Бахтлубур счастливцы

Фейзудин Нагиев
Гьава гьелелигда къана ама. Йугъ ахъа хьанват1ани, рагъ экъеч1навач. Амма адан нурари ч1илавц1арц1ел памбаг хьиз эк1ягъ хьанвай циферик ц1ай кутунва. Цавун пад экуьнин ярари кузва.
Гьава вижеваз къанва. Амма кузвай ярар акурла бедендик чимивал акатзава. Беденди гьеле ахпа къвезмай чимивални гьиссзава. Гьавиляй ярарин негъ акъатзавай и хц1у гьавадикай бедендиз геждалди лезет къачуз к1анзава.
Вуч мублагь я цав! Вуч генгдаказ аквазва инай кьуд пад!
Цава лекьре лув гузва.
Ингье ал ярарикай ракъини, регъуь суса хьиз, эвел вичин кузвай хъвехъ, ахпани михьиз чин къалурна. Гуя лекьрен зурба лувара рагь къугъвазва.
Лекьре цава лув гузва. Ина азад я. Инаг цава лекьрен т1ебиат я.
Агъада чилел инсанар фадлай чпин къайгъуйрик ква. Цавай абур куьк кьифер хьиз аквазва. Абурук гьамиша гьерекат жеда. Лекьрез абурун гьар йикъан вит1* акун гьатта куьлягь я. Ят1ани вучда? Абурал вил алаз хьана к1анда. Инсанри исятда ч1урариз таза к1елер акъудда. Абурухъ галай биц1и гадаяр санал к1ват1 хьайила, лекьрез чида хьи, са патахъ хьиз акъатай таза к1ел вичинди я. Са квел ят1ани машгъул тир аялриз лекь я аквада, я аквадач. Акурт1ани вуч ава лекьрез абурун гьараяр авунрикайни лашар агъурунрикай?
Я тахьайт1а верчерик серф акатайт1а са верч ягъда. Вечрен як шарагри гена иштягьдив неда.
Ингье хперин раж вич гьамиша физвай патахъди фена. Маларин нехирни кефпатан рук галайнихъ рекье ава.
Инсанри уьумуьр тухузвай и вилаятда кьуд к1еле ава. Кефпатахъди – Кк1ал к1еле. Регъпатахъай – Ракъин Варар к1еле. Мегъпатахъай эцигнавай Кра-к1еле виридалайни кьакьан чкадал, циф гъураз, анай винизни Алпанкурдив хкаж жедай жигъирдив гва. Лефпатан Арас к1еле виридалайни зурба к1еле я. И шаррлухдин ч1ехи пай кьушун гьа къеледа ава. Гзафни-гзаф ягъияр и шаррлухдиз кефпатахъай ва я лефпатахъай къвезвай. Гьавиляй и кьве к1еледал пара зур ала.
Араск1еледи лефпатан шаррлух Ласаран, яъни лас хьанвай Аран хуьзва. И макандин макил, Пеле Рагъ авай шарр Бак1уршар я. Араск1еле Бак1уршаран кун тирвиляй, иниз Шарракун, яъни Шаррдин кун, лугьузва.
Арас к1еледин лефпатахъай Арас вац1 физва. Вац1алай а пад мидяйрин чилер я. Виликдай а чилер аран халкьарин чилер тир – к1ук1ван-аррин, эч1ен-аррин, гъаргъ-аррин. Мадни ана кьилхуьз арриз мукьва сихилар тир таптапар, гелар, арсар, циц1екар, утияр ванар, асар, лацар авай. Амма мидяйри аранрин лефпатан чилер араснай. Адет яз, мидяйри Ласарандин шаррвиле чпин ваханар эцигдай. Игилани мидяйрин шарр Пили Бак1уршаран халуйрикай я. Яъни, Бак1ур Пилишаран вахан жезва. Пилишаран ч1ехи бубади Ласарандин т1амада Бак1уршаран ч1ехи буба Зуршар эцигнай. Гьанлай инихъди Ласаран шаррлух идара ийиз Зуршаран митивриз гьакьван регьят хьанвай. Рагьметлу Зуршара чкадин халкь ак1 муьт1уьгъарнай хьи, къе а терс аран митивар лас хьанва. Абуруз шаррдин ч1алаз килиг тавун вуч лагьай гаф ят1ани чидач. Гьакьван рази я абур чпин несибдал. Агъзурбура хийирар къурай Зуршаран суруз, Бак1уршаран ч1ехи бубадин суруз. Къе адан усби* тамиланда* секин я. Къуй Бак1уршара гьар сеферда адан патахъай гузвай сигьмесар* Пак Албеса кьабул урай. Зуршара чаз дуьз рехъ къалана. Гьик1 и халкь гъилив вердишдат1а къалана. Чун адан икирдар* рекьелай эляч1дач. Албеса вичизни икир гурай! Бак1уршара вичин эсилрал дамахдай. Ам гьамиша вичин эсилрин усбийрихъ галаз рахадай.
Бак1уршар, гьамиша хьиз, къ;ни къарагънамазди вичин хсуси кирамитдиз* фена. Ина гьамиша хьиз макьсан* Йасей авай. Ада канвай чикьерин рукьуц1ар вахчуз, анал ц1ай ягъиз ц1ийи ч1икьер эхцигзавай.
– Чи макандин рагъ тир Бак1уршараз Албеса яргъал вит1ар гурай! –эрч1и гъил хкажна хашна Йасея.
– Икир хьуй Албесаз! – Йасеян гьилевай к1арк1учдиз* п1агь гана Бак1уршара. – Вуч хабарар ава шаррлухда?
– Са ажайиб инсан кьуна хканва къаразри, – Йасея вичин гьяркьуь яргъи чухвадин къуьнерилайгъуз виликди хурал ва кьулухъди далудал авахьна эк1ягъ хьанвай зардин вик1инилай гъил алтадна. — Адан гарданда вик авач.
– Вик авач? — мягьтел хьана Бак1уршар. — Ам гьи микилрай* я вик авачирди? — Бак1уршара вичин гьяркьуь хилерин бегьрандин винелай вегьенвай зардин парчадин вик1инлай мегьрибандаказ кап алтадна. — Ам тадиз кьуна к1анда. Чирна к1анда вуж я, вуж туш. Тахьайт1а хата я. Албеса вичи яргъаз урай вик1ер течирбурукай чун. Эгер ада чи ласарин* сиве ч1уру мез турт1а, абурузни чпин вик1ер гадариз к1ан жедачни! Албеса вичи хуьрай ахьтинбурукай!
– Бажитвал хъсан зат1 я, — рази хьана Йасей.
– Верц1ер гудай вахтни жезва, — лагьана Бак1уршара, кирамитдин дак1ардай чилел аватзавай ракъинин нурдиз килигиз. — Ласар гьеле к1ват1 хьанва. Верц1ер вахтунда гана к1анда. Тахьайт1а зи к1валах акъвазда. Ласарни кагьулвализ вердиш жеда.
Гьар йукъуз, гьар экуьнахъ «Верц1икимел» шаррлухдин ласар к1ват1 жезвай. Шаррди вичин т1уб вирт авай кьечек экягъиз, ласариз верц1 гузвай. Эвел вири шти жемятдиз. Ахпани шанилариз, кьушунриз. Им Зуршара акъудай пак къанун тир. И къанун чи Кунашдин Мактун Улубдани* кихьнавай.
Бак1уршар кирамитдай экъеч1айвалди, вири ласар мет1ерал аватна.
– Сагъвал гурай Албеса чи вилерин экв Бак1уршараз! – гъилер шаррдал яргъи авуна вирида санлай гьарайна ласари.
– Амин! – ласарал хашна макьсан Йасейа, — вичин к1арк1уч1 мукьув гвайбурун кьилерихъ галукьариз.
Верц1икимел к1арасдикай раснавай зурба т1ама* алай. Бак1уршар шана т1амада ацукьна. Шаррди, чапла гъиле вичин шарал* кьуна, эрч1и гъилин кишт1уб* патав гвай кьечек экягъна, вичин сиве туна. Зурба хъенч1ин кьечевайди тамун ч1ижерин вирт тир. Ам кьет1ен пешедин ксари — уьртайри* — к1ват1завай. Уьртайринди пара хата пеше тирвиляй, абуруз Ласаранда ч1ехи гьуьрмет авай. Ингье гилани абур ласарин виридалайни вилик ква. Исятдин нубат макьсан Йасейанди я, ахпа — уьртайрин. Йасейа кьвед-пудра мез гана шаррдин, верц1и туп1аллай вирт тахьай мисална. Уьртайарни адалай ажуз амукьнач. Гьатта сад шардин туп1алай вичин хура кьуьл акьадалди алатзавачир.
— Вуч верц1и я верц1ит1уб! — лугьуз мез гайибур чпин кеспийрал физвай.
 – Пагь, дустар! Накьандалай къе ширин я шаррдин т1уб!
 – Яраб пакад йугъ мус къведат1а мад фт1имдайвал!
 – Заз йиф-йугъ адан верц1ит1уб фт1имнайт1а к1андай!
– Яда, я тахсара! Вун ви нупадай тефена, зи виликай куьз хкис жезва? Аквазвачни зи нупа тирди фт1имдай!
– Вун гьеле ц1ехема кьунвайла, зун иналлайтир, чка кьаз. Гила ви нупа гьинай хьана? Эх жезвачт1а вавай акьван, магь, фт1има зиди!
— Види жува фт1има!
Рагъ къвердавай виниз хкаж жезвай. Руквадал мет1ерал акъвазнавай дишегьлийрин гъилерал алай аялри къал къачунвай, гзафбур шехьзавай. Кьуьзуьбурук угь-ц1угь квай. Кьулухъ галайбуру ялна рум гана. Ласарин нехирдик къал акатна. Са ни ят1ани са низ ят1ани себ гузва. Са вуж ят1ани са нихъ ят1ани кк1изва. Гьарай-вургьай. Къал-чуьруьк. Экъуьгъунар-кук1унар. Ибур вири фадлай вердиш крар я. Са шумуд виш сара гьар йукъуз ик1 тикрар жезва. Йикъарилай йикъаралди. Гьавиляй Бак1уршар архайин я. Йасейни адан чапла гьилихъай къвазнава. Гуя ам ахвариз фенва.
Садлагьана са дишегьлидай ц1угьар акъатна.
– Аял! Аял кутуна к1вачерик! Агь куь ч1улава яйрай! Агь куь Алпанди алуграй! Аман зи бала! Агь зи бала! — амма гъилерал чан кумачир аял кьунвай жегьил дишекдин ишелриз яб гудай кас авачир.
– Я хватекьей! кьуьзуь Луц1 акатна к1вачерик! — Мад нехирдин юкьвай са ван акъатна.
– Акатнат1а кьирай! — Гьарайзава сада къвалалай. — Абурун вахт фадлай куьтягь хьанвайди я. Абуру лагьайт1а чаз къвезвай верц1ер хъинез гьерекатзава.
– Зи верц1ер уьнезайдан за лекь уьнеза! – нупада вилик квайдан ценер ялзава ац1ай рипец1 хьтин сада.
– Накь, вучани, шаррди зи чиниз вичин михьи тфу ганай, — дамахзава къвалаллайда, чинилай разивилелди кап элягъиз.
– Бес зазни фицякьра шаррди «квахь, бесрай, тула!» лагьаначирни! — т1иш цава кьуна фурсзава муъкуьда.
Ингье верц1икимел са кьуд-вад кас я аламайди: аялар гвай папарни кьуьзуьвили гьелекнавай, чпивай бегьем къекъвез техжезмай кьуьзуьбур, начагъбур. Амайбур чпин къенин верц1ерихъ – зурба мураддихъ агакьнавай.
– Къе шумудан вит1? — жузуна Бак1уршара.
– Пудан, — явашдиз жавабна Йасейа. — Сад кьузуь Луц1. Муькуьд аялни галаз са шваш*.
– Акьван пара туш, — кагьулдаказ рахана Бак1уршар. – Абурукай чан аламазни хийир авайди тушир. Ат1абурни галч1уриз тур эхирдин ц1арал. Къуй абурун гъикьер* тамиланда лас хьурай. Бесрай абур вит1ал* хьайи кьван. Къвез тахьана амайбурни мад ават1а аку. Михьна к1анда. — Бак1уршар са геренда кисна. Вил алатдалди ингье мад верц1иким ац1ун хъувуна. Гила инал шанилар ва каркам ксар кьушундин кьилер к1ват1 хьанвай.
 – Адаз къалурзавани? — жузуна Бак1уршара.
– Ун. Вини дак1арда хъуцурнава. Кимин лахъутхъандин ц1унтуна*, — вилералди ишарна Йасейа.
– Хъсан. Къуй вердиш хьурай. Акурай чи къанунар. Ахпа чаз рахаз регьят жеда. — Бак1уршара т1уб вирт1едик кягъна мет1ерал акъвазна уьлхуьзвай шаниларин к1ерет1диз ишара авуна. Вирт авай кьеч ц1ийиди хканвай. Шанилар вири туп1алай авурла, и кьечни ич1и хьана.


***

Бак1уршар вичин Ласарандин т1амда ацукьнава. Адан эмирдалди накь йифиз кьур кас иниз хкана. Ам шумал буйдин жегьил гада тир. Кьве гъиликай кьве шанилди кьуна гъайивалди, абуруз гада мет1ерал ак1ажиз к1ан хьана. Амма, чигит ят1ани, танда аламатдин кьват авай и гада мет1ерал акъвазриз хьанач. Аксина яз, ада гъилер хъуткьурна. Кьве шанилни гурц1улар хьиз чилел эк1ягъ хьана.
– Къайгъу туш! Тура гьак1! — эмирна Бак1уршара. — Вахт атайла ам вич акъвазда к1андайвал. Гьелелигда адаз чи къанунрин верц1ивал, хъсанвал чизвач.
– Гьеле кhал я, — къул ч1угуна шардин гафарал Йасейа.
– Лагь кван, вун вуж я? Гьинай я? — Бак1уршар дикъетдивди и ажайиб касдин суйдиз тамашзавай. Ам эсиллагь инин адетдин ласариз ухшар тушир. Ам вич эсиллагь ласарикай тушир. Ласарин вилера ихьтин дамах, ихьтин ц1ай жедани? Вик1егьвал аку! Буйдин тиквал аку!
— Зун адетдин инсан я, — жавабна гадади. — Лекь шаррлухдай я. А микилдай зун суьргуьнайвиляй, физвайди тир жуваз кьил хуьдай са чка жагъуриз.
— Ажеб хъсан! — Бак1уршара Йасейахъ кьил элкъуьрна. Йасейа вич шаррдин гафар рази тирвилин лишан яз кьил агъузна икрамна. — Лагь кван вуна чаз мад. Вуч пешедин иеси я вун?
 — За манияр лугьуда. За з;рар* кут1унда. Инсанриз к1елиз- кихьиз чирда. Чи патара за чираввал* авуна. Закай мазан хьана.
— К1елер*кихьар, з;рар, лирлияр герек авач! — тадиз лагьана Ба- к1уршара. — Албеса вичи хуьрай а кардикай. Савадди гьукумат, зи шаррлух к1аняй акъудда. Халкь гьикьван авам* хьайит1а, гьикьван мич1ивиле ва дарвиле хьайит1а, гьакьван ам лас жеда. Гьакьван ам идара ийиз регьят ва къулай жеда. Гьавиляй зи шаррлухда, ингье им са шумуд йисар я, анжах азадвал анжах мублагьвал, анжах ислягьвал ава. Зи ласарни рази я, зи шаниларни. Абуру заз йугъ-йифди дуьаярзава. Зун чпин кьилел яргъалди зи жумарт ва верц1и гьилик хьурай лугьуз.
— Акуна заз куь верц1ивал. Куь азадвал акуна... — Бак1уршаран вилериз гьич са кич1ни авачиз килигна гада.
— Акунат1а лап хъсан. — Бак1уршаран мум хьтин чиник са жизви хъвер акатна. — Зи шаррлухда садани гьавайда фуъ незвайди туш. Магьсулдарри магьсулар цазва, гуьзва, гатазва, фуъ чразва. Шанилри зи шаррлух мидяйрикайни ягъийрикай хуьзва. Уьртайри йугъди-йифди тамарай вирт1ер к1ват1зава. Швашари аялар хазва, абур ч1ехи ийизва. Ласарикай — ласар, уьртайрикай — уьртайар, шанилрикай — шанилар хкудзава. Ви патахъай... Ви патахъайни зи кьилиз ихьтин са фикир атана. Вун хьтинди дугьриданни заз герек я. Вуна кимел зи ласариз ч1алар лугьуда. Тарифдин ч1алар. Закай, зи шаррлухдикай. Гьикьван гуьзел ят1а инин яшайиш. Гьикьван азад ят1а инаг. Гьикьван хъсан шарр ават1а абурухъ. Регьимлуди. Гъил верц1иди. Гъил жумартди. Са кар чир хьухь хьи ваз, жегьил, иниз къведай рехъ ава, хъфидайди авач. Чир хьухь хьи, им ви кьисмет я. Гьайиф, гарданда вик авач ви. — Заз ви эхир хъсанди яз аквазвач. Икьван вилера дамах вик1егьвал авай кас чина кьве йукъуз кьиле фин бажагьат я. Ша килигин чун. Чаз мукьва жез алахъ. Белки, сад садан гьавурда дуьз акьан чун. Эгер ак1 яз хьайит1а, ви несил мазанрин несил жеда. Ц1ийи несил кутур вуна чаз. Гила вач, алад ласарин юкьваз. Таниш хьухь абурун вит1дихъ галаз. Акъваз, са т1имил амай рик1елай физ. Манияр чи шаррлухдавайбуруз чидай зат1ар туш. Заз акунай са сеферда са манидар. Ам ласари къван гана кьенай. Нагьакьа жувал хъуьруьрмир. Жуван кьил секиндиз хуьх.

* * *
Мазан Шарран кундай къецел экъеч1на. Ам накь йифиз иниз гъидайла, адаз им вучтин чка ят1а, инаг гьи пата авайт1а акуначир. Таъа шардин патав тухудалди адан вилер кут1уннавай. Анжах са сеферда адан вилерал алай кашу алуднай. Верц1ер къачузвайбуруз килигун паталди.
Гила рагъ акьур вилера т1ал гьатзавай. Мазан верц1икимел акъваз хьана. Бак1уршаран кимин т1амади ракъинал нур гузвай. Хъархъун к1арасдикай раснавай и зурба т1ама гзаф устадвилелди туьк1уьрнавай Яраб и микилдани зурба устаяр хьана жал? И руквада мет1ерал акъвазна верц1ит1уб фт1имунихъ тамарзу тирбуруз инсанар лугьуз жедани? Бак1уршара абуруз инсанар лугьунни ийизвач. Шарр паталди абур инсанар ваъ, ласар я. Яъни лас хьанвайбур. Муьт1уьгъ хьанвайбур. Мазанан вилерикай т1уш гана кьейи кьуьзеканни таза аял галай дишекдин шикилар хкатзавач...
Гада вичин хиялрикай кьулухъай атай аялрин хъуьруьнри хкудна. Аялар, адал т1упар туьк1уьриз, хъуьрена ч1аганвай.
— Гье-гьей! Идаз килиг! Ам ланш хьиз гьик1 къекъвезват1аку!
— Адан гарданда викни авайди туш! Гьа-гьа-гьа!
— Ам ласарикай туш! Ягъа ам! — аялри гададал кк1алар илигна.
Кк1алри т1арзавай. Гьавиляй гада катуниз мажбур хьана. Амма и кардикай себеб хьанач. Катуни аялар мадни вервец1арна. Катайла кич1е киц1ини кьада лугьуда. Вичикай катайла гьа киц1изни вич жанавур хьиз аквада. Гада садлагьана акъваз хьана. Кк1алри, къванери адан пеляй ва кьиляй ивияр гъанвай. Гадади аялрихъ галтугна. Гила абур гьарай кьилеллаз ц1ар-ц1ар хьана.
Гадади гила кьат1анвай. Вилиз аквазвай кьван чкада инин агьалийрин к1валер аквазвачир. И вилаятда аквазвайди анжах Шарракундин дарвазар я. Яргъайни адан к1елейрин кук1вар аквазва. Инин инсанар гьина яшамиш жезват1а? И хиялрик кумаз, адаз вичин виликай хьиз чиликай хкатай са кьуьзек акуна. Гада акунмазди кьуьзек кхунна. Ахпа ада кьве метни чилиз ягъна хашиз гат1унна: «Аламат! Аламат! Албесаз икир хьуй!».
— Хийир хьуй, кьуьзуьди! — рахана гада. — Къарагъ, къарагь мет1ер кьац1урмир жуван.
— Кьуьзуьди чиле кьве гъуд ак1урна хкаж хьана. Ахпа мягьтелвал авай вилер гададилай алуд тийиз, са гъили хучарар кут1уннавай еб кьуна, муькуь гъиливди гададиз ишара авуна.
— Ви... ви-и-ик...
— Зи вуч? — жузуна гадади, — кьуьзуьда къалурзавай вичин гардандиз, ахпа кьуьзуьдан гардандиз килигна. Анжах гила кьат1ана ада. Кьуьзуьдан гарданда элкъвей биц1и чарх хьтин зат1 авай. Аквадай гьалдай, а зат1 кьезил зат1 тушир. Ада кьуьзуьдав кьил саки пц1инив кьван агъуз айиз тазвай. Вичихъ галтугай аялрин гарданрани адаз биц1и элкъвей дапурар хьтинбур акунай. Ак1 ят1а и зат1ар инин халкь паталди лап важиблу зат1ар я ман. Эхь, эхь. Дахьанайт1а, и кьуь- зекак зи ич1и гардан акурла ихьтин къалабулух акатдай- ни? Ак1 хьайила шардин ва адан патав гвай макьсав- дин гарданра авай зардин нур гузвай элкъвей зат1арни гьабур я. Анжах абурун гарданра авайбур и кьуьзуьдан гарданда авай хьтин заланбур тушир жеди.
— Вик?! — гагь вичин гардан, гагь гададин гардан къалурна мад кьуьзуьда. Гила гада адан мягьтелвилин ва адан суалрин гьавурда акьунвай. Гадади кьуьзуьдахъди кьве кам къачудалди, кьуьзуьди кьулухъди кам къачуна квахь хъувуна. И карди Гада гьа кьуьзуьдалайни мягьтеларна. Мукьув агакьайла акуна хьи адаз, кьуьзуьд квахьай чкадал чилик фидай са т1век ква. Т1век са т1имил эгъуьннавай лекъвен къвалай акъуднава. Белки йад тефирай, лугьуз тирт1а? Гадади виликди камар къачуна. Адаз сифте акурвал лал кьенвай чка тушир и чка. Адаз гила инлай-анлай гзаф т1еквенар аквазвай. Ада кьат1изва, адан кьаму гьиссзава. Ништа адал шумуд вилер алк1анват1а.
Ада кьил элкъуьрайвалди т1еквенра авай кьилерни квахьзава. Эхь, инин халкьди фурарани т1еквера вит1 акъудзавай.
Ингье адан виликай яргъалай хьиз фурай мад сад экъеч1на. Ада вичин к1улал са вуч ят1ани кьунва. Мукьув агакьайла куткун к1улаллайди акъваз хьана. Хурал аватнавай кьил авайвал амаз ада вилер гададин чинал хкажна. Ам кисна акъвазнавай. К1улаллай куткундавай кьуьзуь къариди угьуь ягъна.
— Начагъ яни? — къари къалурна жузуна гадади.
— Угьу, — кьил агъурна куткун гвайда.
— На вут1зава ам?
— Ц1арал тухузва.
— Вучиз?
— Тамиландиз рекьелиз... — Куткун гвайдини гададин гардандиз акьван мягьтелвилелди килигзавай хьи, гада ада гьеле тагай суалдин гьавурда акьуна.
— Чан аламаз ц1аралай гадардани?
К1ула куткун авайди жаваб тагана вичин рехъди фена.
Агъада булахрин нишравар авахьзавай чкада дишекри* са вучат1ани чуьхуьзвай. Рухвар, бац1уяр яни, хъицикьар яни, хъсандиз аквазвачир. Вине, ракъинал лацу нур гуз, мад са дарамат авай. Мазаназ ам кунаш* тирди чир хьана. Мад к1вал-дарамат алачир и чилел кунаш гена хъсан аквазвай. Налу- гьуди, ам цифедикай тир. Налугьуди, ам са геренда, шагьвар зайиф хьайи легьзеда, тикдин хурал, хъалхъас хьиз, йал акъадариз алк1анвай. Гуя гар акъатда, гару ам гьасятда цавуз хкажда. Кунашди Мазан вичелди ч1угвазвай. Гьик1 акъатнат1ани чидач, гада к1вачери чпи чпелай и к1валин вилик гъана. Ам къенез гьахьна. Къене серинвал ва секинвал авай. Кьакьан къубадал ва цларал рангарин ширелди ч1угванар* ч1угунвай. Вичин гъиле Рагъ авай Цев-Албесан. Адан паб Генан, хва Нут1ан ва руш Т1анан. Ч1угванар мадни алай. Белки, мад гъуцарин ва макьсанрин. Кунашдин къене атирдин чикьер кузвайт1ани, къецелай садлагьана гьахьай гададиз цларин рагъ акьазвай чкайрал алай ч1угванар акунат1ани, ат1а кьиле ацукьнавай кас акунвачир. Гила, вилер са т1имил мич1вилив вердиш хьайила, гада кунашдин къеневайдан мукьув агатна.
— Куь авамар Цев-Албеса кьабулрай, макьсан каъ!*
— Ви михьи хиялризни Ада икир гурай, — жаваб гана макьсанди. Ам вичиз танишсуз касдин акунар, партал акурвалди гьасятда гьавурда акьунвай. И кас патанди я. — Чи авамар артух хьана гила, — макьсан чина регьим аваз гададиз килигна. — Зи т1вар Кербал я, — чурудилай гъил элягъна, ам гадади вуч лугьудат1а уьлхуьз къвазна.
— Зи т1вар Мазан я, — лагьана гадади. — Зун куь шаррлухдиз накь йифиз акъатайди я. Къе зун куь шаррдихъ галазни таниш хьана.
— Ша, ацукь, — теклифна макьсанди аск1ан зурба кикерагдин* патав гвай цукварикай* садал вич ацукьна. — Гьелелиг ваз азаб жеда, — синагъзавай тегьерда вилериз килигна ам. Йал акъадарна, ада тади квачиз давамна: — эгер вуна чи адетар кьабулайт1а, эгер чи кишитдиз* меслят акурт1а, вазни вик гуда. Амма вик лайихна к1анда. Вик гайила вун михьиз чиди, чина хайиди я лагьай ч1ал я. Инай авайди кьве рехъ я: сад вик къачудай рехъ, муькуьди эхирдин ц1арал фидай рехъ. Жува хкягъа. Ви кьисметдин иеси вун я.
— Гзаф аламатдинбур я куь адетар, — лагьана гадади. — Ихьтин чка ава, жеда лагьана гьич зи фикирдизни къведачир.
— Вун гьахъ я, — Кербала кикерагдал алай са хара улубрикай сад, яц1у зурба улуб къачуна, ам ахъайна. — Ингье чи вири къанунар, чи вири адетар ина, и Мактун Улубда кихьнава. Инин гзаф зулар каркам Зуршара вичин мецелай лагьайбур я. И кихьунар гилалди са кахьни* дегиш тавуна ама. Я садан кьилиз къвенни ийидач абур дегишарун. Вучиз ят1а чидани ваз? Вучиз лагьайт1а и макьдар* улубди чи чилел ислягьвал хуьзва. Ингье шумудни са йисара. И кар таквазвайди и кардал шакзавайди, адаз акси тирди чи душман я. Чир хьухь! И кар гьамиша рик1ел хвейит1а, гьакьван вакай халисан гъаргъарэгьли хьуниз регьят жеда.


* * *
Мазанни Кербал верц1икимел агакьайла, инал инсанар к1ват1 хьанвай. Кербала гададиз инал къведайла лагьанвай вуч мярека жедат1а. Экуьнахъ ва хурушумдихъ верц1икимел эл к1ват1 жезвай. Гьар экуьнахъ ва гьар негъенихъ са шумуд виш сара... Экуьнахъ верц1и туп1ун т1ям акваз, негъенихъ — верц1икъирмаждин т1ям. Ихьтин адетар гададиз пара аламатдинбур хьиз, гьатта вагьшибур хьизни аквазвай. Инин инсанар, абурун акунар, къекъуьнар, абурун вит1 тухун, адетар — им гьеле-меле вичин кьил-кьилеллай кас гьавурда акьаз жедай хьтинбур тушир. И ц1ийивилерихъ яваш-яваш вердиш хьана к1анзавай. Яраб вердиш хьун мумкин ят1а? Гададиз и крар са уьтери ахвар хьиз аквазвай.
— Албеса икирар гуй виридаз! — алайбуруз икир гана Кербала. — Пак Албеса куь къени ниятриз рехъ гурай!
— Албеса вазни икирар гурай! — жавабна алайбуру, Мазаназ мягьтелвилелди вил ягъиз.
— Чакай тушни? — гададин хурал т1уб эцигна сада, вик1иникай чене хкажна, Кербалаз килигна.
— Куьн лас хьухь, — лагьана гададал алт1ушзавайбуруз Кербала, вичин зурба яц1у руфун виликна. — Адаз чи макилди лас жедай ихтияр ганва. Лас хьайивалди адаз Мут1а викни илигда.
— Гье-гье! — хъуьрена ласар. — Вик авачирдакай лас жедани? — Адай гьич чи ухшарарни къвезвач!
— Ваъ, ваъ! Идакай чи этем жерид туш!
— Ам гьинай я ихьтин эйбежерди? Налугьуди, тик чандардин тар я! Ам цавай аватнани? – гададал т1уб туьк1уьриз, адан тиквилел хъуьрезвай ласар.
— Эхь! эхь! Ам Албеса гьанай чаз гадарнавайди я. Чаз акун паталди. Чакайни ихьтинди тахьурай лугьуз!
— Албеса вичи яргьазурай а къахьай!
— Амин! Амин!...
Садлагьана акъатай лахъутдин* ванци рахазвайбурун гафар ат1ана.
— Гу-ввв! — Кьве дестегдин винелай вегьенвай руькуьндикай к уьрснавай кьурай яц1у к1арасдин кьат1 — лахъут — лахъутхъанди к1арасдин паядалди мад сеферда ягъна, мад лахъутдай зурзазвай гужлу гувв акъудна.
Вири мет1ерал аватна. Кербалахъ галаз къерехдихъ акъвазнавай гададиз жемят вучиз мет1ерал аватнат1а гьеле акунва- чир. Кербала ам вичин заланвиликди ялна чилиз ч1угуна. Гадади хъуткьурна макьсандин гъиляй кьуьнт акъудна. И арада адаз т1амада ацукьзавай Бак1уршар акуна.
— Ам тур! — гьилелди ишара авуна Бак1уршара. — Инал атурай.
— Алад! — лагьана Кербала, гададин далуда гъуд эцягъна.
Бак1уршаран т1ама алай чка кьакьанда авайвиляй адаз вичин вилик мет1ерал къвазнавайбурукай гьар сад хъсандаказ аквазвай жеди. Гада виликди фена.
— Макьсан Кербал, вунни инихъди ша, — мад эверна Бак1уршара. — Верц1икъирмаж гьиле кьадай нубат къе за вав гузва.
— Кербала гададихъ агакьарна. Кьуьнтуькай кьуна ам виликди ялна.
— Зи ласар ва уьртаяр! Зи шанилар ва макьсанар! — рахана Бак1уршар. — Верц1икъирмаждал къведалди за квез ц1ийи хабар лугьун. Куьне са т1имил эха. Накь йифиз шанилриз чи микилдин архара къекъвезвазвай и жегьил жагъана. Ам яргъарай я. Вич Ран шаррлухдай я лугьузва. Анин шарди и кас вучиз суьргуьн авунат1а, Албесаз чида. Гьелбетда, хъсан крарай суьргуьн ийич. Амма чаз чанар герек я. Чаз ласар герек я. Чаз шанилар герек я. Эгер ада чи къанунар рик1ивай кьабулайт1а, чна ам чи жемятдиз кьабулда. Адакай халисан гъаргъарви жеда. Амма тахьайт1а... — Бак1уршара са геренда вичин ласрилай вил элягъна. Ахпа давамна. — Эгер чи къанунриз ам муьт1уьгъ тахьайт1а… А кардин эхир кьил хъсанди жедач. Куьне бажитвал ая. Куьне ам вердишара. Къуй акурай адаз куь азадвал. Куь шадвал акурай. Къуй акурай адаз чи адетар. Куьне бажитвал ая... — Бак1уршара гъил хкажна. Лахъутдин ван пуд лагьай сеферда акъатна. Бак1уршар т1амадай къарагъна гурарайгъуз эвич1на. Йасейани Кербала чпин винеллай пе- ремар хт1уннавай. Чавушди Бак1уршарав къирмаж вугана. Къирмажди кьве гъилера цава уьфт яна. Садра Йасейан далудал, садрани Кербалан далудал ч1ул хьана.
— Вуч верц1и я шарркъирмаж! — гьарайна Йасея.
— Вуч верц1и я шарркъирмаж! Албеса вичин верц1ивилер артух урай! — гьарайна Кербала.
Кьведани муьк1уьвилелди перемар ахлук1на. Ахпа Бак1уршара къирмаж Кербалав вугана. Йасейни Кербал т1амдин к1арц1яй эвеч1на. Мет1ерал алайбурук юзун акатна. Вилик квайбуру чпин далуяр фадамаз кьец1иларнавай. Кербала вичин вилик атай гьар садаз са къирмаж чуькьвезвай. Къирмаждин т1ям акурбуру къирмаждиз, Бак1уршараз, Албесаз икирар ийиз, «вуч верц1и я шарркъирмаж!» – гьарайиз, къерех жезвай. Къирмаж акьурбурун чина акьван разивал, акьван кьарувал авай хьи, абур бейгьуьш хъвайибур хьиз бахтлуз аквазвай. И макъамда ласар дугъриданни лас хьайибуруз ухшар тир. Абур малариз ухшар тир. Бес вич ягъзавай малдизни вичин дамах ава эхир. Ам т1валуникай катда. Ада вич ягъиз тадач. Ада вич хуьда. Амма ибур гьич маларни туш. Яраб и нехирдиз и шарвалдин архарилай анихъ авай вит1дикай хабар ават1а? Ваъ, ваъ! Завай ина са йукъузни эхиз жедач. Зун инай, маларин юкьвай катна к1анда. Ина авайди са рехъ я лугьузвани? Ажалдин рехъ? Эхиримжи рехъ? Хьурай! Хьурай! Ажални хьурай, амма инив зун кьадач. Гьатта завай ибур аквазни жезвач! Зи иви ч1ур жезва. Заз жувни инсан, ибурни инсанар тирдахъай регъуь жезва. Килигайла, чпин вилерай бахтлу я бахтаварар! Эхь, белки, ина дугъриданни, дяве авач. Дугъриданни ягъун-кьиникь авач. Угъривал авач. Вири виридан стхаяр я. Вири садхьиз яшамиш жезва. Вири бахтлу я. Азадвал, ислягьвал, шадвал, бахтлувал, – вири ина ава. Амма гьихьтин азадвал? Гьихьтин ислягьвал? Эй, я халкь авур Халикь! Эй, Пак Цав-Албес! Яраб вуна ик1 халкьнай жал инсанар?! Гьахъни адалат? Ислягьвални азадвал? Бес вучиз вуна жува халкь авур инсанар и гьалдиз гъанва? Вучиз абур вилер аваз буьркьуь, япар аваз биши авунва? Ви к1валахрай зи кьил акъатзавач, эй Пак Гъуц! Зи кьил какахьнава. Амма вуна заз къалана. Вуна заз, чан аламаз, къалана: им тамилан я, им гургус я! Вуна заз и гургусдай экъеч1дай са рехъ къалура! Акъваз... Белки, зун вуна дугъриданни амилакдиз акъуднават1а? Белки, зун, заз течиз, са дуьшуьшдик кьена, иниз акъатнават1а! Гьи гунагьрай? Гьи тахсиррай? — гада кьил туьк1вейвалди физвай. Кьулухъай адал «вуч верц1и я шарркъирмаж!» — сесер агакьзавай. А сесер адан далудихъ къванер хьиз галукьзавай: «Шарркъирмаж! Шарркъирмаж! Вуч верц1и я шарркъирмаж!».


***
Гзаф варцар феналатна. Вадгъилера катна гада. Вадрани ам кьуна. Амма туьнбуьгьни адаз авунач. Хкана мад иниз ахъайна. Туьнбуьгь авунайт1а, ягънайт1а, ягъна кьенайт1а, белки, гена хъсан жедай. Белки, рик1изни икьван залан жедачир жеди. Гьелбетда, ина гададин геле гилияр авач. Адавай гьиниз к1андат1ани физ жезва. Садани вун гьиниз фена, гьинай хтана – хабар кьазвач. Амма инай катиз жери чка туширдан гъавурда гада къвез-къвез тамамдаказ акьазва. Акайла адан геле хьана вучда. Ина авайбур вири гилияр хьайила? Виридан вилер адан гуьгъда ава.
Кьуд патай кьуд цлан къене туна агалнавай хьтин и шаррвал, и гъвеч1и микил шаксуз агалай сандух хьтин чка тир. Катайт1ани гьиниз фида вун? Лефпата – мидяяр. Абуру катай вуж хьайит1ани, кьаз Бак1уршарав вахкузвайди я. Кеф патани — Ран шаррлух. Ана гададиз мад чка амач. Таъа Раншар рекьидалди. Раншара. Мазанан буба каркам зари Гьевес ва адан хазан чархай авунай*. А ч1авуз Мазан гьеле гъвеч1и аял тир. Ам халуйри хвена арадиз акъудна. Эгер Мазан Гьевесан гада тирди Раншараз чир хьанайт1а, ада гададин кьилиз, ва ам хвейи халуйрин кьилизни фадлай йад чимнавай. Амма Мазан суьргуьндиз акъудунин себеб ам Гьевесан хва тирди чир хьун ваъ, адан манийрални ч1аларал Раншаран руш Тазацуьк ашукь хьун тир. Дуьнйа дар хьанвай Мазаназ. Инай катиз тежезвайди. Рандиз хъфизни тежезвайди. Ина вилериз инсандин касвал, дамах к1вачик кутун акваз рик1 кузвайди. Ана Тазацуьк аваз – адаз килигиз, адав рахаз тежезвайди. Идалай зурба дерт женни? Амма ихьтин сефил фикирри, рик1 кудай хиялри са куьмекни тагудайди Мазаназ чизвай. Адаз чирав ва тербийдар макьсан Пира чирнай: «гьатта ваз эвелдай лап илаж авачиз аквазвай эрекъатдайни* экъеч1дай са рехъ жагъида. Амма жува жув залан хиялрив т1ушуниз, туькьуьл фикиррив уьнез турт1а, гьа эхиримжи илажни вакай яргъаз катда. Ви кич1евилихъай. Ви бушвилихъай. Ви зайифвилихъай». Гьавиляй гадади садлагьана келледиз атай залан хиялар вичивай къакъудиз алахъна. Ада вичин рик1ив мад инин инсанрикай, абуруз куьмек гуз жедай ракьерикай хиялар агудна. Гзаф ихтилатар хьана Мазананни инин жемятдин арада. Гзаф зат1арикай лагьана абуруз Мазана. Амма садни адан гафарихъ ягъайди, адан гафари таъсир авурди хьанач. Хъуьредайбур гзаф хьана. Ч1алахъ тежез ам са тапархъандай кьа- дайбурни гзаф ава. Тапархъандайни ваъ. Гьак1ан пиледай. Кьил ч1ур хьайидай. Ахъай, ахъай ви махар! — хъуьредай адал. Муьнуьгъар хьиз мич1и фурара яшамиш жезвай и чан алайбуруз мад гьи жуьреда лугьун герек ят1а гьич Албсан кьилни, белки, акъатдачир. «Чун чиликай атана. Чун гьа чилик хьунни чаз Албеса кхьенва. Чун чилик хъфинни ийида,— лугьудай кьуьзуь ласари.— Гьавиляй чун чилин винел мугьманвиле къекъвезва. Гьар са чан алай зат1уни жезмай кьван гзаф вахт чилик акъудна к1анда. Им суваб авай кар я. Ак1 хьайила кьейидалай кьулухъ чи усбияр тамиланда регьятвилик акатда. Гьайванриз кили: гъуьлягъар, кьифер, сик1ер, муьнуьгъар, къуьрер.., гзаф-гзафбур вири чилик т1еквера яшамиш жезва. Абуруз хъсандиз чизва т1ебиатдин къанунар. Чун т1ебиатдивай яргъа хьанва». И гафар гададиз тарс гудай жуьреда макьсан Кербалани тикрардай. Ваъ, ваъ! Ина акъваздадди кьиникьни хъсан я. Ина акъвазайт1а зи усби рекьида. Зи рик1 рекьида. Инай катайт1а — зи чан, зи беден. Зи рик1 сагъзамай кьван зун инай катиз алахъда. Зун Тазацуькдив агакь тавурт1ани, чи усбияр тамиланда санал жеда.


***
Гъаргъарвияр цавай аватайди хьиз чпин микилдиз акъатай ажайиб касдихъ галаз вердиш хьанвай. Гила ам куьчеда акурла, кимерал акурла, ласари адаз са артух фикир гузвачир. Ам акурбуру вирида чпин темягьар элякьарнавай. Ланш хьиз тик къекъведай, гарданда вик авачир и касдикай са ч1авузни чеб хьтин лас тежедайди абуруз гила якъин хьанвай. «Чидач, ам -гьик1, гьина вердиш хьанвай кас ят1а. Гьак1ан адетдин зат1ар адаз чидач. Гьа вилиз акваз-акваз чаз вичин цавун махар ахъайда. Гьак1ан абдал я ман. Куьне вуч лугьуда адаз...»
— Ат1ангье, къвезва! — гада къвезвай терефдихъ кьил хкаж на са ласди вичин вик1инлай гъил алтадиз.
— Яда, ам акурла зи гъилер ква жеда ман,— кап капувай гуьц1на Барц1ила, лахъутхъандин хци.
— Яда, вазни жагъана! — къвалаллай жанавурдин т1иш галайда виняй агъуз вичин гъил элягъна.— Жува жуван мехъериз гьазурвал аку.
— Пагь, ада верц1ийиф къведалди къар гьисабзава-е! — вичин гафни гьалч хъувуна са жегьил ласди.
— Сифте верц1ийиф чи макилдинди я кьван! Адалай гуьгъуьниз Барц1илаз вичин шваш мадни верц1и жеда.
— Жеда ман! Бак1уршаран верц1и т1уб акьур цуру чкани верц1и жезвайд я. Албеса мадни верц1и авурай вичин т1уб!
— Амин! Амин! Амин!
— Килигиз вуж тухузва на жувахъ, галаз? — жузуна сиве сарар амачирвиляй «лаф-лаф» ийиз рахадайда.
— Ингье им къачуда! — и арада атана къвалахъай акъвазай Мазан къалурна Барц1ила. Инал алай ласари Мазана лагьай «хийирар гуй Албеса!» гафар кьуначир.
— Гьа-гьа-гьа!!! — ч1агана ласар, — вазни жагъана йидег*. Адаз ви Шамудин иерар акуна хьайит1а, мад вавай ам кьуна акъвазар жедайд туш!
— Къайгьу авач. Акурай факъирдизни швашарихъ вуч зат1ар авайди ят1а. Чир хьурай гьинал вуч алат1а. Низ чида, адаз вуч акурди ят1а ва мад аквадат1а?
— Яда, адаз чи швашаркай вуж фирай. Къени вичиз вик къазаниз тахьайла? Къени кьиле гар ама,— Лафлафа гададихъ кьил элкъуьрна.
— Ваъ-е. Вуна лагь-е,—мад «лаф-лафан» суал хгана жанавурдин т1иш галайда, — на вахъ галаз вуж тухузват1а.
— Яда, ваз к1андат1а вун ша! — Барц1ила адан кьилеллай лит чиниз ч1угуна.
— Пагь! Ак1 хьанайт1а зун бахтавар тир хьи! Фадлай акунвачир заз щвашарин кьец1илар! Валлагь вил хьанва-е, куьне зун, айибмир. Зи икирлу паб кьейидалай хьулухъ швашан беден гьихьтинди ят1ани рик1елламач.
— Вири рик1ел хкведа ви, Шамудин ац1ай хурар акурла,— хъуьрена ласар.
— За квез авайвал лугьузвайди я, ахпа лагьанач лугьумир,— тикрарна Барц1ила, — низ к1андат1а, ша килигиз. Аквада квез. Барц1ил са эквел хьайит1ани мехъв* жезвайд туширди. Аквада квез, Барц1ил гьихьтин хазинадин иеси жезват1а. Заз чиз, Бак1уршараз са йиф бес жедай хьтинди туш. Ахьтин таватдихъ галаз са йиф вуча кьван!
— И ланшакь атайт1а къведа чун вири! — «лафлафа» гада къалурна.
— Гъваш гьамни квехъ галаз,—лагьана Барц1ила.
— Гъида! Чна ам гъида! —гьарайна ласари.


* * *
Верц1икъирмаждин вахт куьтягь хьана жемят чк1идайла, Барц1ил Мазанан патав атана.
— За вун ви маркув кьван рекье твада. Са ихтилат ава заз. Ахпа чун санал фида. Верц1ийифез килигда чун. Ваз гьеле Бак1уршаран верц1ийифер акурди туш. Заз са шумудра акуна. Сивяй ц1аран йад фида ви. Ахпа ксуз хъижедач мад вавай. Гьакьван верц1и т1ал жеда хьи ви рик1е, а т1ал ваз вавай квахьна к1ан жедач.
— Заз аниз къведай гьяз авач, — лагьана гадади.
— Вун кьуна хкайдалай инихъ гилани авагънавачни? Де лагь акван. Вуч кими я ваз? Вуна лагьанай, вахъ тепаяр* амач. К1аниди яргъа ават1а, чна ваз мукьвалай жагъурда. Чи швашар хьтин иербур ваз санайни жагъидач. Вун садра килиг: еке хурар, ац1ай тумар, ц1алц1ам зангар! Катна вучда вуна? Гьикайт1ани кьадайди я. Гъаргъардин архарилай гьич нуьк1ни алатич. Фена лагь Бак1уршараз. Рази я лагь ласарин вири адетрихъ галаз. Им гьакьван четин кар яни, са-кьве гаф лугьун? К1андат1а санал фин чун. За лугьуда ви паталай. Заз вун рик1из чими я. Вучиз ят1ани, зазни чидач. К1андат1а, чун йидегар хьун паталди, за вазни са йиф гудани Шамудихъ галаз? Чир хьурай вазни, зун гьихьтин кефиник жедат1а. Стхаяр жеда чун ахпа.
— За ваз гьи ч1алалди лугьун,— гужа-гуж вичин хъел элякьариз лагьана Мазана.—Вуч инсанар я куьн, я Албес! Гьик1 халкьнава куьн! Ви naб вуна чарадан к1аник кутазва. Амма и кардал вун шад я. Гуьл я. Ах вуч зат1 ят1а чидачни ваз? Паб итимдин ах я., Ам кач туш эхир, акатай киц1ив т1иш хкуьриз тадай! Шваш Халикьди зайифдиз халкьнават1ани, ам итимди вичин ах хьиз, вичин ахлакь хьиз хвена к1анда.
— Яда, ваз минет хьуй, тура и гафар! — лагьана Барц1ила. — Вуна элкъвез-хквез цвар лекъвез ягъзава. Валлагь гъиле ква жезва зи. Эхир за ваз кьвед вегьеда! Кьин хьуй Албесал, вегьедачт1а! Эгер вуна заз мад ихьтин гафар тикрар авурт1а.
— Гьавиляй заз мад рахадай ашкъини амач вахь галаз,— виликди кам кягъна гадади. Ада йифер векьин таяда акъудзавай. Векьин маркунин кьулай т1екв акъудна, ада вичиз магъар раснавай. Магъарда хьун – им ласвилин сифте кам я, фикирзавай Мазана. Маса чка мад и шаррлухда авачир. Ласари адаз чилин т1екв эгъуьниз куьмек ийин лагьайлани, ада хев кутуначир. «Эвел, ят1а гьа т1екуьхъ вердиш хьухь! — хъуьренай ласар. Эвел цава яшамиш хьухь, ахпа гьикайт1ани вун чилик хкведа. Эвел рехъни чил я, эхир рахъни».
Йиф вацранди тир. Ксуз к1анзавачир. Я къекъвезни хуш авачир. Гада кьурай векьерал ярх хьана. Чин цавалдна хиялриз.фена…
Йифен Ам са жизви вишришди уяхарна. Кьил хкажай адаз вичелди къвезвай са к1ерет1 жегьилар акуна.
– Агьан! Вун ина, чун ана? Ваъ! Жедач! Санал фена к1анда! Вун ик1 секиндиз къаткуриз чун ахмакьар яни? Вун секиндиз ксуда, чун лагьайт1а лав атадиз ашкъиди куз гьатда яни? Ваъ, ак1 жедач. Къе вунни твада чна чуьллера. Анаг мехъв тавурбур тухур чка тушт1ани, вун чна тухуда хьи тухуда! Бак1уршара вун вердишарун чал илит1навани? Ава. Де ят1а къарагъ. Ша якъ, гадаяр, куьмек це адаз къарагъиз! Къуй къизмиш хьурай къе гьамни. Чун хъфена чи папаривни агатда. И факъир гьиниз фирай! Ц1апур, ви паб жегьил я, ви т1ем адак акатзаваз аквазвач. Твах къе йифиз «ланшакьни» жувахъ галаз. ТахьайтГа ам рекьида дердини.
– Зи паб заз бес тежезвайди, адаз вуч гуда? —хъуьрена Ц1апур. – Ша, гадаяр, яхъ има!
– Ахъая, зун жув къведа,— лагьана эхир гадади.
Са вад-ц1уд кас к1ерет1 дуьз Бак1уршаран дарвазрал фена. Абур гурарай винелди айвандал хкаж хьана. «Кисс!» – т1уб п1узаррал илисна Барц1ила. Ам тир къе к1ерет1дин кьил. Адан гьар са ишарадиз галайбуру гьик1 яб гузват1аку. Барц1ила вири гьарма сад са чкадал акъвазарна. Дак1ар гьяркьуьди тир. К1валин къене чикьер кузвай. Чилел гьар жуьредин хъицикьар эк1ягънавай. Бак1уршар кьве шашва ч1агурзавай. Адан чиниз, гъилериз са вуч ят1ани ягъзавай. «Атирар ягъзава! — шаддиз гададин япал кушкушна Барц1ила. Ада гада вичин патав тунвай. Ахъа дак1ардай къене пад экуь йугъ хьиз аквазвай. Бак1уршараз чун аквазвачт1а яраб? — фикирзавай гадади. Адаз и макъамда вичиз вич акьван так1ан хьанвай хьи, гуя гьамни и ласарикай сад тир. Бак1уршара гъилин ишара авуна. Швашар кьведни экъеч1на рак акьална. Са герендилай абуру к1вализ са руш гъана. Адал винелай анжах са перем алай. Кьилин ч1арар цуькверивди безетнавай. Ласарин зурзун акатна:
— Шаму-уу…
Бак1уршара дак1ардиз са вил ягъна. Ада вичел са шумуд жуьт къаних вилер алайди гьиссзавай, белки. Имни и шаррлухдин ласар тартибда твадай са къанун тир жеди. Белки, гьавиляй Бак1уршара дамахдивди вичин гъил хкажна Шамудин вилик атана. Шамуди адан гъилиз мез ягъна. Бак1уршара рушан перем къазунна, адалай алудна. Руша агъуз хьана мадни шаррдиз икрамзавай. Гила Бак1ура вичеллай аба гадарна.
— Зун ахъая,— лагьана гадади.— Зун хъфида.
— Вун акъвазда!— адан гъил хъуткьурна Барц1ила.— Тахьайт1а ваз зи Шамудин хазинаяр хцабавачни? Килиг. Килиг. Мад ваз ихьтин кеф аквадач.
— Завай ихьтин бейабур крариз килигиз жедач,— лагьана Мазана.
— Ак1 килигда хьи вун! Ахъая вилер! Ихьтин береда чун вири чаз ц1уд вилер авач лугьуз гьайифар ч1угваз ава. Вун лагьайт1а гьа кьве вилни гзаф я лугьуз акъвазнава. Манийвалзава вуна чаз! Чав килигиз тур. Аку, вун куьз килигзавач? Аку, гьик1 акъвазарнават1а ам Бак1уршара. Зани Шаму гьак1 акъ- вазарда пакад йифиз. Пагь, мус къведа а йиф! Завай мад эх жезмач! Аку. Аку. Кьведакай сад хьанва! Аку, Шамудизни хуш хьанва и кар. Гила заз чир хьана, Шамудиз гьик1 хуш ят1а! Зи йиф мадни верц1иди жеда! Зи т1уб мадни верц1иди жеда ваз, чан Шаму! Зи Шаму! Аку! Аку...
— Киса, ламран хва лам!— эхиз тахьана гьарайна Мазана. Адан ван галукьай Бак1уршаран гьерекатар гьатта яваш хьана. Гадади хъуткьурна ласарин арадай к1валин къенез хкадарна. Гьик1 хьанат1ани кьиле ацакьдалди Мазана т1амада авай шаррдин залан шарал къачуна Бак1уршаран кьил ягъна. Бак1уршар гафни акъат тавуна ярх хьана.
— Вуна вуч авуна, я ягъи! — гьарайна дак1ардихъай ласари.
— Вуна зи верц1ийиф туькьуьларна хьи! Алпандин ц1у ягърай вун! — къарагъна Шаму. Ч1арар, хурар куьрс хьанвай ам исятда алпаб хьиз аквазвай.
— Куьн азад я, ламран рухваяр! — хъел гена къати хьана гьарайна Мазана.— Куь папар чарабурун к1анерик кутамир! Куьн азад я!


* * *
Пакад йукъуз Гъаргъар шаррлухда ван чк1ана.
— Бак1уршар кьеналда сенфиз! – шехьна итимар.— Верц1ийиф мусиббатдин йифез элкъвена!
— Ат1а «ланшакьа» ягъналда ам! Гуч хьайда! – ишегьна папар. — Ят1а вич ч1улава ягърай! Ят1а вичиз Албеса амилакдани чка тагурай!
— Гила чи эхир хьана!
— Гьайиф чи верц1итуп1ар!
— Гьайиф чи верц1икъирмажар!
— Гьайиф чи верц1ийифер!
— Гьайиф! Гьайиф! Гьайиф чи верц1ер!
— Угьу-угьу-уггьун! — шехьзавай ван хьайибур вири.
— Гила чи эхир пуч хьана! – ишезвай шаррлух михьиз. Вири шаррлухда садхьиз йикь-шуван гьатнавай. Налугьуди, чилер-цаварни кваз ишезвай.
— Гила чна вучда! Гила чун етим хьана!
— Угьу-угьу-угьун-ун!
— Фад! Фад! Верц1икимел к1ват1 хьухь вири! — гьарайзава лахъутхъанди.— Макьсан Йасейа эмирнава. Вири к1ват1 хьухь!
Шаррлухдин жемят к1ват1 хьана кимел. Бак1уршаран т1ама буш я. Инал макьсан Йасей, макьсан Кербал, Бак1уршаран гъилабар к1ват1 хьанва.
— Гъизва! Гьизва! Ланшакь гъизва! — гьарайна ласари.
— Ланшакь гъизва!
— Бак1уршар кьейиди гъизва!
— Ам къван гана кьена к1анзавайди я!
— Яб це, зи ласар! — гъил цавузна Йасея. Ишарадалди ада хъуьч1ерикай кьунвай гада вичин патав гъваш лагьана.— Квез ван хьана жеди, сенфиз чи Бак1уршар тамиландиз фена. Албеса вичи халкьайбурукай тамиландиз сечмебуруз эверда. Къуй гьана адан усби секин хьурай. Къе чна ам вичин эхиримжи рекье хутада.— Йасея уьгьуь ягъна, туьтер ачухарна.— Квез чи къанунар чизва. Чан алайдаз вит1 гузвайди Албес я. Вит1 вахчузвайдини гьам я. Масадаз Албеса гайи вит1 вахчудай ихтияр авач. Амма куьне яб акала мадни. Са аламатдин ахвар акуна заз сенфиз. Вини ц1аралай заз Албесан ван атана: «За Бак1уршараз эверзава. За эверайла атурай геж тавуна. Хабар адан гьачеди гъи- да!» Эвелдай зун гъавурда акьунач и ахварин манадин. Анжах экуьнахъ захъ и ван галукьайла аян хьана заз. Бак1уршараз Албеса звернава. Исятда адан усби тамиланда Албесахъ галаз рахазва. Фал квай К1емедини зи гафариз кьват гъана.— Йасей фал квайдахъ элкъвена.
— Гьак1 я!—лагьана фал квайда къул ч1угуна.— Гьаче и кас вич я,— ада Мазан къалурна.— И кас эвелдай чи микилдиз атайла адай чи кьил акъатзавачир. Адан гафарай. Адан крарай! Нин кьил акъатда Албесан крарай? Ада ракъурнавай и кас Бак1уршаран эвез жеда!
— Ван хьанани виридаз! — гъил хкажна Йасея.— Ингье къедлай чи ц1ийи шарр – Мазаншар!
— Мазаншар! Мазаншар! — гьарайна ласари.
Къуьч1ерикай кьунвай шанилари гада Бак1уршаран т1амадиз хкажна.
— Завай квез шаррвал ийиз жедач! — гьарайна гадади.
— Им чи хуш туш, им Албесан эмир я, — лагьана Йасея.
— Эгер куьне и кардал к1евивал ийизват1а, заз са шарт1 ава. Анжах и шарт1уналди зун квез шаррвал авунал рази я.
— Лагь! Лагь ви шарт1! — гьарайна ласари.
— Куьн т1еквенрай акъеч1да. Куьне куь папар верц1ийифериз шаррдив гудач. Верц1ийифер, верц1итуп1ар, верц1икъирмажар — вири и адетар квадарин. Квез виридаз хъсан к1валер эцигин. Гарданра авай вик1ер гадарин! Яни вит1 азад ийин. Куьнни ласар ваъ — азад, агъайна гъаргъарвияр жен.
— Вик1ер авачиз чун ласар гьик1 жеда!
— Верц1ер авачиз чна кьил гьик1 хуьда!
— Чаз чизвай! Бак1уршар кьейивалди чун етим хьана!
— Гила чи азадвал къакъудзава!
— Гила чи верц1ер къакъудзава!
—Чи верц1ийифер!
—Чи верц1икъирмажар!
— Чи ласвал къакъудиз к1анзава!
— Чи гарданрай вик1ер акъудиз к1анзава!
— Ваъ! Ваъ! чун рази туш!
— Рази туш чун ихьтин шаррдал!
— Ят1а жедач завай квез шаррвал ийиз,— лагьана Мазанди.
— Ваз авайди кьве рехъ я,—лагьана адаз Йасейа.— Сад халкьди вуч лугьузват1а, гьа кар авун. Халкьдиз вичиз чизва вичин писди-хъсанди. Тахьайт1а ви кьисмет абуру чпи гьялда.
— Ваъ! Зун рази туш! — тикрарна гадади.— Квез вуч к1андат1а, гьам ая. Анжах тади ая. Заз вахт авач. Заз кьарай амач, гьяз амач куьн аквадай!
— Идан кьисмет гила куь гъиле ава! — лагьана Йасей кирамитдихъди хъфена.
Къивер, ц1угьар кьилеллаз ласарин нехир т1амадай эвич1ай гададал тепилан хьана. Майдандал руг кьилеллаз гьамбар хьанвайбурун гъиляй зат1 аквазвачир. Анжах пехъи киц1ер хьиз гададал алт1уш хьанвайбурукай гьар садаз вичин хъел элякьардай къаст авай.
— Къала зани ягъин а ягъи!
— Къала зани к1асин а «ланшакь»!
— За и къванцелди адан кьил падда!
— Кук1вара ам! Къазуна ам!
Эхирни лахъутдин ванци ласар акъвазарна.
— Бак1уршар ракье тваз ша!—гьарайна лахъутхъанди.
Гьалдай фена галатнавай, руквара къатадна лацу хьанвай ласар, тух хьайи хуьшреканар хьиз, чан аламачир гададилай кагьулдаказ эляч1на…
Руквадал ивидин лекъве чин цавалдна ярх хьанвай Мазан секин тир. Адан чина ласарин кьил акъат тийидай хьтин нур авай. Адан усбиди гьелелиг лекьре хьиз бедендилай лув ягъзавай...
«Эй, инсан! Вуч я ви кьисмет? Эй, язух чил! Ви кьисмет вуч я? Ви чинал гьам лайихлуда, гьам лайих туширда вит1 акъудзава. Вавай ви разивал жузазвач. Ви несиб гьатта гзаф аялар галай, къадир авачир итимдик квай папан несибдилайни залан я. Папавай дак1ан гъуьлуькай хъфизни жеда. Вичин чандиз къаст авуна вич адакай азадизни жеда. Амма вун жуван хурал лайих авачир, ви къадир авачир веледар кьуна хуьниз мажбур я. Лайих авай рухвайри ви т1вар баркаллу ийида. Лайихвал авачирбуру вун ажузарда. Хаиндин диде хьиз...
Эй, язух чил...


* * *
Цава лекьре лув гузва. Вуч мублагь я цав! Вуч гегьенш я! Ина азад я кьуд пад!
Ина гьарма сад вич вичин шарр я.
Агьада, чилел инсанар, к1ерет1-к1ерет1, жез чк1изва. Яраб вучзават1а иисанри? Яраб абуруз маса мяшат авач жал?
Инай вири кьуд патахъди ачухдаказ аквазва.
Инаг лекьерин т1ебиат я.
Лув гузва лекьре. Азад цава. Виняй аквазва лекьрез, бирдан чилелай цавуз мад са лекь хкаж жезва. Адан лувар гьяркьуь я. Адан лувара къуват ава. Ам эркек лекь я.
Шад хьана диши лекьрез.
Кьве лакьрен луварай вири цавар ац1ана...
1990
ЧЕТИН ГАФАРИЗ БАЯНАР

Алпан — ц1ун гъуц.
Амилак — жегьеннем.
Арасун — к1аник кутун, магьлуб авун.
Арх, архар — сергьятдин ц1ар.
Вит1 – уьмуьр.
Вит1алун (вит1ал хьун) – уьмуьр тухун, яшамиш хьун.
Гъикь (гъикьер) — кьейидан руьгь.
Гъурар — аск1ан дагълар.
Дишек – дишиди, дишегьли.
Зар — шиир, ч1ал.
Зари — шаир.
Икир – суваб, берекат.
Икирдар — берекат гузвайди.
Йидег — са карда юлдаш, сирдащ.
К1арк1уч1 — диндин дережадин ч1ехивал къалурзавай зерят.
Каркам — бажарагъ, устад авай.
Кахь — гъарф.
Каъ — диндин къуллугъдин ч1ехиди, пак буба.
Кефпад – кеферпад.
Кикераг — стол.
Кирамит — кьилин киш (храм).
Киш т1уб — туьк1уьрдай т1уб.
Кишит — меслягьат.
Кра-к1еле – дагъдин к1еле, агалай к1еле.
Кунаш – гъуцариз авамдай, кап1 гудай к1вал.
Кур – дагъ.
Къараз — къаравул, часовой.
Ласар — лас хьанвайбур, руьгь квадарна муьт1уьгъ хьанвайбур.
Лахъут — жемят к1ват1ун паталди гатадай кьурай гъвар.
Лахъутхъан — лахъут гатазвай кас.
Лефпад – кьибле.
Мазан — 1) хуралай ч1алар лугьудай кас; 2) итимдин т1вар.
Авам — динэгьли.
Авам авун — кап1 авун.
Шанилар — кьушунар, аскерар.
Макил — князь.
Мактун — ариф, камаллу.
Мактун Улуб – гьукуматдин къанунар авай, агьалийри чеб тухудай къайдаяр кхьенавай ктаб.
Макьдар — акьуллу, камаллу.
Мегъпад – рагъак1идай пад.
Макьсан — диндин къуллугьчи, паклуди.
Мехъв хьун — эвленмиш хьун.
Микил – пачагьлугъ, ханлух.
Митив — тайифа.
Регъпад – рагъэкъеч1дайпад.
Сигьмесар — къурбандар.
Тамилан — женнет.
Тепаяр — иладар, аладайбур, диде-бубаяр.
Тербийдар – тербиячи, уьмуьрдин тарсар гузвай кас.
Т1ама (т1ам) — пачагьдин тахт.
Улуб — дегь ктаб.
Усби — кьейидан руьгь.
Уьртаяр — тамун вирт жагъурдайбурун пеше.
Ц1унт1 — яргъа авайбуруз, ц1ай кан, лишан гудай кьакьан чка.
Цев-Албес – цаварин-ракъарин гъуц.
Цук — куьсри; ацукьун патал туьк1уьрнавай аск1ан к1анч1.
Ч1угванар — ширедалди ч1угвадай шикилар, фрескаяр.
Чархай авун – балк1анар квай улакьдин чархарик кутуна кьиникьин жаза.
Чирав — чирвал авай кас, муаллим.
Шарал — пачагьдин зур къалурзавай лишан.
Шарр — пачагь.
Шарракhун — шаррдин кhун.
Шаррлух — пачагьлугъ.
Шваш — 1) дишегьли, дишиди; 2) свас.
Эрекъат — агьвалат, са кар, къайгъу.