Посланник желтых небес

Фейзудин Нагиев
ХЪИПИ ЦАВАРИН ИЛЧИ
Профессор Алем Нуак йифен кьулариз рик1ик гьич садрани тахьай хьтин кирк1ир кваз ахварай аватна. Ада вичел са нин ят1ани залан вилер алайди гьасятда гьиссна. Дак1ардай к1вализ къвезвай вацран зурак1 экуьна акъвазнавай касдин хъен – къаралту адан вилеривай са уьтери кьат1уз жезвай. Вучиз лагьайт1а а хъендай вичяйни гьа вацран нурар хьтин экв акъатзавай.
— Ина вуж ава? — къудгунна профессор. Гьеле ахварикай тух тахьанвай вилер т1ушуннат1ани, къаралту адан вилерикай квахьнач, ам юзана.
— Эхирни вун уях хьана, профессор,— ч1ун галай шуьк1уь ван гьатна к1вале. Ада профессордин рик1ив эвел цуц1рухар ийиз туна, ва гьа са легьзедин къене роботдин ванциз ухшар, хъуьтуьл сесини рик1е авай къалабулух садлагьана секинарна.
— Вун вуж я? — секиндиз жузуна профессорди, хъуьцуьган винизна кьуьнтуьк кутуна. Ам вичин вик1егьвилел мягьтел хьанвай: и къаралтудикай адаз к1усни кич1е тушир.
— Зун «Хъипи Цавар» галактикадай «Лимтан» планетдин векил я,— экв акъатзавай хъен хьтин кас кроватдин патав стулдал ацукьна. Адан парталдин нурди к1валин пип1е хъипи пурпу экв туна.
«Яраб и къемедачи вуж ят1а? — хияллу хьана профессор.— Гьинават1ани им зи жегьил къуллугъчийрин зарафат я. Жегьил физикриз ихьтин зарафатар гзаф к1андай зат1ар я. Вучат1ани им садлагьай апрелдин зарафат я абуру заз гьазурнавай…», — кьуьзуь профессор вич- вичикди хъуьрена. Адаз са патахъай вичин дарих ялгъузвал ч1урай и зарафатчи хуш хьанвай. Муькуь патахъай вичиз кардин себеб чир хьунини адак разивилин дамах кутунвай.
— Вуна ч1агьнакьа шаклу фикирар ийизва, профессор. Зун ви къуллугъчи туш. Гьикьван заз къемедаяр хуш ят1ани, я им куь апрелдин зарафатни туш. Зун лимтанэгьли я. Керчекдиз. Вун чилинви хьиз...
«Аламат! — фикирна профессорди.— И мугьманди зи хиялар ахъа ктабдай хьиз к1елзава. Телепатвилин хъсан алакьунар ава идаз…»
— Куь «Космосдин Проблемайрин Институтда» телепат авачирди ваз хъсандиз чида, гьуьрметлу профессор,— мад рахана йифен мугьман.— Зун яргъай, «Хъипи Цавар» галактикадай атанва...
— Ак1 ят1а, вун атун хийир галаз хьуй! — шаклу хъверна профессорди.— Ни хиялнай, икьван яргъал, икьван багьа мугьман чилинвийрикай виридакай хкягъна и кьудкъанни ц1уд йис жезвай кьуьзуь касдиз мугьман жеда лагьана. Жуваз кьисмет хьайи мугьмандал зун шад я.
— Ят1а хъсан,— къудгъуна къарагъна лимтанви.— Вун зи ч1алахъ жезвач, гьуьрметлу чилинви. Гила иниз килиг, алуда жуван шак! — танишсузда вичин хурудивай гъил ч1угуна. Гьасятда адан хурудал телеэкрандал хьиз шикилар куьк1вена.
— Куь Чилин эволюциядин тарих са т1имил рик1ел хкваш,— мугьман вич садлагьана квахьна. Белки, ам вич и вилик квай зурба экрандиз элкъвена. Анжах ара-ара тади кваз экрандал сада сад дегишзавай шикилриз баянар гузвай мугьмандин ванци, ам мукьвал алайдакай лугьузвай. Экрандал Чил арадал атайдалай инихъди девиррин шикилар къвез катна. Гьич такур хьтин илимдинни техника дин къурулушар... Ахпа космосдин девирдин агалкьунар... чилинвийрин... ва мад. — Гьа имни чилинвийрин прогресс я,— мад рахана йифен мугьман.— Анжах абур квел къведалди чилин йисаралди яхц1урни ц1уд агъзур йисан вилик хьана. Гила чи планетадиз – Лимтандиз килиг.— Экрандай гьуьм хьтин икьи хъипи экв ацалтнавай планета акуна. Къизил къум хьтин накьв... Беневш рангунин набататар... Аби-къацу йад... Цав а жуьреда хъипи тир хьи, кьуьзуь профессордиз вичин яшинда чилел ихьтин хъипи ранг акурди тушир.
— Лимтан планетдилай кьуд рагъ, адан планетар-спутникар элкъвезва,— давамна мугьманди.— Са жуьтуьни чарх ягъна кьил кьилел хкведай вахт муькуь жуьтуьнин периоддилай зур чархунин, яни 180 градусдин энгел я. Гьавиляй Лимтан планетдал гьамиша экуь я, мидаим йикъар я.
Эхь... «Хъипи Цавар» и галактикадиз ч1агьнакьа лагьанвачир. Планета ва адан гьава михьиз хъипиди тир. «Къизилдин планета…», — хиялна гьейран хьанвай куьзуьда. Гила адан шаклувал амачир. Гила, налугьуди, ам са гуьзел суьгьуьрдин ахвара авай...
— «Хъипи Цавар», яъни чи ч1алалди «Фа-Ок» галактика Чиливай, Ракъинин системадивай тахминан 120 парсекдин* къакъатнава,— лимтанвидин гафари профессор ширин хиялрикай уяхарна.— Гьавиляй куьн, чилинвияр, анжах 80-100 парсекдин ахтармишунрин сергьятра авайвиляй, чи галактикадикай бей- хабар я. Гьелбетда, за лугьузвай гьар са келимани ваз ц1ийиди ва ч1алахъ тежер кьадар аламатдинди жеда. Амма, гьуьрметлу чилинви, т1алабда, зи гафар дуьз патахъай гьялиз алахь. Гьайиф хьи, чи ихтиярда лап т1имил вахт ава. За ви вири фикирар к1елзава, гьавиляй вавай заз жавабар тагайт1ани жеда. Амма ихтилат фирвал за ви вири суалриз, шаклувилериз жавабар гуда.
Эхь, чавай инсандин лап сирлу фикирар к1елиз жезва. Чавай чи вири гьиссер к1ани жуьреда дегишариз, к1ани патахъди табий ийиз жезва. Чна бедендин чим, ван атунин, ни атунин ва гьиссдин сергьятар лазим патахъди дегишзава. Са гафуналди, чаз къе мефт1един мумкинвилерин вишяй кьудкъанни вад пай табий я. Имни гьелелиг эхир дережа туш,— мугьманди вичин къиб хьтин къайи, ц1алц1ам биц1и гъил Алем Нуакан гъилин далудал эцигна.
— Алай вахтунда чна «Урукул» жуьредин экуьнин йигинвилелай виш гъилера йигинвал авай гимийра аваз Каинатдин бушлухра къекъвез лув гузва. Космонавтар – бушлухэгьлияр гимидин къуша гигина туьк1уьрнавай кьет1ен кабинада жезва. Элкъведай йигинвили арадал гъизвай вири татугайвилер къуша гигина лап зайиф кьадардиз авудзава. И яргъал тир, са шумуд эсиррин рекье бушлухэгьлияр т1акьанвай (консервироватнавай) гьалда мурк1ада жезва. Гимида уьмуьр тухунин къулайвилер ва амай къайгъуяр а ч1авуз тамамдаказ роботрин хивез аватзава.
Яшар? Яшарин кьадардин месэла чавай тамамдаказ гьялиз хьанва. Инсандин къанажагъдин бегьерлу уьмуьр чна лазим атай кьван вахтунда давамар хъийизва. Адалайни гъейри, «Фа-Ок» галактикадин вахт куь вахтунилай саки виш сефердин йигиндаказ физва. Кьулан гьисабдалди, лимтанвидин т1ебии яшар 120 - 150 хъиписар я. Лазим хьайи макъамда чна зигьиндин уьмуьрни яргъи хъийизва. Инсандин тан, яъни адан зигьиндин къалпагъ дегишна ц1ийи хъийзва.
Ви тежрибайрихъ галазни, гьуьрметлу профессор, чун таниш я,— лимтанви къарагъна к1вале къекъвена.— «Инсандин зигьиндин эволюция», «Инсаният мергьеметлу къанажагъдин агакьун», «Зигьиндин уьмуьр давамарун» ва маса ви илимдин важиблу кьилин «зегьметар» чаз иллаки мукьва ва хуш я. Ингье садлагьай себебни им я, вири чилинвийрикай чна вун хкягъунин. Алай вахтунда чилин винел валай гъейри инсаниятдин лап важиблу кардиз мукьва тир алим алач. Амма, чилин йисаралди, вунни кьуьзуь хьанва. Чилин мумкинвилер чаз чизва, гьавиляй чак къалабулухни ква.
Чна Чилин уьмуьрда лап кьакьан дережадин кьет1ен зигьиндив агакьай ксарин саки вирибурун тамам са зигьинхана хуьзва. Амма абур вири гурарин агъадавай к1арар я. Вун исятда виридалай вине акъвазнава. Валай винелди к1арар давам хьун, инсаният зигьиндин гурарай винелди экъеч1ун давам хьун — валай аслу я.
Профессор Алем Нуак гьейран хьанвай. Ам, гъуьлягъдин меци кур авур къиб хьиз, мугьмандин гафари суьгьуьрда тунвай хьиз тир. Лимтанвидин гьар са гафуни, ажайиб махуни хьиз, фикирар чпелди желбзавай. Яргъал уьмуьрдин четин илми тежрибаяр, сирлу ва шаклу хиялар — вири са легьзеда кьуьзуь профессордин вилерикай карагна. Чарадан и хъуьтуьл рахунри кьуьзуь ва зайиф бедендиз жегьилвилиз хас тир вервец1вал хкизвай. Гуя им са гуьзел ва бахтлу ахвар тир. Алем Нуакай гаф акъатзавачир. Налугьуди, мез кьурана сивин къавук кк1анвай. Алем Нуаказ уях жез кич1е тир. Белки, вилер ахъа авурвалди, ам юзайвалди, вири квахь хъийида...
— Ак1 хьайила квез Чилин Уьмуьр фадлай малум тир..,— гаф акъатна профессордай.
— Лап сифтегьан чан алай клетка тесниф хьайидалай инихъ.
— Бес куьн къедалди вучиз киснай? Шумуд йисар я инсаният цавариз ялвар ийиз, вири Каинат туп1алай ийиз чи обсерваторийри са т1ебиисуз са чан алай лишан-сигнал виливхуьз. Амма куьн гьамиша кисна. Гьар са медени цивилизацияди чаз жаваб гудайдахъ агъунвай чун. Ак1 хьайила чун бат1ул хьана. Гьар са зигьинлу цивилизациядиз айру тушни кьван и кар? Зигьиндин стхайрихъ галаз алакъа кут1унун... Ц1ийи-ц1ийи зигьинлу къурулушар жагъурун... Амма куьн...
— Вун гьахъ я, профессор. Куьне ракъурзавай сигналар чна кьазвай. Неинки гьа са сигналар. Артухни алаз... Чна Чилин зигьиндин нурдал ва гьак1ни къвердавай артух жезвай биоэнергиядал бажитвал тухузва. Гьа нетижарин бинедаллаз чна Чилин цивилизациядин ериш, адан эволюция гигизва, ам туп1алай ийизва. Чна тухузвай илимдин тежрибайрин программади чаз Чилин Уьмуьрдик гьи жуьредин хьайит1ани хкуькьун къадагъа авунвай. Куьз лагьайт1а, чаз анжах къецепатан хкуькьун квачир, патан къуватрилай аслу тушир нетижаяр лазим я. Гьар са агалай энтроп-система, ам, гьелбетда, фад-геж вичи вич телеф авунал къведа. Чаз интересни тир кар гьар са системадин къенен агалай къуват — энтропия, ахьтин системаяр чпи чеб телеф авунал гъизвай рекьер, себебар чирун я.
— Бес гила..?
— Гиланди чарасуз кам я. Тавакулдал ихтибардай жуьрэт мад чна хъувунач. Эвелан кьве сефердин тежрибайрин нетижаяр веревирд авурла, чун ихьтин тажуб фикирдал атана: чилинвийрин гележегда са къурхулу макъам алукьзава. Ам гзаф важиблу макъам я. Адалай вири инсаниятдин уьумуьр аслу я. Яъни им инсаниятдин Уьмуьрдин рекьин гирве, кьве рекьин хев я. Инлай анихъ инсаният я гележегдихъ фин, я ам терг жен. Амма, чун мягьтел я, вучиз инсаниятди гьамиша, вири девирра чпиз гележегдин рехъ ваъ, телефдин рехъ хкягъзават1а.— лимтанвиди Алем Нуакан кьве гъилни кьуна ва яргъалди адан вилериз ат1умна. Мугьмандин экуь вилерилай Алем Нуакавай вичин вилер алудиз жезвачир. Ихтилатдин къизгъинвилелай аслу яз, мугьмандин вилера гагь хъипи, гагьни къацу, вили эквер къугъвазвай. Адан, эвелдай къайи хъипер хьтин, гъилерай гила ифин акъатзавай.
— И вахтуни мусиббатдин макъам арадал гъизва, — давамна лимтанвиди.— Эгер и макъам раст ийиз инсаният гьазур тушт1а (ам гьазур тежедайди виликан гъилера чаз субут хьана), нагагь инсанри чпин акьул, фикир санал авуна хатасуз са рехъ, са чара жагъур тавурт1а, Чилел мад еке бедбахтвал алукьда... Ингье, исятда а макъам атанва. Гилани Чилел мусиббатдин катастрофа таххьун паталди чи хкуькьун чарасуз я.
— Зун ви гъавурда дуьз акьунат1а, гьуьрметлу мугьман, чи Чилел цивилизация кьве сеферда арадал атана терг хъхьана… Тушни?
— Эхь, профессор, вун дуьз гъавурда гьатна. Кьве сеферда Чилин цивилизация вичин зигьиндин чагъинда аваз терг хьана. Гьич гелни амачиз... Дуьз лагьайт1а, са бязи гелер, лишанар квелни агакьна. Амма абуру квез жавабрилай артух суалар арадал гъана.
— Куь фикирдалди, а вахт кьабулиз гьелелиг чун гьазур туш. Бес а вахт, чалай аслу тушиз, чарасуз алукьдайла, ам асантдиз алудун патал чи кам гьихьтинди хьурай?
— Т1ебиат вичиз табий ийиз, виликди физвай гьар са цивилизация фад-геж ихьтин вядедал расалмиш жеда. Анжах а вяде бедбахтвилиз элкъведани-элкъведачни, гьа медениятдин вичин хеве ава.
Ам гьазурвилелди къаршиламишун паталди такьатар лазим я. Зурба такьатар. Амма ахьтин такьатар анжах уьмуьрдинни техникадин садхьтин къурулуш авай жемиятдилай гьазуриз алакьда. Герек, а жемиятдин инсаният эдеблу марифатдин, кьакьан кьат1унрин агьалияр жен. Ахьтин жемиятдин система экономикадин ва сиясатдин аксичуьруькрикай азад я. Анжах гьа ч1авуз, гаф сад хьайила, гьукуматривай вири важиблу месэлаяр ва къайгъуяр гьялдай такьатар гьазуриз жеда. Амма, гьайиф хьи, ахьтин еридин жемият туьк1уьрдалди мусиббатдин макъам фад алукьна. Гьавиляйни чи хкуькьун чарасузди жезва.
— Чилел кьве меденият терг хьана лугьузва вуна. Амма пудлагьайдакни куьн хкуькьзава. Чал бажитвал ийидай, чи патахъай важиблу месэлаяр гьялдай ихтияр куьне нивай къачуна? И кар чилинвийрал чпел алукьна, абурухъ галаз санал гьялна к1андачирни?
— Садлагьайди, гьуьрметлуди, Чилин Уьмуьрар чна ваъ, чилинвийри чпи терг авунай. Гилан чи хкуькьун ч1уру ниятдинди ваъ, Чилин Уьмуьр хуьнин ниятдинди я. Чи тежрибайрин эхир макьсад Уьмуьр, ам гьи галактикада ва гьи саягъда кьил ганат1ани, ам хуьн я. Гьа и инсанперес мурадди чаз важиблу их- тиярарни гузва. Им вири галактикайрин Уьмуьр хуьдай Меслягьатдин къарар я. И мурад рик1еваз чна эвелан кьве сеферда, кардин гьакъикъат чир жедалди, къанажагълу ва медени инсаниятдал еке ихтибарна, абурун уьмуьрдик ст1у хкуькьнач.
И умуми мурад патал чи пак везифа — Чилел т1ебиатдин, садрани тикрар техжер хьтин аламат — Чан алай Уьмуьр хуьн кьилизни акъудда. Эхь, куьн, чилинвиярни галаз...
— Яъни Чилел Уьмуьр теснифайди куьн я. Чун лагьайт1а, куь тежрибадик квайбур я ман?.. Чи несибдин сагьибарни куьн я. Чахъ са зат1ни авач... Тушни?
— Сабурлу хьухь, гьуьрметлуди, куь несибдин сагьибар анжах куьн я. Чи мурад уьмуьр терг авун ваъ, ам артухарун я. Эвелни-эвел Уьмуьр куьне, Чилин сагьибри хуьн герек я, ахпани чна. Куьн галачиз кьилди чавай а кар ийиз жедач. Гьич садрани рик1елай алудна к1андач: лап т1имил я чпел Уьмуьр эрел хьанвай планетар. Аквадайвал, вири Каинат санлай къачурт1ани, Уьмуьр гзаф надир шейъ я.
— Вахъ ягъайт1а, Чилел уьмуьр вич-вичелай ваъ, куьне арадал гъайиди, куьне мая кутурди жезва ман? Дуьз лагь: куь хкуькьун галачиз Чилел вич-вичелай уьмуьр эрел жедай шарт1ар алачирни?
Йифен мугьман, гъилер бут-фекьиди хьиз вилик кьуна ацукьна.
— Вич-вичелай эрел хьун лугьузвани вуна? Ам лап шак алай ва четин кар тир. Белки, са мус ят1ани, са гъед-зат1 аватна, шарт1ар дегиш хьанайт1а... Амма, бажагъат... Низ чир хьуй а вахтарин сан? Тахьунни мумкин тир... Яъни кутугай шарт1арилай къулайсузбур гзаф тир.
Чаз Чил вичин минбудагъ гравитациядалди, Ракъинивай вич хатасуз мензилдиз къакъатуналди хуш атанай. Гьавиляй чи тежрибайризни чна Чил хкягъна, адакай чи зурба тежрибахана авуна.
Чил элкъвена сигъ гьалкъада тунвай алпанрин, зурба къванерин к1ват1алар чна кук1варна. Са манийвални амачир Ракъинин нурар, Ракъинин чим гьамишанда мич1ивилини мурк1ари кьунвай Чилик хк1уна. Чилел мурк1ар ц1рана. Амма чилихъ гьелелиг вичин гьава, атмосфера авачир. Ам гьелелиг углекислый газдин гьуьмеда авай. Чна а гьуьмедиз, углекислый газ нез, кислород гьасилдай микроорганизмаяр куьчарна. Нетижада Чилин атмосфера, гьава арадал атана. Чилел Уьмуьр патал герек тир вири шарт1ар арадал атана. Чна чилел эвел набататрин тум кутуна, ахпа чан алай организмадин диб тир сифте клеткадин мая кутуна.
Хейлин вахтар алатна, чи сабурлу тежрибайрин нетижаяр бегьерлубур хьана. Чи зурба т1ебии тежрибаханада лап сая организмадилай гат1унна, т1ебиатдин лап кьилин синифдин аламат агалкьун тир муракаб системадал – инсандал къведалди, вири битмиш хьана.
Ахпа и Уьмуьр артух хьунал, ам къвердавай зигьинлу ва медени хьунал чи вил алаз хьана. Амма Чилел клеткадикай арадал атай инсандин зигьин са кьадардиз атайла акъваз хьана. Абур буйдиз зурба, акьулдиз даязбур хьана. А ч1авуз чилел эрел жезвай вири гьайванар буйдиз зурбабур жезвайт1ани, чилин инсан абурулай гена зурбади жезвай. Чун Чилел, мая паталди, чи планетдилай инсанар гъуниз мажбур хьана. Абурукайни, ингье куьн хьтин зигьинлу ксар, халкьар хьана. Чилел халкь хьайи инсанрин бязи тайифаяр терг хьана, муькуьбур цивилизациядин, меденивилин гурарин агъа к1арара ама. Бязи вахтара абур квел гьалтни ийизва. Тамара, дагълара... Тамун инсанар, живедин инсанар...
Гьа ик1 чаз, лимтанвийриз, чи планетдал уьмуьр арадал атунин сир, чи кьисмет, чи несиб чириз к1анзавай. Уьмуьр эвел; гьик1 тесниф хьанай? Чкадал эрел хьанайни, я тахьайт1а патай гъанайни? Адан эхир синифар гьихьтинбур жеда?.. Суалар гзаф ава…
Белки, куьн, чилинвиярни, гележегдин са береда гьа ихьтин суалрал раст жеда эхир. Къе лагьайт1а, ихьтин суалар Чилинвийрикай сад-кьве алимдин зигьинда ава. Амма абурувай Чилин цивилизациядин рехъ дегишиз жезвач, — лимтанвиди кьил агъузна вичин биц1и гъилеривди к1велер кьуна. Сифтегьан кьве сеферда ч1ур хьайи тежрибайри чун кьадарсуз пашманарна.
Инсаният виликди финивай, зигьин хци хьунивай, илим чагъиндиз атунивай чилэгьлийри чпи чеб терг ийидай рекьер акъудиз алахъна. Де килиг, и кар патал гьикьадар багьа ва муракаб яракьар теснифнават1а! Де килиг, и кар патал дуьнйадин гьихьтин сечме мефт1ер ва такьатар желб авунват1а! Вири къуватар, вири агалкьунар анжах са кардиз – Уьмуьр терг авуниз табийнава! Чна, лимтанвийри, икьван зегьметривди, четинвилеривди тесниф авур гуьзел т1ебиат, инсаниятдин чими ва экуь к1вал тир и биц1и Чил барбат1 авуниз!.. Тажуб кар я! — лимтанвидин хъипи экуьник яру тав акатнавай, адан ванцик са жуьредин зурз акатнавай. — Ингье гила... Пудлагьай сеферда... Ц1ийи кьилелай чна вири тикрар хъувуна. Вуна кьат1изва жеди, профессор, чаз и тежрибаяр эсиллагь ужуз акъваз тийизвайди. Гьавиляй, кьведлагьай гъилера чи тежрибаяр эхирдал кьван тухвайла, чаз чир хьайивиляй, са легьзедин къене шумудни са миллион эсирра тесниф хьайи Уьмуьр пуч хьайивиляй, гила – пудлагьай гъилера Инсаният хуьдай, Чилин Уьмуьрдик хкуькьдай меслят акъудна. Амма чи хкуькь хьунни куь гъилералди, чилинвийрин гъилералди кьилиз акъатда.
Гила вуна фикир це. И сефердани къерехда акъвазна чна виливхуьн дуьз жедайни? Ваъ! Мад чна виликан хьтин гъалат1ар хъувурт1а, Чилин и Уьмуьрни терг жеда. Чилин кьисмет анжах са чилинвийрин кьисмет ваъ, гьак1ни вири галактикадин – Каинатдин Уьмуьрдин кьисмет я. Вучиз лагьайт1а Уьмуьр Каинатдин къене вичи вич ц1ийи хъийидай ва вичи вич хуьдай къанажагьлу система я.
— Чнани Чилел са кьадар серенжемар кьабулзава, — чилинвияр хуьз алахъна Алем Нуак, — чна т1ебиатдин асас чигвал, михьивал хуьнин патахъай женг ч1угвазва. Надир набататар, чилелай квахьзавай гьайванар, чан алай маса зат1ар хуьн паталди «Яру ктабра» къейднава...
— Гьелелиг, гьайиф хьи, а серенжемар лап са муьгъдер я, — Алем Нуакан гаф ат1ана лимтанвиди. — Чилелай гьар са декьикьада вишералди гектарар тамар, багълар гел амачиз квахьзава. Йугъ-къандавай Чилин гьавада углекислый газдин кьадар артух жезва, и кардини чилел чимивал артухарзава ва т1ебиат~ дин барабарвал ч1урзава. Йикъалай-къуз чилин йатар майишатрин ва дуланажагъдин гьашемари агъудиз элкъуьрзава. Набататрин, гьайванрин тум хкатзава. Инсанарни кашакди, азаррикди, дявейра рекьизва. Эгер ихьтин йигинвилелди и гьалар давам хьайит1а, атомдин облучениди ва маса татугайвилери Чил космосдин зарардикай хуьзвай озондин паргъа кук1варда ва чилин Уьмуьр телефда.
— Ак1 ят1а, гьуьрметлу мугьман, чун илаж квахьай гьалдиз атанва ман? Бес чахъ са чарани амачни?
— Эгер са илажни амачирт1а, и рахунарни герек жедачир. Чун и кардик гьич чилинвийрал алукьни тавуна экеч1дай. Чилин Уьмуьр къутармишдай рекьер чахъ бес кьадарда ава. Амма чаз и кар жезмай кьван куьне, чилинвийри, чилин иесийри кьилиз акъудна к1анзава. И кар квез лап герек я. Куь дамах паталди. Куь эрк паталди. Куь сагьибвал субут авун паталди. Гьа ч1авуз чавайни инсандин зигьин, къанажагъ лап вини, эдеблу синифдив агакьна лугьуз жеда. Чи тежрибайрин эхир нетижани чавай ва квевай дамах ийиз жедайди, чи рик1из разивал гъидайди жеда. Гьавиляй чи хкуькьун лап герек кьадардинди жеда.
— Бес, вуна лугьузвайвал, ихьтин хата макъамда гьавая вахт квадарун дуьз жедани? Я тахьайт1а исятда чилин винел а кардиз манийвалдай къуват алани?
— Вахт т1имил ама, ам дуьз я. Амма инал чна квез са жизви куьмек гуда. Чил чна, гьуьрметлу профессор, ви гъилералди к1евяй акъудда.
— Зи гьилералди? — мягьтел хьана профессор. — И кар паталди куьне кьуьзуь зун хкягъна к1андачир. Зун и чилел сад- кьве йикъан мугьман я. Ихьтин важиблу кар кьилиз акъудун паталди жегьил къуватар лазим я.
— Эхь, бахтлу кас, ви гъилералди. И кар патал герекди ви яшар ваъ, ви зигьин я. Чи фикирдалди, алай аямдин алимрикай анжах тек вун, ви институт, и чун рахай, инсаният паталди лап важиблу тир месэлайрал акъвазнава. Ви уьмуьрдин вири рехъ, ви мшгьур илимдин зегьмет и кардин шагьидар я. «Къанажагъ даимламишуникай фикирар» т1вар алаз акъатай лап сифтегьан ктабдилай эгеч1на, чна ви илимдин гьар са камуниз фикир гана. Ихьтин вик1егь ва акьулдиз хци фикирар чилел са алимдихъни авач. Гьавиляй, гьуьрметлу профессор, чи хкягъун вал акъвазна.
— Заз авур тарифрай, сагърай. Амма икьван тарифриз зун дугъриданни лайихлу ят1а, завай лугьуз жедач. Вучиз лагьайт1а вири яргъал йисарин уьмуьр са йис хьиз катна фена. Амма арадал са зат1ни атанач. Гьялай месэлайрилай гьял тавурбур гзаф хьанва. Жавабрилай суалар гзаф ава. Амма рик1 секин туш зи. Ингье зигьин хцизмат1ани, зи са к1вач сурун патал ала. Беден такьат куьтягь хьайи куьгьне машин хьиз ава: къе-пака михьиз акъвазда.
— Несилрин чина ви намус михьи я, — лагьана мугьманди. — Гьелелиг жавабсуз тир ви гьар са ц1ийи суал маса гьялнавай ц1ударалди месэлайрилай, тамам жавабрилай къецин йикъуз важиблу я. Бязи жавабрилай дуьз суалрин хийир пара я.
— Ят1ани а жавабдар везифа патал за жуван кьуьзуьвал гьиссзава, гьуьрметлу мугьман.
— Садлагьайди, эй чилэгьли, ви вилик ацукьнавайдан яшар чилин вадвиш йисар я. Кьведлагьайдини, яшариз вуна артух фикир гумир. Кар алайди ви яшар ваъ, зигьин я.
— Вадвиш йис? — шаклудаказ тикрарна Алем Нуака.
— Вадвиш, — тикрарна мугьманди. — Вуна хъсандиз кхьенай: зигьин вахтуниз табий зат1 туш. Ви теория чна практика, чи к1валахда твазва.
Ви къанажагъдизни ц1ийи къалпагъ, ц1ийи беден герек я. Инсандин мефт1еда кхьенвай информация, инсаниятди асирралди к1ват1завай уьмуьрдин тежриба, я къалпагъдилай, я вахтунилай аслу туш. Исятда вал еке къал ала: ви к1валах давам ая. Гьич са куьнизни килиг тавуна. Са куьнилайни аслу тушиз. Жуван вилик акъвазнавай месэлаяр гьялиз алахъа. Ви къанажагъ инсаниятдиз эбеди яз амукьда. Амма рик1елай, алудмир: мусиббатдин макъамдалди вахт лап т1имил ама.
Алем Нуак гьар жуьредин шаклу хиялри кьуна. Са легьзеда адан руьгьдин фикирарни рик1ин къастар чеб чпихъ галаз бягьсина гьатна.
Вун фадлай рази я, — лагьана мугьманди. — Ви несиб — Инсаниятдин Уьмуьр хуьнуьх — дамахдин ва суваб несиб я. Герек, Чилин Уьмуьр даимди жен! Герек, вунани Каинатдин къанажагълу меденатрихъ галаз, цивилизацийрихъ галаз санал чаз уртах тир месэлайрик пай кутан! — мугьмандин гафари Алем Нуак бейгьуьшди хьиз сустарнавай. Адан руьгь ва беден михьиз и сирлу мугьмандин таъсирдик акатнавай...
***
...Пакад йикъуз Космосдин Проблемайрин Институтди ватандин илимдин дамах, чпин гьуьрметлу профессор Алем Нуак эхиримжи рекье туна...
***
...Алема вилер ачухайла к1валин цлал ракъинин нур къугъвазвай. Гзаф ширинвилелди кьач1узарна ам месин кьула ацукьна. Ик1 к1еви ахвара эхиримжи йисара ам садрани ксаначир. Беден кьезил, фикир михьи тир. Анжах, са важиблу кар рик1елай фейи хьтин, гьинай ят1ани садлагьана пайда хьайи фикирди мефт1едив к1валахиз тазвай.
«Яраб сенфиз вуч ахвар акунайт1а..?» — рик1ел хкиз алахъна ам, амма и рик1ел хкиз алахъуни адан келле гена заланарна, фикирдин кьезилвал гена квадарна. Аламатдин кар ам тир хьи, гьамиша гьар жуьредин са галгам начагъвилер к1ват1ай адан кьуьзуь бедендик къе лувар квай хьиз тир. Ик1 хьун мумкин кар тушир. Алема вилер т1ушунна. «Зун ахвара ама жал?..» Аламат я, вилериз ихьтин хцивал гьинай атана!
«Им вуч чка я зун авайди!» — гьарай акъатна адай. Вич чарадан к1вале авайди ада анжах гила кьат1анвай. Чарадан парталар алаз... Чарадан месик...
— Кас-мас авани? — эверна ада. — Иеси! — амма к1вале секин тир. Анжах дак1ардай къвезвай машинрин ванери им ахвар туширдан шагьидвал ийизвай.
Алеман вилер к1валин цлакай куьрснавай рамкада акьуна. Анай — шикилдай кьве жегьил килигзавай. К1валин иесияр, белки гьабур ят1а?» — фикирна ада. Сусан чина, ири ч1улав вилера бахтлу шадвал ава. Гададин вилерани — к1анивилин ашкъи. Кьведни ажеб чеб чпиз дигайбур я. Гаф авач жегьилвилиз! Эхь. Жегьилвал вич гуьрчегвал лагьай ч1ал тушни!»
Алем кроватдилай къарагъна. К1вачел чарадан чапат1ар гьалсна. И чапат1арни, месин перемарни, налугьуди, Алемал кьуна цванвайбур тир...
Алем коридордиз экъеч1на. Яраб икьван фирягь ч1ехи к1валер нинбур ят1а. Ина са шумуд к1вал авай. Ингье рак ахъазвай к1вал – инаг зурба кабинет я. Цлар ктабрин мацарай ац1анва. Аламат я: кабинетдин дак1ардин патав гвай зурба столдал, агъзурбурукай вичиз чир жедай, папкаяр алай. И папкайра профессор Алем Нуакан уьмуьрдин виридалайни важиблу к1валахар авай...
Гъвеч1и столдални профессордин вичин ктабар ва какахьнавай чарар алай. Амма инал са маса касдин ктабар, са масадан хат1арин чарарни алай. Астрофизикадин илимдин и ктабри ва чарарал алай, тади квай хат1аралди кхьенвай формулайри к1валин иесидин пешедин шагьидвалзавай. И формулайри, гъилин схемайри ва бязи къейдери, абур вири гьеле сечме бегьердал атанвайбур туширт1ани, гьа касдин алахъунрин вик1егьбур, фикирар гегьенш ва деринбур тирдакай лугьузвай.
«И жегьил зи институтда к1валахуниз лайихлу пешекар я, — фикирна Алем Нуака. Яраб ам вуж ят1а..?»
Бирдан Алем Нуакан фикир столдал алай газетди вичелди желбна. Ана са ни ят1ани элкъуьрна яру рангадин ц1арц1е тунвай тазия чапнавай: Тазияда кхьенвай: «Накь чи уьлкведин илимдин даях тир Алем Нуак эхиримжи рекье туна...» И гафари профессордин рик1ик къалабулух кутуна: «Ваъ! им гьик1 жедай кар я... Ина вуч ават1ани са нагьахъвал ава... Са ни ят1ани зун иниз чуьнуьхна гъанат1а, белки?..» Газетда мад, чир жедайвал, са малуматдилай элкъвена яру ц1ар ч1угунвай: «Накь жегьил алим Мела Каун вичин автомобилда аваз авариядик акатна».
«Мела Каун..., — вичи вичикди тикрарна Алем Нуака... — Яраб ам вуж хьурай..? Столдал алай дафтардални и т1вар, ала...»
Профессордин келле элкъвена. Гуя адан мефт1еда генани залан са фикирди вичин парцикай азад жез к1анз алахъзавай. Амма фикирдивай а парцикай хкеч1из жезвачир. Гьавиляй и фикирар кьилиз мадни залан жезвай.
Профессор, пиянди хьиз, галтад жез-жез, мадни к1вале къекъвена.
Бирдан кьил виниз хкажай адаз вичин вилик чинин рангар ат1ана акъвазнавай жегьил акуна. Гьа цлал алай рамкада авай жегьил. Садлагьана кич1е хьайи Алем Нуак вич вичивай квахьна. Вилер акьална ада вилик квай тумбочкадал алай еке будилник-сят вилик акъвазнавайдал ахъайна...
Анжах «зевв-рягъгъ!» авуна гуьзгуь руг-руг хьайи ванци Алем Нуак вич вичел хкана. Адан вилик килигдай буйдин гуьзгуьдикай магьрум хьайи рамка кумай. К1валин чил тирвалди, цава гъетер хьиз, гуьзгуьдин к1усар чк1анвай...
Бедендик са жизви зурзун кумайт1ани, рик1ин туьнтвал кьенвай.
Алем Нуак гьамамдиз гьахьна. Крандай йад ахъайна, ада кьил цик кутуна. Ахпа, дасмал къачуна, йад к1вахьзавай ч1арарал алчудна.
Кьил хкажайвалди адаз садлагьана гуьзгуьдай мад гьа таниш суфат килигна. Амма Алем Нуакак мад мягьтелвал, къалабулух кумачир. Гуьзгуьдай адаз килигзавай жегьилвилин къуват авай къастлу вилер Алем Нуакан вилера, адан бейнида гьахьна...
Гуьзгуьдин кьац1ал «Алем Нуаказ» кхьевай биц1и чар алай.
«Гьуьрметлу профессор, — кхьенвай чарче, — чун бейхабардиз са жегьил чилэгьлидин бедбахтвилин шагьидар хьана. Гададиз чара жезмачирвиляй, чна адан беденда ви руьгь, келледа ви мефт1, ви къанажагъ твазва. Алем Нуак эбедиятдиз хъфена, ам Мела Кауна эвезна. Гила вун Мела Каун я. Чи рахунар рик1ел хуьх. Вахт т1имил ама! Чил хьуьз тади ая! Дишегьли чна чахъ галаз хутахзава. Адаз чара чавай анжах Лимтанда ийиз жеда».
«...Хъипи Цавар... Лимтанвияр... Им ахвар ваъ, гьакъикъат тир кьван…»,— чинивай гъил гуьц1на Алем Нуака ва и макъамдилай гат1унна Мела Кауна. Адан кьилиз пакаман шагьвар хьтин чиг кьезилвал хтанвай...

1979.
*Парсек – Каинатда галактикайрин ва кьилдин гъетерин арада авай мензилар алцумдай уьлчмейрикай сад. 1 парсек 32600 миллиард километридиз барабар жезва.

(Терсепулда йиф. Махачкала, 1996. С.123-134).