Человек без пуповины на лезгинском

Фейзудин Нагиев
ПИЦ1 КВАЧИР ИНСАН

Ахлакь патал йисарикай чара яхъ…
Ахмакь патал декьикьани пара я.

Виливхуьн ва ахпа ахгакьарун пара четин кар я. Амма вахт квадарун, чарасуз кардиз энгел хьун, жувавай вахтунихъ агакьариз тежезвайди гьисс авун генани залан я. Ихьтин ч1авара ви тахсирар, гъамар-дердер вишбура артух жеда, вишбура эхиз тежербуруз элкъведа. Пагь, гьикьван гудай хьи вуна... Гьатта уьмуьрни гудай, жува квадарай, нагьакьа гвиливхвейи вахтар кьулухъди элкъуьриз, хкиз хьанайт1а... Амма вахт анжах са патахъди, анжах виликди физва. Исятда вуна квадарай легьзе вуна йисар гайит1ани кьулухъди хкведач...
Шумуд гъилера Урдиди, проводник дишегьлидин патав къвез, жузуна: «Поезд флан чкадив мус агакьда? Йукъуз агакьдани, йифиз?» Шумуд гъилера проводник дишегьлиди адаз, яц1у яру чин гъилевай ругьул пекинивди михьиз, гьа са жуьредин кагьул жаваб гана: «Пакамахъ агакьда. Иглеш тахьайт1а, сятдин иридаз. Ангье расписани».
Шумуд гъилера Урдидилай залан ухьтар алахьна. Гуя адан ухьтаривай поезд вичиз тайин тир чкадив агакьарзавай и къулайсуз вахт дегишариз жезвай. Шумудра Урдиди вичи вичиз себнай: вучиз къачунай ада билет и зарба поезддиз? Пагь, са зерят-зат1 ч1ур хьана, энгел кьванни хьанайт1а и поезд. Тахьайт1а Ц1ийихуьруьз Урди экуьнин сятдин муьжуьдариз-к1уьдариз агакьзава. Йугъ аламай кьван гагьда адавай, гьелбетда, хуьруьз хъфиз жедач. Яргьи йугъ Дербенда гьина ва гьик1 акъудда? Гьанани акъвазна виже къведач. Вири Ц1ийихуьр, чизва Урдидиз, Дербендин рекье ава. Регъуьн рекье хьиз. Рик1еллама Урдидин: хуьруьнбур, гьи шейъ лазим атайт1ани, акъатай к1вач, Дербендиз фидай: як-балугъ къачуз – Дербен, мих-шир къачуз – Дербен, картуф-газар къачуз – Дербен... Ваъ-ваъ. Хуьруьз хъфида. Гьана, вац1ун кьере, негъеналди вахт акъудда. Хуьруьз йифиз хъфида. Йифиз кас-масни са акьван гьалтдач. Гьалтайт1ани ам низ чир хъижеда? Икьван вахтар фена ам нин рик1ел алама?
Эгер чир хьайит1а... Чир хьайит1а вучда? И кар Урдидиз гьатта вичин рик1ел гъизни кич1езвай. Жузурдаз ада вуч лугьуда? Акурда адаз вуч лугьуда? Вун хтуй – рагъ хтуй, чан багьа мугьман? Ви к1вачерик ракь вегьедани? Я тахьайт1а ви рекьел ч1улав гьер тук1вадани? Акунрай, писзавач-е. Писзавач касдиз. Чин алама. Регъуьни тахьана хтанва. Диде кьена са йис алатнава, хва гила хтанва. Вич рекьидайла дидеди эхиримжи сеферда вил хк1аз т1алабай хва. И дуьнйадихъ галамай дидедин вил. Дидедин умуд. Дидедин т1ал... Агъа дуьнйадани, эхиратдани, инсандин эхиримжи секинвилин, асайишдин к1валени секиндиз тунач вуна диде. Дидедин чинал акакь тавур хва адан сурал, адан накьвадал гьи чин алаз, гьи рик1 гваз хквезва вун? Идалай залан кар жедани?
Диде амач л агьай сифте хабарди Урди къарсурнай. Гьикьван гьайиф хьанай адаз... Гьикьван бейкеф. хьанай... Ч1ехи стхадикай. Мукьва-кьилийрикай. Къуни-къуншийрикай. Гьатта вири хуьруькай бейкеф хьанай. Вучиз садани адаз вахтунда са ч1ар канач? Вучиз а бедбахт вахтунда ам, Урди, садани рик1ел гъа- нач? Вучиз а бедбахт вахтунда адавай вичин хсуси т1ал къакъудна?.. Амма и суалриз жаваб Урдидиз фад жагьанай. Гьа хабардихъ галаз. Гьа хабар гъайи касдивай. Шихавай.
Хуьруьн мектебда вичихъ галаз санал к1елай Ших адал Московда гьалтнай. Гьикьван ам Урдидиз рик1ик акахь тийидай кас тирт1ани, ада Шихаз вичин к1вализ мугьманвилиз эвернай. Гьикьван хьайит1ани хуьруьнви тушни? Гьадавай чир хьанай Урдидиз вири хабарар...
Диде к1евел алайла Хидира Урдидиз тел ягънай: «Диде к1евел ала. Тадиз хъша». Тел ягьайдини, Шиха лагьайвал, и Ших вич тир. Райундиз физвай Шихал и кар Хидира тапшурнай. Гьиниз квахьнай бес а тел? Ам Урдидал агакьначир эхир. Гила и Шихан вилик Урдидиди вич акьван мезкуьруь яз гьиссзавай хьи, адаз вичел алай тахсир кьезилардай гаф-ч1ал жагъизвачир. Шихни гуя кьасухдай киснавай. Ам вичин вилик квай, ик1 вич-вичивай квахьнавай касдиз, фадлай шегьерэгьли хьанвай вичин хуьруьнвидиз кисна килигзавай. Рик1яй адал хъуьрез, ада вичиз вуч рехъ акъуддат1а уьлхуьзвай жеди. Налугьуди, виликамаз гьялнавай ада: вуч Урдиди лагьайт1ани – вири таб я. Вич гердабдай акъудиз, вичин кьилиз ийизвай са чара я гила. Им гьар са чан алай гьайвандин т1ебии эвел гьерекат я. Вичин хамуниз са чара авун. Вичиз са рехъ акъудун. Амма инсан гьайвандилай, гьашаратдилай аналди тафаватлу я хьи, инсандин и гьерекат, и къаст маса гьерекатди, маса гьиссди бушарда, зайифарда. Инсанди, са кардик кьил кутадалди вилик веревирд ийида, вичин иштараквилин сергьятариз гьар патахъай къимет гуз алахъда. Я жув гьахъ ийида. Я жув бат1уларда. И къиметни анжах инсандин руьгьдилай, адан намусдилай аслу я. Шихан вилерай, Урди садлагьайбурук, чпи-чпиз са чара жагъурдайбурук квай. Диде-буба, вах-стха, хуьр-к1вал гадарна и гъурбатра уьмуьр акъудзавай касдиз Шихан вилерай маса къимет къвезвачир. И къиметни лап Шихан чинал кхьенвай. Гьавиляй пел ат1умна вилер виче ак1урнавай Шихан чиниз Урдидивай вил ягъиз жезвачир. И макъамда Урдидиз ак1 тир хьи, и кас лап вичин буба ягъай душман я. Адан рик1ел гьа са легьзеда аял ч1аварилай чпин арада хьайи вири цурувилер, къайивилер хтана. Гьеле мектебда к1елзавай вахтара хьайибурни. Ч1ехи гадайри, чпин арада т1вал кьуна, т1валуниз гьик1 тфу гуз тадайт1а, ахпа, чинал кьунвай т1валуниз гудайла, сада садан чиниз куьс гьик1 гудайт1а, ахпа ч1ехи гадайри чеб чпел гьик1 гьалдардайт1а… Т1валуниз куьс гудайла Шиха агьадай ваъ, лап кьасухдай хьиз виняй, вичин чиниз тфу гудайт1а. Кик1идайлани Шиха перер хьтин кикеривди вичин чин чухваз гьик1 алахъдайт1а – вири рик1ел алама Урдидин. Сифте няй иви акъатайт1а, гьам к1аник акатайди яз гьисабдай. Ихьтин кук1унра гьамиша Ших гъалиб жедай: куьз лагьайт1а Шихан хци кикер адан чинал гьикайт1ани агакьдай. Ахпа гуьгъуьнай к1елна хуьруьз к1валахиз хтайлани, абурун араяр къанай. Им абуруз кьведазни Тазагуьл к1анзавай вахт тир. Шиха Тазагуьлаз Урдидикай айру хабарар ганай. Яъни, вун ягъалмиш жемир. Ви язух я. А касдиз шегьерда паб-аял ава. Аданди вахъ галаз гьак1ан вахтар акъудун я... Эхь. Урдидин рекьел Ших са шумудра расалт хьанай. Гуя ам Урдидин няс хъен тир. Ингье гилани ацукьнава хъварц хьиз. Гьамиша хьиз кьуру дамах, гандазвал кваз. Гьа виликамаз вич гьахълудай кьаз. Ни ганва ваз а ихтияр, масадбурун суд-дуван ийидай? Къе жувавай жуван крарай, уьмуьрдай кьил акъудиз тежезвайла, ваз гьинай жагъизва а вахт, чарадан руьгьда, сирера, хиялра къекъведай?
– Зал тел агакьайди туш, – Урди яргъалди суаллудаказ Шихан вилериз килигна. – Вун зи ч1алахъ агъазвачни?
– Вун тахтана акурди са Хидираз ваъ, гьак1 вири магьледиз а кар залан хьанай. Садани вун дидедин чинал хкведач лагьана фикирначир. Диде кучудиз тахтун, – Урдидин суал япалайни тавуна лагьана Шиха, налугьуди, Урди хтун тавурла виридалайни зурба дерт и Шихаз хьанвай. – Гегьвер халадин эхиримжи гаф вакай тир, – вилерай вилер акъуд тавуна давамна Шиха, – ада ваз вири крар гьалална.
Эхиримжи сеферда хуьряй хъфидайла дидеди вичиз авур агьарар Урдидин рик1яй акъатзавач. А гафар, кудай гуьллеяр хьиз, къ;ни рик1е акьазва: «За ваз гайи нек гьич гьалал тахьурай, бала дидедин!» Дидедин агь... Яраб адалай залан зат1 дуьнйадал ала жал?.. Гьайиф хьи, уьмуьр дегишиз жедач. И уьмуьрда, Аллагьди кьисмет авур муьгьлетда адал гьич уьмуьр куьтягь хьайит1ани алат тийидай чла – дидедин агь ала. Эхь, ада дидедин гафунал гаф зцигна, Тазагуьлал гъана. Ахпа гуьгъуьнай, Тазагуьл хуьре туна хъфидайла, дидеди лагьай гафар гьахъ хьана: «Заз дак1анз-дак1анз вуна им гъана. И курц1ул хадалди рахкурдай-ман. Килиг, бала, вун и аялдин азбади куда гьа! Ваз уьмуьрди чин гудач гьа!»
Эхь. Диде гьахъ хьанай. Ада лагьайвал хьунни авунай. Дидедин агь залан шейъ я лугьуда. Адан агьдик, ада лагьай азбадик Урди къ;ни кума. Белки гьавиляй уьмуьрди адаз чин ганач...
Эхир нефесдал дидеди вичиз гьалалвал гуда, вири тахсиррилай гъил къачуна лагьай хабардини Урдидин дерт кьезиларнач. Гена заланарна... Ингье, сар атана къе яхц1урдахъ агакьнава, амма къ;ни вахъ к1вал-йугъ, бахтлу хазан, рик1ин регьятвал хьанвач. Къ;ни вавай ви уьмуьрда са кас кьванни шад ва бахтавар ийиз хьанач. Шегьердани хуьре, кьве чкада кьве хазан... Са велед хуьре, садни шегьерда. Хуьревайдан ухшарар гьатта Урдидин рик1елни аламач. Урди хуьряй экъеч1на фидайла, Эмин са йисавай аял тир. Ахпа гуьгъуьнай, кьве йисалай, рик1е масад аваз, ам Тазагуьлан патав хтайла, Эминакай, дидедин гафарай, «кьални амачир Урди» хьанвай. Амма, гьак1ани ц1ай къекъвезвай, ч1ух акъатиз кузвай рик1 мадни хъиткьин тавун патал, Урди аялдиз, и рик1из чими турпуцдиз, килиг тийиз, адаз тавазар тийиз алахънай. Вичелай ахьтин къайивал хуьз алакьунал Урди гуьгъуьнай мягьтелни хьанай. Амма гьа йикъалай адавай Тазагуьлан гьайифдив ац1ай эхиримжи килигун, вичел вегьез акъвазнавай Эминан биц1и бацаяр рик1елай алудиз хьанач...
Московда кутур хазандани Урдидиз бахт жагъанач. Биц1и Оксана тир анжах хьайи са шадвал. Сифтедай гьакьван милайим ва хъуьтуьл къилихрин Светлана аял хьайидалай кьулухъ, налугьуди, са ни ят1ани дегишарна. Ада вири татугайвилерин тахсиркар тек са Урди яз гьисабзавай. Урди себеб яз, ада вичин «еке перспектива авай к1валах гадарна институтдай экъеч1на». Урди себеб яз, ада «кандидатвилин диссертация эхирдалди кьилиз акъуднач». Урди себеб яз, ада вичин «гуьзелвал кьуд цлан къене пучна». Пагь, эгер Урди «адан рекьел раст хьаначирт1а», эгер ам «ахмакь жегьил вахтунда и дагьвидин таъсирдик акатначирт1а, адан лук1 хьаначирт1а», эгер ада «акьван тадиз аял ханачирт1а...» низ чидай къе адакай вуж хьанвайт1а. Машгьур алим дишегьли. Гьуьрмет. Азадвал. Къуллугъ. Девлет. Бахт — вири авай... Белки, Аллагьди вичиз кьисмет авур сад адални гьалтдай жеди. Жегьил вахтара ашукьал-машукьар адал цуькведал алт1ущдай ч1ижер хьиз гзаф элкъведай. Гьатта гилани алчуд жезмайбур ава. Ингье, Саша Куницкийди адаз гилани теклифзава: «Вун рази хьайит1а за пабни рахкурда. Амма и дагъвиди, ч1уру лоторейдин билетди хьиз, вири умудар пич1и авуна, вири крар ч1урна. Гьавиляй Светланадин рик1из Урди фадлай къанвай. И кардал гьатта Светлана эвелдай мягьтелни хьанай. Бес сифтедай Урди адаз гьикьван хуш тир хьи! Бес сифтедай ада виридан вилик Урдидалди, адан итимвал, намус квай хесетралди, адан, ц1ай хьиз садлагьана куьк1вена алахьдай, къилихдалди, адан акьул-камалдалди дамах ийидай эхир. Бес виликдай ада Урди вичин юлдаш рушариз, вичин – анжах вичин Урдидикай хъсан рахадайбуруз гъайра ийидай эхир. Амма гила вуч хьана. Гила куьз ваз ви уьмуьрдин юлдаш, санал хейлин йисара вахъ галаз гьам хажалат, гьам шадвал апаяй кас, ви рушан буба, чара хьана? Светлана и къайи фикирар эвелдай вичин рик1ив гутур тийизни алахънай. Белки, вири чпин чкайрал хкведа. Белки, вири дегиш хъижеда... Амма рик1е муьгьуьббат амачир. Амма къайи гьисс къвердавай гужлуди, хура къвазиз тежерди, чуьнуьхиз тежерди жезвай. А гьисс, дак1ваз, ч1ехи жезвай буьвел хьиз, эхирни вич авадарна регьят жедай са йикъахъ ц1игел тир. Эхирни адаз а йугъ жагъанай. Эхирни кутугай багьна гъилик акатнай. Виливхуьзвай ва вич гьа жагъурунрин гара авай касдив, гьелбетда, а багьнади вич гзаф яргъалди уьлхуьз тадач. Ам артух энгел тавуна къведа. К1анзавайди анжах къастунал к1еви яз гуьзетун я.
К1вализ Ших галаз хтайла Урдидиз папан чиник генани артух серинвал кваз акуна. Ам тажуб хьанач. Ам и кардихъ фадлай вердиш тир. К1вализ мугьман атун Светланадиз хуш кар тушир. Иллаки «кьил ч1улавбурукай» мугьманар. Сифтедай им «кьил ч1улав1буру» Урди кьулухъди, вичин ватандихъ ялунин къурхувал тир жеди. Амма къве-къвез а гьиссди, а хесетди Светланадин рик1е гьамишалугъ чка кьуна.
– Зун к1вале авачиз Даггъустандай тел-зат1 атанвайни? – жузуна Урдиди папавай.
– Им вуч я, силис яни? – къайи хъверна Светланади.
– Силис туш. За вавай жузазва: заз диде к1евел ала лугьудай тел атанайни? – Урдиди жезмай кьван и патан кас, вичин хуьруьнви Ших, алаз сабурлувал хуьз алахъна.
– Атанай. Шаз. Амма вун Америкадиз Илимдин симпзиумдиз физ рекьел алай. Ви рик1ел аламат1а, а йикъар гьихьтинбур тир, ката-калтугадин? За вун генани инжикли тахьурай лагьана ваз чуькьначир. Ахпа а тел зи рик1елайни алатна.
– Инжикли авуначир, тушни? – Урдиди сас-сарал илисна.
– Вуч хьана кьван гила? Вуна сагъардайни ам хъфена? Гила хъфида. Геж хьанач хьи.
– Геж хьана. Диде кечмиш хьана... Йис алатдалди, къе къведалди, за жузадалди, заз и гаф лугьудай са хелвет вахт ваз жагъанач. Сагърай вун... Хуьруьнвийрин арада вуна уьзуькъара авуна зун...
– Зун уьзуькъара авуначни вуна? Чара касдин вилик зав и тегьерда рахаз! Налугьуди, ви диде за кьена. – Угьу-угьу... – ишехьна Светлана. – За ваз авур кьван хъсанвилер чир хьанач ваз! Хъсанвал чир жедай менсеб туш вун! Вун паталди зи уьмуьр пучна за! К1валикай и к1вал авуна, ваз хазан авуна. Гьатта и к1вални кваз вуна пападин куьмекдалди къачуна. Бес ви диссертация? Ви- къуллугъ? Вун алимрин арадиз акъудайдини зи папа тушни! Амма вун гила адаз душман хьана. Вуна ам маса гана! Вун вафа течир кас я. Хаин!
– Бесрай, Светлана!
– Бесрай?! Мад завай эхиз хъижезмач. Бесрай ят1а, бесрай! – Светланади мугьмандиз чай аваз гъизвай п1ат1нус чилел гьалчна. Къапар руг-руг хьана, итимрин к1вачериз чай хъчена. – Бесрай! – гьарайна Светланади, – адан чин, тhаб акьалтай хьиз, т1акьунвай. Йк1, и саягъда ам Урдидиз садрани акуначир. – Вуна зун и чара касдин вилик беябурна, и кар за ваз садрани гьалалдач. Садрани! – Светлана, кьве тъиливди чин кьуна, муькуь к1вализ катна.
К1вале са геренда лал кьена. Итимар киснавай. Анжах а патавай к1валяй Светланадин кьагьарар квай ишелрин ванер къвезвай. Ших къудгунна к1вачел акьалтна. «Багъишламиша», – лагьана, ам тадиз к1валяй экъеч1на. Серсер хьайи Урдидиз адан вилерай ада вичиз ийизвай нифрет акуна. Гьакьван якъиндиз, гьакьван ахъадаказ акуна хьи, гьатта са легьзеда ам, гаф акъат тийиз, къван хьана амукьнай. Ахпа къецел акъатнай ам мугьмандин гуьгъуьниз. Амма Шихахъ ам ахгакьначир. Гьич кьулухъни вил йай тавуна таксидин рак агалчнай Шиха. Налугьуди, им Урдидин кьилиз вегьей пем тир, налугьуди, им Урдидин чиниз вегьей цуьк1уьн тир... Гьакьван залан хьанай и кар Урдидиз.
Ахпа мадни эхиримжи рахунар хьанай. «Ваз валай-къир са касдинни къадир авач. Я зин! Я зи рушан! Саданни! Са фикир кьванни чакай ийизвайт1а, ик1 тухудачир на вун. Мад чи арада итимдинни папан рафтарвилер хъижедач. Заз к1андач, заз вун к1амач! Диде-буба гадарна вун кьуналди, на зал баркалла гъидач кьван!»
Гьа и йифиз, вичел вуч алат1а, гьа партал алаз, вири са сумкадавай лап чарасуз шейэр гваз Урди вичин са дустунин к1вализ куьч хьанай. Гьа йикъалай инихъ са вацралай гзаф алатнавай. Я и вахтунда Урдидиз папа руш Оксанкани къалурначир...
– Чаяр низ? – проводник дишегьлидин шуьк1уь ванци Урди хиялрикай хкудна, ва ам хиялрин дуьнйадай и дуьнйадиз, и дарискъал зегьем купедиз хкана.
– Хъвадани? – жузуна ракьин юлдаш яц1у кьашкьа итимди.
– Нт1. – кьил галтадна Урдиди. – За ахпа. Са арадилай.
– Эциг, – яц1у итимди вичин ч1ар алай куьк гъиливди калин далу хьиз столдин чин гатана проводникдиз чаяр эцигдай чка къалурна. Проводникни яц1удаз вафалу вилералди тамашна, гуя ада фадлай и яц1удаз яб гузвай, ва и яц1удани адаз «Агъзурни са йифяй» лап квайни-квай мах ахъайзавай.
– Вири, вири эциг, – жизви хъверна яц1уда. Проводникди муькуь гъилевай кьве истик1анни столдал яц1удан лап вилик эцигна. Ада лагьайт1а истик1анар гьардан вилик ч1угуна: вичин, Урдидин, гьа вич хьтин туькме папан ва, иладрихъ гекъигайла гена яхун аквадай, вичин хцин.
– Ша ацукь, земляк, пакамахъай чай пара хъсан зат1 я, – мад рахана яц1уди, – нянин чай чна, Аллагьди гайит1а, жуван ужагъра хъвада.
Урди ацукьна, гадади адаз, дак1ардихъди игис хьана, чка гана.
– Я стха, вун накьалай киснава. Жузун айиб тахьуй, вахъ са дерт авай хьиз аквазваман заз. Белки чавай ваз са куьмек жен?
– Аллагь рази хьурай, зат1 авач ахьтин. Зи суй гьахьтинди я. Кисай кас я зун. Артух рахаз, ихтилат ийиз вердиш туш. Куьн рахух, заз ст1уни маний туш. Яб гуз заз хуш я.
– Ам гьик1 жедай кар я кьван, – мягьтелвилин хъверна яц1уда, – сад рахаз, муькуьда яб гуз?
– Тавакъуйда, куьн закай инжиклу жемир. – Урдиди вичин къенивал къалурун паталди галачир хъверна, – куьне залай гъилкъачу, белки за лагьай гафарин гъавурда куьн масак1а акьунат1а.
– Ваз вуч ават1а чидани, дуст, – гъилевай истик1ан эцигна яц1уда. – Заз накьалай аквазва. Гьелбетда, рекье гьалтай гьар садаз рик1ин сир ачухун жери кар туш, амма заз аквазва: вун пара дертлу я. Къуй ви крар туьк1уьрай. Къуй ви дерт элякьрай. Амма заз вавай ийидай са т1алабун ава. Чна ваз чи хцин мехъерик теклифзава. – Яц1уди азербажан ч1алал вичин папав рахана. Дишегьлидин чин рахаз-рахаз ахъа хьана. Гьамни разивилелди Урдидиз килигна, са вуч ят1ани адаз лагьана.
– Зи юлдашдини вавай атун т1алабзава, рик1ни алахьда ви, залан хияларни кьезил жеда ви. Ваъ лугьумир. Лап исятда гьа и поезддаваз ша чахъ галаз. Чун Къубадай я, са акьван рехъни амач. Ял-зат1 ягъна сад-кьве йикъалай ахлад жуваз.
– Пара сагърай куьн! Зун квез лап рик1ивай мугьман жедай, амма захъ яргъал вегьез техжедай к1валах ава... Дердияр гзаф, муьгьлетар т1имил... Чишни квез…
– Ви ери-бине Дербенда авани?
– Ваъ, зун Ц1ийихуьряй я.
– Гьи Ц1ийихуьряй? Ц1ийихуьрер чи патарани ава. Эхиримжи вахтара акьван бул хьанва хьи и «ц1ийи хуьрер», де къала вуна кьил акъуд, гьим гьи хуьр я? Вири са рангадин. Вири са к1алубдин.
– Яз чи ери-бине Лакац хуьряй я. Гьанай ат1а фад дуьзенриз куьч хьана.
– Акейла вун лезги я ман? – шад хьана яц1удаз.
– Эхь, зун лезги я.
– Заз вун акур бере чиъ хьаний лезги тирди, – амалдар хъверна яд1уда.
– Гьик1?
– Гьар са миллетдихъ анжах са вичиз гуьре хасиятар жеди.
– Заз анжах куьн квевди рахадайла чир хьанай куьн азербажанвияр тирди.
– Гьегь-гьегь, – галачир хъверна яц1уда, – на дуьз байихнач, къардаш. Чунни лезгияр я. Михьи лезгияр. Амма вун са т1имил гьахъни я. Башпуртарай чун, дугъриданни, азирбижанар я.
– Ам гьик1? – гъавурда акьунач Урди, – ам гьик1 жедай кар я? Са инсан, са халкь, са миллет кьве пай гьик1 жеда? Руьгьдай, рик1яй – сад, паспортрай – масад...
– Ай, къардаш, – ухьт алахьна яд1удалай, – а цуьне лугьузвай гафар жи патара савдада жедиш. Чун хьтинбур пара ава, азирбижанар кхьанвайбур. Чаз гьак1 асайиш язирбижанда яшамиш жез. Зун лезги я, лезги я лугьуз гьарайна хьайит1а, ваз пара четин жеда: я ваз девлетдин са къуллугъ гьатиш, я ви велед регьятдаказ к1елунук кьабулиш. Дахьайт1а, вун чкадинди туш лугьуз, вавай пулни къачуда. Веледриз илим гана кандин? Канда. Пул акъакьдин? Акъакьдиш. Акийла вуш авун хъсан я? Мит1ла вун лезги хьуналлаш хьи кар. Лезги дил чаз пакара къвезаш, сорани чаз лезги газит, журнал аваш. Мектебрани лезги дэрсер аваш. Ине-е, и жи хчи азирбижан мектеб куьтягьна. Гила истутда к1елзава, амма лезги дил адаз лазим атаниш хьи. Я са гаф чинни ийидиш. И жи арвадни гьак1 я. Зазни лезги дил буба себеб яз чида. Жи бубади башпуртара лезги кхьеништ1ани, луьк1венз чаз чирнай. Аллагьди рагьмет гуй вичиз! Амма жи кьилел гьа лезгивили тагъай бела хьаниш. Гьавиляй акьван луьк1вензни ашкъи амукьниш. – Яд1уди са геренда кисна. Белки ада са вуч ят1ани рик1ел хкизвай жеди. Ахпа ада вич лап агъунвай тегьерда давамна: – Хырда миллетар эхирни квахьир менсебар я. Ч1ехи миллетарук акахьдий зат1ар я. Гьак1 хьийла жибурни эхирдел амукьдиш. Бес Дагъустандин са филусуфди вуш кхьений? Гьут1а меркез газитра маса язычийрухъ, алимрухъ галаз вуш гьуьжетарний? Хырда халкьарин ч1алар квахьди, къвез-къвез абур амукьдиш лагьанайни. Абур ири миллетарук акахьди лагьаний.
– Абур т1ебии крар я, – лагьана Урдиди. – Ахьтин месэлаяр саки вири дуьнйада кьиле физва ва мадни фида. Шумудни са куьлуь халкьар ч1ехибурук акахьна ц1рана. Анжах, заз чиз, и кар гужуналди ваъ, т1ебиивилелди, хушуналди фин лазим я. Къуй инсанри, халкьари, миллетри чпи хкягърай чпиз гьик1 къулай ят1а. – Урдидиз и яц1удан фикирар мукьва тир. Эгер адавай и месэладин патахъай вичин фикир жузунайт1а, мумкин тир, адани саки и жуьреда жаваб гудай. Амма вучиз ят1ани яц1удан ихтилат адан мецелай Урдидиз хуш къвезвачир.
– Акийла, – давамна яц1уда, – жи фикирдалди чаз жуван масурманарик, азирбижанрик акахьин хъсан я. Жибур гьикейт1ан жуван торпагъдал алашни? Бес Азирбижандин шимал пад жи торпагъ туширни? Сора анаг Азирбижан хьанва. Са чил, са меденият, са миллет... Квелди пис я ин кар?
– Са куьналдини, – артух гьяз авачиз жавабна Урдиди. Хъваз тахьай, шуьруькьуьм ва яхулжуван кьулахдикай хкудай хьтин къуьруьгъуьм чай авай истик1ан ада вичивай яргъазна. Яц1удан хатурдай авур кьве хуп1ни адан туьтуьнал аламай. Вуча-вуча, амма чай Урдидиз халисанди чай к1анда. Туьнт, таза, атирар квай. Вични ширинди ваъ — шекердихъ, генани нац1удихъ галаз.
Нац1у бадеди гьазурдай. Шекердин пасук1 ц1урурна, адаз мейвайрин шире ягъдай. Чумалрин, мерейрин, ширван п1инийрин шире… Пагь, са ширин жедай хьи бадедин нац1у. Вирт1едилайни верц1и жедай…
– Зани гьак1 лугьузвачни? – хиялрикай хкудна яц1удан ванци Урди. – Зани гьак1 лугьузва, я къардаш. Жи патарани ава са бязи патриутар. Гафун кьилиз, чун лезгиярр я, чна жи дил хуьн лазим я, жи балайри мектебра догьма дэрсер чирна канда... уян-буян... Гьак1 хьийла чпив я пул къведай са везифа гуваш, я санай даш-баш аваш. Амукьзава чеб гьа къенин къалди касесибвилени. Са гафунал, нез чизаш. – Яц1уда вичиз дикъкъетдивди яб гузвай папазни гададиз са вилна, давамна, – Бакида лезги мискиндаллай твар алудна лугьуз са касди пара кхьунар авуний. Арадал вуш атане? Гьиш са зат1ни! Гила лагь, жан къардаш, миски лезги хьана, азирбижан хьана вуш фэркъ ава? Ам гьикейт1ани масурман миски тушни? Атана авурай ман кап1 низ кандат1а. Амма кап1дийбур чеб амаш-е. Къе жи совет девлетда вари миллетар сад я. Варидаз вари ава. Ени-тушни? – хъверна яц1уда, – широка страна моя родная-а-а... Дуьз ен, жан къардаш?
– Яни, лезгийри лугьудайвал, лезги намусдилай са къалиян тенбек хъсан я, тушни? – Яц1удан гафариз хъверна Урдиди.
– Ай, сагърай вун! Вун жи ъавурда дуьз акъуна. Пад-къерех акур медэни киши хьиз аквади вун. Медэни кишияр вари гьа ин фикирдин ъавурда дуьз акъади.
Мягьтел жедай кар ам тир хьи, яц1уда лагьай бязи гафар Урдидин фикиррин лап деринра авай. Амма садрани и вири гафарикай ада тамамдаказ дериндаказ фикирначир, садрани абурукай генг веревирдер авуначир. Гила, и фикирар масадан мецелай вичел ахгакь хъувурла, Урдидин рик1е са жуьредин наразивал пайда, хьана. И гафар рахай лезги-азербажанви адан рик1из вучиз ят1ани савух тир. Налугьуди, адаз, Урдидиз, вичиз вич са патахъай алчах са гьалда аваз акунай. Гьелбетда, ина гъвеч1и инсандилай асуллу тушир крар гзаф ава. Алай вахт, къурулушдин сиясат, гъвеч1и миллетар паталди къулайбур туш. Гъвеч1и миллетар... Ч1ехи миллетар... Абур ч1ехи ни авуна? Абур гъвеч1и ни авуна? Биц1и кумадани жумарт, уьтквем пагьливан хва, къагьриман хва, рухвада. Зурба къеледани рик1 авачир алчахар рухвада. Миллет кьадар гзаф хьуналди ваъ, къагьриман рухваяр гзаф хьуналди, вичин эдебдин, меденивилин ирсдин девлетдалди, тарихдалди зурба жеда. И гафар Урдидин рик1ел лап хъсандаказ алама. Аслан бубади мукьвал-мукьвал тикрардай и гафар. Амма гьар сеферда маса къайдада, маса гекъирунарни кухтаз-кухтаз. Эхь. Гьахъ тир Аслан буба. Бес уьмуьр виликди физвачни. Бес къвердавай инсандиз вичин дувулар, вичин ирс, ери-бине чириз, хуьз к1ан жедачни? Еке бахт тушни жуван ч1ал, жуван меденият уьрела къведай шарт1ар хьайит1а... Низ, гьи миллетдиз к1ан жеда, хушуналди маса миллетдик акахьиз? Гьатта а миллет агъзурбара ч1ехиди, девлетлуди хьайит1ани. Гьелбетда, халкь квахьун хьун паталди ам къирмишун чарасуз туш. Халкь вич сагъ амазни квахьда. Ч1ал квахьайла. Милли кьат1унар, милли къа- нажагь квахьайла. Гьикьван къадим, зурба меденият авай халкьар квахьна и чилелай! Низ чида... Ни гьисабна, и квахьуни чи чил, инсаният гьикьван кесиб авунат1а... Нин вилик инсаният жавабдар жедат1а?
Садрани вичи фикир тагай, амма садлагьана вичин вилик и кьадар ахъазда каз акъвазай и четин хци месэлади, и залан хиялри Урдидин гьак1ани серин гуьгьуьлар мадни перишан авуна. Ам къурху хьайи кьуьгъуьр хьиз вичин фикиррин мадни деринриз хъфена агал хъхьана.
– Эгь-гь.., – ухьт аладарна яц1уда, – ша, къардаш, чун са парти шеш-беш кьванни гугьван, – ада столдал шеш-беш авай кьвати эцигна.
– Заз, валлагь, абурар къугъваз чидач, – таб квачир жаваб гана Урдиди.
– О-гьо-гьо! За чирда ваз... Канзавайди дуьз хсебун я. Аку, –яц1уда элкъвей куьк гъута юзурна-юзурна ахпа вилер агажна кьватидин чинал къванер гадарна. – Аку. Пудни сад! Гила чпин к1валера эцигин...
– Пара айру къугъун я, амма къе ам зи кьилиз фидач.., са маса вахтунда хьуй. Вучиз ят1ани зи кьил т1азва. Куьне эхтияр гайит1а, зун са геренда жуван чкадал акъалдар жеда. – Урди вичин кьведлагьай мертебадиз хкаж хьана. (К1аник квай тахта ада яц1удан папаз теклифнавай).
– Инжикливиляй я, – кьил галтадна яд1уда, – таблэтка гудин? Санихъ фидайла, за вари дарманарни къачудайди я жувахъ галаз. Цитрамун... Аналгин... Ба ралгин...
– Ваъ, ваъ... герек авач, – гаф ат1ана Урдиди. – За дарманар хъвадай зат1ар туш. Им гьак1ан рекьин юргъунвал я. Адет яз, зав рехъ-хвал артух кьадач... – Урдиди чин цлахъ элкъуьрна вилер акьална.

* * *
Рик1 кузвай т1ал я куьн, зи дагълух хуьрер,                Элкъвенвай куьнуьйриз ч1ижеркай магьрум.                Ц1ур ягъиз ишелдик, дугунихъ гуз рум,                Ци гьиниз тухузва бубайрин къванер?..

Вадвишехъ агакьна к1валер авай Лакац хуьр, адетдин дагълух хуьрерикай сад, адан бине кутур камаллу ксари, кар чиз, вишералди йисарин тежриба, чпин дегьбубайрилай ирс яз атай тежриба фикирда кьуна, гьар са патахъай юк1-ч1иб ягъна, т1ебиатдин жумарт къужахда гуьзел са чкадал – дагъдин хурал кутунай. Элкъвена мал-лапаг хуьз къулай дагъдин хам къурухар, агьалийриз суьрсет ва ц1ам-к1арас гудай тамар, агъада туьнт къилихдин вад1, душманрикай хуьдай т1ебии сенгерар – рагар-чархар – ибур вири, налугьуди, жумарт т1ебиатди анжах инсан паталди, гьа и хуьр паталди кьасухдай хьиз инаг теснифнава. Гьелбетда, ина чкадиз хас тир татугайвилерни авачиз тушир. Гуьт1уь, хаталу рекьерай хъуьт1уьз агъадиз, дуьзендиз, эвич1ун иллаки тавакуллу кар тир.
Гатфариз К1еренвац1у вичел алай муькъвер, хам балк1андиз ягъай пурар хьиз, алуддай. И къулай ва къулайсуз шарт1ари агъзур йисаралди яваш-явашдиз, сабурлувилелди дагьвидин хесетар, адан къилихар, адан зигьин к1ус-к1у, ст1ал- ст1ал теснифна. И къулай ва къулайсуз шарт1ари чпи чеб алава хъийиз, чпи чеб тамам хъийиз дагьвидиз адан ери, адан макан теснифзавай. Гьавиляй вири къулайсузвилерни дагъвиди сабурдивди, аллагьди вичиз кьисмет авур кьадар хьиз кьабулзавай. Дагъвидин къилих, дагъвийрин адетар, къанунар арадал атуник гьа четинвилеринни, гьа къулайсузвилеринни еке пай ква. Эгер къулайвилери инсан бушарзавайт1а, ам баcapaтбагълу ийизвайт1а, къулайсузвилери, акси яз, инсан гьа миша уяхвиле, хата-баладин хура гьазур яз хуьзва. Гьавиляй дагъвияр душмандин хура уьтквембур хьунал, кич1евал течирбур хьунал, четинвилерин хура таб гуз жедайбур хьунал гьа къулайсуз, мишекъат шарт1арин таъсир екеди хьана. Гьа виликан шарт1ар дагиш хьунивай, къулайвилер гзаф хьунивай, милли къанажагъни, милли къилихни дегиш жезва. Гьелбетда шарт1ар гьикьван къулайбур хьайит1а, гьакьван хъсан я. Амма гьик1 хуьда милли къилих, милли къанажагъ...
Лакацвияр зегьметдал рик1 алай тежриба авай малдарарни чубанар тир. Хуьруьхъ гьисабна кьиле акъат тийир кьадар лапагар, малар авай. Гьавиляй чубанарни нехирбанар гьуьрмет авай пешеяр тир. Бязибуру лежбервални ийизвай. Гьелбетда, лежбервал авун паталди шарт1ар са акьван къулайбур тушир. Амма хуьруьн к1анихъ галай Агъа Дугунра лакацвийри картуфар, серкер, чч1акар цадай. Бязибур ч1ижерални машгъул тир. Гатфариз, гатуз, гьам зулун эвел кьилериз кьуд пата атир галай цуьквер, агъзур дарманар квай векьер-хъчар авай инаг ч1ижериз лап женнет тир. Гатфар алукьуник кваз эвич1дай гьар са лакацви виняй агъуз адлу Куьре базардиз. Гьар садав вичин шейъ-мал жедай. Лакацвийрин шаламриз, кавалриз, сун гуьлуьтриз, чич1ен бармакриз вири Лезгистанда гьуьрмет авай. Гьам Куьреда, гьам Муьшкуьрда, гьам Ахцягьа, гьам Къубада – вирина. Ири т1еквенра ягьлу къвазнавай вирт1ед рекъер хьтин нисияр, хар- хар хьайи хъипи гъерияр, дагьдин цуькверин атир галай вирт1ер... Гьар са муьшт1еридиз абурун тариф тавурт1ани, ам JIaкац хуьруьн мал я лугьун бес жезвай. Пагь, базарарни жедай гьа а вахтара! Лап ч1ижерин кул хьтин! Девлетлу. Севтлу. Сиви-сивди гьар са няметдивди ац1ай… Бязибур, дерди авачизни, гъак1 килигун паталдини, фидай базарриз. Шейъ къачудайда щейъ къачудай, маса гудайда маса гудай, кас-мас герек касдиз герек кас аквадай, дуьнеда вуч хабарар ават1а, хуьрера вуч хабарар ават1а, вири хийир-шийирдин к1валахар, хабарар гьа базардилай чир жедай. Рик1 рза хьайи са шумуд сеферда Урдини тухванай Аслан бубади Куьре базардиз. Гьар сеферда ада Урдидиз вад манат хьуй, пуд манат хьуй пулни гудай. (Гьелбетда, куьгьне пулунадди). И пулунихъ Урдиди вичин куьлуь дердияр вири ийидай. Маружнаяр, семечкаяр къачудай. Писпи хьуй, сиристав хьуй, ялар твадай к1ват1ар хьуй… Гьатта кепек-шагьи гумукьни ийидай. Мад къведай сефердадди... Ч1ижерин куьнуь хьиз ац1ай, цуьк акъудай т1ул хьиз цlapу базар нисинадди, рагъ частунихъ элкъведалди, гьакьван фад, ич1ини хъижедай. Кьвед-пуд ламран пар маса гана, кьвед-пуд ламран пар масани къачуна кьулухъ элкъвен хъийидай лакацвияр. Винедди. Дагъларихъди. Кьуланферлай алатайла хьиз чкадални ахгакьдай. Рекье ширин суьгьбетар ийиз-ийиз. Гъетер гьисабиз-гьисабиз...
* * *
Эминалай инихъди чахъ ама вуч,
Чагъ ят1ани къе чи уьмуьр виневаз?
Шумуд хуьрер диб хкатна хьана пуч,
Тарихдин муг к1ватна вахтун гелеваз...

Ажеб зат1 тушни уьмуьр... Инсан, къедлай пакадал анжах хъсанвал жеда лугьуз, булвал жеда лугьуз, ягьада. Инсандиз яшамиш хьун паталди пакад йикъахъ агъун чарасуз я. И агъун, и инам авачиз инсандивай чилел я берекат гьасилиз, я барка алай гел таз жедач. Амма уьмуьр, кьилхуьн акваз-такваз лугьуз тежер патахъди, уьлхуьн тавур патахъди элкъведа...
...Ингье са батин вахтунилай Лакац хуьруьн кьисметни, са гзаф дагълух хуьрерин кьисметар хьиз, терсина патахъди, бахтсуз патахъди, няс патахъди элкъвена...
Чидач, звелни-эвел гьи «арифдардин» келледиз ягънайт1а ахьтин сер. Нин мефт1едиз атанайт1а, нин мефт1еди гьасилнайт1а а фикир: дагълух хуьрер дуьзенриз куьчардай фикир.
Агъзур йисаралди бубайрилай веледрал агакьзавай ирс, тежриба гваз лакацвийри чубанвал, малдарвал ийиз хьана. Амма са нин ят1ани кьадарсуз «акьуллу» келледиз са ахьтин фикир атана хьи, садалай артух малар, сад-пудалай артух лапагар хуьн зегьметкешдиз кутугнавач. Гьар са вечрелай-к1екрелай налук, гьар са тарцелай налук. Вучдай кьван ахьтин тарарикай, хийирдилай харжи гзаф акъатдай? Гьавиляй хуьрера багъларни кьери хьана, малар-хперни. Артухан малар-хпер калхуздиз вахкудалди агьалийри, абур тук1ваз, чпин рик1ин ц1ай кьена.
Урдидин рик1ел а вахтар хъсандиз алама... Гуьгъуьнай, са шумуд йисарлай куьгьне хуьруьз хъфидай рекьелай акунай Урдидиз са мус ят1ани адлу Куьре-базар. Гила анаг вергерни пенкьвер акъатнавай баятдиз элкъвенвай... Гила, са шумуд йисарлай вири хуьрер, вири ерияр гьа и чк1ай базардиз элкъвенвайди фикирдиз атанай Урдидин. Базар амач – булвал амач. Анжах гуьгъуьнай, са шумуд йисарлай атанай и фикир. Амма вучиз а вахтара, гьелелигда къутармиш жезмай вахтара, и фикирар садан келледизни атаначир?..
Лакац хуьр лагьайт1а, лезги дегьелрайни акъудна, маса миллетдин юкьваз куьчарна. Анжах са шумуд хазан, абурухъ галаз Урдидин бубани Ц1ийи хуьруьз, бубади лугьудайвал, жуванбурун арадиз куьч хьана...
Белки халкьдин къайгъу ч1угвазвай, адан пакад йикъакай фикирдай кьван ахвар квахьнавай ксари – гьа «арифдарри», зибиловри, чпи арадиз акъудай и гьакъикъат анжах халкьдин бахт паталди, гележег паталди, миллетрин арада авай дуствал мадни мягькем хьун паталди авурди яз гьисабнайт1а? Ни жузуна халкьдивай – гьик1 авун хийир я, гьик1 авун зиян я? Ни жузуна халкьдин мурад-метлеб, дерди-бала, адан т1ал-квал? Ни гьиссна халкьдин гьар йикъан уьмуьрдин татугайвилер, четинвилер, адан хийир-шийир? Къуьл гарал вегьедайла, винел акьалтдай гергерар хьиз, хкатдай халкьдин векилризни акунач халкьдин дердер. Абур дат1ана халкьдин агалкьунарни, халкьдин бедбахтвилерни анжах чпин къуллугъар паталди, т1варар паталди, чпин хийир паталди ишлемишдай рекьер жагъуриз алахъна. Гьар гьик1 хьайит1ани, а вядейрин крари, а вахтара цайи тумуни гила бегьерар гузва. Гила чавай субут ийиз жеда хьи а раисриз; чпи цайи тумар анжах сечмебур тир лугьуз хуруз гъуд ягъиз тагьким авур ксариз; чун рахадайла, чи сиве пек тваз алахъай ксариз: жанабияр, куьне цайи ту мар ч1урубур хьана! Куьне ник1ерин, чилерин т1ал чидай лежберривай а ник1ера тумар цадайла жузунач, абурал алукьнач, абурун разивал кваз кьунач. Сарубугьда къуьлер цаз кутунвай ник1ер куьне къалгъанлухриз, явшанлухриз элкъуьрна. Килиг, килиг куь крарин нетижайриз. Килиг! Халкьдин вилик экъеч1на, адан вилериз килигиз давам хъия куь тапараяр... Гила куьне вуч фенд туьк1уьрда? Агьа-гьаа. Ван къвезва... Яъни квев а тум гайиди, виридаз тумар пайзавай кас, куьн рик1ивай вафалу хьайи кас, мукьувай килигайт1а, хаинкар, зулумкар тир кьван... Кьасухдай авунай ихьтин крар гьа ламран хци, тушни? Эхь... Эхь... Вири гьа ламран хцин тахсирар я. Вири гьа дан къундармаяр я...
Гьелбетда, ихьтин фикирар Урдидин кьилиз а вахтара ваъ, са шумуд йисарлай, пад-къерех акуна, уьк1у-цурудан т1ям чир хьайила, дуьнйадилай ц1ар илит1на хтайдалай кьулухъди, вичин багьри, чкаяр, вичин ерияр аватнавай бахтсуз гьал акурдалай кьулухъди, геж хьиз атанай. А вахтара ада вац1 физвайвалди сирнав авун, гарун хура къваз тавуна, гарухъди фин дуьз кар яз, т1ебии кар яз гьисабзавай...
Ингье Лакац хуьр т1варни амачиз чк1ана, регъвена, ц1рана...
Асирралди мукьуфдивди к1ват1ай халкьдин эдеб, милли ирс куьч жедайла къаб-къажах хьиз, мал-девлет хьиз жувахъ галаз хутахиз жери зат1 туш. Гьавиляй куьчери халкьар вичин еридихъ, вичин диде ватандихъ галаз алакъалу ирсдикай магьрум я. А ирс анжах жуван хайи чилихъ – еридихъ галаз, адан ял- дихъ, адан гьар са къванцихъ, тар-тамухъ, булахдихъ галаз алакълу зат1 я. Вац1 туна ван хутахиз женни? Чил туна ял хутахиз женни? Къул туна чимни хутахиз жедач, чил-ери туна – ирс-эдебни...
Дагъдин къайи къеврягъ гьавадай дуьзенаг чуьллерин нефес кьурурдай хьтин чими, зегьем гьавадал акъатай лакацвийриз, иллаки яшлубуруз, и ц1ийи гьаларив, и кьет1ен шарт1арив вердиш хьун четин акъвазна. А йисара лакацвийрин бубаяр, кьуьзуь агъсакъалар, вахтсуз фад рагьметдиз фена. Амукьайбурукни дагълара гьич ванни тахьай жуьре йуьзуьрар акатна. Лугьуда хьи, виликдай чи чилел атай чапхунчийрин са шагьди халкь къирмишдай ихьтин са фенд раснай: халкь къирмишун паталди, лугьудай ада, сифтени-сифте а халкьдин акьул тергна к1анда. А халкьдин кьил галудна к1анда. Яъни а халкьдин кьуьзуь камалэгьлияр, тергна к1анда...
Агъзурбара шукур хьуй гъуцариз, гена и гъаразар кьилиз акъат тавурди! Зи халкьдихъ эсилни хьана, несилни артух хьана. Амма лап накь, анжах чи Шагьдагъдин, Шалбуздагъдин кук1ушрихъ инкъилабдин ракъинин нурар галукьайдалай инихъ, низ чидай, халкьдин кьилел мадни ч1улав йикъар къве- дайди?.. Низ чидай, бязибуруз «зун лезги я» лугьуз регъуь жедай чкадал къведайди?.. Низ чидай, чун стхаяр я, чун дустар я лугьуз, чав агатай «стхайри» чи милли эдебдиз к1ур гудайди? Чи ирс, чи тарих чуьнуьхиз чалишмиш жедайди?.. Низ чидай, бязибур, лезгияр яз, анжах паспортра, са бязибур гьатта паспортрани лезги яз тамукьдайди?.. Амма зи миллет квахьнач. Ам ц1ранач. Дибдай шумуд агъзур йисарин къадим тарих, эдеб авай миллет цуьк1 хьиз квахьун, гьуьм хьиз ц1урун тебиатдин бейадалатвал тушни? Къамбалдагъ хьиз ина-ана кьисметдин гару гваз къекъвенат1ани, гьикьван бедбахтвилер кьилел атанат1ани, гьикьван заланвилер-хажалатар эхнат1ани, къе зи халкь сагъ яз ама. Ам садални пехил туш. Ам садавни мидяй туш. Ам вич вичин чилин, бу- байрилай гьалтай, ам вич вичин ч1алан, дидейрин лайлайрихъ галаз ивидик акахьай, иеси яз, галатун течир зегьметчи яз, бажарагълу устад яз, жуьрэтлу аскер яз, чил хуьдай, жумарт рик1 яз, мугьман кьабулдай, миллет виликди тухудай камаллу зигьин яз, яшамиш жезва. Чи дагълара тек са дидеди кьванни вичин куьрпедиз лайлай ягъзамай кьван, Кьулан вац1у вичин йатар Шагьни Шалбуз дагъларин мурк1арилай Каспи гьуьлуьн яхадихъ агакьарзамай кьван, зи халкь яшамишни хъижеда, артухни... Иншаллагь!
Гьелбетда, и фикирарни Урдидин кьилиз а вахтара ваъ, лап гуьгъуьнай, вичин вилериз куьгьне хуьр, харап1айриз элкъвенвай; ц1ийи хуьр – къени са к1ан-к1ук1, абур, лезги суфат татанвай хуьр акурла, атанай. Анжах и крар са т1имил геж хьиз малум жеда. Гьелелиг Урдидин фикирри маса дегьелра лув гузвай…
Лакац хуьр патал куьч жедайла, са шумуд атъсакъал, абурухъ галаз Урдидин ч1ехи буба Асланни, куьгьне хуьре акъвазнай. Кьве к1вач са шаламда туна, сак1ани агъадиз, эвич1уник, ц1ийи чкадал ц1ийи уьмуьр кутуник ст1у хев кутуначир. «Бубайрин сурар гадарна чун гьиниз хъфида?» – лагьанай абуру. Гьа ик1 хуьр вара-зара хьана чк1ана. Са пай Батиюртдиз, са шумуд хазан Ц1ийихуьруьз, са гзаф хазанар Къазахистанризни Уьзбекистанриз фена чк1ана... чайгъунди тухвай пешер хьиз квахьна...
Ингье, са акьван йикъарни тефена, гьа «куьчерийрикай» ибарат хьайи хуьрера уьмуьрдал, ящайишдал виликдай дагълара гьич ванни тахьай хьтин ц1ийи лекеяр алк1ана: угъривал, итимсузвал, чалкечирвал, вафасузвал, анашачивал...
Гатфарин гурлу селди вичин хураваз тухвай хьиз, дагъларай дуьзенриз чк1ана хуьрер... дуьзенрайни... къамбалдагъар хьиз гарун хураваз вири чил тирвалди къекъвена... гилани къекъвезма...

***
Лацу тандин лацу къавах,
Йифиз йукъуз ялвариз.
Низ хуьзва, лагь, на ви къужах?
Чигвал гузвай цавариз?

К1елун акьалт1арна, Урди хуьруьз хтана. Жегьил пешекар. Тарихдин ва филологиядин муалим. Ам гьелелиг Ц1ийихуьруьхъ вердиш тушир. К1елиз фидалди анжах са йисалай т1имил артух яшамиш хьанай ам и ц1ийи чкадал. Гьелбетда, хуьре виликандалай еке дегишвилер хьанвай. Тамамдаказ уьрела атанвачт1ани, багълар хьанва. Къаварал ракь-шифер алай к1валер, къван тунвай куьчеяр хьанва. Шегьердихъди катзавай фирягь уьлчуьдай гьар йукъуз Ц1ийихуьруьнбурун махсус машинар физ-хквезва. Амма Урдидин рик1ик ц1ийи чка сак1ани акахьзавачир. Гьар хуьрерай куьч хьайи инсанар какахьай Ц1ийихуьрьхъ вичин жемят хьанвачир. Я вичин агъсакъалар, я ч1ехи-гьвеч1ида вил къяйдай гьуьрмет авай кас-мас, я вичиз хас тир, дамах ийиз жедай имаратар, хуьруьн кьет1енвилерни адетар... – са зат1ни инаг гьелелигда арадал атанвачир. Гьавиляй, куьгьне хуьре хьиз, бубайрин адетар, гьвеч1и-ч1ехи кваз кьун, гьуьрмет авун, умуми темягьсуз куьмек авун, абурлувилелди мел-мехъердик, хийир-шийирдик иштаракун, Урдиди фагьумайвал, ина гьеле арадал атанвачир.
Амма са патахъай бязи къулайвилер, меденивал, муькуь патахъайни инсанрин рик1ерин, руьгьдин эксиквал, кесибвал, берекат квачирвал... Ибур, чеб чпихъ галаз такьадай кьве тереф, куьч хьайи ц1ийи хуьрера, куьч хьайидалай гуьгъуьниз масанрани, чк1ай ц1ийивили теснифай лишан тир...
Кьве тарс гвай Урдидив хуьре. Тарихдин ва урус эдебиятдин. Анжах кфет адаз а тарсари гузвачир. Хиве авай кьве йис акъатдалди жегьил пешекар галт1ам ягъна ч1ураз ахъайнавай хам тайциз ухшар тир. Урдидизни залан тир а йисар. Са гзаф жегьилар хьиз, а залан кьве йис хуьре квадарна, белки, гьамни катдай жеди. Амма виликамаз кьадар нивай лугьуз жеда... Крар масак1а элкъвена...
Кьве йисни алатна, пуд йисни алатна, Урди хуьре амукьна, Себеб? Тазагуьл себеб яз...
Гьич фикирни, гьич хиялни авунайни мегер Урдиди, и, лезги п1инияр хьтин ч1улав вилер авай, кьал хьтин шумал рушакай, вичи тарс гузвай ц1уд лагьай синифдин ученицадикай, рик1ин сирлу хиял, гьасретлу мурад жеда лагьана? Эгер са масада лагьанайт1а, и кардал Урди хъуьредай жеди... Вуж? К1елдай ч1авуз са рушавайни кьил элкъуьриз тахьай, халис муыгьуьббат кваз такьадай, ашкъидин есирда гьатай вичин юлдашрал хъуьредай Урди? Нел? И кстах, вичиз гьеле вичин дамахдин къадир тахьанвай, пад-къерех такунвай хуьруьн рушал ашукь жеда? Гьикьван алахънай ам, и нубатсуз гьисс вичивай яргъаз ийиз. Гьикьван алахънай ам и рушан кимивилер туп1алай ийиз. Амма гададин рик1 къвез-къвез, йикъалай-йикъуз к1анивилин чилина гьатзавай. Гьар са легьзеда, гьар са декьикьади алатай легьзейрилай, декьикьайрилай мадни мягькемемдаказ, мадни к1евидаказ...
Рушаз Урдидин рик1е авай гьисеерикай бажагьат хабар авай. Хабар авайт1а килигиз акъваздайни ам виляй-вил экъисна вичин ргазвай вилералди жегьил «уьштилдин» чиниз? Гьелбетда, жегьил муалим вири класдиз ала тир. Тазагуьлазни хуш тир жегьил «уьштилди» ахъайдай къаравилияр, тарихдикай пара айру ихтилатар. Амма рушаз а жегьил муалимдин рик1икай хабар тушир. И кардин тахсиркарни гьа муалим вич тир. Ам вичин рик1евай гьиссер патал акъуд тийидай менсеб тир. Гьинай хабар хьурай кьван язух рушаз жегьилдин рик1икай, вичин сир дуьздал акъатиз кич1 квай муалимди ст1у т1ува текъвез гьар йукъуз рушаз туьнбуьгьар ийидайла? Гагь тарс чирнач, гагь нубатсуз хъуьрена, гагь нубатсуз рахана, гагь нубатсуз элкъвена... Налугьуди, и муалимдин кьамайни вилер авай. Амма вичик гьеле аялвални къайгъусузвал кумай, рушаз вичи «уьштил» ик1 инжикли авун, вичел адан дикъет желб авун бегенмиш тир. Лугьун хьи, им руша вичин гуьгьуьддиз теснифнавай и саягъдин са къугъун тир. Рушак квай синихри неинки рушан син хазвай, гьатта абуру къвез-къвез муалим чпин таъсирдикни кутазвай. Къвердавай абур рушан лайихвилеризни элкъвезвай. Аламатдин гьисс тир а гьисс... Яраб вири кьуруриз-ц1урурзавай, гагь лувар кутуна ирид цавариз акъуддай, гагь рик1ин инам ат1ана лап элгендиз вегьидай, вири вичихъ тамарзлу гьисс, муьгьуьббат, гьа ихьтинди я жал?.. Так1анвални к1анивал чинни аст1ар я. Абур гьамиша къвал-къвалал, далу далудиз ягъна санал жеда...
Садрани Кк1ар магьледиз тефей Урди гила, куьчедиз экъеч1айвалди, к1вачери, вичизни хабар авачиз, винидихъди, Гьакимбеган к1валерихъди, тухузвай. Са шумудра ам къапа-къап Гьакимбегал ва адан паб, Тазагуьлан тахай диде, Бикехалумал гьалтни авунай. Пагь, гьик1 серсер хьанай Урди сифте сеферда абурал туьш хьайила! Ак1 хьанай хьи Урдидиз, и гьамиша гандаз къекъведай, садан саламни такьадай Гьакимбегаз уридидин рик1ин сирер аян тир. Гьамни, гьадан пабни варцяй экъеч1айвалди Урдидал гьалтнай. Вични куьчедай Тазагуьлан дак1ардиз килигзавайла. Я кьулухъди, я патахъди – санихъни элкъведай мумкинвал тахьай Урди вич вичивай квахьна. «Пакамхийирар!» – пуртна акъатнай адай. «Абатхийирар!» – ягьанатдин хъвер кваз жаваб ганай адаз Гьакимбега. Налугьуди Урди вич вичивай квахьуни, къалабулух акатайвиляй, гадади пакамни негъен какадаруни адаз лезет гузвай. Гьакимбегазни чизвай жеди, и гададиз вичин рушахъди ашкъидин ниятар авайди. Белки, гьавиляй, и вири сирер чизвайвиляй, ам Урдидиз мягьтелвилелди рц1амар хкажна, ягьанатдин хъвер кваз тамашнай. «Хийир хьуй, вун чиниз яни? Руша авур нарушени-зат1 авани?» Чин яру хьайи Урди а вахтунда чилериз тефин, белки, чилерин к1евивиляй хьана. Пагь, гьикьван так1ан хьанай Урдидиз и гьерен тум хьтин чин алай кас... «Зун... Зун Манучаран патав я», – тадиз мецел атай гаф лагьанай Урдиди. Аллагьдиз агъзурбура шукур хьурай, физкультурадин тарсар тухузвай Манучар гьа и Кк1ар магьледа авайди. Адахъ галаз, са ун-эхьдилай гъейри, Урдидин са алакъа-рафтарни авачирт1ани, гьикъван и кас адан рик1из къайи тирт1ани, ингье, гьамни герек атана. Хьурай гьа са багьна паталди. Вакъиади мажбурайвиляй, Урди гьа няниз Манучаран патав фенай. Ягъиз акатайдан рекъвер алуддай Манучарахъ галаз хванахвавал авун герек атанай гила. Бес, и Кк1ар магьледиз къведай са багьна лазим тир эхир...
Иервилиз Тазагуьл вичин дидедал фена лугьудай. Урдидиз ам чидачир. Гьакимбеган сифтегьан паб Гуьлпери Тазагуьл гъвеч1измаз кьенай. Белки, гьадавай къачунай Тазагуьла вичин ири ч1улав вилер, мулд цуькведин пиришар хьтин п1узарар, экуьн ярар хьтин, таза гугъридин ранг алай хъуькъвер, ац1ай варз хьтин ачух чин, шумал буй... Вири и гуьзелвилин лишанри кстах рушак квай вири синихар к1евзавай. Гьавиляй жегьил муаллимди вичи тарс гузвай рушаз вичин рик1яй вири гьалалзавай: тарс чир тавунни, тарсуна хъуьруьн-рахунни – вири. Амма к1ягъ тавуна, туьнбуьгь тавунани жедач эхир. Гьавиляй Урди, вичин рик1инни мецин арадавай меслят ч1ур тийиз, вичин сирер малум тийиз алахънавай. Амма мурк1ар, живер гатфарин ракъиникай, ц1урун тавуна, хуьз женни? Т1ебиатдин берекат кужумна, ац1ана дигел хьанвай булахдин чешме к1еви ийиз женни?

***
К1амун рувал беневша цуьк
Гатфарин ниъ гваз хтана.
Вал ацукьнай фадлай зи рик1,
Зун бахтлу йикъаз хкана…

Са сеферда Урдиди вичин ц1удлагьай класс, чкадин т1ебиат чириз, экскурсиядиз тухванай. Вац1алай муькъуьн еринда йад гуьт1уь туьтуьхдиз к1ват1 жезвай чкадилай са мус ят1ани ат1анвай, я вич-вичиз ярх хьайи, хъархъу к1арас вегьенвай. Гадаяр и муькъвелай къив кьилеллаз, вервец1 ц1егьер хьиз, катна. Рушар Урдиди са-сад гьил кьаз а патаз акъудна. Амма Тазагуьл Урдидивай рекьив гъиз хьанач.
– Ваъ-ваъ, заз кич1еда, – кьвалалай агъуз килигна, Тазагуьла яргъи-шуьк1уь туп1ар алай къешенг капашдалди вилер к1евна. – Куьн алад, малим, зун хъфида, я тахьайт1а за куьн инал виливхуьда.
– Садлагьайди, чун хкведалди иглеш жеда. Кьведлагьайдини, чун инлай ваъ, са масанлай хтунни мумкин я.
– Ят1а зун хъфида, – чина серин гьатна элкъвена руш.
– Кьилди? Рехъ яргъал я эхир.
– ?.. – Тазагуьл киснавай.
А патайни рушари «Я руш кич1ерхъан! Фад инихъ экъеч1» – лугьуз гьарайзавай.
– Къала инихъ ша! – Урдиди руш са легьзеда вичин къужахдиз ч1угуна. Гьич хиялизни агакьнач Тазагуьл, ам къуватлу гъилерин к1еви гьалкъада – Урдидин къужахда гьатна. Рушай «вувв!» акъатдалди, муькуь легьзеда, гьамни къужахдаваз, Урди к1арасдал акъатна. Дагъларин марфари рагъуларнавай вац1ук вижеваз йад квай. Агъада, къванера акьаз, элкъвез-элкъвез, ван къачуна, йад ргазвай. Тазагуьла кич1евиляй вилер к1евиз агалнавай. Адан гъилери Урдидин гардан ак1 ч1угуна кьунвай хьи, гадади рушан чинин ялав гьиссзавай. Беневша цуькверин чиг ниэр галай шагьвар хьтин рушан нефесди Урдидин кьил  алчударзавай…
– Анжах агъуз килигмир, – кушкушзавай Урдиди. – Анжах вилер ахъаймир…
– Заз кич1езва, – явашдиз жаваб гана Тазагуьла, – исятда кьведни аватдайди я чун. – Адан шуьк1уь гъилерин гьалкъа гададин гардандал къвер давай к1еви жезвай.
Урдидиз дугъриданни и пар гваз аватиз кич1е тир. Ам лап мукъаятдаказ са-са кам къачуз, ц1илинал сифте хкаж хьайи пагьливан хьиз, аста-аста физвай. К1вачерик килиг тийиз алахъиз, а патаз яргъал къерехдиз килигиз. Кьезил шагьварди рушан ч1араривди адан чиниз квалар ийизавай, ара-ара вилер к1евзавай. Амма Урдидивай, гъил азадна, и нубатсуз арада квал акатай хъвехъни чухваз жезвачир. Тазагуьлан ч1арарикай шт1ум хьайи векьедин ниъ къвезвай, ва ада гададин кьил элкъуьрзавай. Пагь, хура рик1и гьик1 къудгунарзавай хьи! А къудгунри гьатта йицин ванни лаларзавай. Бес Тазагуьла а къудгьунар гьисс тавуна амайни? Белки, а бахтлу макъамда абурун кьведан рик1ерини чпи чпихъ яб акалзавай? Белки, абуруз кьведазни, и дарискъал кьефесрай катна, санал лув гудай эрзиман авай? И йицел лув гузвай чубарукриз хьиз...
Урди сa геренда акъваз хьана. Руша адан гардан мадни ч1угуна кьуна, са легьзеда адан, къекъифна ц1ай акъатзавай, хъвехъ жегьил малимдин хъуькъвехъ галукьна. Урдидин чина, гуя, муьгьуьббатдин ц1елхем акьур хьиз, бахтлу ц1ай куьк1венвай.
– Заз кич1езва... – мад Тазагуьлан кузвай нефес Урдидин гардандик хк1уна, ва а нефес, кузвай иви хьиз, вири бедендиз чк1ана.
– Эгер чак гунагьар квачт1а, чун и сират1ал муькъуьн ат1а кьилиз акъатда, – хъуьрез алахъна Урди, – Тахьайт1а кьведни ууугъваниз, жегьнемдиз, аватда.
– Заз вахъай кич1езва, – мадни явашдиз кушкушна Тазагуьла.
– Вун за вегьедач, кич1е жемир, – руш мадни винизна, хурув игисна Урдиди. – Вун за мад ахъайдач. Вун гваз ик1 зун вири дуьнйада къекъведай...
– Куьн галатдай-е, малим.
– Вун гваз галатдачир...
– Aк1 ят1а, къекъуьгъ, малим, – хъверна Тазагуьла, ахпа са жизви ван жедайвал п1узаррикай мурмурна, – за ихтияр гузва..,– дериндай ухьт аладарна ада... Урдидин хуру рушан ац1ай т1арам хуррар, хурун кьефес гатазвай  рик1ин къудгунар гьиссзавай... И ухьтара, белки, рушавай чин-чинал лугьуз тежезвай вири гафар авай...
Гъилериз къулай жедайвал, мад гъилера руш винедди хурудихъди ялдайла, Урдидин п1узарар Тазагуьлан кузвай п1узаррик хк1уна. И кар гьатта Урдидилай аслу тушиз хьанай. Вилер ахъайна агал хъийидалди. Легьзедин са зерреда. Тазагуьлан кьиле и кар ацакьдай вахтни гьеле хьаначир жеди. Амма адан хъуькъвериз, некьидин миже ричей хьиз, яр хъиткьиннай.
– Авуда зун! – Тазагуьлан, са жизви гъуьргъуь хьайи гъилер, гьасятда Урдидин гардандал мадни к1еви хъхьана.
Вац1ун а патаз экъеч1навайбур, ц1ингавра авай данаяр хьиз, катиз-калтугиз къугъунра гьатнавай. Рушарикай садбуру цуьквер к1ват1завай, муькуьбуру, гьарай кьилеллаз, сада садахъ калтугзавай. Гуя абуруз я чпин юлдаш рушакай, я малимдикай са хабарни амачир.
– За исятда вунни гваз и вац1уз хкадарда, – Урди са жизви акъваз хьана.
– Хкадра..,– Тазагуьл мадни игис хьана.
– За зарафатзавач гьа!
– Зани зарафатзавач…
Урди акъвазна йад элкъвезвай луькьруькьдиз килигна. Ахпа ада Тазагуьл вичихъ ч1угуна, вилер акьална.
– Герек туш,– тадиз лагьана Тазагуьла.– Куьне хкадарни ийида гьа.
– Вун закай бейкеф яни?– Урди рушан вилериз килигна. – Бейкеф ят1а за хкадарда.
– К1усни бейкеф туш...– Къекъифнавай чин Урдидивай къакъудиз алахъна руш. – Тадиз экъеч1. Чун аватда эхирни.
Урдиди мягькемдаказ са шумуд кам хъувуна, к1арасдилай чилел кам ягъна. Ахпа мукьуфдивди руш къужахдай авудна.
– Куьтять хьана чи сират1ал муьгъ,– Урдидин вилериз вилер хкажна Тазагуьла.
– Куьтягь хьана, гьайиф…– явашдиз лагьана Урдиди. – Гьайиф...

Гьа йикъалай Тазагуьл дегиш хьана. Гьиниз фена адан сарсахвал, адан надинжвал, рахун-хъуьруьн?.. Аквадай гьалда, абур Тазагуьлан халис хесетар тушир. Белки абур ада вичин регъуьвал, уьмуьрди вичин кьилел акъудай адалатсузвал, вичин куьлуь дердер чуьнуьхун паталди ишлемишзавай чара суфа- тар тир жеди? Гила ам лап секин хьанвай, рахадайла регъуьвилелди рахазвай.
И ц1ийиз аквазвай т1улди, хесетри гьатта Тазагуьл садлагьана ч1ехи авунвай. И карди Урди шад ваъ, сефиларнай. Бес виликдай адаз рушак иллаки гьа ихьтин хесетар хьана к1анзавачирни? Бес виликдай адаз рушак са т1ммил дамах, секинвал хьана к1анзавачирни? Амма уьмуьрдал кьару, булахдин ширшир хьтин ван авай Тазагуьл тарс гат1унна-куьтягь жедалди вичин суьреда, дак1ардин к1ане, ацукьна яргъал декьикьайралди дак1ардай гьа са чкадиз килигиз жедай. Яраб и легьзейра руш гьи яргьара авайт1а? Яраб адан фикирар, хиялар квекай тирт1а? Яраб адаз дак1ардиз къаншарда авай Гуьлсенем бахадин к1валин сувагъар алатай цлалай вуч шикилар аквазвайт1а? Белки, ада вичин и куьруь уьмуьрда кьилел атай татугайвилерикай хияларзавайт1а? Хайи диде Тазагуьлаз лап ахварай хьиз чида. Гзафни-гзаф адан вичин диде чарабурун ихтилатрай чир хьанай. Бах рагьметдиз фейила, Тазагуьлан кьуд-вад йис тир лугьуда. Жемятди Тазагуьлан диде гзаф гуьрчег, к1валахдин ял чими, рик1 ахъа, шад дишегьли я лугьуда. Мадни – а жегьил свас сифте к1екерихъ галаз къарагъна цуру тини ишинна, малар нехирдиз ягъна, вири к1валер, Гьакимбеган буба Шагьларан, еке дараматар къакъажна, ятар гъана – вири къапар ац1урна, са т1анур фуъ чрана, ахпа вичин к1валахдал фидалдай. Гьа вахтара хьанай Гьакимбеганни Бикехануман к1анивилер. Бикеханум вичин гьуьлуькай хкеч1на Гьакимбегаз атана. Шариатдин некягь алай Гуьлпери Гьакимбега йисни тахьай гадани гъилеллаз вичин стхадин к1вализ рахкурнай. Са йисни алат тавуна, Гуьлпери, ахпани Тазагуьлан биц1и стха кьенай. Стха... Гьикьван хъсан жедай, эгер стха сагь амайт1а... Хайи иви… хайи стха...
Гила Тазагуьлаз тахай вахар авай. Т1имилни ваъ – галаз-галаз хайи ирид вах санал. Вири абур Тазагуьлан к1улалай фенай. Бикеханумаз вичин тахай руш мектебдиз ракъурун са дерт тир. Колхоздин председател тирвиляй, жемятдин вилик уьзуькъара тахьун патал, Гьакимбег руш мектебдиз ракъуруниз мажбур хьанай. Тахьайт1а рушан к1елер квез я? Чарадан к1валелай кул ягъдай зат1ар я. Амма мектеб Тазагуьлаз анжах са к1елун паталди ваъ, мектеб адаз вичин дердерикай катун паталдини чарасуз тир. К1елдай мумкинвал адаз к1вале гьик1 хьайит1ани авачир. К1елун гьич, гьатта са геренда ацукьдай мажални жедачир. Мектебда кьванни к1валин вири дердер рик1елай ракъурун паталди тир рушан шадвилер. Къеневай дерт масадиз такун паталди. Вичин бахтсузвал чуьнуьхун паталди. Амма гила адавай мад шадвал къалуриз жезмачир. Адан рик1е гила са гьихьтин ят1ани кин гьатнавай. Садлагьайди, гьелбетда, Урди адан рик1из пара чими тир. Мадни – Тазагуьлаз ак1 тир хьи, анжах Урдидин патав вичин рик1 секин жеда, вич садахъни муьгьтеж жедач. Анжах са гьадакай вичиз вафалу далу жедай, тек са гьадавай уьмуьрди гайи вири азиятрикай вич хуьз жедай… Гуя виридалайни рик1из багьа хьанва и кас адаз виняй, цаварилай вич т1ува атай кьисметди, Аллагьди ракъурнавай куьмек, вич уьхуьр малаик я. Гьакьван гзаф агъунвай руш вичин уьхуьрдихъ. Амма рушаз и кар, вичинни к1ани малимдин арада куьк1венвай михьи гьиссер, бубадал, иллаки тахай дидедал агакьуникай кич1езвай. Гила ам дат1ана вичин хиялра уьмуьрдикай, вичинни Урдидин уьмуьрдикай, яшайишдикай фикирар авунал машгъул тир...
Гьелбетда, Урдиди Тазагуьлан дегишвилерин себеб гьиссзавайт1ани, адаз рушан гьиссерин рик1икай а вахтунда бегьем хабар авачир. Гуьгъуьнай чир хьанай Урдидиз... Адан рик1ел хъсандиз алама. Садра ада сефилдаказ ацукьнавай Тазагуьлаз «Бегова, кефияр авачт1а, к1вализ ахлад» лагьайла, гьик1 килигнайт1а руш адаз. Адан вилера гьайиф, эхь, Урди вичин гъавурда такьунин гьайиф авай. Кьаз хьаначир Урдидивай адан килигун. «Сагърай, Урди Балиевич, зун лап хъсанзава»,– жаваб ганай ада. Садрани вичиз талгьай «Урди Балиевич» т1вар кьуна лугьуни, Тазагуьл вичивай яргъаз хьайиди гьисснай Урдиди. Мад садрани адаз «чан малим», «уьштил» гафар Тазагуьлан сивяй ван хъхьаначир. Гьикьван назикдаказ ва милайимдаказ лугьудай ада «чан малим»...
Aгь, Тазагуьл, Тазагуьл... Гьикьван къайивилер чи арада хьанат1ани, гьикьван сефилвилер за ваз ганат1ани, зи виридалайни бахтлу йикъар вахъ галаз, ви т1варц1ихъ галаз, ви муьгьуьббатдихъ галаз алакъалу я. Амма вучиз уьмуьрди чун кьвед вац1ун кьве къерехдиз айкъудна? Буж бат1ул я?, вуж гьахъ я? Амма гила вуж гьахъ ят1а, вуж тахсир ят1а чируникай, гьахъ-гьисаб тухуникай са файдани амач... Уьмуьрдин харари, уьмуьрдин гарари чун кьведни гатана, чав уьмуьрдин уьк1уь-цурудан т1еам акваз туна. Агь, уьмуьр.., уьмуьр... Эгер вун ц1ийиз гахт1униз хъижер зат1 тирт1а... Эгер...
– Йад хъвадин, гардаш?
–...?– Урдидин хиялар, хата акур нуьк1верин луж хьиз, кхунна чк1ана.
– Йад, лугьузе за, кандин?– Яц1уда йад авай шуьше галтадна.
– Ваъ-ваъ, сагърай, гьелелиг к1анзавач,– Урди хиялрикай гьеле михьиз азад хьанвачир.
Яц1удан кьил мад агьуз хъхьана. Бубани хва «шеш-беш» къугъунин лап яц1а гьатнавай. Урдидиз вичин кьведлагьай мертебадин кьуьнц1елай хъсандиз акъвазвай. Гагь сада, гагь муькуьда къванер, туп1арив кьаз, кьеп1ербанар хьиз элкъуьриз, гадарзавай. Дишегьли лагьайт1а, гьа са къайдада, мет1ерал простын алчудна, кьукь хьиз ацукьна, итимдизни хциз килигзавай. Ара-ара ада вил Урдидизни ягъзавай. Урдиди чин дак1ардихъ элкъуьрна. Поезд кьибледихъди катунивай т1ебиатдин къацувални артух жезвай. Кефердихъ тара-таму анжах т1ур ахъайзавайт1а, ина – дак1ардихъ шад деминин чархуна элкъвезвай тарариз, валариз къацу тав ягънавай. Поездди, налугьуди, кьибледихъди катиз гатфарихъ агакьарзава: «фада-фада... ката-ката...»
– Са зур саатдила Магьашкъалада жеди, – агьадай виниз Урдидиз са вил ягъна яц1уда, Урди вичин ванцелди элкъвейла. Гьекь акъатзавай яру чинал гъута кьунвай яйлух алтадна, яц1уди мад къугъунал машгъул хъхьана.
«Махачкалада вахан патав эвич1найт1ани жедай..,– хиялна Урдиди.– Ваъ, ваъ. Вахт гьак1 акъатда. Ваха фад ахъайни ийидач. Адан патав зун са мажалдивди акъатда. Ахпа... Эвел хуьруьз хъфена к1анда. Анжах хуьруьз... Шумуд йисар гьа ик1, багърийрикай чара яз, гъурбатра фена... Амма рик1и генани мукьвабурухъди ялзавач. Вучиз..? Я кагъаз кхьин, я зенг-зат1 авун жувак квай хесет туш. Эхь. Диде гьахъ тир. Яраб зун нел фенат1а? Садазни я къилихдалди, я къаматдалди зун ухшар туш. Чидач вуч менсеб ят1а. «Я вахъ галаз дерди-гьал ийиз жеч. Я рик1 ахъайна рахана, ац1ай буьвел авадариз жедач...»,– лугьудай дидеди. Эхь, диде гьахъ тир. Агь, диде, диде. За ваз са хъсанвал ийида, са мергьеметлу гаф лугьуда, са рик1-дурк1ун гуда лугьуз, йисар акъатна. Къедалай пакадал вегьиз. Амма вуна уьлхвенач. Вахтуни уьлхвенач. Вахт, са куьнилайни аслу тушиз, зарб катзава... Гьайбатлу балк1ан хьиз. Кьисметар, мурадар, хиялар, шадвилер ва пашманвилер, умудар вичин к1урарик кутаз. Инсафсузвилелди. Имансузвилелди... Адан жилавар нин гъиле ават1а? Адан пурар ягъ тежер хам далудал нивай ават тавуна акъвазиз хьанат1а?..»
Рик1ел хкизва Урдиди... Дугъриданни, адаз вич хазанда чара кас хьиз жедай. Я ч1ехи стхани вах, я дидени буба адан гъавурда акьадачир. Садни. Анжах ч1ехи буба акьадай. Аслан буба. Гьелбетда, бадени гьамиша адан патал жедай. Афисат баде савадсуз дишегьли тирт1ани, адаз гьикьван кьисаяр, махар чидай! Эвел заманрикай, Шарвилийрикайни Къванцигадайрикай, балк1андаллаз синел къугъвай рушакайни Ч1улавкьил пагьливандикай… Аждагьанрикайни пилийрикай, нехирбанрикайни квасайрикай... Эгер Урдидиз къе вичин лезги халкьдин културадай са жизви чизват1а, им Афисат бадедин гьунар я. Эгер Урдидик къе халис лезгивал, рик1ин ахъавал, руьгьдин к1евивал кумат1а, эгер адан ивидик са зерре кьванни милли ц1елхемар кумат1а, имани Аслан бубадин гьунар я. Гъвеч1измаз ивидик кутур зат1 са ч1авузни квахьдач. Амма бадедин ва Аслан бубадин тавазри Урди тухарзавачир. Ам са квехъ ят1ани муьгьтеж яз амукьзавай. Гьа ик1 къвез-къвез ам ч1ехини хьана... Дидедин ва бубадин тавазрихъ вил галамаз... Гьавиляй, белки, ам кьуьгъуьр хьиз агалайди, кисайди, вич вичиз усал аквадайди, гьамиша вичин са гьихьтин ят1ани кимивал гьиссза- вайди яз ч1ехи хьана. Анжах тек са касдихъ галайла ам авагъдай. Адан рик1из аялдиз хьиз хурай эвич1на ц1ингавар ягъиз к1ан жедай. Гьамни Аслан буба тир. «Гьа кьуьзека ч1урзава вун», – нарази яз рахадай бах, Урди Аслан бубадихъ галаз санал акурвадди.
Дахдиз я Урдидикай, я муькуь аялрикай са къайгъуни хьайиди тушир. Гуя ам маса хазандай тир. Гуя ам дах ваъ, чара кас тир. Адаз хазандикай чараз вичин къайгъуяр, вичин месэлаяр, вичин кьилдин уьмуьр авай. Паб, аялар, хазан авачир уьмуьр. Гьамиша чин ат1угъай, гьамиша пиян вичин буба Урдидиз чара кас хьиз, гьатта чарадалайни яргъа кас хьиз жедай. Пагь, гьикьван пехил жедай ам вичин магьледин бязи аялрал. Халисан бубаяр авай аялрал. Абурувай чпин бубайрал дамах ийиз, абурукай тарифар ийиз жедай. Абуруз, Урдидиз хьиз, куьчеда чпин дахар акуникай регъуь жедачир. Хъвайила къал квай, тахъвайла т1ал квай буба авай, зарафат, лугьун-хъуьруьн авачир к1вализ берекат къведани? Белки, гьавиляй багьрийрин арада халис багъривал, халис гьуьрмет хьанач. Белки, гьавиляй дат1ана вилелай нагьв кими тахьай дидедин гуьгьуьл ч1улав хьана, уьмуьрдикай рик1 хана, гьиссер къуьруь хьана...
Гьеле Афисат баде амайла гена к1вале кьериз-ц1аруз са ихтилат, са шад луьк1уьн-рахун жедай. «Вак1ан руш вак, – лугьудай ада дахдиз, – гьа и к1арц1икай ийида за вун!» Гьелбетда, ик1 лугьун, са патахъай, Афисат бадедин зарафат тир; муькуь патахъайни, – хцик вичин кумайди къалурун. Гьатта вичиз «вак1ан руш» лугьун, дахдизни хуш тир жеди. Вучиз лагьайт1а, ихьтин берейра дах хъуьредай, бадедин къал ада зарафатриз элкъуьрдай. Эркекдаз экъуьгъун тахьуй лагьана дидеди вичиз лугьузвай «вак1ан руш» къаргъишни, ада ягъай (ягъайни ваъ, гьак1 явашдиз юрфарал ацигай) к1арни дахди гуя са чпиз кьведаз чизвай къугъун хьиз кьабулдай. Гьавиляй ам, гъвеч1и ч1авалай вичиз вердиш тир къугъуник акеч1дай: «Уф-уф-уфф... аман, чан диде...» Амма бахдиз и кардикай хуш къведачир. «Вуна ягъзавайди ят1а, ягъа! Ягъзавайди тушт1а, гьак1ан къугъунар мийир! Адаз к1аназ ийиз, мадни ч1урзава», – лугьудай бадедиз бахди. – Лугьудат1а, адаз зарафатдивди ваъ, халисандиз кьве чрай гаф лагь. Дахьайт1а чуькь тавуна ацукь!»
Афисат баде кьейила Урди вадлагьай классда авай. Хазан гьеле Лакац хуьре яшамиш жезмай. Ц1ийи хуьруьз куьч хьун а ч1авуз гьич садан рик1елни алачир. Баде кьена – к1вал сефил хьана. Гуя к1валин шадвал, к1валин берекат ада вичихъ галаз хутахнай. Бадедин ажалди Аслан бубани лап дегишарна. Адан диривал яваш хьана, рахун-луьк1уьн кьери хьана. «Дишегьли авачир к1вал йад ат1ай регъуьз ухшар я», – лугьудай Аслан бу бади. – Бахтлу итимдиз вичин паб кучудун кьисмет жедачир».
Гила, атана са кьадар яшдиз акъатайла, вичихъ хазан хьайила, гъавурда акьунай Урди Аслан бубадин. Аслан бубани Афисат баде чеб чпиз гьакьван ала яз, чеб чпел гьакьван гуьл яз яшамиш хьана. Абуру сада садан кефи хана, сада садаз ван хкажна акуначир Урдидиз. Абурун муьгьуьббат гилан аямдин хьтин паталай аквадай, винелай виле акьадай тавазвилеринди тушир. Абурун муьгьуьббат гьар йикъан зегьметда, къайгъударвиле, рахунрани луьк1уьнра, са ишарадалди, са килигуналди чеб чпин гъавурда акьаз хьуна, къвал-къвалаваз тухвай яргъал йисара, а йисари чпиз гайи вири уьк1уь-цурувилера ц1ранвай. Белки, гьавиляй Аслан бубадивай Лакац хуьр гадаризни хьаначир. Вири жемят Ц1ийи хуьруьз, арандиз, куьч жедайла, са шумуд агъсакъалдихъ галаз Аслан буба Лакац хуьре амукьна. Хуьруьз вафалу яз. Бубайрин сурариз вафалу яз. Афисат бадедин суруз вафалу яз...
Афисат баде амач. Амма ада Урдидиз ахъаяй кьван махар, эвелзаманрикай негъиларни кьисаяр къ;ни ама. Абур Урдидихъ галаз уьмуьрдин вири рекьера къекъвена, аял ч1аван рик1елхкунар рик1е ва къанажагъда гьа накь хьайибур хьиз ялавлу ва къизгъин яз ама. Амма тажуб кар ам я хьи, а махарал ва рик1ел хкунрал анжах куьгьне хуьре, Лакаца, ажайибдаказ чан ахкьалтда.
Кьве сеферда, тек кьве гъилера, хъхьанай Урди мад Лакац хуьре. Садра Тазагуьл галаз катайла. Муькуь сеферда Тазагуьлакай катайла...
Ц1удлагьай класс акьалт1 хьуниз талукьарнавай негъенин мярекатдилай гуьгъуьниз Тазагуьл Урдиди рекье хутунай. Гьа и йифиз абуру чпи чпиз вири гьиссер-сирерни ахъайнай. Икьван гагьда, булахдин йад хьиз, бейнида к1ват1 хьайи гьиссер, умудар, сирер кьведанни сад хьанай. Гьа и йифиз абуру чпи чпиз эхиримжи ва к1еви гафни ганай.
Амма Урдидин дидедиз Тазагуьлан т1вар кьунни к1ан тушир. А гандазбегни ц1алц1амхалум чахъ галаз кьадач, я бала,– кьил галтаддай дидеди, – и ч1ехи хуьряй вун хьтин к1елернавай гададиз маса руш жагъаначни?»
– Ваъ, бах, масад заз жагъанач.
– Де за тухуда вун пкумаз, гъил кьуна тухуда. К1ант1а вини гамарин кустарнадиз шуда чун. Са-са рушан вилик акъвазиз тамаш жуваз. Цуьквер хьтин гамар хразвай рушариз. Я агъа булахдал шун. Гьанални нянрихъ къацудакай хабар хьайи кьванди к1ват1 жезва. Гьанлай къуьн кьуна хкайт1ани жеда.
– Абур заз вири акурбур я.
– Акурла хкягъдай ман са вижевайди. Чахъ кьадай, чун кьадай са диде-бубадинди.
– Заз хъсан акурди гьам я, бах. Мад авачир.
– Я чан бала, исятда рушарилай бул вуч ава? Ягьай вил акьазвайди руш я. Вини Шхет1анди руш тушни? Ат1а Брет1анди руш тушни? Гьугъа зи Къизбесанди руш тушни? Вини магьледавай Члахъ Къарадинди руш тушни? Бес Ярк1ацан хтул вуча? Гьисабиз туп1ap акъакьзавач, вуна авач ялда. Бес ибур рушар тахьана вучар я? Садни а ви ц1алц1амхалуман рушалай усалди ят1а, вуна заз лагь. Гьелбетда, адан хайи диде пис дишегьли тушир. Амма а ц1ал- |ц1амхалуман гъилел, ништа, ам гьик1 вердиш хьанат1а, чидач ман.
– Абур вири хъсан рушар я, чан бах. Садни усалди туш. Амма заз гьа Тазагуьл к1анда. Масад аквазни к1андач!
– Ят1а заз дак1андан т1акьни зи к1валени авач. Шана ацукь жуваз а гьакимрин кьула.
Урдидин рик1ел лап хъсандиз алама а вахт. Сифте сеферда ахьтин къайи рахунар хьайи вахт. Вичин миндадда акьадай касни авачирди адаз чизвай. Тек са Аслан буба тир авайди. Гьамни куьгьне хуьре, яргъа авай. Гзаф залан хьанай Урдидиз а дерт. Къецел юргъ къвазвай. Урдидиз са гьинихъ хьайит1ани элясна физ, вичин дерт кьезилариз к1анзавай. Амма и арада варци ван авуна. Къецелай гъургъурдин ванер, к1вачер гьалчдай ванер акъатна. Бах гьасятда дегиш хьана. Къецихъай кьуьл акьур рак ахъа хьана. К1вализ кьарадай ктад хьайи хахулар, гьабурани галтад жезвай сад – дах аваз хтана. Адак къеркъит1 тиягъай чка кумачир. Адет яз к1валинбуруз чизва: и арада адак кягъун хийирдиз туш. Гьавиляй вири киснава. Амма и кьац1ай к1ват1 хьтинди вири алайвал амаз каравутдал яргъи хьайила, бахдивай а сеферда акъвазиз хьанач. Белки, виликамаз хъел квайвиляй тирни, я тахьайт1а сабурдин къапуниз эхиримжи ст1ал аватнайни...
– Я гуч хьайди, ваз хахулар хт1ундай кьурни амачни? Гьикьван хьурай бес а ви к1урусар? Къала, за кьванни хт1унин и ви баятар.
– Квахь инлай, вун вуч кас я зи хахулрик кягъиз?
– Я гурбагур хьайиди, бес туьк1уьрай къаравутдал, ик1 пирпил хьиз ярх жез, чи чандайни акъакьдан мегер?
– Ят1а ахлад, са акъакьдайди гъида за!
– Вуна эвел и ви хциз гьваш Гьакимбеган рушал ашукь хьанвай.
– Ву-уч? – къудгун хьана дах, налугьуди, адакай пиянвал гьасятда хкатна, – Гьакимбеган руш? Зи душмандин руш? – гуя и кьведазни акси карди абур са геренда баришугъ авунвай.
– Куьне вуч лагьайт1ани, за анжах гьам гъида, – рак агалчна, Урди къецел экъеч1на.
– Квахь и к1валерай, гурц1ул! – гуьгъуьниз экъеч1на, адан хъвехъ ягънай дахди. Гьелбетда, икьван ч1авалди гъил галукь тавур са «назик» туширт1ани, и лап1аш Урдидин хъуькъвехъ ваъ, лап рик1ихъ галукьнай. Гуя вири дуьнйа вичиз акси тирди хьиз, гьакьван залан хьанай адаз. Гьа йифелай Урди мад к1вализ хтаначир.
Ч1ехи стхадин к1валени ам акъвазнач. Хидиракай адаз даях жагъанач. Тазагуьлак лишан кутуник ч1ехи стхади гьич хевни кутунач.
– Бахдиз к1андайвал ая,– меслятнай ада. – Заз паб гъидайла, заз афланди к1анда, заз афланди гъваш, завай лугьуз хьайи кар туш. Вибур гьак1ан жегьилвилер я. Рушар вири сад я, к1анза1вайди кьенер чуькьведай итим я.
– Гьавиляй вуна Бани свас гатанни ийизвачни? Гьавиляй куь арада к1анивални авач,– сифте яз ч1ехи стхадин чина акъвазнай Урди.
– Гила вуна ч1ехи к1елернат1а, вазни вун вини к1арариз акъатай хьиз жемир,– бейкеф хьанай Хидир.– Чаз кьван крар чазни чида. К1анивилерикай-манивилерикай чазни хабар ава...
Са акьван вахтни фенач, Гьакимбеган гъенел Шихан илчияр атана.
Урдидихъ галаз санал мектеб куьтягьай Ших к1елунрин рекьяй са т1имил бати кас тирт1ани, лугьудай хьи, Шихаз мез ава. Гъуьлягъ т1еквендай акъуддай мез.
Шихан буба, совхоздин гаражрин ч1ехиди – «зеведиш», эвелдай тракторист Рзакь, ахпани гуьгъуьнай Рза-хан, Рзахан-стха, Рзахан-даш, гьатта са бязи вичин таяризни Рзахан-дах, вич авам итим тирт1ани, адаз лап уьмуьрдин ва яшайишдин институт куьтягьайдаз кьван амалар чидай: нихъ галаз ва гьик1 рахада, низ чан лугьуда, низ квахь лугьуда, гьи вак1аз буба лугьуда, гьи бубадиз вак лугьуда, гьи стха-арха киц1яйни кьадач, гьи яргъа киц1икайни вичиз арха кьада, нихъ галаз ацукьда, нихъ галаз къекъведа – вири. «Къекъведайла жувалай артухдахъ хьухь, ацукьдайла жувалай акьуллудахъ галаз ацукь,– тагькимар гудай ада вичин хциз. Шихани гьич са гафни патаз тавуна пекини кьеж хьиз кужумдай бубадин гафар. Хва дугъриданни бубадиз лайихлуди хьана. Ам бубадилай кьве к1вачин анихъни фена.
Лагьай кьадар гана, хва хуьруьн майишатдин институтдик кутуна (гьелбетда, заочнидаказ. Йикъандаз хцин келледивай дурум гуз тежерди Рзакьаз вичизни чизвай). Ших хуьре эвел бригадирвиле хьана, ахпа, компартиядин жергейриз гьахьайдалай гуьгъуьниз ам хуьре кьилин агрономвилени эцигна.
Мад вуч к1анда кьван. Совхоздиз атай саки вири гьакимар Рза-хандин к1валелай алахьзавай. Чир-хчирар к1амай кьван хьанвай. Гила Рзаханан хазанни агъайна хзанрикай я лугьуз, т1вар акъатнавай. Вичиз, хциз кьеж квай къуллугъар. Гьаятда машинар. Хциз кьилдин к1валер-дарвазар… Мад вуч к1анда? Гила Гьакимбегакай къавумни кьазва. Къе-пака хцив институтни куьтягьиз тада. Пул к1амай кьван ава кьван! Хва институтдик кутур, гьар сеферда хва имтигьанрай регьятдаказ акъудзавай хванахва профессорди ам гьеле аспирантурадикни кутада лагьана хиве кьунва. Вири к1валерни гуда, амма Рзахана а кар кьилиз акъудда хьи акъудда. Хцикай «тембекрин» тухумда сифтегьан алим хкатдайвал. Шихаз «Шихали Рзаханович» лугьудайвал...
Урдидиз чпин рушахъди авай темягьрикай xaбap авай Гьакимбегазни адан папаз Шихан илчияр атуникди шад хьана. Бикехалума вичини, чинеба Рзаханан папахъ галаз рахана, тади кутунай и кардик. «Са беябурчивал гъидалди тадиз гана алудна к1анда. Кьил секин, яб архайин,– меслятнай итимдиз Бикехалума,– ништа ада пака чи кьилел вуч пислуьквал гъидат1а. Вини пияниска Балидин гададихъ галалда...» Амма Тазагуьла илчийрин гаф ат1ана. Кьве к1вач са чапат1да туна, вичин гафунал к1евиз акъвазна.
«А душмандин веледдиз за вун гуда лугьузват1а, ягъалмиш я вун,– гьелягь кьуна Гьакимбега.– Туьтуьнлай зун тук1урт1ани, адаз за вун гудач!». «Чна вун нехирдик ягъзава, вун элкъвез-хквез данайрик катзава,– вичин итимдин пад кьуна Бикехалумани.– Вирида чпиз шиверикай юлдашар кьаз алахъдайла, чна гила ламарин патав чка кьадани? Ламранди къалтахар я, шивцинди – пурар. А ламраз вун хьтин пурар кьадач. Гьа пияниска буба вуж ят1а, пака веледни гьам я, нер-хиляй ишна аватнавай. Ви фуан къафун ам туш. Шихалидилай гьейри вун садазни фидач, я гунни ийидач. А вила – кьал! Ваз ви бахт чизвач гьеле. Ац1ай туп хьтин кьилдин к1валер-къар. К1вач куда, кьулухъ, – ваз лугьудай кас ана авач. Куьн кьвед кьилди куь ахтиярда... Килиг гьа! За адан илчийриз къведай жуьмядиз хъша лагьанвайди я. Мад ви к1урусар ийиз к1ан жемир. Гьич вал алукьни тавуна гудайди я хьи, гудайди».
Амма и гафарин ван Тазагуьлаз къвезвачир. Адан фикирар яргъа авай. Адан къаст к1еви тир. Адаз чизвай. Вилик анжах кьве рехъ ква. Сад – Урдидихъ галаз бахтлу рехъ. Муькуьди... Муькуь рехъ – анжах суруз... Дуьнйадин т1алар-квалар гьисс тийидай чкадиз...
Урдидиз вичин патахъай Гьакимбеган руш це лугьуз, са лишан кутаз фидай кас жагъанач. Вуч ийида, вуч ийидач... Гададин чара ат1анвай. Белки, Аслан буба патав гвайт1а, ада са чара акъуддай! Амма... Вахт амач. Тади гьалда са вуч ят1ани фагьумна к1анда. Аслан буба... Эхь. Аслан бубадин патав катда. Тазагуьлни галаз. Я бубадикай, я дидедикай, я ч1ехи стхадикай адаз куьмек хкатдач. Я сагъ диде-буба аваз къуни-къуншийри, миресрини а кардик чпин кьил кутадач. Чиликай-цавукай пай ат1анва. Гьар вуч – жува гьялна к1анзава. Я инихъ, я анихъ. Урдиди Тазагуьлал вичин фикир агакьарна: «Катна к1анда».
Ингье, са мич1и йифен кьуларилай алатайла Ц1ийи хуьруьн уьлчуьдал кьве жегьил акъвазнава. Абурун рик1ерик къалабулух ква. Абурун бахтунай хьиз винелди пар гваз хъфизвай са машинди абур къачуна. Улакь физмай кьван рекьиз рехъди, рекье гьалтай улакьра аваз, ахпани яхдиз Урдини Тазагуьл дустагъдай катайбур хьиз Лакациз акъатна.
Эвел Аслан бубадиз, гьелбетда, хъел атанай: «Им гьик1 жедай кар я? Иладрин разивал галачиз? Гила савет1 гъукумда рушар гваз катунар амайди яни?» Амма ахпа, гьакъикъат чир хьайила, жегьилрин гьиссер акурла, адан рик1 рза хьана, михьиз дегиш хьана.
– Эгь!– лагьана Аслан бубади кьилелай бармак хут1унна капашдал гьалчна,– кума-е, кума чи тухумдикни итимар! Бес! Зи бубадини зи диде гваз катай тир лугьуда. Пагь, итимни тир гьа, лап яцарихъ галаз барабар цан цадай ада. Килиг, стхаяр, ингье им зи рик1 алай хтул яни? Я. Гьак1 хьайила куь вилик, Лакац хуьруьн жемятдин вилик, адан жаваб за гуда. Гьак1 Ц1ийи хуьруьн жемятдин виликни. Асланал чан аламай кьван, зи хтулдин кефина эцягъдай кас жеч гьа и кар паталди. Къуй вичиз к1аниди, вич к1аниди хьурай. Вичи хкягъайди. Ик1, Магьсумни Ифриз хьиз, чеб чпел ашукь хьанвай жегьилриз санал жез куьмек гун – им, заз чиз, суваб авай кар я. Тушни Абдулгьалим-эфенди? Гьик1да, гъилер-к1вачер кут1унна хутахдани ибур гьа атайвал, я тахьайт1а къурмишдани, жемятар, жегьилриз са мехъер?
– Мехъер! Мехъер!– хъуьрена к1ват1хьанвайбур. Вирида чпин разивал къалурна.
– Бес чи хуьр баятардайни чна ихьтин жегьилар аваз?– рахана Нисред буба. – Къуй фадлай шадвилихъ тамарзлу и чилелни, чи бубайри кьуьлер авур ва зегьмет ч1угур, веледар хайи, душмандиз рум гайи чилелни, са вижевай шадвал хьурай. Ша, жемятар, чна и жегьилриз гурлу са мехъер ийин. Лазим ксар вири чак ква. Векиларни ава кьве патанни. Рушан патай Смяли. Ам Гьакимбеган ч1ехи мирес я. Гадад патай – Аслан. Некягь Абдулгьалим-эфендиди ат1уда. Т1ап1ахъан, ашбаз мад чахъ вири Лезгистанда машгьурди ава, ингье, Шалбуз. Вун, Камал, адан куьмекчи жеда. Куьне, Мирзебала, Алавудин, вирнеяр гьазура. Далдам са жуьре за ягъда,– виридаз везифаяр пайна Нисред бубади.
Пакад экуьнахъ Лакац хуьр вирнейрин сегьерри ахварикай хкудна. Вири жемят – ирид агьсакъал – гьазурвилерив эгеч1на. Урдидин теклиф, вичини Тазагуьла абуруз куьмек гун, кьуьзуьбуру, агъсакъалри, эсиллагь кьабулнач. «Акурбуру чаз вуч лугьуда? Чамравни свасав мехъерин къуз к1валахиз туна лугьуз, чун беябурдачни? Алад, ат1а рагаризни тамариз килиг. Гъвеч1и ч1авуз куьн къугъвай чкаяр я. Абур квехъ дарих хьанва жеди».
Фадлай инсанри чпин шадвиликай магьрум авур, са мус ят1ани Лезгистандин ч1ехи, машгьур хуьрерикай сад хьайи, амма гила к1ватзавай Лакац хуьрел агъадай виниз, лекьре хьиз элкъвез-элкъвез чарх ягъиз, лап чархаринни курарин кук1ушра акьадалди вирнейрин хци ван хкаж хьана. Ахпа ам дагълара, рагара акьаз, севт хьиз, элкъвез-хквез, мадни гужлу хъижез, агъадихъди дагъларин-курарин ценериз, дуьзен т1уларизни дугунриз – яргъал дегьелриз чк1ана. Къуй Лакац хуьруьн и шадвал (анжах им адан эхиримжи шадвал тахьурай, я гъуцар!) хайи дагьларин ракъин нурар хьиз, гатфарин живед йатар хьиз геждалди, мукьуфдивди лезги чили кужумрай. Белки, са йукъуз, алукьзамай вахтара, ихьтин са макъам хквен хъийин. Гьа ч1авуз, гьа макъамда, чили вичи кужумай и шадвални, и чимни инсанрив вахкуда. Мадни артух яз. Мадни алаз хьиз. Мадни шади-хуррам яз. Чили вичин умуд, инанмишвал квадарзавач. Белки, адан веледар вири вафасузар тежен. Белки, бязибур чпин рик1ин ц1ай кьена, чпин хумай къушрахъ галтугна, куьлягь хьана, чпин дегедихъ – диде чилихъди элкъвен. Садрани чеб маса тагай, садрани чеб рик1елай ракъур хайи макандихъди. Кьуьзуь дидеди хьиз гьамиша чеб хкведай рехъ уьлхуьз, рекьел вил хьайи чилихъди. Эхь. Хкведа инсанар чеб акъадарай, чпи гадарай мукариз...
Амма чк1изва... чк1изва... Хуьр. К1вал. Хазан... Къвердавай чк1изва... Амма квахьзава... Гьуьрмет. Ирс. Берекат... Къвердавай квахьзава...
Белки, и ц1ийиз тесниф жезвай жегьил хазандин рехъ берекат квайди, яргъалди гьуьрмет хуьдайди, вичикай миллетдиз, гьавиляй (эхь, анжах гьавиляй!) инсаниятдизни хийир гудайди жен? Белки, и ирид кьуьзек амай, къадим ирс авай, тарихдин деринра дувулар ак1анвай и Лакац хуьр кьуьзекар кьейила чк1ин тийин? Белки и кьуьзуьбурун ериндал жегьилар хквен? Бес гьут1а дегь девиррани анжах кьве касди, эркекдани дишекда, ц1ийи уьмуьрдик кьил кухтуначирни? Ч1ехи хазандин. Ч1ехи тайифадин. Ч1ехи миллетдин...
Жегьилриз кьарувилелди килигзавай Лакац хуьруьн гьар са агъсакъалдин рик1ин мурад сад тир: иншааллагь! И кьве жегьилди къе атана хуьрел чан гьик1 ахкьалдарнат1а, белки, пака мад ва мад иниз ц1ийи-ц1ийи хазанар хквен. Белки, Белки, дагъдин чинал шумудни са эсирра вири татугайвилериз таб гайи и къадим лезги хуьрелни, виликрай хьиз, чан хквен.
Амма, бесрай перишан хиялар! Къе Лакац хуьре халисаи лезги мехъер я. Шад ва хуррам мехъер. Буюр, ша, мугьманар! Неъ, хъухъ. Шадвал ая. Къе Аслан бубадин виридалайни бахтлу йугь я. Къе адакай лап к1убан жегьил хъхьанва. Тек са Аслан буба ваъ, Лакац хуьруьн вири агьсакъалар къе жегьил хъхьанва...

* * *
Эй, инсанар, жемир аси,
Чун и чилел мугьманар я.
Михьи ксар, тазвай веси,
Кьейилани лукьманар я.

Бахтлу пуд йугъни пуд йиф пуд сят хьиз, куьк1вей пуд легьзе хьиз акъатна...
Аял вахтара к1вачикай авур кьван рекьер-жигьирар, рагар-чархар, тамар-т1улар жегьилри мад сеферда шадар хъувуна. Чебни, гьабурни.
«Булахд къая» лугьудай чархал Урдиди вичинни Тазагуьлан т1варар авай «Тахагуьл + Урди = к1анивал» гафар ат1ана. Инаг чпин муьгьуьббатдин лишан теснифна.
Адет тирвал, хуьруьн жегьилри и чархал рик1е гьатай рушарин ва чпин т1варар кхьидай. Гьавиляй аниз «муьгьуьббатдин пен» лугьудай. И адет лап дегьзаманрилай атай адет тир. К1ел-кхьин течирбуруни инал анжах чпиз чидай нехишар, лишанар ат1удай – ракъарин, гъетерин, варцарин, цуькверин, нуьк1верин… А лишанрани к1анибурун т1варар, ва анжах чпиз малум тир сирлу лак1абар жедай… Бязибуру гьатта чпин к1анибурун шикиларни ат1удай. Адалай гъейрини, гьар тухумдиз вичин кьет1ен лишан, махсус лак1аб ава эхир. А лак1абра тежедай жуьредин т1варар авач: жанавурар, лелевар, чакъалар, сик1ер, север, муьнуьгъар, кацер, тип1ер, пехъер, керекулар, арасар, кстаяр, хъипер, члахъар, кумбат1ар, къамбарар, барбияр… Бязи кхьинар, лишанар вахтуни ч1урнават1ани, пехир-хьирхьамри к1евнават1ани, гзафбур сагъ яз амай. Гьатта лап хуьр тесниф хьайи сифте йисарилай эгеч1на и сирлу кхьинри, лишанри чал эсилрин гьиссерин чим агакьарзавай. И «Къванцин ктабдай» аквазвайвал, ла- кацвияр муьгьуьббатдикай пай гайибур, муьгьуьббатдиз вафалубур хьанай. Куьз лагьайт1а и нал ч1урнавай лишанар лап т1имил алай. Гьабурни – анжах алай аямдинбур. Ц1ийибур...
Лишан, я т1вар инал хтана итимди я папа ч1урун – им к1анивал мад амач, ам бахтсуз хьана, ам вафасуз хьана. лагьай ч1ал тир. Эхь, вафалувилиз чи эсилар несилрилай мердбур хьана. Анжах гьа мердбуру, вафалубуру (гьам инсандиз, гьам хайи чилиз) чпин к1анивални, к1вал-хазанни хвена, халкь-миллетни. Вафасузвал пайда хьана – хазанни, к1вални, хуьрни к1ватиз гат1унна...
Ингье, вини чапла пип1е и рагаз «Муьгьуьббатдин пен» т1вар гъайи лишан. Виридалайни эвелан лишан. Ам ц1апурар алай чархуниз ухшар я. Адаз ракъинин лишан, яъни ракъал лугьуда. Риваятди гьудайвал, сифтени-сифте и раган чархунихъ галаз вичин сир паяйди Алван т1вар алай руш хьана. Рагъ т1вар алай гададал ашукь хьайи рушавай вичин сир садазни ачухиз жезвачир. Я гададиз. Я вичин сирдашриз. Диде-бубадиз – генани. Амма рик1е ргазвай гьиссер чиликай хкатдай булах хьтин зат1 я. Абур рик1е хуьз хьун регьят кар туш. Эхирни жагъанай рушаз к1ани гададал вичин сирер агакьардай къайда. Адаз чизвай, гьар экуьнахъ Рагъди и чархун к1ане гуьт1уь жигъирдай агъадиз, вац1уз йад хъваз физвай суван кьунар уьлхуьзва. Гададиз аквадай чкадал – раган тик пелел Алвана ракъининни алван цуькведин лишанар ч1угуна. Гьа ик1 гададиз рушан гьиссерикай хабар хьанай. И раг абурун гуьруьшдин пендиз, абурун муьгьуьббатдин шагьиддиз элкъвенай. Амма яргъал феначир а бахтлу йикъар. Рушанни гададин арада хьтин чинебан алакъаяр хьун тухум паталди зурба беябурчивал яз гьисабзавай. Гьавиляй рушан стхайри Рагьни Алван и къаядилай агъуз дагьардиз гадарнай. Амма гъуцариз жегьилар т1ува атана. Гъуцари гада ракъин нурариз, руш алван цуьквериз элкъуьрна. Гьа вахтарилай ракъин нурари алван цуьквериз туьмерзава ва чпин мукгьуьббатдалди гатфарар мадни безет ийизва. Гьа вахтарилай и чка ашукь хьанвайбурун пендиз элкъвена. Рагъни Алван фадлай амач, амма абурун лишанар шумуд девиррай акъатна сагъ-саламатдиз инсанрал агакьнава. И пендиз килигай гадайрин рик1е муьгьуьббатдин нурар мадни къизгъин жезва, рушарин рик1ера алван-алван цуьквери цуьк акъудзава...

Ингье бахтлу пуд йугъни ц1рана акъатна...
Итимар акъатна катайбурун суракьдиз. Сифте Гьакимбег акъатна са десте итимар – вичин хва Мерван, амлед хва Жалал, ц1ийиз къавум жез ниятар авай Рзакь галаз. Абурун гуьгьуьналлаз Хидирни Бали атана.
– За куьн вири суддиз гуда,– гьамиша вердиш саягъда т1уб юзурна Гьакимбега.– Куьне инай куьч жемир лугьуз жемятдин сиве ч1уру мез турди, партидиз акси агитаци тухузвайди чи рик1елай алатай хьиз яни? Гьа делони гуда за суддиз, гилан делони. Ингье парторгни захъ гала. Кхьихь, Жалал.
– Я товаришар,– уьгьуь ягъна туьтер ачухна Жалала,– къенин йугъ, аям аку – куьн аку. Къе рушар гваз катунар амайди яни? И кардай, чидани квез, куьн вири чавай суддиз гуз жезвайди?
– Я хва, вун лакацви тир эхир,– вилик экъеч1на Шалбуз,– чи хуьре и адет ама. Чна и кар, чи мехъер, куь хуьре авур к1валах авач эхир. Суддизни чун инавайбуру, Лакац хуьруьн жемятди гурай. Амма вун, ви к1урусар, чавай суддиз гьа аламай негъеналди гайит1ани жеда. К1ант1а жемятдин суддиз, к1ант1а гьа вуна лугьузвай савет1 суддиз. Жедани, Гьакимбег?
– Квез куьн гьик1 аквазват1а яраб!– жавабна Гьакимбега.– Куьне вуч авунват1а, квез гьеле хабар авай хьтинди туш. За чирда квез куь чка! Угь! Ибур аку гьа! И куьне квелди гуда зун суддиз?
– Гьик1 квелди? Дак1анз-дак1анз руш масадаз гузвайни вуна? Им сад! Ша чна инал амай делилар гьеле лугьун тийин.
– Ам куь дело туш! Лагь кван а кьведлагьай делил вуч тирт1а?
– Кьведлагьайдини ава, пудлагьайдини ава, ц1удлагъайдини.
– Ша чна ацукьна са ихтилат, меслятин,– теклифна Аслан бубади,– К1вализ ша, ацукь. Мад чун садаз сад тийижирбур туш хьи. Куьнни яргъай атанвай мугьманар я. Са хуш-беш лугьун, жузунар-качузунар ийин. Ун чаз такунани бегьем йисар я.
– Де куьтягьа, фад,– яру хьанвай чинлай яйлух алтадиз, хъилелди рахана Гьакимбег.– Заз квехъ галаз ацукьна лахъут гатадай мажал авач. Зун меслятдивди жуван кач вахчуна хъфида.
– Ч1агьнакьа вуна ви веледдиз ахьтин тегьнеяр ягъзава,– лагьана Камала,– ви руша вичин намусдик хк1адай са карни авунвач. Аксина яз, руш ахьтин эдебсуз кардикай – так1ан-так1анз чарадаз гуникай, катна. К1аниди паталди вич михьиз хвена. Гила ам эл-адетдивди некягьна гьанвай чи свас я.
– Зав гужуналди хата ийиз тамир, лугьузва за квез!– т1уб юзурна Гьакимбега. Инихъ акъуд руш! Тахьайт1а чун суддал рахада!
– Килиг, за ваз садра лагьанай,– туьнт хьана Шалбуз,– эгер вун чаз суд-дуванралди кич1ерар гуз атанвайди ят1а, вавай гьа атайвал хъфизни жеда. Чун кич1ебурукай туш. А гьелягьар гена ваз пис я. Сирке туьнт жеда, къапуниз зарар жеда. Садлагьайди, руш чна гахкайт1а вахчуда вуна. Кьведлагьайди, суддиз къведайла а вуна хуьрерай к1ват1ай кьван хъсан еридин cap к1анин еридай кьа- булна жуваз къазанмишай пулни гваз ша. Хуьр арандиз куьчарун паталди ч1уру таблигъат тухунай, абкумрай ваз гайи к1ус-мусни гваз хьуй. Виликан парторг, рагьметлу Эспена вич рекьидалди Абдуллгьалим-эфендидив вугай саки са папка ац1ай чарарни чав гума. Вун паталди, вахъ галаз къачур пулуни а факъир кана. Иливариз хьанач. Амма ви рад яц1уди хьана. Валай иливариз алакьна. Анжах рик1ел хуьх: вилерайни хтун мумкин я са йукъуз. Ви муькуь гъилибанризни лагь, гьабуруни чпи къачур вири ришветар суддал хкурай. Абурукай вири делилар чав гва.
– Гьей, гьей! Рахадайла са бубат хьайит1ани кар чиз рахух,– кам виликна зирпи Жалала.
– Садан кьилел ц1ай кузва!– хъуьрена Мирзебала.
– Крар заз, мирес, валайни хъсан чида,– лагьана Нисреда,– квез гьик1 ава хьи, чун инаваз чаз савхуздикай са хабарни авачир хьиз. Чаз вири хабарар ава. Гьукуматди куьч хьайи жемятдиз ахъагъай пулунал куьне эцигай жермеярни чаз чизва. Тахьайт1а пул тагуз инсандин чан туьтуьниз гъиз. Гьатта патанбурузни савхуздин чилер гьик1 маса ганат1ани чизва. Хуьруьнбур вара-зара авуна патара туна.
– Беса!– гаф ат1ана Гьакимбега.– Чун инал куь даллайриз яб гуз атанвайбур туш. Амай ихтилатар чна са кутутай арада, са кутутай чкада ийида. Талукьвал авай ксариз а крар гьик1 хьайибур ят1а вири чида. Жавабарни, квез ваъ, за гьабуруз гуда. Мус к1андат1ани. Амма акван куьне вучдат1а, килигда зун. Зун и беябурчивилик кутун квез за иливардач. Тахьайт1а зун Гьакимбег туш хьи!
– Я хуьруьнви, вуна гила чун суддиз гайит1ани, тагайт1ани, чи дуван авурт1ани, тавурт1ани, абур гила жемятдин ва аллагьдин вилик гьуьлни паб яз им пуд йугъ я. Ша вуна жуваз икьван азият гумир. Ацукь, ша. Гьикьван лагьайт1ани мехъер я. Жуван патай жегьилриз са гьалалвал це. Абурун жегьилвилелай гъил къачу,– лагьана Смялиди.
– Ихьтин эбебсуз кардиз зи патай са гьалалвални авач. Де вуна зун нин къвалал эцигзава? И пиянискадихъ галаз за къавумвални авуна к1анэавани?– Гьакимбег нифретдивди Балидиз килигна.
– Килиг гьа, вал «Гьакимбег» т1вар алат1а, ваз вун гьакъикъатдани гьаким, бег хьиз жемир. Зунни Балихан я! Балидиз вахъ галаз санал фуъ т1уьн хуш авай хьиз ят1а ваз? Чи бубайрилай амай ивидин къан зи рик1елай алатнавай хьиз ят1а ваз? Ваъ! Са ч1авузни алатнавач! Им ваз за – Балиди лугьузва!
– Гила кьена вакай кич1ела,– галачир хъверна Гьакимбега.– Вуна ви птулкайрихъ галаз женг ч1угу. А ви курц1улдиз гудалди за зи руш ат1а чархалай гадарда.
– Курц1ул вунни я, вир и тухумни,– Гьакимбегал тепилан хьана Бали. Жалалани Мервана ам кьуна акъвазарна.
– Эгьей! Акъваза-т1ун куьн!– гьарайна Аслан бубади. Ина ч1ехи-гъвеч1и амачни гила? Хуьр чк1ана лугьуз, квез чунни михьиз кьейиди хьиз ават1а? Чун рекьидалди квев к1ани кьван к1урусар ийиз тадач чна. Вични и Лакацрин майдандал. И берекатлу кимел. Я рушак, я гададик т1убни куьне кягъдач. Жебир авур, гуж гъалибай кар авач хьи. Кьве рик1инни хушунин крар я. Квез мад алатай вахтарин ивидин къанар къахрагъариз к1анзавани? А кар дин жавадар гьелелиг тек са зун, Аслан я. Залай кам ягъна зи хивевай кардин жавабдарвал ийидай ихтияр гьелелиг за ганвач. А къанарин ивияр кьве жегьилди чпин хушуналди сад авунва. Гила са патакни а ивийрин кьисасар кумач! А гафар мад зи япуз ван тахьуй. Кьейи кьван, пуч хьайи кьван жегьил чанар бесрай. Кьве патайни. Гьавиляй зани Гьакимбеган рагьметлу буба Вилибега гъилер ягъна и месэла гьялнай. Баришугъ хъхьанай. Абдуллгьалим-эфенди, Нисред, Смяли и меслятдин шагьидар я. И кардал, чи гафунал леке вегьедай итимар гьелелиг квекай хьанвач. Ават1а, экъеч1 майдандиз. Квез жаваб гудай такьат гьелелиг Асланак кума. Аллагьдиз шуькуьр.
Нисреда Аслан бубадин далудихъ гъил агалдна. Аслан буба кисна. Гьамиша сабурлу тир вичивай инал сабур хуьз тахьунал ам вичелай са т1имил нарази хьиз тир.
– Илифдайбур илифа, кьулухъ хъфидайбуруз вахт я,– лагьана Смялиди.
– Вуна, жуван мирес яз, заз ихьтин кар кьадайди чидачир, Смяли ими, аферин ваз!– лагьана Рзакьа.
– Я хва, мад так1анз-так1анз гъайи свасакай вучдай вуна? Чан сагърай ви хва Шихалидин, амни свас тажгъана амукьич!
– Зи бубадин сурал кьин хьуй, эгена, а кач мад заз веледвиле амач. Аллагьди яргъазрай абур зи рекьел дуьшуьш хьуникай. Зи банияр са акьван мягькембур туш!– Гьакимбег вичин хцин куьмекдалди пурариз хкаж хьана, балк1андиз чкадилай пlyпl гана. Эвер тавуна атай вири муьманарни адан гуьгъуьнавазз хъфена.

Йифен геждалди гададин мехъерин патахъай Бали алакьариз вахт акъатна. Экуьнахъ гагь кумаз Балини Хидирни хъфена.
Хъуьт1ел кьван Урдини Тазагуьл Аслан бубадин патав яшамиш хьана. Амма к1вачел залан Тазагуьлаз ина къулайвилер авачир. Свас кефсуз яз акуна Аслан бубади жегьилар Ц1ийи хуьруьз хутахна. Инсанри гадарнавай, рехъ-хвал бегьем авачир, дуьнйадихъай гуя ат1анвай и дагълух хуьре неинки к1вачелзалан дишегьлидиз, гьак кефсуз хьайи касдизни куьмек ийидай я духтур, я маса мумкинвилер авачир.
Гьелбетда, къулайвилер Ц1ийи хуьрени авачир. Гегьвера я вичин гададиз, я сусаз чин ачухнач. Хцизни так1ан сусаз ада к1аник квай къайи к1вал чара авуна. Дидеди ихтияр гузвачирт1ани, Урдиди уст1ардив цлан пич эцигиз туна. «Гила цлар ч1уриз хтанва! Уьц1едайди я харап1аяр!» – лугьуз рахазвай диде Цлай гурмагъдиз т1екв акъуддайла. Амма Тазагуьл паталди виридалайни еке къулайсузвал жемятдин арада яшамиш хьунухь тир. Вичин диде-бубадин к1валикай адан к1вач гьамишалугъ яз ат1анвай. Вичин кьилел гила амай вири уьмуьрда вуч четинвал атайт1ани, адавай диде-бубадин куьмекдик умуд кутаз жедачир. Хуьруьнбуруз адакай акьалт1 тийиз жакьвадай к1ашк1ум хьанвай. Амма виридалайни Тазагуьлаз залан кар ам тир хьи, гьикьван ам Урдидин диде див милайимдаказ эгеч1завайт1ани, адан алахъунар нагьакьанбур жезвай. Гьатта а алахъунри Гегьверан сая гена ч1урзавай. Чиликай-цавукай пай ат1анвай, вирибуруз кам хьанвай, йугъ-йифди залан дердияр чк1уриз к1ват1завай жегьил дишегьли йугь-къандивай шем хьиз ц1развай. И куьруь, амма сагъ са уьмуьрдиз барабар вахтуни, и кьадарда серфе ажуз авур вахтуни, жегьил дишегьли чир тежер саягъда дегишнай. К1вачел залан ят1ани ам экуьнлай эгеч1на кардик жедай. К1валахдайла дердерни кьезил жедай. Амма бязи араяр жедай хьи, налугьуди, рик1 са зурба селдив ац1анва. А сел вичиз экъеч1дай, азаддаказ авахьдай са ахъа бередихъ къекъвезва.
Ялгъуз к1вале ишехьдай Тазагуьл. Шехьунивай, рик1яй, ац1анвай сел авахьунивай, гуя дердер кьезил жезвай, рик1из са жизви регьят жезвай. Ихьтин берейра Тазагуьлаз вичин беден цакунилайни кьезил гьиссдай. Ингье ам ацукьнавай чкадилай яващдаказ винелди, цавуз хкаж жезва... Ада вегьена столдин кек кьазва. Амма адан гъиле столдин кек гьатзавач. Гьатта ада вичин гъилни гьиссзавач... Ахпа адан руфун ч1ехи жезва. Налугьуди, ам йал тунвай са зурба шар я. Руфун еке, беден гъвеч1и ада ст1уни вичин агъурвал гьиссзавач. Шарди ам цавуз хкажзава, амма рик1 чилел аламукьзава. Рик1 анжах са шумуд шуьк1уь мирги гъерералди шардик кк1анма. Лап са гъиргъирдалди...
Са шумудра Урдиди чилел ахвариз фенвай Тазагуьл ахварай авуднай. Са шумудра адаз Тазагуьл к1вале ацукьна ишез акунай. Адаз йугъ-къандивай Тазагуьл ц1развайдини аквазвай. Амма, Тазагуьлан рик1ивай, адан сирлу гьиссерикай хабар авачир Урдидиз. Я Тазагуьла лугьунни ийизвачир. Лагьайт1ани вуч лугьурай ада?.. Вири жемятдин вилерай, вичи вичин т1варни, диде-бубадин гафни анжах са касдин рекье, к1анидан рекье къурбанд авур? Гила серфе ажуз хьанвай дишегьлидин умуд чиликайни цавукай ат1анвай. Диде-бубадин патав хъфидай чин адаз амач. К1ани инсанни адан миндадда акьазвач...
Вич сагьсуз тирт1ани, Тазагуьла вичин рик1ин дердер винел акъудзавачир, къене чуькьвез алахъзавай. Тежез-тежезни рик1 алахьун паталди ада к1валин вири к1валахар кьиле тухузвай. Амма Гегьвера адан са куьмекни кьабулзавачир. Бязи вахтара гьатта гъилевай кулни кваз вахчудай. «Фена жуван к1валелай ягъ! Зал гьелелиг чан алама!» И кар Тазагуьлаз гена туькьуьл тир. Ам, вичин дувулдихъай галудна истик1анда йице тунвай, цуьк хьиз кьуразвай.
– Эхирки зи гафунал гаф эцигна а, ченгидин руш ченги на зи к1вализ гьана хьи!– лугьузвай Гегьвера вичин хциз.
– Ам ченги туш, бах,– Урдидиз дидедихъ галаз гьуьжетар авун хуш тушир. Адаз дидедин хесет чизвай: садра гат1унун бес я, мад акъваз хъийизмайди туш. Я масадал гафни агакьардач. Лагьайни-талгьайни – вири тахсирар ви хиве твада. Гьавиляй кисун хъсан тир.
– Ченги тушиз хьайила, ам ваз вири хьиз эл-адетдивди татана, вахъ галаз кат куьзна? Гила, рахкуриз дахьурай лагьана, са пажни хада. Види ят1ани чидач...– гила Гевгьеран даллай акъвазарун намумкин тир.
– Бах!..
– Вуч бах! Гила, ам гъана зи вилин нинидал эцигна, заз амай са-вад йисни вад йикъай ракъуриз к1анзавани ваз? Гьелбетда. Тумуниз гуж тагай и дараматарни зун кьейила вичин гъиле гьатда эхир! А виле кьал! Зун куь хъиляйни рекьидач!
– Жуваз кьвевиш йис яшамиш хьухь, я бах!– Урди къецел экъеч1на...
Вири рик1еллама Урдидин. Налугьуди, и крар вири накь, вилик йукъуз ва я гьа и гьафтеда хьана. Рик1еллама Урдидин, а вахтара тахсиркар жагъуриз пара регьят тир. Гила, са шумуд йисарлай, бязи хцивилер къуьруь хьайила, еке зат1ар куьлуь хьайила, тахсир квайди жагъуриз гена четин я.
Ц1икьвед йис инлай вилик са гатфарин йукъуз Тазагуьла Урдидиз аркек веледни багъишнай. Ам Урдидин сирлу мурад тир. Сифтегьанди эркек велед хьун. Т1варни фадлай гьазурнавай – Эмин. Вичиз виридалайви к1ани шаир Етим Эминан сагълугьдай. Мукьвабур вири акси тир и т1варц1из. Куьз лагьайт1а, халкьдин сиве а т1вар етим гафунихъ галаз алакъа авайди я лугьуз. «Ваз ви хвани етим хьана к1анзавани?» Амма Урдиди к1евивална, гьа вичиз хуш авай т1вар эцигна. «Зал чан аламаз зи хва етим жедач,– лагьанай ада.– Квез кич1е жемир, зун акьван фад рекьидач». Урди лишанрихъ ягъадай кас тушир. Гила, са шумуд йисар алатайла, Урди гена ягъазвай лишанрихъ: «Инсандин кьисмет са гьихьтин ят1ани сирлу къуватрилай аслу я. Гьатта куьлуь-шуьлуьйрилайни. Эгер вилик амаз чир хьанайт1а инсандиз, белки, ада са гзаф крар масак1а ийидай. Белки, чиг аялдиз гайи гьа т1варц1ини аялдин кьисметдиз таъсирнат1а? Тахьана жеч...»
Птулдиз тамашиз Ц1ийи хуьруьз Аслан буба атайла, ада еке къал акъуднай.
– Куьн исанвал гвай инсанар туш!– гьарайнай ада Гевгьеразни вичин хва Балидиз.– Кьуд к1вал винел, кьуд к1аник – и авадан мертебайра куьн кьве кас гьакьзавачни? Таза аял галай свасни велед есирар хьиз к1аник квай к1вале вучиз ава? И к1валер виридан пай кваз зцигайбур тир эхир. Квез жемятди вуч лугьуда? Квез регъуь гьик1 хьайила жедайди я?
– Зи вил к1валерихъ накьни галач, къени,– лагьанай Гевгьера,– амма зи гафунал гаф эцигай чина авай вилни за акъудна гадарда. Зун кьейила чпиз вуч к1андат1а, гьам авурай, анжах зал чан аламаз я свас свасвиле, я хва хвавиле заз жедач.
– Квез вуч к1ант1ани ая, анжах зун квачиз,– къерях хьанай Бали.– Зун гьикайт1ани мукьвара къазанмишиз Урусатдиз, кефердихъди фида.
– Кефер ч1угваз вун фида жеди, амма къазанмишдай менсеб вун туш,– лагьанай адаз Аслан бубади.– Йугъ-йиф валди зегьмет ч1угуна, са дарвални тагана за вав к1елиз туна. Амма са пешедин иесини вун хьанач. Ваз четинвал такурвиляй, я иладрин, я веледрин, я малдин къадирни ваз чир хьанач. Къе атана яшар яхц1урниц1удалай алатзава, амма итимвилин са лишанни вак кумач. Са кардай вун устад хьана – ичкидай. К1валахни гадарна, куьчебан хьана гьатнава. Гена веледар вал татайди...– Аслан вичин хцив и жуьреда гьич са ч1авузни рахайди тушир. Амма и сеферда вири йисара к1ват1 хьайи кьван наразивал ва хъел винелди акъатнавай. Урдидиз вичин ч1ехибуба я икьван гагьда, я идалай гуьгъуьниз ик1 хъел кваз акуначир.
Пакад экуьнахъ Аслан бубади Урдидиз багъдиз эверна. «Килиг, бала, вун гила са ви ваъ, хазандин къайгъудар хьанва. Эвелни-эвел квез к1аниди кьилдин са кума я. Ахпа яваш-яваш вири жеда. Ина къад агъзур манат пул ава. За к1ват1айди, лакацвийри ви мехъерал вегьейди, вири. Къедлай эгеч1на чна ваз к1валер эцигда. Самун керпичар чна куьгьне к1валерикай хкудайбур гъварарни галаз Лакаца гьазурнава. Гьабурни хкида, амай зат1мат1ни ахкуна тади гьалда чна к1валер куьтягьда. Са къавук ви дидедихъ галаз куьн туьк1уьдач. Гьайиф я ихьтин гатун йикъарни гъиляй ахъайиз».
Са варзни алатначир и ихтилатдилай гуьгъуьниз, кьуьзуь бубаяр-лакацвияр, Ц1ийи хуьруьн куьмекчияр вири мелез к1ват1 хьана, Урдидизни Тазагуьлаз хунчаяр хьтин ц1ийи к1валер эцигна куьтягьнай. Амма Гевгьер я хтул мубарак ийиз, я к1валер мубарак ийиз акъатнач. Я Гьакимбегни Бикехалумни атаначир. Ацжах вири шадвилера ва дарвилера рик1-дурк1ун, са теселли гуз Хидир ва адан юлдаш Бани- свас къведай.
Гегьверан рик1ни секин тушир. Адаз я йифен ахвар, я йикъан кьарай амачир. Вичи вичиз къаргъишарзавай. Хцин дерт адан гарданда, залан пар хьана гьатнавай. Пияниска итимдилайни са ван-сес авачир. «Ништа гьина кьенват1а. Ништа зун мад гьихьтин беябурчивилик кутадайди ят1а...» – фикирар фидай адан рик1яй.
Гевгьер рик1 регьимлу дишегьли тирт1ани, адавай хъел хьайидав сифте рахаз, багъишламишун т1алабиз жедачир. Гьавиляй генани адан рик1и-рик1 недай.
Са хъуьт1уьз Гевгьер к1евелай азарлу хьана. Тазагуьла, вичин къариди вичиз лагьай-талгьай гафаризни килиг тавуна, адаз йад гъиз, хуьрек ийиз хьана, гелкъвез хьана. Къвез-къвез Гевгьеран бейкефвал авагъна. Биц1и Эмина бадедини рик1 мадни хъуьтуьларна. Йугъ-къандивай вахтуни, камаллу жерягьди хьиз, къайивилерин легьв-син ягъна, инсанрин рик1ера анжах мергьеметлувал, регьимлувал гужлу авуна, писвилер зайифарда.
Гьа ик1 вахтар фена. Эминан йис ат1узвай. Тазагуьлан рик1евай эаланвилер акъатна, ва ам гатфарал акьалтай цуьк хьиз фараш хьана.
Урдидал фадлай гуьзетзавай жаваб агакьна: вичи реферат ракъурай Регъпатан ч1аларин институтдай анин аспирантурадиз экзаменар вахкуз атун теклиф атанвай.
Хайибурухъ галаз къакъатдайла ни фагьумнай, къвезмай, вилик кумай вахтуни Урдидин вилик мадни четин месэлаяр эцигда лагьана. Гьамиша вич вичихъ агьунвай адавай гьа меслялаяр гьамиша дуьз, эдеблувилелди, адалат хвена гьялиз алакьдач лагьана... Гьахълу рехъ жагъурун паталди тек са къекъуьнрал, рекьер ат1унал, жагъуриз алахъдай къастунал къал алач. Мадни инсандин кьисметдиз, несибдиз таъсирзавай са гьихьтин ят1ани, гьелелигда малум тушир, къуват ава. Эхиримжи йисарин агьвалатар гекъигайла Урди и фикирдал мадни к1еви жезвай. Эхь, инсандихъ сад кьисмет ава, садни несиб. Кьисметдин гъиле уьмуьр ава, амма кьисмет вич – несибдин гъиле ава. Инсан абурун гъилевай к1арас пагьливан я. К1ант1а и патахъди къугъурда, к1ант1а а патахъди.
* * *
Мад хъижедач теменар,
Мад къужахар хъижедач.
Мад, ахъайна элкенар,
Тик къавахар хъуьредач.

– Дима, вуна пака вучзава?– жузуна профессор Минковскийди Урдидивай са киш йукъуз. Гьикьван Урдидиз вичиз Дима лугьун хуш туширт1ани, адавай Михаил Семеновичаз (Урдиди вичин рик1яй адаз лугьузвайвал, Мегьамед Салмановичаз) заз Дима лугьумир, заз Урди лагь лугьудай жуьрэт ийиз жедачир. Михаил Семенович гьакьван хуш, милайим къилихрин, гьакьван умун ва дугъри кас тир хьи, аспирантрин ва студентрин арада ада вич акьван дамах гвачиз тухудай хьи, виридаз профессор рик1ивай к1андай, ва адаз акси гаф лугьун гьич садан фикирдизни къведачир. Гьатта Урдидиз «Дима» т1варни Михаил Семеновича ак1 лугьуэвай хьи, лап вичин дустуниз хьиз, лап вичин сирдашдиз, веледдиз хьиз. Рик1ин дериндай Урдидиз ак1 тир хьи, Михаил Семеновича гьа т1вар лугьун вичизни хуш я. Гьак1 лугьуналди профессорди Урдидиз амайбурулай са гьихьтин ят1ани тафаватлу майил ийизвай. Гуьгъуьнай Урдидиз чир хьайивал гьак1 язни тир: Михаил Семеновичан Дима т1вар алай чагъинда авай хва вире эхъведайла йици ч1угунай.
– Зун пака ктабханада жеда, Михаил Семенович. Куьне теклиф авур вири литература заз гьелелиг жагъанвач.
– Са йикъан муьгьлет за гуда ваз. Пакад йугъ – ваз азад йугъ я! Ктабарни зи хсуси ктабханадай хкягъа. Анжах пака чун дачадиз фена к1анда. Вун хуьруьн эгьли я, гьавиляй ваз залай лежбервилин сирерни пара чида жеди,– хъверна профессорди.– Адалайни гъейри им Зинаида Павловнадин теклифни я. За адаз вакай ихтилатар авунай. Вуж я а гада, чазни къалура лугьуз, ада зав аман гузвач. Ма, и чарчел ала адрес, гьик1 къведат1а.
– Хьурай, зун къведа,– чар къачуна жибинда туна Урдиди. Гьелбетда, дачайриз финар адан планрик квачир. Я са музейдиз фидай, я са тамашадиз килигдай, я и шегьерда к1елзавай накьвадаррин патав фидай вахтни адаз гьеле жагъанвачир.– Гила алад идан дачадиз. Я пер ягъда, я са маса к1валахда..,– хиялрик акатна Урди.
Амай аспирантрин арада Михаил Семеновича Урдидиз кьет1ен гьуьрмет ийизвай. Садлагьайди, Урди гзафбурулай яшдиз ч1ехи тир. Ада, урусри лугьурвал, «барутдин ни ч1угунвай». Далудихъ армияда къуллугъун, институт, школада к1валахун, хуьруьн уьмуьр ва зегьмет акун галай. Кьведлагьайдини, ам паб-аял авай, чранвай, хазандин кьил тир. Инсанвал квай ахъа михьи рик1, тварни дамах квачир къилих, таб, ч1урувал течир хесетар, дерин кьат1унар авай зигьин профессордиз иллаки хуш тир. Ихьтин касдиз, яъни вичи вичиз теснифнавай уьлчмейра гьакьзавай касдиз, Михаил Семеновича личность лугьудай. Адан вилерай Урди личность тир. Гьанай къвезвай профессорди вичин жегьил аспирантдиз ийизвай вири гьуьрметни, мукьва рафтарвални.
Урди атайла Михаил Семеновича кьуьгъверал цуьруьгъуьл алтадзавай. Сифте танишдаз амп авур зурба овчарка киц1ин гарданда авай гьалкъадикай кьуна ада ракьун храхдин рак ахъайна.
– Ша, ша! Цезараз вахъ галаз виридалай вилик таниш жез к1анзавай хьтинди я. Кич1е жемир, ада эсиллагь к1асдайди туш. Анжах танишвал илит1дай луту я,– хъуьрена Михаил Семенович вичин куьлуь вили вилер агажна.
– Абатхийирар!– салам кьуна Михаил Семеновича,– жагьуриз инжикли хьанани?
– Ва-аъ,– табна Урдиди вичиз киц1икай кич1евал къалур тийиз,– электричкадин пендилай са акьван яргъа авач кьван. Гзаф къулай чкадал ала, физ-хквез регьят. Бирдан адаз цлан к1ане яргъи далу галай шихинин куьсруьдал саки къаткана рагъ гузвай руш акуна. Адан гуьзелвили ва генани кьилеллай самунин сафут1дилайни чуьхуьнагрин парталдилай гъейри са шейъинини чуьнуьх тавунвай лацу беденди гада вич-вичивай квадарна, гьатта адан рик1ел салам гунни атанач.
– Ой,– къудгунна руш,– за исятда…– ада куьрсруьдин далудихъ вегьенвай еке яру гугъридин цуьквер алай халат тадиз вичел гьалсна.– Света,– гьил вугана ада регъуь хьанвай Урдидив.
– Зи т1вар Урди я, – рушан гъил кьуна Урдиди.– Михаил Семеновича эцигай т1варц1елди – Дима.
– Куьне таниш хьунар заз куьмек гуз-гуз ая,– жегьилриз куьмекдиз атана Михаил Семенович.– Димади заз меслятар къалуррай, вуна, Светочка, са суьзенагдавай йад гъваш, цайи тумариз гудайвал.
– Йад гъиз зани куьмекда,– лагьана Урдиди, Михаил Семеновича къалурай суьзенаг къачуна,– йад гьинай гъизвайди я?– Светадихъ элкъвена ам. Светадин гуьгъуьнаваз ам саланни гьаятдин сергьятдал гуьрчегдаказ къванерикай безетнавай булахдив атана. Суьзенаг ац1урна йад гваз хтана.
– Ингье, килига кван, лежберрин несил, зи лакар гьик1 хьанват1а. Ина за къацу зат1мат1ни цада. Тахьайт1а виликдай вегьейбур фад акъахда.
– Дуьз лагьайт1а, зун гзафни-гзаф малдаррин несил я,– хъвер кваз лагьана Урдиди. Хуьр арандиз куьч хьайила, агьалийри багъларни кутазва. Куь сал, хъсан къайдадик кваз, мукьуфдивди раснава. Гьар са чка вичин тартибдик квайди аквазва. Илимда хьиз, Михаил Семенович, и к1валахдани куьн гьар са куьлуь-шуьлуьдихъни мукьуф гваз эгеч1завайди аквазва,– тарифарна Урдиди. Дугъриданни к1вал, гьаят, ракьун жалан, гьар са къелемни тар – вири, чпин иесдин хиялда авайвал, са къайдадик квай. Виринай мукьуф, виринай михьивал аквазвай.
– Огьо! Папа къайдаяр гвай чи ч1ехи командир я,– лацу жив хьтин сарар къалурна хъверна Светланади,– адаз гьар са карда селигьа к1анда. Амма, де куьне лагь, товарищ Дима, и илимдинни техникадин зарба девирда вири крар тамамвилелди селигъа гваз ийиз акакьдани? Зун лагьайт1а гьич са куьнивни агакьзавайди туш.
– Вахт нубатсуз зат1ариз серф тавурт1а, виринихъ агакьда,– лагьана Михаил Семеновича, Урдидин гъиляй кьат1ахъ кьван йад авай суьзенаг къачуна амай йад лакунин муькуь патазни гана.
– Куьн агакьзавани, товарищ Дима?– руша вичин къацувални виливал какахьай гьуьлуьн рангадин вилер са геренда Урдидин вилера туна.
– Дима гзаф зегьмет ч1угвадай кас я, адакай гележегда бажарагълу лингвист жедайдахъ зун агъунва,– Урдидин паталай жаваб гана Михаил Семеновича.– Са т1имил вахтунин къене ада к1елнавай кьван махсус литературадал зун тажуб хьана, генани вичин темадай акъваз тавуна гьар жуьредин малуматар жагьурзава.
– Михаил Семеновича гьамиша хьиз артухан тарифарзава,– къулайсуз хьана Урдидиз профессорди вичин рушан вилик гайи къиметдикай.– Гьелбетда, зунни са куьнихъни агакьзавач. Гьафтеда пландик кутурр кьван к1валахрин са зурни кьилиз акъудиз алакьзавач. Заз гьамиша вахт кьит жезва.
– Акваавани!– гьалибвилелди килигна руш вичин бубадиз,– зун хьтинбур мадни ава-е. Ваз к1андат1а, инсанрин ч1ехи пай гьа чун хьтинбур я, вахтунихъ калтугзавайбур.
– Рей гузва!– гъилер хкажна Михаил Семеновича.– Чун, кьуьзуьбур, са яшиндиз акъатайла вирибурулай, вири крарилай наразибуруз, кьуьт1-кьуьт1чийриз элкъведа. Гьакайла, белки, са бязи зи гафар куь, жегьилрин, тартибдихъ галаз кьанни айидач жеди. Анжах са кар куьне рик1ел хуьх: айизвай гьар са кар гьар патахъай фагьумна авуна к1анда. Ак1 авуна к1анда хьи, герек мад вун а кар туьхк1уьриз, я масад а кар дуьзар хъийиз элкъвен тийирвал. Гьак1ани чи уьмуьр куьруь я. Ваясуз зат1ариз чна вахт пучна хьайит1а, чун важиблу крарихъ агакь хъийидач. Димадиз, хъсан чир хьун мумкин я: дагъвийрин уьмуьрда вири крара, вири зат1ара чпин кьет1ен тартиб, кьет1ен къайда ава. Агъзур йисарадди абуру чпин яшайишда анжах артухансузвал, бес кьадардин лазимлувал туна. Гьам зат1ара, гьам алатра, гьам т1варара – вирина.
– Ви т1варц1ени важиблувал авани, товарищ Дима?– кьасухдай чина дугъривал туна, жузуна Светланади,– гуржи ч1алалди Урди вуч лагьай гаф я?
– Гуржи ч1ал вучтинди я, Светочка,– хъуьрена Михаил Семенович.
– Бес Урди – Дима гуржи тушни?
– Ваъ, Урди – Дима лезги я,– Михаил Семенович вичин рушаз мегьри- банвилелди килигна,– за ваз ч1ангьакьа тагькимарзавайни: «Светочка, к1ела, гоеграфияни история к1ела!»
– Пагь! Чебни заз виридалайни к1ани предметар!– кап капуз ягъна Светланади,– лагьа кван, товарищ Дима, двоешница куьне кьванни гъавурда тур: вуч тафават ава лезгидинни гуржидин арада? Вучиз ят1ани заз икьван гагьда лезги миллет авайдакай са хабарни авачир. Вун.., ой, багъишламиша, куьн... Зун какахьзава, гьавиляй за квез «вун» лугьуда, ва за жувазни гьак1 лугьудай ихтияр гузва... Вун лезги я, яшамиш Гуржистанда жезва, тушни?
– Эхь, зун лезги я. Яшамишни Дагъустанда жезва.
– Ваз «лезгинка» кьуьл ван хьана кьван, Светочка,– ихтилатдик акахьна Михаил Семенович,– ам лезгийрин кьуьл я.
– Ой, гьикьван интересни я! За гьамни гуржийрин кьуьл ят1а лугьузвай. Акайла ваз «лезгинка» кьуьл лап хъсандиз чир хьун лазим я. Хиве яхъ, вуна чаз а кьуьл къалурда лагьана. Зазни а кьуьл чирда лагьана. Заз «лезгинка» пара бегенмиш кьуьл я.
– Гила вун есирда гьатна, якъадаш,– кьил галтадна профессорди,– Дишегьлияр чпин рик1евай зат1 кьилиз акъатдалди акъваздай менсебар туш.
– Хиве кьазва. Чарасуз къалурда за ваз лезги кьуьл,– рушан вилериз килигна Урди.– Вавай «лезгинка» кьезилдаказ ийиз алакьда, ви шумал буйни халис гьа кьуьл паталди дигайди я.
– Огьо! Къавкъаздин комплимент?– хъуьрена Светлана,– Зун алахъда, ви тарифдиз лайихлу жез. Вуна гъил къачу си тахсирдилай, эгер гуржидай кьуналди за ви кефина эцягънат1а. Заз гьелелиг гуржийринни лезгийрин арада са акьван тафават аваз аквазвач.
– Зун бейкеф туш. Вучиз бейкеф жеда кьван? Гьелбетда, Къавкъаздин халкьарин арада мукьвавал ава. Амма гьардахъ вичин кьет1енвални ава.
– Ви т1вар халис лезги т1вар яни? Ам вуч лагьай ч1ал я?
– Дуьз лагьайт1а маса миллетриз Урди т1вар аваз заз акунач. Белки, ава жеди. Зи т1варц1ихъ кьве маъна ава. Садлагьайди «Халикьди халкь авурди», кьведлагьайдин «уьрте» – ч1ижерхъан ва я тамун ч1ижерин вирт к1ват1дай пешекар…
– Пара интересни т1вар я ви т1вар. Адак гьам кьакьанвал, гьам ширинвал ква…
– Дима Къавкъаз алпанвийрин неве я. Ваз гьеле чидач, Светочка, Димади зи илимдин к1валахрин са гзаф фикирар, къейдер шаклу ийизва, мадни гзафбур эсиллагь инкарзава.
– Бес квекай вуж гьахъ я?
– Вахтуни ва ц1ийи делилри вири меслят ийида, чан руш. Димадиз гзаф айру фикирар ава. Гзафни гзаф Къавкъаз алпанвирикай. Чун кьвед адан ц1ийи агалкьунрин, адан илимдин кук1ушрин шагьидар гьеле жезмайди я гьа!– Михаил Семеновича важиблувиледди т1уб цавуз хкажна.
– Ви диссертациядин тема вуч я?- интерес аваз жузуна Светланади.
– Ч1аларикай я,– са акьван ашкъи авачиз жавабна Урдиди.
– «Историческое родство языков восточно-кавказских и анатолийско-средиземорско-адриатического пространства на примере сравнительного анализа лезгинского древнегреческого и латыни»,– са нефесдай лагьана Михаил Семеновича.
– Зун паталди им китайвийрин грамматика я! – хъверна Светланади.– «языки Восточного Кавказа» гьи ч1алар я?
– Абур вири лезги ч1аларин хазандик акатзавай ч1алар я. Яни Дима?– Михаил Семенович къугъунра гьатнавай аял хьиз шад тир. Белки, адаз вичин рушан интерес хкаж хьуникайни хуш авай жеди.
– Папа, вуна Урдидиз Дима вучиз лугьузва? Заз чиз, Урди регьятдаказ лугьуз жедай т1вар я хьи.
– Вун гьахъ я, чан руш,– садлагьана сефил хьана Михаил Семенович.– Урди пара иер т1вар я. Амма зун Дима лугьуз вердиш я,– Михаил Семеновича вичин гъилевай к1валах акъвазарна, цуьруьгъуьлни гваз гьаятдихъди фена.
– Дима чи стхадин т1вар тир,– лагьана Светланади,– ам эхъведайла цин к1аниз ч1угуна.
– Залан кар я,– лагьана Урдиди.– Заз чидачир. Михаил Семеновичавай заз садрани и ихтилат ван хьанач.
– Пападиз а бедбахтвал рик1ел хкиз к1андач, амма вичин рик1елай алатзавач. Мукьвал-мукьвал заз ам ик1 садлагьана перишанвал акатиз аквада. Шадариз, залан фикиррилай элягъиз алахъда зун, амма папа ахьтин вахтара, рак агална, геждадди вичин кабинетда ацукьда.
К1валин айвандик ац1ай як1арин милайим дишегьли экъеч1на.
– Куьн атуник хийирар галаз хьуй! Куьн Дима, яни?
– Эхь,– лагьана Урдиди.– Куьнни – Зинаида Павловна. Светланадик куь ухшарар ква.
– Эхь, куьн гьахъ я,– халис Светлана хьиз хъуьрена Зинаида Павловна,– Аквазвани, Светочка, Димадиз чи ухшарар сад тирди гьасятда акуна. Вуна гьамиша зи гафар зарафатриз вегьизва.
– Мамочка, дуьз лагьайт1а, им Дима ваъ, Урди я.
– Гьамни хъсан т1вар я. Гьатта кьанни ийизва: Урди – Дима. Заз Михаил Семеновича квекай ихтилатнай. Адаз куьн лап бегенмиш я. Акъваз, бес гьам вич гьинва? Михаил Семенович! Де фад, вири беседкадик ацукь. За квез атирлу чаяр гъида. Къавкъазвийриз сифте чаяр хъваз к1андайди я.
Сивел хъвер къугъвазвай, чина нур авай дишегьли акунмазди Урдидин рик1ик акахьнай. Урди гьевесдин инсан тир. Адаз инсан акурвалди гьасятда я хуш жедай, я нахуш. Гуьгъуьнайни гзаф вахтара адан гьа фикир дегиш жедачир. Амма бязи вахтара эвелдай бегенмиш хьайи касдал вич бат1ул хьайила, Урдидин рик1 т1ар жедай. Бегенмиш тахьай кас ахпа хъсан инсан яз акъатайла, адаз вичин сифтегьан фикиррикай регъуь жедай ва, гьа касдин вилик къалуриз тежез, вичин тахсир гьиссдай. Адет яз, ихтибарлу, рик1 михьи ксар гьахьтинбур жеда. Ч1урувал течир, сир к1еве туна хуьз тежедай, инсанрихъ агъаз к1андай, виридан миндадда акьадай, вири т1ува къведай... Адет яз, и хесетри чпин иесдиз хийирдилай зарар пара гъидай вядеяр гзаф жеда...
Са герендилай гзаф къешенгдаказ раснавай беседка чайдин ниэдивди ва къвердавай ахъа жезвай суьгьбетривди ац1ана. Лацу суфрадал к1валин кайванидин гъилин няметар – чрай за1т1ар атана. Вичин турпуцар хьтин дак1ур биц1и гъилералди Зинаида Павловнади Урдидин вилик гагь торт, гагь печенияр, гагь мурабаяр эцигзавай. Лацу суфрадин винел адан лацу гъилери кьезил чепелукьри хьиз лув гузвай.
– Вуна неъ, Дима, гъилкъачу – Урди,– герен-герен т1варар акадарзавай Зинаида Павловнади.
– Зинаида Павловнадиз вуна вичин гъилин зат1арин тарифна к1анзава,– иштягъдивди чайдиз xyп1 ийиз лугьузва Михаил Семеновича.
– Дугъриданни вири зат1ар пара т1ямлубур я,– таб тавуна тарифарзава Урдиди.– иллаки и як1ун биц1и афарар. Чна ч1ехи, элкъвей бур ийида. Цик1енар лугьуда.
– Куьне тарифзавайбур Светочкадин гъилинбур я,– пара дамахдивди вичин рушалай вил аладарзава Зинаида Павловнади, ада тортуникайни еке са к1ус ат1ана Урдидин вилик эцигна.– И «Дамский капризни» Светочкадин фантазия я. Завай икьван хъсан гьазуриз жедач.
– Пагь, мамочка, вунани тарифарда гьа!– наз кваз Урдидиз вил ягъзава Светланади.
– Зинаида Павловнади кьуру тарифзавач хьи,– торт униз иштягьдивди к1ас ягъна, хозяйкадин гафарал хъвер кваз къул ч1угвазва Урдиди.– Рецепт кхьена к1анда, общежитида гьазурдайвал.
– Рик1е акъатайла чиниз ша,– хъуьрезва Светлана,– за гьазурда.
– Ваъ, ваъ. Ак1 хьайила зун харуз вердиш жеда. Гьамиша тортар к1ан жеда. Зибур зарафатар я. Пара сагърай.
– Къавкъаздин халкьариз гзаф жуьрба-жуьр, девлетлу т1уьнар жеда,– лагьана Зинаида Павловнади,– квезни айру-айру хуьрекар гзаф ава жеди.
– Куьн гьахъ я,– лагьана Урдиди,– чахъ лезгийрихъни гьар жуьредин т1ямлу хуьрекар гзаф ава.
– Мад хкведайла вуна заз куь хуьрекрин са ктаб хкида,– ваъ лугьуз тежер саягъда лагьана Светланади,– ахпа зани лезги хуьрекар гьазурда.
– Гьайиф хьи, чи хуьрекар вири санал к1ват1на акъуднавай са ктабни гьелелиг авач. Абур гуржийрин, эрменийрин, азербажанрин т1уьнрикай кхьенвай ктабра гьатнава.
– Гьик1?– мягьтел хьана Зинаида Павловна,– абур к1ват1на чапдай акъудун гьакьван четин кар яни?
– Са мажалдикди Урдиди а кар кьилиз акъудда, мама. Тушни, товарищ Дима?
– Куьне мугьмандив нез тура-т1ун,– вилиганрин винелай килигиз, ихтилатдик акахьзава Михаил Семенович.– Вара-вараки дишегьлийрин гъиле гьат тавуй бенде. Инкир-минкирдивди мажал гудач.
– Вучиз.. Заз пара хуш я ихьтин ихтилатар,– дишегьлийрин пад кьуна Урдиди.– Дугьриданни Зинаида Павловна гьахъ я. Вучиз акъуддач кьван лезги хуьрекрин ктаб? Лезгийрихъ саки вадвишелай артух халкьдин манийрин авазар, кьуьлерин макьамар ава. Гьабурни к1ват1на чапдиз акъуднавач. Лезгийриз вичин саки пуд агъзур сар тир «Шарвили» эпос ава, ц1удалай виниз кьегьалвилин женгинин манияр ава... Къайгъуяр гзаф ава, амма кьил кьадай пешекарар авач. Белки, заз вахт хьайит1а зани са вуч ят1ани арадиз акъудин. Ахпа завай, чина экв аваз, жуван халкьдин савкьват квезни гуз жеда.
– Гьан, юлдашар дишегьлияр,– столдал гъилер эцигна къарагъиз гьазур хьана Михаил Семенович,– чна везифаяр пай авун лазим я. Зани Димади лакар куьтягь хъийида. Куьне вучдат1а квез чида.
– За квез куьмек гуда,– лагьана Зинаида Павловнади,– Светочкади чаз нисинин т1уьн гьазурда.
Михаил Семеновича винелай кьук квай руг вегьез Урдидини Зинаида Павловнади вири лакара тумар цана куьтягьна. Ахпа тумариз суьзенагдай йатарни гана. Дачада ийидай са артух к1валах аваз аквазвачир, вучиз лагьайт1а иесийри гьар са кимивал вахтунда арадай акъудзавай. Гьавиляй вирина тамамвал ва селигъа авай.
– Аку, Димадиз чилин вири к1валахар гьик1 чидат1а,– лугьузва Зинаида Павловнади.
Гьелбетда,– рази жезва Михаил Семенович,– бес ам хуьре хана, хуьре ч1ехи хьаначни? Зегьметдихъ галаз тарсарай ваъ, гьакъикъатда чилел таниш хьана. Инсандинни чилин, т1ебиатдин алакъа инсандихъ вичихъ галаз санал халкьвавай зат1 я. Амма къвердавай и алакъа зайиф жезва. Тек са шегьерра ваъ, гьак1 хуьрерани. Чи юкьван Урусатда, ви ери тир Владимирщинадани, чан аламачир шумуд хуьрер ава? Инсандиз чиликай т1еам хгузмач, адак лежбервал кумукьзавач. Куьз ят1ани лежбервал инсандин кьулухъ галамайвал, авамвал яз гьисабзава. Советрин власт хьайи сифте йикъарилай эгеч1на чина интеллигентвилихъни лежбервилихъ галаз къати женг ч1угуна. Арадилай лежбервални кьит хьана, интеллигентвални. Къе и мергьемет авачирвални гьа вахтара цайи тумунин бегьерар я. Зун паталди лежбервал, халис пешекар лежбервал – им саки тамам са илим я. Халкьдин илим. Лежбервал садни вад йисуз чи институтра ва я школайра чириз жедай сенят туш. И сенят виш йисаралди сечме хьана. Сафувай ягъиз бажарагъ, тежриба, мукьуф к1ват1из. Гила халис лежберар, чилин жерягьар, йукъуз лаванар гваз къекъвейт1ани жагъич.
– Гьелбетда, итимдик гьар са пеше хьун хъсан кар я,– ихтилат маса патахъди элкъуьрун паталди хьиз, лагьана Зинаида Павловнади.
– Папариз чир хьайит1ани зиян авач,– алава хъувуна Михаил Семеновича. – Чили инсандин руьгь хъсанарзава, инсан къадирлу ва регьимлу ийизва. Чи руш, ингье, вуна къапар чуьхуьз рахкурна, садрани сала, багъда ада к1валахун вуна кьабулзавач. Гьинай хьурай бес адаз чилин къадир?
– Дишегьлидиз гьа вахт жедани, я кас? Итимдихъ гелкъуьгъ. Аялрихъ гелкъуьгь. Т1уьн гьазура. Чуьхуьх. Къакъажунар ая. Кеспидал алад. Эверайдаз гьай ая... Т1имил авани кьван дишегьлидиз ийидай к1валахар? Адан к1валах сад-кьве сменада куьтягь жезвач. Адан к1валах вирисуткайралди я.
– Ам вун, гьелбетда, гьахъ я, Зиночка. Дишегьлидал итимдилай гьик1 кьурт1ани зегьмет пара гьалтзава. Амма, вичин яшамиш жезвай чкайрин шарт1ариз килигна, зегьметарни гьар жуьре я, лугьуз к1анзавай заз. Месела, заз чидайвал, дагъви дишегьлийрал гьалтзавай зегьмет чи гьич са дишегьлидайни акъакьдач. За им рази жедай кар я лугьузвач хьи.
– Эгер залай аслу тирт1а,– лагьанай Урдиди,– за вири дишегьлийриз к1валахдин вахт т1имилардай, гьа чпиз к1анивал. Амай вахтунда, къуй, тамамаррай чпин дидевилин, кайванивилин, пабвилин везифаяр. Куьчебан жезвай, аялрин бахчайра руьгь векъи жезвай аялар вердишдай вахт пара жедайвал. Веледрикай менфятлу гражданар ч1ехи ийидайвал. Эхир гьахъ-гьисаб кьурт1а гьукуматдизни ик1 хийир акъваздай. Гьич тахьайт1а дустагъар кьванни кьери жедай.– Ибур Урдидиз фадлай, гьеле хуьре амаз, секинвал тагузвай фикирар тир.
– Аферин, Димочка. Вун халис джентльмен я. Эгер вакай чи пачагь хкягъиз хьанайт1а, заз чиз, чна, дишегьлийри, вирида чпин сесер ваз гудай.
– Зани зи сес Димадиз гузва,– гъиле рангарин журнални аваз Светлана мукьва хьана.
– Ч1ехи пай сес гуналди пачагь хкягънава лагьайт1а жеда,– Михаил Семеновича Светланадин гъилевай журналдиз вил ягъна.– Вуна за т1алабай кар авунани, дочка?– чинебан сир гвайда хьиз япал лугьузва бубади рушаз.
– Эхь, папочка. Гьа вуна лагьайвал авуна. Галай-галайвал вири специяр вегьена, кьилни гьална холодилникда эцигнава.
– Аферин, зи бажарагълу ученица.Чнани саки к1валах куьтягьнава. Зани Димади шишер гьазурда. Вун журнал кьуна ацукьмир. Квез гьардаз са тапшуругь: Зинаида Павловна, ваз суфра ва амай куьлуь-шуьлуьяр. Светочка, вуна Димадиз ат1а цлан к1ане авай мангъалда ц1ай хъийиз куьмекда. Зани гьакьван ч1авалди шишерал як акьалжна гьазурда. По местам!
Урдиди мангъалдин к1ане авай руьхъ лакариз к1вахна. К1аникай шуьк1уь кьурай цуьрцер, винелайни яц1у ц1ам-к1арас гутурна, гар авай патахъай к1аникай ц1ай кутуна. Кьурай ц1амара гьасятда ялав гьатна, гум кьилеллаз ц1ун мецер къекъвена.
– Вун лап халис уст1ар я хьи,– лагьана дикъкъетдивди адан к1валахдиз килигзавай Светланади.– Вахъ галаз сиягьатдиз кич1е тахьана физ жеда.
– Ц1ай хъувун, дуьз лагьайт1а, лап къадам заманрилай дишегьлидин везифа тир.
– Гьик1 дишегьлидин?
– Виликдай итим гъуьрчяй хкведалди дишегьлиди вичин магъарда ц1ай хуьдай. Куьз лагьайт1а ц1ай инсан патал вири тир. Гьам чим. Гьам экв. Гьам яракь. Гьам ем гьазурдайди. Куьрелди, вири уьмуьр. Гьавиляй дишегьлидиз «къул хуьдайди», «ц1ай хуьдайди», «чим хуьдайди», «экв хуьдайди» лугьузва. Гьайиф хьи, къвез-къвез а везифа дишегьлийривай къакъатзава.
– Гена хъсан, гила къулар, ц1аяр амачирди. Тахьайт1а вири къайгъуйрал алава яз гьамни чал илит1 хъийидай куьне.
– Заз чиз, а везифа гзаф гьуьрметлу везифа я. Ам квахьунал дишегьлияр чеб пашман жеда.
– Ажайиб кас я вун, товарищ Дима. Куьгьне моддин инсан я вун.
– Огьо! Ц1ай вижевайди хьанва. Жуьгьенар жедалди як1у са т1имил атирар кужум хъувурай. Шишерал ахпа акьалжда,– лацу биц1и курни гваз Михаил Семенович атана. Гъилевайди столдал эдигна. – Пагь идак са атир ква хьи! Димочка, гьа вуна кхьей рецепда авайвал вири кьилиз акъуднава: чич1екдалди, къацу-мацудалди, истивутдалди къечуьхнава. Ципиц1 чехирни хъченва, лацуди. Килигин ви рецепт гьихьтинди жедат1а. Килигин лезгийри гьихьтин шишер незват1а. Гила са т1имил чук1ура ц1айни. Лап вижевай жуьгьенар хьанва. Шишлигар анихъ амукьрай, ина сагъ са гьер чраз жеда.
– Гьерер чна т1анурда винелай к1евна, къечуьхна чрада. Адаз бирганд лугьуда. Чина мехъерриз биргандар гьазурда,– лугьузва Урдиди яргъи лашуналди жуьгьенар къечягъиз.
– Ажеб бахтлу халкьар тушни куьн!– наз кваз лугьузва Светланади,– Чаз гьич такур хьтин, ван тахьай хьтин т1уьнар-хъунар ава квехъ. Захъ са мурад ава! Заз куь вири хуьрекрин т1еамар акваз к1анзава.
– Башуьсте!– лугьузва Урдиди,– За квез виридаз чи хуьруьз мугьмандиз эверзава.
– Зун гьазур я,– гъил хкажзава Светланади.– Товарищ Дима, заз бирганд к1ан хьанва!
– Ви мехъериз гьазурда чна, Светочка,– хъверзава Михаил Семеновича.– Тадигьалда жуваз са чам жагьура, тахьайт1а вуна вири къурвахарзава. Гила ви патав къвез кич1е хьанва вири жегьилризни.
– Вуна фикар мийир, папочка, садра институт за акьалт1арин, чамран месэлаяр чна ахпа гьялда. Анжах са кар заз якъин я: къавкъазвидиз, иллаки лезгидиз зун гъуьлуьз фидач.
– Вучиз? Бес ваз бирганд к1анда лагьаначирни вуна?– мягьтелвал къалурзава Михаил Семеновича.
– Вучиз лагьайт1а, лезгийри пакамалай негъеналди чпин папарив къулавай ц1ай хуьз тазва. Эгер туьхуьрна хьайит1а, асланриз гадарзава. Тушни, товарищ Дима?– Светлана наз гваз Урдидиз вичин къалин кьеькьемрин к1аникай килигзава.
– Вуна дуьз лугьузва,– тестикьарзава Урдиди.
– Вун дуьз гъавурда акьунвач, Светочка. Ц1ай хуьнилай гьуьрметлу ва важиблу везифа жедани кьван? Ам бахтлу везифа я,– Михаил Семеновича вичин гафариз таъсирлувал гун паталди гъиле авай шиш хкажзава.– «Ц1ай хуьн» гафара зурба, дерин философиядин маъна ава – к1валикай к1вал, хазан авун, к1вале экв-чим тун, к1валин берекат хуьн… Дишегьлиди к1вал ийинни ийида, чук1урни…
– Ак1 ят1а, папочка, къедлай згеч1на за и везифадизни фикир гуда.– Светланади Михаил Семеновичан гъиле авай як акьалжна куьтягьвавай шишер Урдидив вугузва. — Шишлигар, папочка, къуй, Димади чурурай. 3а садрани лезгиди гьазурай шишлигар т1уьрди туш.
– Къе ви мурад кьилиз акъатда, вучиз лагьайт1а за вав гайи рецептдин авторни ингье и жегьил я. – Михаил Семеновича як акьалжиз шишлигар Урдидив гуз, адани абур мангъалдал эцигиз, вахт-вахтунда элкъуьриз, газетдалди гар ягъиз жуьгьенар руьк1уьриз, гиртдан як кьурун тавурай лугьуз, шишерал гагь лацу чехир, гагь йад хъичез, гуя чразвайбурун винел суьгьуьрдин дуьа к1елзавайда хьиз, уф гуз гъил элягьиз вичин къенин мажбурнама лап бегьемдаказ тамамарзавай. Къе ада лезги шишлигдин патахъай жаваб гана к1анзавай!
Кьуд патаз чрай як1ун атир чк1извай. Светланади хъуькъвер къекъифна, лап кардин важиблувиле гьатна, вичин куьмекни гузвай.
– Ибур дугъриданни лезги шишлигар я,– вилер акьална ниъ ч1угуна Светланади,– Вавай ихьтинбур жедачир, папочка,– Светланади са жук1ум элягъна Михаил Семеновичан сиве туна.
– Пагь-пагь-пагь!– леззетлувилелди жакьвана Михаил Семеновича,– лап женнетдин ем я. Заз чиз, халикьри гьамиша шишлагар незва. Къедлай кьулухъ гьар мажалдин йикъуз шишер ягъна к1анда хьи. Заз чиз, закайни бажарагълу ученик жезва. Тушни, Дима?
Вири суфрадихъ к1ват1 хьанва. Алай рахунар анжах лезги шишлигрикай тир. Зинаида Павловнади хиве кьурвал, адаз шишлигар к1андай зат1ар тушир. Амма гила суфрадал лезги шишлиг тахьайт1а мад ада фу недач. Михаил Семенович вичин аспирантдалди уьзягь тир. Светланадиз вич гьакъикъатда лезги дагълара авай хьиз тир. Урдиди вичин къуьнерихъ кьезил лацу кваз лувар гьиссзавай. А лувари ам яваш-яваш виниз, цавуз хкажзавай...
Нисинин т1уьнлай кьулухъ Светланади Урдидиз дачайрин патав гвай вир ва дачаяр элкъвена кьунвай къалин серин там къалурна.
Гьа йикъллай гат1унна Светланадинни Урдидин арада са гьихьтин ят1ани мукьвавилин майил тесниф хьана. Сагъ са гьафтеда абуруз чпиз чеб такуни, зенг кьванни тавуни а майил мадни артухарна. Ахпа саки гьар йукъуз зенгер ийиз, мукьвал-мукьвал гуьруьш жез, а майилар гужлу дуствилин гьисеериз элкъвена.
Амма я Урдидиз, я Светланадиз чпин рафтарвалин а кьил гьик1 жедат1а, малум тушир. Уртах кьисметдикай, санал уьмуьрдикай абуру гьич фикирни ийизвачир. Светланадиз Урди масадбуруз ухптар туширвилелди, руьгьдин михьивилелди, гьатта са т1имил, шегьерэгьлийрин вилерай, «дугъри авамвилелди» хуш тир. Урдидихъ галаз гьар квекай хьайит1ани ихтилат ийиз жедай. Светлана, паталди Урди интересни итим тир. Эхь, эхь, итим. Адаз чизвай. Урдидиз паб авайди. Аял авайди. Светланадиз абурун шикиларни акунай. Общежитида Урдидин тумбочкадал, биц1и рамкада аваз Тазагуьланни Эминанан шикил алай. Биц1ек лап кукла хьтин турпуц, рик1из чими аял тир. Светланадин рик1яй ам акурвалди хиял фенай: Урдидилай адазни ихьтин иер аял хьун мумкин тир. И сирлу фикирди Урди адан рик1из ак1 мукьва авунай хьи, гуя ам маса дишегьлидинди ваъ, анжах вичинди, анжах Светланадинди тир. А хиялдикай Светланадиз регъуьни хьанай, амма а хиял адаз табий тушир. Эгер Урдидидал сифте и дишегьли ваъ, Светлана вич гьалтнайт1а.., вири уьмуьр масак1а элкъведай. Гила адаз паб ава. Хазан ава... Хьурай-т1ун-е паб. Т1имил дишегьлияр папар авайбуруз физвани? Т1имил итимар папар хкягъдайла, мехъерар ийидайла рекьелай алатзавани? Белки Урдини са акьван бахтлу туш жеди. Яраб а дишегьлидиз вичиз итим яз гьатнавай касдин къадир ават1а? Ваъ, ваъ. Им хъсан кар туш. Хазан ч1урун. Чарадан бахт ч1урун. Чарадан бахтсузвилел жуваз бахт кутаз жедач, лугьуда дидеди. Амма низ чида, бахт гьина ават1а, бахтсузвал гьина ават1а! Белки, ваз бахт хьиз аквазвайди бахтсузвал ят1а? Белки, ваз бахтсузвал хьиз къалуриз, кьисметди вун ви бахтунивай яргъаз ийизват1а? Низ чида...

И кар Светланадин хайи йугъ сувар ийидайла хьанай. Михаил Семеновични Зинаида Павловна, гьар гатуз хьиз, а ч1авузни чпин дачада яшамиш жезвай. Светланади йукъуз абурухъ галаз вич хайи йугъ къунагъна. Няниз ада Урдидиз зенгна, к1ализ атун т1алабна. Столдихъ абур анжах кьве кас, Светланани Урди галай. Секин музыкади, шемерин хъуьтуьл экуьни, шампан чехирди дуьнйадин вири гуьзелвал ва уьмуьрдин вири ширинвал и к1вализ гъанвай. Кьве жегьилдинни рик1ери фадлай, кьве перван-чепелукьди ц1ал лув гудай хьиз, ашкъидин къизгъин гьиссералди лув гузвай... Светлана кьуьлерай тух жезвачир. Урдиди адан кузвай хъвехъ, чими руфун гьиссзавай. Са гьихьтин ят1ани баркаван къуватди жегьиларин къужах к1еви авуна. Рушан гуьзел чинал, фадлай марфадихъ къарих чилел хьиз, теменрин марф къвана. Руша аксивалнач. Ада гададин къизмиш гьиссериз вичи фадлай рик1ин деринра чуьнуьхна хуьзвай гьиссералди жаваб гана. Светланадизни Урдидиз а йиф виридалайни бахтлу, виридалайни куьруь йиф хьанай...
Михаил Семеновичаз ва Зинаида Павловнадиз гададинни рушан алакъайрикай геж, анжах т1ебиатди хабар гайила, чир хьана. Сифтедай, гьелбетда, Михаил Семеновичаз ва Зинаида Павловнадиз и кардикай так1анни хьанай. Гьахъ лагьайт1а, рик1ин лап деринра, садазни талгьудай сирер авай чкада Зинаида Павловнадихъни са сирлу мурад авай: вичин рушахъни Урди хьтин гъуьл хьун. И фикир адаз вичизни хабарсуз хиялдиз атанай, ва вичиз бегьем къулайвал такур а фикир, рик1ин деринриз, лап сирлу ва я артух гереквал авачир фикирар авай деринриз, аватна, Зинаида Павловвадин рик1елай алатнавай. Амма гила, кар якъин хьайила, а фикирдал гатфарихъди ракъинин нур акьур пепедал хьиз чан хтана. Анжах гила а фикирди Зинаида Павловнадин секинвал ч1урзавай, адан рик1ик къалабулух кутазвай.
Михаил Семеновичанни Урдидин араяр са т1имил къана. Ахпа вичин аспирантдихъ, къе-пака диссертация хуьз гьазурвал аквазвай Къадимовахъ галаз профессор Минковскийдии кьилдин рахунар хьанай...
Вахтар фена. Михаил Семеновични, Зинаида Павловнани чпин езнедихъ галаз меслят хъхьана. Шариатдалди некягьнавай паб хуьре амаз, Урдиди вичиз кьведлагьай паб советрин къанунралди некягьна. И карди, ва гуьгъуьнай биц1и хтул Оксанади дидедин ва бубадин рик1е маса серин са гьиссдизни чка тунач.
Урдиди диссертацияни агалкьунралди хвена. Къвез-къвез Урди Балиевич Къадимован т1вар, сифте илимрин кандидатдин, ахпани илимрин доктордин т1вар илимдин алемда машгьур т1вар хьана. Адакай къадим грекрин, этрускарин ва латин-лацарин дегь девиррин ч1алар, тарих ва меденият ахтармишдай илимда бажарагълу ва кар чидай пешекар хьана.
* * *
Заз к1андай хьи, гьар сад вичин виждандин
Жазачи жен, вил-вилеваз акъвазна.
Гуьзгуьдай хьиз, вилер кьуна ргазвай,
Жавабар гун гьар са йиъан нукьсандин.

Дагълара йиф фад алукьна. Гьуьмеди к1евнавай яргъал дугунрал, майдин вацран къац ягъиз гат1уннавай дагъдин ценерални суварал, таза къацу пеш акъудзавай тамарал, агъадай каф кьилеллаз, ажугъ квайда хьиз пертвилелда, гуя себ гуз-гуз, агъадихъди катзавай вац1ун чинал, кас-мас амачиз чк1извай и куьгьне хуьруьн харап1айрал, мурцар цавуз сухнавай и тик чархарал хурушумди вичин мич1и къайи келегъа вегьизвай.
Пепе-шепедик, гьайванрик, ничхиррик, чпин мукарихъди хъфиз-хквезвай къушарик дагъдин и къайи йиф чпин мукара акъудиз гьерекат ква.
Амма инсандик ст1у гьерекат квач. Фадлай кас такур и дагълариз акъатнавай тек инсандик. Ам иниз гьик1 акъатна? Адан дерди-бала вуч я? Касни амачир хьуруьн харап1айра ам нисинлай кьулухъ пайда хьана. Ам агъадай, ругъул гьуьмеди к1евнавай дугунай атана. Ам фадлай инсандин к1вач хк1ун тавуна акъатнавай куьчейра къекъвена. Са-са к1валин ва я к1вал аламачир керпичринни чепедин харайрин вилик яргъалди акъвазиз, са квекай ят1ани фикирар ийиз, ада залан ухьтар акъадарзава. Са к1валерин вилик ам иллаки геждалди акъвазна. Марфари къавун ч1ерейрилай руг тухвана, чхаяр пакун т1валар хьиз дуьздал авунвай. Вахтуни ч1улаварнавай дак1арар, экуьникай магьрум хьана, туьхвей вилер хьиз аквазвай. Асунар эсиллагь аламачир керпичар руквадиз элкъвезвай, чандин къазада авай кьуьзек хьтин и к1валерин вилик инсандин вилерилай вичизни хабар авачиз эвел кьве мискьи ст1ал авахьна. Абур кьвед-пуд йикъуз алмас такунвай чуруда квахьна. Ахпа абурун гуьгъуьналлаз, гердабдай азад хьайибур хьиз, маса ст1аларни яхун, къенез хъфенвай хъуькъверилайгъуз авахьна. А кас к1валин къенез гьахьна. Цлал, аламат я, сагъ аламай рамкадай ада шикилар акъудна вичин кьултухда туна. К1вале гьатнавай сур нида ам къецел ахкъудна.
– Ваз гзаф крар, вакъиаяр чизвач, эй инсан! Гьикьван ви бейниди ина хьайи бедбахтвал гьиссзават1ани, чизвач ваз. Инсанри гадарнавай и дагълух хуьре са вад йикъан вилик эхиримжи агьали, и хуьруьз эхирдалди вафалу яз амукьайбурукай сад, гьи йикъаз атана, агъа дуьнйадиз фенат1а, чизвач ваз. Вири чпин эхиратдин рекье тур, виридал к1ел элягъай Абдулгьалим-эфенди эхиратдин рекье хутадай, адан вилер агаддай, адал са дуьа к1елдай кас тахьана кьена. Абдулгьалим-эффенди, халис аскер хьиз, лап эхирдалди вичин къараздал хьана.
Абдулгьалим-эффендиди вири эхиримжи рекье туна. Вири секинарна. Амма вичиз ажал ялгъуздаказ кьабулдай кьисмет хьана. Вичи вичел к1ел элягьиз-элягъиз, ам цавун гурариз хкаж хьана.., рагьметдиз фена. Эхиратда женнет къазанмишай а михьи кас хъуьт1уьз саки са гьафтеда кучуддай кас авачиз гьик1 амукьнат1а ваз чизвач. Ам хатадай иниз акъатай гъуьрчехъанри, Абдулгьалим-эфендидин гурмагъдин гумадал са шумуд сеферда илифай, амма гьа сеферда гурмагъдал гум такур гъуьрчехъанри кучуднай. Абдулгьалим-эфендидин киц1ни гъуьрчехъанри, туьтуьна еб туна, чпихъ галаз хутахнай. Амма епенин гьалкъа буш хьайивалди кьил акъудай киц1 кьулухъди, баябан ва къайи хуьруьз кат хъувунай. Мад гьа йикъалай къенин йикъалди иниз кас акъатвачир, эй инсан. Са мус ят1ани инсанрин бахтлу хъвер ва залан гъамар хьайи, инсандин чимдикай магьрум хьайи и харап1аяр акур ви йидикъат кузва. Хура рик1 амай гьар са касдиз са вит1ни амачир и чансуз шикил акун залан я. Бендедиз кьисмет тахьуй ихьтин кар, эй инсан.
Вири, белки, гадариз жеда. Амма сурар гадариз жедач. Бубайрин сурар. И сурарик ви ирс, ви эдеб ква. Ирс кьенвач. Ам, кьейибурун эбеди сагъ руьгь яз, инин чилел лув гуз, сагъ яз ама. Вуна ч1угвазвай нефес, ваз аквазвай и харап1аярни къванер, ваз ван къвезвай вац1ун хьул – вири адавди ац1анва, вири зат1ара ви ирс кужумнава, ц1ранва. Ам инай хутахиз жедач. Масана вун адакай магьрум я, инсан.
Лакац хуьруьн сурар ахъа я. Абурал жугъун алач. Налугьуди, кьейибуруз чеб инсанривай, дуьнийадивай къакъатна к1анзавач. Сурара лап мукьвал хьиз саналлай ирид сур гьасятда атайдан вилера акьазва. Ирид сурун кьилихъни саки сад хьтин къванер экъягънава. Кхьинар араб гьарфаралди ат1анва: фалан кас- дин хва фалан кас хана – рагьметдиз фена. Мискьи кхьинар... Амма aбуpa гьикьван сирлу къуват ава, эй инсан. Ваз гьеле чидач, вичел чан аламаз Абдулгьалим-эффендиди вичизни гьик1 къван гьазурнайт1а. Къванцел гьатта кьейи йисни ала. Чизвай, чизвай Абдулгьалим-эффендидиз вич рекьидай йис. Абдулгьалим-эфендидин сур Аслан бубадин сурун патав гва. Акайла Аслан буба, Абдулгьадим бубадилай са т1имил фад кьенай. «Къадиман хва Аслан…»
Агь, инсанрин кьисметар... Инсанрин уьмуьрар... Къе сак1а яз, низ чида пака куьн гьи патахъди элкъведат1а...
Кас амачир хуьре йиф акъуддалди, сурара йиф акъудун регьят кар я. Гьич тахьайт1а вун инсанрихъ, абурун руьгьерихъ гала. Инсан хуьруьн кьилихъ галай чархал, «Муьгьуьббатдин пендал» хтана. Инал гьеле йугъ аламаз адаз акунай: саки ц1ипуд йис идалай вилик вичи къванцел ат1ай т1варар сагъдиз аламай. Я хару, я инсанди абур ч1урнавачир. «Тазагуьл + Урди». Ваз и кар гьикьван хуш хьанай, эй инсан. Ада ви т1вар ч1урнавач. Белки, ада вун тахсирлу ийизвачт1а... Я тахьайт1а адаз иниз атана ви т1вар ч1урдай мажал хьаначт1а... Белки, ада вуна кьван метлеб и кардиз гузвачт1а. Т1вар ч1урна, ч1урнач – вуч фаркь ава. Абур гьак1ан аялвилин инанмишвилер тирт1а...
Инсандин рик1ел алама. Инал, чархун пелел ам аял вахтара Аслан бубадихъ галаз сятералди адан ихтилатриз яб гуз ацукьдай. Кавалдин хъуьтуьл чими ценцел ацукьна ада агъадай дагьардай катзавай вац1уз къванер гадардай.
Ваз адалай гуьгъуьниз гзаф крар чир хьана, инсан. Вуна дуьнйадилай ц1ар илит1на. Вакай илимдин кук1ушрив агакьнавай зурба алим хьана. Амма ви ч1ехи бубадин хьтин ширин ва камаллу ихтилатар ваз санайни ван хьанач. Вун къ;ни а гафарихъ, ви ч1ехи бубадин ифей хьтин яваш ванцихъ тамарзлу яз ама. Эхь, къе ваз илимдин гзаф сирер чир хьанва, амма ви рик1е къ;ни вичин экуь къамат амай, вич рекьидайла вичин рик1яй анжах са ваз, виридалайни к1ани хтулдиз, нуьсрет гъайи, гьатта вичин вилер агал жедалди вун татай рик1инал вил хьайи касдиз хьиз, ваз ви халкь бажагьат чир жеда. Жуван халкь хъсандаказ, чир хьун паталди, тамамдаказ акун паталди, белки, вун ви кьакьан дережайриз хкаж хьанай. Амма виниз хкаж хьунивай ваз мензилар ерияр гьикьван пара акунат1а, ви акунарин чилавц1ар гьикьван гегьенш хьанат1а, инсанар, абурун дердияр ваз гьакьван кьулуьз акуна. Абурун къайгъуяр, эрзиман дердияр вун паталди квахьна, ви гьиссдин, ви кьат1унрин сергьятрай акъатна. Абурун ванер, сузаяр ви япарив ахгакь хъувунач...
Ви ч1ехи бубадин кьисадик квай фекьидиз тепшигь хьана вун. Рик1ел аламани? Са фекьиди вичин миск1индин минар жезмай кьван кьакьандиз хкажиз тунай. Садлагьайди, Аллагьдиз мукьва жеда, вичин дуьаяр адал фад агакьда. Кьведлагьайди, кьакьандай вичин вилериз мадни гзаф жемят аквада. Ни вуч ийизват1а, нив вуч дерт гват1а вичел гьасятда агакьда... Ахпа вуч хьанай? Дугъриданни а кьакьанда Аллагьдиз мукьвал хьанай жеди а фекьи. Чидач анжах адан дуьаяр Аллагьдал фад агакьнайни, агакьначирни. И кьакьан минардай фекьидиз кьуд пад генани гегьеншдаказ, капал алай хьиз акунай. Амма инсанар гзаф аквазвайт1ани, а цекверкьван инсанрикай гьим вуж ят1а чир тежезвай фекьидиз абурун къайгъуяр гьинай чир жедай? А куьлуь инсанрин къайгъуярни фекьи паталди куьлуь хьанай. Ахпа лагьанай адаз Аллагьди: «Эй Аллагьдин бенде! Ви ван заз чилелайни къвезвай, амма ви ван ви абидариз къвезвач. Залайни ви ван гьабуруз герек я. Агьуз эвич1! Агъуз абидарин патав эвич1! Гьикьван вун инсанриз мукьва хьайит1а, гьакьван вун зазни мукьва жеда. Гьакьван зал ви дуьаярни фад агакьда...»
Гьак1 хьайила, вазни, гьа фекьидиз хьиз, ви халкьдин ван къвез амач жеди. Вуч лугьузва адан рик1и? Вуч лугьузва адан руьгьди? Вуч дерт гва адав, вуч къайгъуди кузва ам? Вуч я адан гележег?!
Къе ваз кьве хазан ава. Амма садни вавай бахтлу ийиз хьанач. И гегьенш чилел вуж вуна шадарна, низ вуна куьмек авуна, вуж вуна бахтлу авуна? – садан т1варни вавай кьаз жедани? Садан вил кьванни вал алани?..
Акваз-такваз йифен перде сих ва мич1и хьана. А пердедик ламувал ва къайивал мадни артух хъхьана. Т1вар гатфар ят1ани, лап хъуьт1уьз хьиз мекьи я. Цава ац1ай, кака ягъай т1унут1 хьтин, варз ава. Адан зурак1 нурари дагъдин синер, к1валерин цлар, патав гвай сypap са жизви, ч1ана виливай са уьтери кьат1уз жедайвал, экуь ийизва. Кьуд пад секин ва мич1и я. Цававай вацра и мич1ивал гена артухзавай хьиз я. Элкъвена са шумуд версина инаг чан алай кас авач. И кар чархал текдаказ, кьил къуьнера туна, къекъвезвай инсандин гьар са бейниди, бедендин гьар са нукьт1ади гьиссзава и Зурба Ич1ивал. Налугьуди, и Зурба Ич1ивили Лакац хуьр, патарив гвай маса хуьрер туькьуьмна. Санани ц1ивдай зат1ни амач: я к1екрен уьуьдин, я киц1ин ампдин са ванни и дегьелра амач. Анжах и Зурба Ич1ивили, аждагьанди хьиз, вац1ун ванни (ина авай тек са чан алай ван!) туькьуьмзава. А ванци инсандин теквал мадни артухзава, рик1е еке бедбахтвиликай аянвилин кич1 твазва. Хура акъвазнавай къванериз, чархариз себ гуз, ван кьилеллаз катзавай вац1у гуя лугьузва: «Кас амачир и баябанлухда, баят хьанвай и дагълара зи вуч ава? Зун низ герек я?»
Чилин винел гьар гьина хьайит1ани, гьам чуьлда, гьам дагъда, жуван теквал гьисс авун залан кар я. К1андат1а вуна цавуз караг ая – ви ван жедач. К1андат1а вуна чилиз караг ая – ви ван жедач. К1андат1а жува-жув пад-пад ая, хъиткьинара. Анжах ви гьарайдин, ви сузадин, ви агьузардин ван жедай, ви миндадда акьадай, ви ажуз хьанвай серфе хкаждай кас ви патав акъатдач. Белки, и йифен ничхирди ваз жаваб гуз к1анз гьарайзават1а? Ам гьинай акъатна иниз? Ам, белки, ви квахьай гьарай ят1а? Акъваз, яб це. Ада вуч лугьузва? Белки, гьадахъни вичин залан дерт ава жеди? Белки, адани вичин квахьнавай менсебдиз, вичин дибдиз гьарайзават1а... «Сункь! Сункь! Сункь!» – гьарайзава йифен ничхирди. Эхь, эхь. Им кьисайрик квай Сункь я. Тама, асландикай кич1е хьана, яракь гвачир стха туна, вич яракь гваз катайди. Гила ам йукъуз инсанрин чина беябур хьана, анжах йифиз экъеч1зава вичин стха Сункь жагъуриз. Ам ч1улав ничхирдиз элкъвенва. Садан вилеризни ам акурди тушт1ани, вирида ам зурба ч1улав ничхир я лугьуда. Аллагьди адаз зурба жаза ат1анва: ам ажалдикай магьрум авунва. Йифди вичин стха жагъурун ва адан залан къандикди вичин суза ч1угун адан хиве тунва Халикьди: «Сункь! Сункь! Сункь!» – гьарайзава вичел стхадин т1вар акьалтнавай ничхирди, амма адаз жаваб авач. Я женни ийидач. Им адан мидаим жаза я. Бес вуна низ гьарайзава, эй инсан? Жув садрани миндадда такьур, жува рик1елай ракъурай ви халкьдиз? Ваз гьич чпин сурарни кваз течир ви эсилдиз? Ваз рекьидайлани такур ви ч1ехи буба Асланаз? Ваз дах лугьудай гафни кваз савух авур ви хайи бубадиз? Рекьидайла гьич кьилихъни тахьай, гьич кучудизни тахьай ви хайи дидедиз? Низ вуна гьарайзава? Нин т1вар вуна кьазва? Ви т1варни квахьда, ви ата бубайрин т1варар хьиз. Асланан буба Къадиман, Къадиман буба Пиран т1варар вал Аслан бубадлай агакьна. Гьада агакьарнай вал ви тухумдин ирс. Амма Пиран бубадин т1вар гьич Аслан бубадизни чизмачир. Гьавиляй вазни чизвач. Им ак1 лагьай ч1ал я хьи, ви эсилрин тарихдин гъал са гьинал ят1ани кьат1 хьана. Аслан бубади т1вал ягъна а гъал кук1ур хъувунай. Яраб шумуд т1вал алат1а ви эсилдин тарихдин гъалунал? Шумуд мад хъижезмат1а?.. Вавай а гъал, хьурай гьа т1вал алай гъал, гьа жувал агакьайвал хвена ви веледрив агакьариз жедани? Аслан бубадивай хьана, амма ви бубадивай хьанач. Вавайни жедат1а малум туш. Тахьайт1а вунни элкъведани тарихдин гъал ат1удай алмасдиз? Вуна и вал агакьай т1варарни квадардани? И квахьэавай хуь- рерин т1варар хьиз. Килиг, вун вахтунин, ви халкь патал бедбахт вахтунин шагьид я. Ви вилерик ви хайи Лакац хуьр чк1ана. Къунши хуьрер чк1ана. Гьинва къе а хуьрерин жемят? Гьинва къадим лезги хуьрерин тарих? А тарих хуьдай агъсакъалар гьинва? Абур амач. Ваз ви хуьруьнбурун т1варарни гьатта чизмач. Сурун къванерал ат1анвай ирид касдин т1варар к1елнай вуна. Гьа и дагълара, гьа, и хуьре ваз зур алай мехъер къурмишай баркаллу кьуьзекрин. Абур гьик1 яшамиш хьана, гьик1 уьмуьр куьтягьна, квекай тир абурун эхиримжи фикирар – ваз чизвач. Абурун т1варарни квахьда. Ви т1варни квахьда. Тахьайт1а низ багьа я кьван ви т1вар? Ви хва Эминаз? Ви руш Оксанадиз? Чпиз чеб течир кьве веледдиз? Ви бубадин т1вар вичел чан аламаз квахьна. Инсанди эвел вичи квадарна вичин т1вар, ахпа жемятди. Балихандикай Бали, Балидикайни Бац1 мусалай хьанайт1а вазни чидач. Дагълух хуьруьз шегьердай к1елна хтай жегьил малимдиз хуьре еке гьуьрмет хьанай. Амма къвез-къвез ичкидихъ вири маса гайи Балихан – Бали Бац1аз элкъвена. Йикъалай-къуз ам хуьруьнбурун виляй аватна. Малимвиляйни акъудна, маса к1валахрикни кк1анач…
Тахъвана ваз ви буба саки акурди туш. Ак1 тир хьи ваз, гуя ам ви буба туш. Адаз дах лугьуз ваз регъуь тир. Ам куьчеда акун ви юлдашрин, хуьруьнвийрин вилик ви кьилин агъузвал, ви руьгьдин усалвал хьана. Гьавиляй гъвеч1и ч1а- валай эгеч1на вун теквал, ялгъузвал к1андай инсан яз вердиш хьана. Къал-рахун так1ан, дустар авачир, дуст кьаз тежер кас яз... Ви аялвал дидедин суьруьтмади, адан гьамишан туькьуьл накъвари сефиларнай. Рик1ел аламани, вуна аял яз гьик1 т1алабдайт1а: «Я Аллагь! Заз ихьтин дах к1андач. Вуна ам вахчу, заз са маса дах це. Тахьайт1а гьич садни гумир!» Зун дидедихъ галаз, стхадихъни вахахъ галаз, Афисат бадедихъни Аслан бубадихъ галаз санал яшамиш жеда. Чаз мад зат1ни к1андач. Анжах заз зи дидедин вилерал нагъв такурай. Адан чина пашманвал такурай!». Амма вахчуначир ам Аллагьди. Чилерал садазни, гьатта вичин багьрийризни, герек амачирдакай Аллагьди вуч ийидай кьван? Аллагь, бадеди лугьудайвал, зурба камал тир. Хутахиз хьайит1а ада анжах хъсан ксар, вичиз герек къведай ксар хутахда. Амма им дуьз кар жезвани кьван? Хъсанбур цаварал хутахиз, писбур чилерал таз хьайила, инсаният михьиз писди жедачни? – Ам ви садлагьай сефер тир Аллагьдин крарин адалатдал шак гъайи...
Йиф къвердавай мекьиди жезва. Тек инсан пенжек1ди ва кьелеч1 плашди къайи шагьвардикай хуьзвач. Ам кьил къуьнериз чуькьвена, гъилер жибинра туна инихъ-анихъ къекъвезва. Амма адакай зурзун хкатзавач. Эхирни ам акъваз хьана. Кьултухдай кьвеч1илнавай газетдин чар акъудна. Патаривай ц1ам- к1арас к1ват1на а чар кутуна ц1ай ягъна. П1узарра бап1рус туна инсан ц1ун патав къванцел ацукьна. Дериндай фт1имна галаз-галаз сад-кьве гум акъудна. Бап1русдин гумадини ц1ун ялавди инсандин бедендиз яваш-яваш ифин хкана...
Аламатдин кар я. Гила инсанди вичин теквал эвелдай хьиз гьиссзамач. Адан вилик, налугьуди, багъри кас ква. Са-са ц1ам гадариз инсанди ц1ал чан гъизва. Ц1у инсандиз чим ва умуд хкизва.
Ц1ай!.. Вуна и кайи ва ат1угъай дагълара зи дегь бубайриз, бубайрин бубайриз чим гана. Эсилдилай несилдал багьа ирс хьиз агакьариз, инсанди вун хвена. Амма къе ина, бубайри умуд кутур чкада, вун амач, Ц1ай. Инсан амач – вунни амач. Инсан галачиз вун хкведач. Инсан галачиз вун бедбахтвал я. Инсанди, адан камалди вун хъсанвилиз, берекатдиз элкъуьрзава. Къав дагъдиз атана Пирмета, белки, зи бубайривай вун вичин вилаятриз тухванай, Ц1ай. Гила и чкаяр, виринариз ц1ай гайи чкаяр, алпандин ц1ун макан вакай магьрум хьанва, Ц1ай. Къе вун, ви биц1и са ялав, заз чим гуз и дагълариз хтанва. Инай хъфей ин- санрин велед вуна мекьерикай, теквиликай хуьзва. Яраб садра кьванни вун и дагълариз хкведат1а, ина ц1ийи кьилелай уьмуьр кутур хуьрера вуна къулар чими хъийидт1а, Ц1ай?
Инсанди дат1ана ц1ал ц1амар вегьизва. Ц1ун мецери – мурцари къанихвилелди ц1амарал алай як незва, гуя ам нефе пехъи са ардавул я. Ада тадиз як1уз мез гуз ч1улав к1арабар дуьздал ийизва. Ахпа, мадни вил ац1ун тавурла, къанихвал элякь тавурла, ц1у гьа ч1улав к1арабарни чакъвалай хъийиз- ва. Абурукай руьхъ жедалди жакьвазва ц1екьрекь-п1екьрекьдин ван кьилеллаз...
Вегь, инсан, заз ц1амар вегь! – лугьузва тух тежезвай ц1у. – Зун туь- хуьрмир. Гьелбетда вавай маса ц1айни хъийиз жеда. Амма зи къизмишвал, зи ялав, зи чим а ц1ухъ жедач. Адахъ вичиз хасбур жеда. Захъ зи руьгь, зи гум, зи ниъ гала. Куьн, инсанарни, гьак1 тушни, Инсан? Квехъни гьардахъ вичин кьет1енвал, гьардахъ вичин къилих ва къанажагъ авачни? Писвални, хъсанвални куьне куь арада пайнавачни? Низ гзаф, низ т1имил... Заз вахъай кич1е я, Инсан. Заз зун регьимсуз касдин гъиле гьатункай кич1е я. Регьимсуз касди зав еке бедбахтвал гъиз тада. Ада зи нефсинал ч1уру ниятрин жилавар гьалсда. Зун дуьнйа т1уьрт1ани тух жедач, Инсан. Анжах регьимлу касди зав инсанриз къуллугъ ийиз тада. Адил гвайдан гъиле зун Уьмуьр я, адил гвачирдан гъиле – Ажал! Женнетни, жегьеннемни зи къене ава. Зун къансузарин гъиле твамир, Инсан! Ви ата-бубайри закай Аллагь хкягънай. Абуру йифди-йугъди заз – Ц1уз икрамнай. Шумудни са асирра чна чаз къуллугъна. Амма куьне фад-фад гъуцар, аллагьар дегишна, Инсан. Гьавиляй ки- ч1езва заз. Икьван фад-фад аллагьар дегишдайбурал ихтибар гъиз жедани? Амма аквазва заз: ви ивидик гьа заз ибадат авур, ксарин зерреяр кума. Гьавиляй зун ви гъавурда, вун зи гъавурда акьада. За ваз къуллугъ ийида, Инсан. За ви бубайрин ич1и къулариз, акайриз, хьрариз, т1анурриз – виринриз чим хкида. Виринриз уьмуьрдин нефес хкида. Амма заз ви куьмек герек я, Инсан. Вун галачиз зун бела я. Зунни, агъадай пехъи ванзавай зи душман вац1ни. Чун кьведни. Дуьнйа вич гьасил хьайи йикъалай чун сад садаз мидяяр ят1ани, чна кьведани ваз къуллугъзава. Чун галачиз вун, вун галачиз чун амукь тавурай, Инсан!»
Ц1ун патав инсанди эхир хьи вични инсан тирди, вич а кьадар тек туширди гьиссзава. Белки, им патав анжах са ц1ай гвайвиляй ваъ, патав инсанар амачт1ани, абурун сурар, хуьруьн и харап1аяр, са мус ят1ани адан к1вачери таптагъ авур куьчеяр, дагълар, тамар галайвиляй тирт1а? И чкаяр инсандиз а кьадар мукьва я хьи, гьатта адавай вилер акьална гьинал гьи къван алай, гьинал гьи тар алай лугьуз жедай. Ина гьар са жигъирда, гьар са чархун к1ане, тамун къурухра, вац1ун кьерера гилани адан аялвал къекъевезма ва адал чан аламай кьван гагьда инра амукъда. Гьар са касдин аялвили анжах са вичиз гьай лугьуда. Ам масаниз жувахъ галаз хутахиз жедач. Гьикьван алахъайт1ани. Гьикьван хазинаяр-девлетар гайит1ани...
Ина ви аялвал тамара, ви ч1ехи буба Аслана илигай къени емишрин тарара, ада эцигай къванцин к1валера – вирина ама. Рик1ел хкваш. Къени; емишрин т1урар кутаз гьик1 фидайт1а Аслан буба тамуз. Вунни къачудай ада: «Бала, заз кьисмет жедач, амма вуна ви веледри неда и тарарилай емишар. Гьалал хьурай. Заз хабар жеда а ч1авуз. Зи руьгьдиз регьят жеда. Им суваб авай кар я. Тара-тама авай касдиз, гьайвандиз, ничхирдиз са четин вядеда чан хуьдай ем кутун. Им чи бубайрилай амай паклу кар я»,– лугьудай Аслан бубади. Т1ур кутуна кут1унай жалгъадилай гъил аладриз ада са вуч ят1ани мурмурдай. И арада вавай рахадай жуьрэт ийиз жедачир. Ваз чизвай, и макъам Аслан буба паталди лап важиблу пак макъам тирди. Гьебейра авай т1урарни, цуьрцерни куьтягь хьайила, ацукьдай ахпа куьн булахдал. Аслан бубади вичин гьебедин хиляй суфрадик квай са хъвехъ лаваш фуни са къумбак ниси акъуддай. Пагь, вуч ширин жедай а нисини фуъ! Хкведай рекье Аслан бубади ваз гьар жуьре хъчар къалурдай. Адаз течир хъач, векьин-кьалан т1вар авачир. Вавай ви ч1ехи бубадилай а чирвилер вири кьабулиз хьанач. А ч1авуз ваз а чирвилерин къадир чир хьаначир. Ваз абур бакара къведайди чир хьаначир. Чирвилер къачуз вун яргъариз акъатна. Амма а чирвилер гена ви бинейрихъ галаз кьазвайбур, ви бинейрихъ галаз алакъада авайбур хьанайт1а гьикьван хъсан жедай!
Вахъ амай багърияр вири гила Ц1ийи хуьре ама. Амма куьз ви рик1и а къулайвилер авай шегьеррай, а Ц1ийи хуьряй инихъди, и куьгьне хуьруьн харап1айрихъди ялзава? Вучиз садрани ваз ахварай Ц1ийи хуьр акунач, амма гьар сеферда, хайи чкаяр аквадайла, ахваррай вучиз ваз куьгьне хуьр аквада? Амма генани хтана и чкаяр вилериз аквадалди ви рик1ин ц1ай руьхъ акьалтна туьхвенвай. Инин дердерин гару, уф гана, ви руьк1везвай жуьгьенрилай хъуьм алудзава… Гила ви рик1е сагъ яз амай гьиссерани, кьурай ц1амара хьиз, ц1ай акьунва. Гила ви рик1, ялавар гьатна, лаван хьиз кузва. Амма кузвай рик1 гьик1 секинардат1а, адан ц1ай гьик1 явашардат1а ваз чизвач. Чизвайди са кар я: и еке бедбахтвилик ви пайни ква. Вун гъавурда акьазва: и бедбахтвили туьхк1уьриз техжер хьтин татугайвилер арадал гъанва. Асайишдихъ галтугиз к1ан хьайи инсанри басаратбагълу хьана чпин берекатдиз к1ур гана.
Виликан йифиз хтай Урди, Ц1ийи хуьре кьарай татана, накь куьгьне хуьруьз – Лакациз атанвай. Налугьуди, и чка дуьнйадин кьуд паюникай ат1анвай чка я. Я улакь-зат1 иниз авач. Я кас-мас и патахъди рекье авач. Шумуд версиниз яхдиз атана Урди. Гьелбетда, ам иниз яхдиз садрани кьведра атай кас туш. Ада виликдайни, гагь гадаяр галаз, гагь кьилди са шумудра и рекьер ат1анай. Амма гила шегьерра вердиш хьайи адан к1вачер яргъал рекьерив вердишзамачир. К1вачер вижеваз галатнавайди гьиссзава ада. Яргъал четин рекье анжах рик1и к1вачерик рум кутазвай ам эхирни хуьруьз агакьна. Амма хуьруьн уьц1ей ва уьцезвай квалерин харап1айри Урди шад авуначир. Адан гьич хиялдизни атаначир, вичин вилериз ихьтин мусиббат аквада лагьана. Ц1ипуд йисан вилик Тазагуьл галаз ам иниз атайла, хуьрел гьеле чан аламай. Ина агъсакъалар сагъ тирла вири хуьр ац1ай хьиз тир. Ич1и к1валерни гьатта ац1ай хьиз тир, я тахьайт1а абур ик1 етим яз, харап1айриз элкъвенваз, мусиббатдин лишан, бедбахтвилин хъен алукьнаваз аквазвачир. Рекьин хиве, вац1ун къерехда Аби- дан регъвни сагъ амай. Амма къе и чкайрив дамах гумач. Къе и чкаяр курпашман я…
Харап1айриз элкъвезвай хуьруьн перишанвили Урдидин рик1 дердеривди ац1урзавай, келледиз заланар фикирар гъизвай… «Вавайни къе уьзуьагъдаказ кьил хкажиз жезмач. Вахъ уьзуьагъвал вич амач. Садан виликни. Я жуван, я багърийрин, я жемятдин вилик. Иллаки вун къе жуван вилик уьзуькъара я. Идалай залан кар жедани? Амайбурукай катизни жеда. Чуьнуьхни жеда. Амма жувакай гьиниз катда? Гьина чуьнуьх жеда? Ваз экуь йикъакай кич1е я. Ваз ачухвиликай кич1е я. Вун инсанрикай къерех жезва. Куьз? Вучиз? Вуна чарадан мал-девлет ат1анани? Вуна инсан кьенани? Бес вун инсанрин чина и кьадар уьзуькъара куьз я? Белки, вун, вазни хабар авачиз, кьаркьулувдиз, байкъушдиз, сункьдиз элкъвенват1а?..
Гьатта вилик квай йукъуз Ц1ийи хуьруьз хкведайлани, вун кьасухдай йифиз хтанай. Дербендиз экуьнахъди поезддай эвич1ай вуна хуьруьн автобусда аваз хъфидай жуьрэтначир. Вун чидай сад гьалтунихъай кич1е хьанай ваз. Гьавиляй вуна такси кьунай. Йикъан амай пайни вуна Ц1ийи хуьруьн к1анихъ, къубудин къерехда авай кул-кусра къаткана акъуднай. Гуя вун инсан ваъ, йифен ничхир, вагьши гьайван, я тахьайт1а са кутугай вахт гуьзетзавай къачагъ тир…
Инал мекьила яргъи йиф акъуддалди, белки, ваз а къубавидин теклиф кьабулнайт1ани пис жедачир. Гьич тахьайт1а мехъериз кьванни килигна хкведай... «Магь зу уьнван,– вун эвич1дайла са чарчел вичин адрес кхьена вуганай вав къубавиди. – Жи турпахдиз акъатайт1а, ша. Зу твар Йадгар я». «Зи т1вар Урди я,– жаваб ганай вуна садлагьана перишанвал акатай къубавидиз. – Сагърай, стха. Хъсан рехъ хьурай квез!» Икьван гагьда, мягьтел жедай кар я, куьне сада садан т1варар жузуначир. Квез т1варар лазимни атаначир. Ахпа, кисна, вилерин к1аникай тахсир квай жуьреда ваз килигна, ада алава хъувунай: «Эйибмир, гардаш... эйибмир... Чи несибар ик1 хьани. Амма чунни лезгияр я. Гьина хьейт1ани, гьи либас алукьайт1ани, гьи ч1алал луьк1вейт1ани.., жи дамаррагъ гетзвайди лезги ви я...»
Пис кас тушир, валлагь, а къубави. Ада лагьайбурлай талгьай гафар пара амай хьиз аквадай. Амма вун а гафарин якъин гъавурда садлагьана акьуначир. Гила лагьайт1а ви япара, ви рик1е а гафарин хьул ава. Белки, и гафар асирралди къене дердер к1ват1 хьанвай лезги чилин хиялар тирт1а?
«Инсандивай кьадар-кьисметдихъ галазни женг тухуз жеда. Гьар гьи инсан гьи йикъа ават1а, гьи йугъ ада кьабулзават1а, гьа йугъ адаз лайихни я. Гьа йугъ кьисметни я кьадарни. Маса бахт, маса йугъ к1андани? Женг ч1угу! Вун инсан тирди, ви дамах, ви лайихвал, ви намус, ви бубайрин т1вар рик1елай ракъурмир. Абур вине яхъ. Гьак1 хьайила вун инсанрин арада гьуьрметлу яз, лайихлу яз амукьни ийида. Гьак1 хьайила ваз душмандини гьуьрметда. Тахьайт1а вун ви веледдин виляйни кваз аватда.
Эхь. Язухвал, ажузвал хиве кьазвайда, душмандин вилик усалвал, дасмалчивал, гарданк1ирвалзавайда вичин т1варц1ел, вичин халкьдин т1варц1ел, вичин эсил-несилдин т1варц1ел лянет гъида...
Хиве яхъ, Асланан хтул, вак гьа къубавиди лагьай хьайит1ани лезгивал кумани? Белки, са жизви хьайит1ани ви ивидик ви бубайрин ивидикай кумат1а? Белки, гьа жизви лезгивал кумайвиляй ят1а ви къенин регъуьвал? Гьавиляй ят1а на ви нукьсанар гьиссзавайди? Ви тахсирар хиве кьазвайди? Амма ви кьуру гьиссерикай низ файда ава, низ абуру хийир гузва? Садазни файда авач. Гьатта вазни. Анжах зарар ава. Вучиз лагьайт1а а гьиссери я ваз, я вахъ агатай инсан- риз секинвал гузвач. Ваз секинвал тагузвай дердерин ц1ук1 вуна акатайдан рик1ел эцигзава. И кардикай, ваз чир хьана к1андат1а, вуна леззет хкудзава. И кардалди вуна дамахзава. Килиг, зун гьик1 дертлу ят1а! Килиг зав гьихьтин дердерин пар гват1а! Са зун паталди ваъ, инсанар паталди! Гьак1 тушни? Амма ни гана ваз а ихтияр? А дердиниз дарман жагъуриз жедайдахъ вун агъунвани? Анжах са ви ваъ, халкьдин дердерни кьезилариз жедайдахъ вун агъунвани? Ваъ! Аквазва – вун агъунвач. Вун, т1ал акваз, дарман течир жерягь хьиз ава. Амма вун жерягь туш. Ваз ви зайифвал, ви ажузвал, ви куьлуьвал аквазва ва и карди ви т1ал генани кудайди ийизва...
Нянилай кьулухъ, саки мич1и хьайила, вун жуван далдадикай хкеч1на хуьруьхъди фенай. Хуьруьн к1анихъ чуьлда ваз ц1ай акуна ва, анал инсанар алайвиляй, вун акъваз хьанай. Амма абур аялар тир. Абуруз вун чидачир. И карди ваз уьтквемвал ганай.
– Саламалейк! – салам ганай вуна вун акуна къудгуна къарагъай аялриз
– Алейксалам! – гьеле ихтибарсуздилелди жаваб ганай ваз аялри.
– Икьван геждалди куьне чуьлда вучзава?
– Чна малар хуьзва.
Ви рик1елни хтанай, Лакац хуьре амаз вунани таяр-туьшерихъ галаз йифиз малар, лапагар гьик1 хуьдайт1а. Гьикьван бахтлу, ширин йикъар тир абур...
Куьне эхтияр гайит1а, зун са геренда куь ц1ун патав ацукьда, – плаш к1аник вегьена ацукьнай вун.
– Ацукь, халу, – ахцукь хъувунай аяларни валай вилер алуд тийиз.
– Куьн гьинай я? – ихтилат кут1униз алахънай вун.
– Ц1ийи хуьряй, халу! – саки вирида санал жаваб ганай.
– Гьи магьледай я? – давамнай вуна, лакац магьледай кас ават1а чириз.
– Зун к1ирийрин магьледай, – лагьанай амайбурукай кьил гвай хьтин сада. – Нуц1ни Ч1иф ч1иргъин магьледай, Мих лакац магьледай.
– Ви т1вар вуж я?
– Зи т1вар Жик1 я, – лагьанай вервец1 гадади.
– За халисан т1варар жузазва, лак1абар ваъ.
– Гьажи я,– жаваб ганай Жик1а явашдиз. Амайбуруни чпин т1варар лагьанай: Ч1ифа – Тажир, Нуц1а – Надир, Миха – Эмин.
– Ибур халис итимрин т1варар я,– хъвернай вуна Эминалай вилер алуд тийиз. Иви ягъалмиш жедач. Эхь. Ам ви хва тир... – Итимрихъ итимрин т1варарни хьана к1анда.– Гьелбетда, и келима вуна аялриз ваъ, жуваз лагьанай. Аялриз чпиз гьик1 хъсан ят1а, чпиз чизвай. А лак1абри аялрин арада авай мукьва рафтарвал къалурзавай. Ви рик1ел аламат1а, вунни Урди ваъ Диц1 тир. Ваз гьамиша залан кар ам тир хьи, вун акунмазди Шиха гьарайдай: «Урди, Урди, Урди хьана, къураллай верч кьурт1и хьана!» Амма къе вуна ви уьмуьр вири а аял вахтарихъ эвездай.
Ви вилер Эминалай алатзавачир. Ам кьални амачир вун тир. Ам ви велед тирди ваз гьасятда чир хьанай. Гьатта жузуна чир хъувун артухан кар тир. Ингье саки ц1икьвед йисуз ваз такур, вуна гьилерал такьур, вуна вердиш тавур, амма гьамиша ви рик1е т1ал хьиз хьайи, ви ахварра ваз секинвал тагай ви велед. Амма генани вун секин хьана акъвазначир. Ваз эхирдал кьван чириз к1ан хьанай. «Куьн нин гадаяр я?» – ви суалдиз вирида чпин бубайрин т1варар кьаз жавабар ганай. «Зун Тазагуьлан», – Эминан жавабди ви жигер канай. Ваъ. Гьелбетда маса жавабдихъ вун акьван агъунни авунвачир. Амма… Анжах... умуд квай... Амма ваз чир хьана: «Урдидин гада ваъ, Тазагуьлан гада».
– Ви дахдин т1вар вуж я? – генани акъвазначир вун. Пагь, вун гуьгъуьнай и суалди гьикьван пашман авунай...
– Урди тир,– так1анз жаваб ганай гадади.
– Адаз дах авач!– лагьанай сада.
– Адан дах абурукай катна,– лагьанай са масада.
– Ваз вуч чида?– къудгуннай Эмин.– Зи дах катнач! Зи дах кьена! Адал чан аламайт1а ам зи патав хкведай!
Агь, чилер-цавар!.. Куьн ават тавуна гьик1 амукьна! Ви дерт, цавунни чилин арада агакь тийир кьван, зурбади хьанвай. Ви рик1 дак1уна пад-пад жезвай. Ви вилер накъваривди ац1анай. Вилериз гум фейи кьасарна, вун тадиз къарагънай ва хуьруьхъди рекье гьатнай.
Амма вучиз ваз вакай ваъ, Тазагуьлакай так1ан хьанай? Вун Тазагуьла кьейидай гьисабзава лугьуз? Бес ам паталди, ви хва паталди вун фадлай кьенвачни? Квелди вун сагъ яз къалурнай вуна? Вацра-вацра, вак пун какатайдалай гуьгъуьниз, вуна Тазагуьлаз ракъурзавай пулуналди? Гьамни вуна Тазагуьлан т1варц1ихъ ваъ, ви ч1ехи стха Хидиран т1варц1ихъ вегьезвай, адав вахце лугьуз. Куьз лагьайт1а, ваз Тазагуьлахъ элкъведай, гьатта пулуналдини алакъалу жедай чин авачир. Амма ваз чизвачир, Тазагуьла а пул Хидиравай вахчун тийизвайди... Хидирани ам кассада Эминан к1вачихъ эцигзавайди... (И гьакъикъат гуьгъуьнай ваз Хидира вичи лагьанай. Ва и карди вун мадни канай. Куьз лагьайт1а Тазагуьла валай са аслувални кьабулначир. Ада куь велед кьилди, ви са куьмекни галачиз ч1ехи ийизвай…). Эхь, вуна а йифиз вири бат1уларзавай. Са жув ваъ. Вуна жув бейкеф хьайидай кьазвай. Вучиз инсанди эвелни-эвел вич гьахъ акъуддай делилар жагъурда? Ахпа гуьгъуьнай, гьар сада вичин рик1 тирвалди давамда. Регьимлуда, адалатлуда вичин тахсирар кьат1ида, хиве кьада (вичин чинал хьайит1ани!). Адилсузда вичи вич мадни гьахъарда, мадни масадбур бат1уларда. Вун регьимлуди яни, адалат гвайди яни, тамамдаказ лугьун четин я. Амма вуна къе вун нагьахъ тирди, бат1ул тирди хиве кьазва. Вун ви веледдин ва адан дидедин вилик бат1ул я. Кьве веледдин виликни. Кьве дидедин виликни...
Залан къайи йисар гьатнава винни Тазагуьлан арада. Винни ви веледдин арада. Абурулай дерин дагьардилай хьиз вавай я кам ягъиз, я лув гуз жедач. Я, кинодин лент хьиз, а йисар ат1ана гадаризни жедач. Ц1икьвед йис! Им инсандин саки уьмуьр я. Им ви веледдин уьмуьр я. Куьн квевай къакъудай йисар. Гьикьван а йисарин къене куьне квевай къакъудай бахтлу декьикьаяр ава. Ви веледдиз такур бубавал, вун тахсиркар яз и дуьнйадал татай мад са нин ят1ани цийи уьмуьр, дигмиш тахьай мурадар, жемятдин, багърийрин гьуьрмет, ви лайихлувал... Гьик1 хкида вуна абур?.. Абур я кьулухъди хкиз, я туьхк1уьриз хъижедани? Им мусиббат я!
Вуч чизва ваз Тазагуьлан уьмуьрдикай? Гьа ц1икьвед йисан къене ваъ, гьа виликдайни, куьн кьвед санал яшамиш хьайи, куьн бахтлу тир са йисан къенени вавай ваз Тазагуьл чида лугьуз жедач. Ви рик1елни гьатта ам хъсандаказ аламач. Сифтегьан йисуз вуна мукьвал-мукьвал Тазагуьлаз кагъазарни кхьидай. Гьикьван шад жедай вун саки гьар йукъуз, йугъ арадай физ, ваз адан чарар атайла? Ахпа, кьведлагьай йисуз ви гьак1ани кьит вахт михьиз Светланади ац1урнай. Тазагуьлаз кагъазар кхьидай вахтни вахъ амукьначир. Адан кагъазриз жавабар гузни ваз кагьул жез хьанай. Гила вуна Тазагуьл Светланадив гекъигзавай. Гьелбетда, мектеб куьтягьна ваз атай, пад-къерех такур хуьруьн руш Светланадихъ гекъигун Тазагуьлан хийирдиз жезвачир. Амма ам гьа ч1аван фикир тир ви. Эгер къе вавай мад жузун хъувунайт1а, Тазагуьлан гьа ч1аван вири «кимивилер» Светланадин вилик гьич са шакни алачиз адан лайихлувилериз, артуханвилериз элкъведай. Гьелбетда, са кьадар амалар: рц1амар акъудна къешенгдаказ туьк1уьрунар, вилериз, хъуькъвериз рангар, кшранар ягъунар, ч1арар рангарал вегьинар ва бурмаяр авунар Тазагуьлаз Светадиз хьиз чидачир. Гьатта чир хьанайт1ани ви хуре ак1 къекъуьнни айиб тир. Амма ваз гьелелигда халис гуьрчегвал чидачир. Шегьерэгьли ц1ангуррив гекъигайла ваз Тазагуьл лап усал яз акунай. Гьайиф ч1угунай вуна вун фад эвленмиш хьунал. Ваз инсанар булвилелди яшамиш жез акунай, ва вазни гьак1 яшамиш жез, уьмуьрдикай кеф хкудиз к1ан хьанай. Гьелбетда, ваз ви уьмуьрда ахьтин са зат1ни акунвачир. Гьавиляй вун булвилин, агьваллувилин, асайишдин есирда гьатна. Гьавиляй профессор Минковскийдилай ибрет къачуз алахънай вун гьар са камуна, гьар са келимада. Гьам хьиз фагьумиз, ат1уз-ат1уз рахаз, гьам хьиз, хияллу яз, аста къекъвез. И кар Светланади кьат1анай: «Гьайнан пападин хесетар акатзава вак!»— хъуьредай ам вал. Амма валай вири крар алакьначир. Вун маса хемирдикай ишиннавай эхир. Анжах са вуч ят1ани ви бейнида кими тир. Вазни чизвачир, вуч ят1а. Са куь ят1ани вун ви кьисметди ваз ат1анвай рекьивай къакъудна асайишдихъди, къулайвилихъди, булвилихъди ялзавай.
Ваз шад аялвал тахьайвиляй тирни, иладрин – диде-бубадин патай чан-рик1, тавазвилер тахьайвиляй тирни, уьмуьрда багърийривай са назиквал та-курвиляй тирни, чарадан бахтлувал ва я дерт акурла, ви вилериз нагъв хъиткьинда, ви хур атана вири адалатсузвилери, туькьуьл гьижранри чуькьведа, туьтуьна къалгъан хьтин хци кьагьар ак1ида. Бес ваз куьз ви багърийрин т1ал акунач? Куьз ваз абур т1ува атанач? Жуван къвалаллайдан дерт таквадай касдиз алемдин дерт аквадани?..
* * *
Девиррин руг ацукьзава къванерал...
Рехи жезва къванер — чилин панагьар.
Дегиш жезва девирарни аллагьар.
Къвердавай бурж агъур жезва къуьнерал…

Хуьруьз агакьиз-агакь тийиз амай са версинин мензил Урдидиз виридалайни яргъиди, виридалайни заланди хьанай. Адан к1вачер, шанк1ал хьана, вичиз муьт1уьгъ яз амачир. Урди вичиз са мус ят1ани Аслан бубади эцигай к1вализ ваъ, дидедин к1валерихъди фена. Адан рик1е Тазагуьл акуникай, адахъ галаз рахунихъай гьеле са гьихьтин ят1ани кин авай. «Дах к1вале авай хьтинди я», – фикирна Урдиди, дак1ар экуь яз акурла. Кеферпата маса паб вахчуна яшамиш жезвай буба диде кьейила Урусатрай хтайди адаз Шихавай ван хьанай. Амма Урдидиз чизвачир: паб кьейидалай кьулухъ хъунар мадни артух авур ам хва хкведалди саки са варз амаз агъа дуьнйадиз фейиди. Урдидиз гьеле гзаф зат1ар чизвачир... Вар гатайла, эвердиз са жегьил итим экъеч1на. Вични паб и к1валера мукьвара ацукьнавайбур тирди, вични и хуьруьз ахъайнавай жегьил муаллим тирди лагьанай жегьил касди. Вичин чирвал тагана, Урдиди к1валин иесидикай жузуна: «Бали халу гьинва?» «Бали халу, и к1валерин иеси лугьур кас, саки са вацран вилик рагьметдиз фейиди я лугьуз ван хьанай заз. За ваз адан хцин, Хидиран, к1валер къалурдани?». «Ваъ, ваъ. Сагърай! Хидиран к1валер зазни чида».
Амма Хидиран к1валер Урдидиз вичин кьилелди жагъаначир. Вучиз лагьайт1а, гьам хуьр, гьам куьчеяр дегиш хьанвай. Багъларни, к1валерни артух хьанвай, рекьера къван тунвай. Гьалтай садавай жузунай ада Хидиран к1валер.
Урди варарин вилик, хияллу хьана, са геренда акъвазна. Ахпа ада зенгинин мат1унал т1уб илисна. Къецел экв куьк1уьнна, ахпа айвандик са итим пайда хьана. Ам куьчедиз килигна, амма барудихъ галай кас, адаз акунач. Итим гурарай эвич1на, гьаятдай адан уьгьуьдин ван атана, ахпа къеняй вар ахъайна. Вилик Хидир акъвазнавай. Ам яшарилай артух кьуьзуь яз аквазвай. Амма вичин гъвеч1и стха адаз чир хьаначир. «Им зун я, Хидир,– лагьана мугьманди. – Урди я. Ваз чир хьаначни?» «Чир хьанач,– лагьанай Хидира.– Вун чир жедайвал амач эхир. Вун нин патав хтанва? Ина ваз вуж ама? Артухлама жемятдиз аквадалди ахлад кьванни ая жув хтай чкадиз. Чаз инсанрин арада къекъведай суфат кьванни тур». «Эхь, гъалат1ар, тахсирар зак гзаф ква, стха. Зун тахсирар заз гьалал ая лугьуз хтайди туш. Гъил къачун-къачун тавун – ихтияр види я. Амма зун хъфидач, Хидир. К1вализни зун къведач. Сагърай. Анжах вуна заз бахдин сур къалура». «Гила вуч игьтияж хьана ваз? Лазим вахтунда ви рик1ел касни хьанач. Гила вуч хьана? Урус папа к1валерай чукурнани? Ваз рахадай чинни ама. Баркалла!» Жаваб гуз тахьай гафарин к1ват1, савун к1ват1 хьиз, туьтуьна ак1анвай стха алайвал туна, ракьун вар агалчна, Хидир хъфенай.
Урди мад жегьил муаллим к1валяй акъудуниз мажбур хьанай. (Адан т1вар Сейид тирни, Самид тирни – рик1ел хтанач Урдидин). «Инжикли жемир, стха,– лагьанай вуна.– Хидир заз к1вале жагъанач. Жедачни вавай заз Гевгьер халадин сур къалурайт1а?» «Къе? И йифиз?» «Эхь, эхь, къе..» «Вучиз жедач кьван? За исятда винелай пенжек1 алук1ин». Тадиз хтай жегьил вилик экеч1на: «Ша!» Сад-кьве гьафтедин вилик за Хидираз ракьар тухуз куьмекнай. Гьавиляй чида заз Гевгьер халадин сур. Абур кьведни санал ала». Варз алай йиф тир. Билег рахкурна вун сурарин вилик акъвазнай. Элкъвена вири тик къванер, сурарин кьилихъ экъягънавайбур, гуя чан алайбур хьиз вацран хъуьтуьл пурпу экуьник юзазвай. Чан аламаз ярар-дустар тирбурни мидяяр, мукьва-кьилиярни чарабур, к1анибурни так1анбур, – вири ина секинвиле, меслятда авай хьиз тир. Налугьуди, абур чеб чпин патав мугьмандиз физвай ва я, чан аламаз лугьуз агакь тавур, гафар лугьуз тади къачузвай. Гьатта ак1 тир хьи, са жизви нефес кьуна яб гайит1а, ваз абурун ихтилатрин ванерни къведа...
«Агь, диде, диде... Ваз лугьудай гьикьван гафар, гьикьван дердер ава зи рик1е? А гафар ваз лугьун патал заз йисар, гьатта сагъ уьмуьр бес хьанач. За къедлай пакадал вегьез вахт гьак1 акъудна. Ак1 тир хьи заз, гуя уьмуьр сергьят авачир кьванди я, гуя вунни гьамишалугъди я. Вал чан аламаз завай ви рик1 ша- дардай са карни алакьнач. Гилани, вун захъ муьгьтежвилелай, зун вахъ муьгьтежвал гзаф я. Ваз и гафар лугьун валайни заз герек тир, диде. Вун зи рик1ел анжах заз залан береда атана. Эхиримжи йисара чун чи гъавурда такьур йикъар гзаф хьанайт1ани, я вахаз, я стхадиз лугьуз тежер дердер завай ваз ачухиз жедай. Амма и четин макъамда вун амач. Вун и чили туькьуьмнава. Ви дидевал, ви ширинвал, ви хиялар вири вуна вахъ галаз хутахна. Багъишламиш, диде! Къуй ви накьвади кьванни зи тахсиррилай гъил къачурай, зи дерт кьезил авурай...»
Урди, вилер акьална, сурал ярх хьанвай. Ик1 адан рик1из регьят ва секин жезвай. Налугьуди, адан рик1евай залан хиялри, мукай акъадарнавай шарагри хьиз, цавуз лув гузва. Гуя ам вични сура авай – серин, секин, мич1и сура… Ак1 тир хьи адаз, ам вични кьезилдаказ ц1разва ва и Эбеди Мич1ивилик ва Секинвилик акахьзава...
Анжах къуьнуьхъ са вуч ят1ани галукьайла, Урдиди вичин бедендиз заланвал хтайди ва вич чилел алайди гьиссна. «Къарагъ!»– лагьана, адан къуьн ялна Хидира. Урди хкаж хьана, ацукьна. Хидирни къвалав ацукьна. «Чугвадани?»– бап1русар акъудна Хидира. Амма Урдиди вичин жибиндай бап1русрин кьвати акъудна, Хидиралди яргъи авуна. «Зав гва»,– лагьана Хидира, вичин бап1русдик ц1ай кутаз спичка ягъна. Амма кьалуна ц1ай акьунач, ам хана. Гъил зурзаз мад спичкадай кьал акъуддалди, Урдиди вичин чахмах-зерятдай адан бап1русдик ц1ай кутуна, ахпа вичиндаз ц1ай ягъна.
«Аку, уьмуьр гьихьтин зат1 ят1а,– ухь акъадарзава Хидира.– Вири уьмуьрда чеб чпихъ туьк1уьн тавурбур, ингье кьведни санал баришугъвилелди къатканва. Ик1 кучуд лагьана дахдин веси тир. Уьмуьр гьахьтин зат1 я. Ажалди вири баришугъ ийида...» Стхаяр ик1 са хейлин вахтунда, бап1русар ч1угваз, кисна ацукьнавай. «Гила къарагъ!»– Хидира Урдидин далудихъ гъил агалдна, къарагъарна. Ахпа ам вичин гужлу хурудив агудна. И ишарада Хидиран рик1е ргазвай, амма винел акъудиз тежезвай вири гьиссер авай. Са легьзеда Урдидиз вич, гьа виликдай хьиз, гъвеч1и аял яз, ч1ехи стхадин къужахда авайди хьиз хьана. И къужах Урди паталди вири тир: гьа виликдай хьиз гьар са куьна адан даях, куьмек далу.., ва гила, иладар амачирла – адаз диде, буба, стха, арха… Гила Урдидивай мад вичин накъвар хуьз хьаначир. Гила адан рик1е ак1анвай вири гьайифарни, заланвилерни, лугьуз тахьай дердерни — вири уьк1уь накъвариз элкъвенвай. Ик1 ам аял вахтарилай инихъди ишехьначир. И кар адаз вичизни аламат хьанвай: гьатта адаз вичивай ик1 шехьиз жедайдини чидачир. Амма накъвари ви рик1 кьезил ва михьи ийизвай. Налугьуди, гатун марфади руквадикай векьедин чуьл чуьхуьзвай...
«Де хьана, хьана»– луьузвай Хидира, са гъилив стхадин далудиз капаш ягъиз, муькуь гъутув, чинеба хьиз, вичин вилерни михьиз.– Заз вакай так1анвал амач. Зи хъелни алахьна. Гьи патахъди ялайт1ани чун стхаяр я. Мад чаз авач. Хунин са пад хун, муькуьди дере жерид туш хьи. И зурба, еке дуьнйада чун – кьве стхани са вах, гару пешер хьиз, чи кьисметри гьарма саниз акъуднава. Эгер чна чун кьун тавурт1а, чун чун яз амукьдач».
Хидиран к1вале Бани сусавай Урдидиз гзаф хабарар чир хьана. Сваса Эминакай ихтилатар ахъайзавай, Урди а ихтилатриз яб гуналди тух жезвачир. Гила гьар са легьзеда, къвердавай адаз Тазагуьл акваз, адав рахаз к1анзавай. Амма, кьил туьк1вейвалди фена ик1 фена, абурухъ галаз гьик1 рахада?.. И кар Урдидилай алакьдачир. Адан умуд Бани сусак квай. Адаз Бани сусан регьимлувал чизвай. Гьикьван вичин гьиссер руьхъведик кутаз, чуьнуьхиз алахънай Урди... Амма иниз, хайи еридиз, хтуник кваз рик1е фадлай суст хьанвай гьиссер мад ц1ийи кьилелай къизгъин хъхьана. Налугьуди, Шагьдагъдилай къарагъзавай шагьварди фадлай рик1е туьхуьзвай ц1уз уф гузва, руьхъверик кумай цук1варал чан хкизва. Къвердавай гьиссера-жуьгьенра ц1ай акьазва. Ва абурун ц1у рик1 мадни ялав алаз кузва. Ак1 кузва хьи, гьатта гьарайиз к1ан жедайвал. Амма и кузвай ц1у т1алдихъ галаз рик1из регьятвални гъизва. Гьавиляй и макъамда Урдидиз вичин миндадда акьадай, са т1имил кьванни рик1евай ц1ай явашардай кас к1анзавай. А кас анжах Тазагуьл тирди ам къвердавай гъавурда акьазвай...
Хайи чилел гьатта легьзейрихъни йисарин гуж авайди гьинай чидай! Гила эвелни-эвел Урдидиз тади гьалда куьгьне хуьр акваз к1анзавай. Ахпа, анжах ахпа адавай Тазагуьлав рахадай жуьрэт ийиз жедай. Гьавиляй Урди тади гьалда, Хидираз киш йикъалди вахт жедалди уьлхуьнни тавуна, Лакациз акъатнай. Адаз вирибурун: бахдин, дахдин, Аслан бубадин ва Афисат дидедин сурарни акуна. Адаз Ц1ийи хуьрни, куьгьне хуьрни акуна. Амма рик1 гьеле секин хьанвач. Ам гатфарихъ селдиз элкъвей вац1 хьиз я…
Гьар са ериди вичин агьалийриз вичин рангар ягъда. Урдидални къвез-къвез вичин еридин ранг акьалтзава. Адаз вичин чилин, т1ебиатдин ниэр чир хъижезва ва абур касдин бейнидик акахьзава. Им рехъ алатна хтай кас вичин ериди мад хва хьиз кьабулзава лагьай ч1ал тир. Яъни вичин хва хайи чилин рик1елай фенвач… Са ахвар рик1ел хквезва Урдидин: Са сеферда вичиз Москвада акур. А ч1авуз Урди к1евелай начагъ хьанвай. Ам къайи гьекьеда аваз ахварай аватнай. Ахьтин ажайиб ахвар адаз садрани акурди тушир. Гьавиляй ам рик1елни хъсандиз аламукьна: Адал кьец1ил инсанар хъуьрезвай. Абур хъуьредай кьван лап хъиткьинзавай, абуру лап къатадзавай. Урдидал перемар ала лугьуз. Ахпа абуру са-сад, са-сад Урдидилай перемар хт1унзава. Амни, вири хьиз, кьец1ил жезва. Амма ажайиб ксарин хъуьруьнар яваш жезвач. Гена артух жезва. Урдидал т1уб туьк1уьриз, руфуник туп1ар кягъиз, хъуьрезва абур. Килигайт1а абур Урдидин руфуналлай пц1инал хъуьрезвайбур я. Ибур вучиз хъуьрезват1а адан кьил эхирки акъатзавач. Урди вичин пц1иниз килигзава – вири вичин чкадал ала, вири къайдада ава. Адетдин пиц1 я ман. «Ибур зи пц1инал хъуьрез, яраб ибурун чпин пц1ер гьихьтинбур ят1а?» – фикирзава Урдиди ва абурун пц1ериз килигзава. «Ай аламат!– гьарай акъатзава Урдидай.– Ибурук пц1ер квач хьи! Ик1 жери кар яни? Пц1ер квачирбур, ибур вуч жинсер, вуч менсебар я?! Бес квелди ва квехъ галк1анвай ибур, пиц1 авачирбур?» Гзаф мягьтел хьана килигзавай Урди и пиц1 квачирбуруз. «Хъсан хьана гена захъ пиц1 авайди,– дамах гваз ва эркин яз пиц1 квачирбуруз килигзава Урди. Гена, пис-хъсан, захъ жуван пиц1 авайди. И пц1иналди зун са мус ят1ани жуван бинедик кк1анвай. Яъни захъ жуван бине ава». Ахпа садлагьана хъуьрезвайбурун хъуьруьн ат1узва. Абурун чинар гила са гьиссни авачир сумрайриз элкъвезва. «Ажеб инсанар тушни и пиц1 квачирбур,– хиялзава Урдиди.– Гагь ибур хъуьреда. Гагь ибур лал жеда. Ибур кьил акъатдай менсебар туш. Гена хъсан зун ибурукай туширди. Агъзурбура шукур хьурай Халикьдиз!» Урди дамахдивди вичин пц1иниз килигзава. Амма, мусиббат! Гила адан пиц1ни амач. «Гьинва зи пиц1!– шехьзава Урди.– Ибуру туп1ар кягъдай кьван зи пиц1 ц1урурна! Хкваш зи пиц1!» Ахпа аквазва ваз и пиц1 квачир ажайиб ксари ви пиц1 цава кьуна катза- ва. Амма вавай абурун гуьгъуьниз катиз жезвач, налугьуди вал хъварс ацукьнава. Пиц1 квачирбуру, Урдидин пиц1 кьаз, чпин руфунрик кук1уриз алахънава. Амма Урдидивай, ч1ал кьурдавай хьиз, гьарайизни жезвач. Гьа ик1, кич1 кваз, ахварикай кватнай Урди.
А ч1авуз Урди и аламатдин ахварин гъавурда акьуначир. Анжах гила адаз вичин куьгьне ахварин маъна аян жезва. Белки, ада дугъриданни квадарзават1а вичин дибдихъ галаз авай алакъадин гъал?.. Белки, адан пиц1 кут1уннавай тарихдин, културадин, руьгьдин бине пц1ер квачир менсебарин гъиле гьатнават1а? Белки, адан хсуси бине, адан халкьдин бине чарабуру, пиц1 квачирбуру чпихъ кук1уриз ялзават1а? «Иесивал тавур хазинадиз патан иеси акъатда», – лугьуда бубайрин мисалда...
***

Хкахьай къалияндиз мад хъиягъна ц1ай,
Уф хгуда жуьгьенриз руьхъведик кумай.
За хиялар лифер хьиз ахъайда азад.
Къайи къула чим хгуз эгеч1да зи мад...

Регъ патаз ярар ягъна, дагълара йугъ ахъа жез гат1унна. Нуьк1верик гьерекат акатна. Ракъинин сифтегьан нурар дагъларин кьакьан кук1ушрихъ, ахпани агъада авай чархарихъ, синерихъ галукьна. Чими нурар, туьхвенвай ц1ун патав къванцел ацукьнавай, инсандин чинални аватна. Инсан вилер акьална агаж хьана ацукьнавай. Яргъалай ам ксанвайди хьиз аквадай, амма ам ксанвачир. Ам хиялри т1ушуннавай.
Эхирни инсан къарагъна. Инихъ-анихъ кьач1узунар авуна. Ахпа ада жибиндай бап1рус акъудна сиве туна. Спичка ягъзавай гъил садлагьана акъваз хьана. Ада спичка жибинда хутуна. Т1вал къачуна ам цуквал ацукьна са квехъ ят1ани руьхведик къекъвез эгеч1на. Инихъ-анихъ руьхъ къечягъна, адаз ц1ай кумай са шумуд жуьгьен жагъана. Инсандин чиниз разивал чк1ана. Ада гьалтна са жуьгьендикай бап1русдик ц1ай кягъна. Яргъалди ва хушдаказ ам элкъвена кьуд патаз килигна. Дериндай фт1имиз, туп-туп гумар акъудиз, ада пара ширинвилелди бап1рус ч1угвазва...
Ракъинин нурари гила кьуд патал чан гъанва. Нур къугъвазвай патав гвай рагари, цавук т1уб кягъиз к1анзавайбуру гьиз, чпи чпив гьуьжетарзава...
Агъада, дугуна фиринек хьтин гьуьм вац1алай винелди хкаж жезва. Ам вац1ун дере кьуна дагъдин ценерив, таза векьери в акул-кусри къацу авунвай суварив агатзава...
Инсан чархун пелел тик акъвазнава. Яргъалай ам лап къванцин тимтал хьиз аквазва...
Яргъай, са гьинай ят1ани кукуп1ди гьарайзава: « ку-куп1! ку-куп1!» Гуя «Вун вуж? вун вуж?!.»– жузазва ада.
К1ерен вац1ун ван, къал экуьнахъ гена артух хьайиди хьиз аквазва. Амма вац1ук къе хъел квач. Адак къалабулух, са гьихьтин ят1ани кин ква: «Гзаф къекъвейдав гвай т1имилдини квахьда...»– рахазва К1ерен вац1.– Вун гзаф къекъвена, эй инсан. Вун къадим этрускрин ч1ал арадиз хкиз алахъна. Амма ви ч1ал ваз чизмани? Ви диде-буба, ви чил, ви ери ваз чизмани?!»
Инсандиз ак1 я хьи, вич агъзур йисарин залан ахварикай кватнава. Кьуд пад элкъвена, марфадилай гуьгъуьниз чуьхвей хьиз, негъ акъатна михьи ва ц1ийи хъхьанва.
Яргъай килигай касдиз чархал акъвазнавайди дугъриданни тимтал хьиз аквада. Налугьуди, ам и чархухъ галаз сих тир битав са къван я. Налугьуди, инсандин залан хиялри адан заланвал мадни артухарзава, ам мадни гзаф къванциз ухшарди ийизва.
Агъадай, чархувай гуьц1 жез, К1ерен вац1 катзава. Гуя ада инсандиз вичихъ галаз агъадихъди, мублагь уьмуьрдихъди эверзава. Амма чархаллайди тимтал хьиз вичин къараздал мягькем акъвазнава. Авахь, К1ерен вац1! Азаддаказ авахь! Къуй ви йад садрани акьалт1 тавурай. Дагълара жив амай кьван, ви йатар ат1удач. Алад, акахь Каспи гьуьлуьк! Адаз лезги дагъларин саламар михьи йатарин саламар це!
Къуй ви чешме дегиш тахьурай. Ам гьамиша К1ерен вац1ун чешме яз амукьрай. Ви чешмедин михьивал вуна и чархал алай алай инсандал аманат ийизва. Яраб алакьдат1а адалай ви чешмедин михьивал хуьз?!
Вак умудар гзаф кутунва, Инсан!
Ви дагълари. Ви вац1ари. Ви халкьди. Ви хайи чили.
Ви далудихъ галай уьмуьр пара я.
Ви вилик квай уьмуьр ваз ашкара туш.
Далудихъ галай уьмуьр дегишизни геж я, вилик квай уьмуьр ц1ийиз гат1унизни...
Гат1унизни геж ят1а, яраб?

=====
Магьачкъала.
Январь-февраль, 1983-йис.

Из книги "Ночь в Терсепуле". Махачкала,1996.