичивай квахьна, чкадилай къудгъунна:
   - Гьикl!.. Ам вуч лагьай чlал я? Жедай кар туш! Абур булушкадин, абадин биришра, жибинра, виринра къекъвез гатlунна. Жагъанач. Итимди хабар кьуна:
   - Межлисдай эхкъечlдайла, ам вав гумайтlа, рикlелламани ви?
   - Эхь, за министерстводин чlехи дегьлиздай хкведайла, адак хкуьрнай.
   - Акl ятlа, эгер вуна ам куьчедал квадарнайтlа, чаз ам аватай ван къведай. Акl ятlа, ам файтунда ава.
   - Эхь. Гьинвачтlани, гьакl я жеди. Вуна нумра рикlел хвенани? – жузуна папа.
   - Ваъ. Вуна килигначни нумрадиз?
   - Ваъ.
   Гъамуни гьелекнавай абуру яргъалди сада-садаз килигна. Ахпа итимди пекер алукlна.
   - Фида, - лагьана итимди, - гарданлух жагъуриз хъжедатlа, чун яхдиз хтай вири рекьиз килигда.
   Фена ам. Дишегьли межлисдин либас аламаз, цlай куькlуьр тавуна, яргъи жедай аман амачиз, кьенвайди хьиз, гацум хьана, са чкадал алама.
   Итим экуьнин сятдин иридаз хьиз хтана. Адаз жагъун хъувур затlни хьанач.
   Гуьгъуьнлай полициядин ирада, файтунчияр акъваздай чкадал квахьай затlунин гьакъиндай малуматар гун патал газетрин редакцийра, са гафуналди, умудди хуртl гайи виринра хьана…
   Чпин кьилел атай еке бедбахтвили семе авунвай дишегьлиди югъди ам гуьзетна.
   Итим Луазель нянрихъ, къвал-къвала акlана, чина ранг амачиз, кlвализ хтана; са вуч ятlани чир ийиз адалай алакьнач.
   - Жуван дуст рушаз кхьихь хьи, - лагьана ада, - бес, гарданлухдин кlир хана, ам туькlуьр хъийиз вуганва. Идалди чаз са фикирдай вахт жеда.
   Итимди лугьуз, папа кагъаз кхьена.
   Гьафтедин эхирдай абурун вири умудар квахьнавай, вад йисан кьуьзуь хьайи итимди малумарна:
   - Квахьайдан эвез арадал хкана кlанда.
   Пакадин юкъуз, гарданлухдин гъвечlи кьватини чпив кьуна, абур къалпахдал фамилия кхьенвай заргардин патав фена. Атlам вичин ктабра къекъвена.
   - И гарданлух, ханум, завай къачунвайди туш, за анжах адан кьвати я маса ганвайди.
   Гьа ихьтин гарданлух жагъурунин мураддалди, ам гьихьтинди тиртlа рикlел хкиз, сада-садал меслятар ийиз, абур шумудни са заргардин патав фена, кьведални, кьилел атай мусибатдикди, къалабулухдикди са гужбаладалди чан алама.
   Пале-Роялдин са туьквенда абуруз чпиз герекзавай хьтиндаз гзаф ухшар са безег жагъана. Адан къимет яхцlур агъзур франк тир. Абуруз туьквенчиди са кьадар ужузна –  къанни цlуругуд агъзур франкдихъ гуда лагьана.
   Абуру заргардиз пуд йикъан къене и гарданлух маса тагун тlалабна ва шартl эцигна хьи, эгер сифтегьан гарданлух февралдин эхирдалди жагъун хъувуртlа, чпи им къанни цlукьуд агъзур франкдихъ элкъуьрна вахкуда.
   Луазелахъ вичин бубади тур цlемуьжуьд агъзур франк авай. Амайди ада бурж кьун кьетlна.
   Ам пул буржуниз къачуз эгечlна, садавай агъзур, масадавай вад виш, са виш ина, яхцlурни цlуд атlана. Ада къебзер гана, хасаратвилер гудай везифаяр вичин хивез къачуна, селемчийрихъ галаз таниш хьана. Уьмуьрлух яз пис шартlара гьатай ам, галтlам алатдатlани тийижиз, чарарал вичин къул эцигиз, цlийи гарданлух къачун патал фена савдагардин туьквендин дезгедал къанни цlуругуд агъзур франк эцигна.
   Луазель ханум Форестье ханумдив гарданлух вахкуз фейила, атlада наразивилин тегьерда лагьана:
   - Яргъалди вучиз жував туна вуна ам? Ам заз герек хьун мумкин тир.
   Ада гьатта кьвати ахъайни авунач, Луазелаз и кардихъай кичlезвай. Адаз дегиш хьанвайдакай чир хьанайтlа, ада заз вуч лугьудай?
   Белки, ада вичин дуст руш угъридай гьисабдай?

х х х

   Луазель ханумдиз кесибрин лап пис уьмуьр чир хьана. Ятlани, ам гьасятда вичин кьисметдиз викlегьвилелди дурум гуз эгечlна. И зегьримар хьайи бурж вахкун герек я. Ада ам вахкунни ийида. Къуллугъчи дишегьлидихъ галаз гьахъ-гьисаб хъувуна, кlвал дегишарна, чардахдин кlаник квай кlвал кирида къачуна.
   Адаз кlвалин-къан агъур зегьмет, хуьрекханадин тарахъ-турухъ чир хьана. Ада жегьре ранг янавай кикер хаз, къапар, ягълу кьунвай къажгъанар чуьхуьз хьана. Ада парталар, дасмалар чуьхвена ва абур тара экlяна; гьар экуьнахъ зирзибилар куьчедал тухвана, гьар майдандал са герен ял акъадариз, ада яд ялна. Сая халкьдикай тир дишегьлиди хьиз алукlнавай ам зимбил гъилик кьуна, туьквенриз физ, як, майваяр къачуз, алверчийрихъ галаз савда ийиз, вичин кесиб такьатар кьенят ийиз хьана.
   Садбуруз муьгьлет хце лугьуз, гьар вацра абуру са буржунин чар чпелай ахлудун лазим тир. Итимди нянин вахтундани кlвалахиз хьана, бязи вахтара йиферизни ксун тийиз, карчидиз кlвалахиз, гъилин хатlар маса чарчиз кхьин хъийиз, кепекар къазанмишиз хьана. Ихьтин уьмуьр цlуд йисуз давам хьана.
   Цlуд йисалай абуру вири буржар, гьатта винел атай залан процентарни, кьетlивилелди вахкана. Луазель ханум лугьуз тежедай кьван кьуьзуь хьана. Ам къуьнерай фирягь хьана, кесиб хизанра жедай кайвани хьиз, векъи ва  мягькем хьана. Ам шуьткьвей пекер алаз къекъвезвай, кlеви ванцелди рахазвай, ргай цяй кlвалин чил чуьхуьзвай. Амма, итим къуллугъдал алай береда, ада гагь-гагь дакlардив ацукьна, вичихъ мумкинвал хьайи, агалкьунар хьайи, вичел фикир желбиз тур атlа межлис рикlел хкидай.
   Ада гарданлух квадар тавунайтlа, вуч жедайтlа яраб? Низ чида кьван? Низ чида? Уьмуьрдин шиндакьвални фад дегиш хьунин гьал вуч я! Инсан хуьн ва я пучун са куьлуь-шуьлуь месэла я кьван!
   Гьикl ятlани гьяддин са юкъуз гьафтеда авур кьван кlвалахрилай кьулухъ ял ягъун патал Елисейский майдандал сейрдиз фейила, адаз садлагьана гъиликай кьуна аял къекъуьрзавай са дишегьли акуна. Ам гьа гьамишан хьиз амай жегьил, иер, вичин акунрал гьейран ийиз тадай Форестье ханум тир.
   Луазель ханумдик къалабулух акатна. Рахадани адахъ галаз? Гьелбетда! Гила, буржарни ахлатайла, вири хьайи-хьайивал ахъай авуртlа жеда. Вучиз ийидач кьван?
   Ам мукьув фена.
   - И чlаван хийирар, Жанна!
   - Вагь.., я ханум.., заз чидач… Куьн, заз чиз, гъалатl хьанва.
   - Ваъ. Зун Луазель Матильда я. Адан дустунай гьарай акъатна:
   - Бейниван Матильда, вун гьикьван дегиш хьанва!
   - Эхь, чун сад-садавай къакъатайдалай кьулухъ, зун гзаф залан вахтар эхуниз, четинвилериз дурум гуниз мажбур хьана. Заз дарвилерни муьгьтежвилер гзаф акуна, вирини вун себеб яз!
   - Зун себеб яз? Гьикl хьайи кар я?
   - Вуна зав министерствода кьиле фейи межлисдиз фидайла гарданда тун патал вугай бриллиантдин гарданлух рикlелламани ви?
   - Алама. Вуч хьана кьван?
   - Ингье гьам завай квахьнай.
   - Гьикl! Вуна ам зав вахканай кьван.
   - За вав вахкайди гьам хьтин масад я. Чна тамам цlуд йисуз адан патахъай бурж вахкуз хьана. Вун гъавурда акьазвани, чун гьихьтин четинвилера гьатнатlа, чахъ са затlни авачир. Гила а месэла куьтягь хьана. Гила зун гьикьван шад ятlа, лугьуз жедач.
   Форестье ханум чиле акlурнавайди хьиз акъваз хьана.
   - Вуна адан эвезда куьне цlийи гарданлух къахчуна лугьузвани?
   - Эхь, вуна бес са куьнизни фикир ганачни? Абур гзаф ухшарбур тир.
   Ада шаддаказ, ачух рикlелди хъверна. Форестье ханумди еке къалабулухдалди вегьена адан гъилер кьуна.
   - Эй зи факъир Матильда! Бес зи бриллиантар къалпбур тир эхир! Абурун къимет вини кьил вад виш франк тир.


Урус чlалай таржума авурди:
Куругъли КЪАЛАЖУХВИ
Январь, 2016-й.