(ЗАМЕТКИ ИЗ ДОРОЖНОЙ ТЕТРАДИ)
ТУЬРКИЯДИЗ СТХАЙРИН КЬИЛИВ
(Рекьин дафт1ардай)
ФИКИР АРАДАЛ АТУН
Гьеле 1970-йисара, Одессадин дараматар эцигдай инженервилин институтда к1езавайла, араб студентар тир Йорданви Мугьаммад Хаммадавай ва Сириядай тир Ариф Райедавай, Йорданда ва Сирияда лезгияр ава лагьана заз ван хьанай. Гьелбетда, а хабардал шадни хьанай зун, мягьтелни. Ва гьа ч1авалай зи рик1е чи ватанэгьлияр гьинра ават1а чириз к1ан хьунин къаст куьк1уьннай.
ФИКИР БЕГЬЕРДАЛ АТУН
1989-йисан гатуз художник Имамали Халилова зун Туьркиядай Дагъустандиз атай са мугьмандихъ галаз танишарнай. Ам Балыкесир шегьерда яшамиш жезвай гьа шегьердин патав гвай Кирне хуьруьнви Ибрагьим Афажан тир.
Чна Ибрагьим стхадихъ галаз Туьркияда яшамиш жезвай лезгийрикай, абурун кьилхуьникай, абурун кьисметрикай гзаф суьгьбетарнай. «Туьркияда яшамиш жезвай лезгийризни, — лагьанай Ибрагьима, — лезги културдикай, чи бубайрин накьварал, чи ватанда яшамиш жезвай стхайрин дуланажагъдикай кьве ихтилатнайт1а пис жедачир. Лезги къугъунар, лезги маънияр абуруз акунайт1а, ван хьанайт1а гьикьван хъсан жедай...»
И гафари зи гьевес куьк1уьрна. Зи рик1е Туьркияда яшамиш жезвай лезгияр акваз финин мурад гьатна.
Ибрагьим Афажан Туьркиядиз хъфейвалди, чи арада кагъазрин алакъа хьана. Чна сада садаз чарар лезги ч1алалди анжах латин гьарфаралди кхьизвай. За Ибрагьим стхадиз лезги алтабатни вегьена. А алтабатда кьве тахан шикилдин гьарфарихъ (Къ, Кь, К1 ва мсб.) за талукь шикиларни акалнава. Гьа ик1, Ибрагьим стхадиз къвез-къвез лезгидалди кхьиз ва к1елиз чир хьана.
1992-йисан январдин вацра заз Ибрагьим стхадилай са 10-15 кас маънияр ягъдайбурни галаз Туьркиядиз ша лугьудай теклиф атана. Ада са вацран къене 15 касдин т1уьнни ксун гьана авай лезгийри чпин хивез къачузвайди ва чун сив хуьнин суваррилай гуьгъуьниз атун чпи уьлхуьзвайди кхьизвай.
Гьелбетда, сифте яз чара уьлкведиз, са к1ерет1ни гуьгъуьна туна, фин регьят кар тушир. Низ чида, ана гьик1 жедат1а. Мадни, пулдин такьатрикай дарзавайди, уьлкведа ихьтин къалабулухвал гьатнавайди, рекьера къачагъар авайди...
За гьазурвал акваз гат1унна. «Куьмекар тахьайт1ани, за вири жуван харжийралди кьилиз акъудда»,– фикирзавай за.
СИФТЕГЬАН ЧЕТИНВИЛЕР
21 – май, 1992 йис.
Эвелни-эвел зун рик1кудай ксарихъ (куьмекчийрихъ, яъни, къецин ч1алалди, спонсоррихъ) къекъвена. Лезги медениятдин макан «Шарвили» тешкил хьайидалай къецин йикъалди заз ахьтинбур гьеле жагъанвачирт1ани, белки, фикирнай за, сад-кьве гьаким жагъин, рик1е регьим авай, жуван медениятдихъ рик1 кузвай.
Рекьерин пулар за жувал къачунвайт1ани, виридалайни къал алай четин месэла улакьдин месэла хьана. Улакьдихъ гудай еке пулар (автобусрин иесийри т1алабзавай кьадарда) чахъ, гьелбетда, авачир.
Дербентдин автобусрин паркдин са лезги гьакимдини эвелдай 60 агъзурдихъ киридиз гуз хиве кьур «Икарус» автобус дин къимет, кьве вацра чун инжикли авурдалай гуьгъуьниз, вад гъилера артухарна. Аллагь паталди лагьана к1анда, ваъ лагьанач касди: «300 агъзур эциг, автобус, къачу!»
Улакьар авай маса идарайривайни чаз куьмек жагъанач. Абуруни чи вилик илажсуз шарт1ар эцигиз хьана.
Амма, аллагьдиз шукур, лезгийрихъ туп1ал коммерсантрилай гъейри гьакъикъи кьегьал рухваярни авай. Ахьтинбурукай яз, чал Каспи шегьердин «АРСИ Строитель» т1вар алай эцигунрин кооперативдин кьил Байрамов Арсен гьалтна. И стхади чав гьавайда вичин патай ц1ийи ПАЗ маркадин автобус вугана.
ТЕШКИЛАТ
Маънияр ва алатар ягъдайбур хкягъун за маничи Суьлгьуья Гьажиевадал тапшурмишнай. Гьарнай к1ватай уст1аррикай ибарат тир к1ват1алдин т1вар «Лезгистан» эцигна.
Макьамчийрин регьберни Белиждин «Ая кам» к1ват1алдин кьил кларнетчи Мамедали Агъабалаев хьана.
Ч1агъанчи — дербентви Баба Мирзоев.
Далдамчияр — алидхуьруьнви Заман Алимирзоев ва дербенви Альхан Алиев (чи арада — Ильмитдин).
Орган — кьеп1ирви Нияз Мегьамедов.
Ашукь — чепиви Элдер Жабраилов.
Автобусдин шофер — каспиви Галимов Галим.
Мадни чахъ Каспидай тир Байрамов Росен (автобусдин сагьибдин стха, ада хъсан кьуьлерни ийизвай) ва ялахъви Мегьамедов Мегьамедагъа (Ибрагьим Афажанан мирес) галай.
«Шарвили» т1вар алай Лезги културадин центрдин регьбер яз, за музыкадин коллективдихъ галаз икьрар кут1унна: рекьерин вири харжияр за жува эцигда (гьелбетда, жува акъудзавай "Лезгистан" журналдин т1варц1елай. "Шарвили" центрдин счетдизни пулар анжах за жува ягъзавай), эгер концерт-зат1 гудай мумкинвал хьайит1а, а пул, харжияр хкудна, вири иштаракчийриз ва «Шарвили» центрдиз барабар пайда. Ихьтин меслятдал вири рази хьана.
СИФТЕГЬАН КАМ ПАНЦ1 АКЪАТНА
Эвелдай чун Осетиядай ягъна фидайвал хьана. Амма Дарйалдин дагьардай физвай рекьин хеве чун милицайрин постунал акъвазарна. Рехъ агалнава лагьана. Гьа вилик квай йикъуз Осетиядинни Гуржистандин арадавай вири алакъаяр ат1анвай. Кьибле Осетияда гуржийрин къачагъри осетинар авай са автобусдиз гуьлле гана ва ана авай вири, гьам аял, гьам дишегьли, телефна.
Инсанрин арада авай ихтибарвал ва дуствал квахьун мусиббатдин кар я.
Чун кьулухъди элкъвена.
Инал лугьун лазим я хьи, я Осетияда, я Чечнеда чун милицайри к1усни инжикли авунач (я чна сифтедай и кардиз артух фикирни ганачир). Инжикливилер гьеле чи кьилел къвезмай.
РЕКЬЕ МАДНИ…
«Инсан анжах четинвилера хъсандаказ чир жеда». – Халкъдин мисал.
22 – май, 1992-йис.
Нисинихъди чун Осетиядай Магьачкъаладиз ахгакь хъувуна. Ина чал Туьркиядиз туристар гваз физвай автобусар гьалтна. Гена хъсан хьана чун чал гьалтна. Дахьайт1а гьабурни чун хьиз Осетиядай физ к1вачин хьанвай. Я чазни Азербажандай ягъна фидай рекьер хъсандаказ чидачир.
Улакьчияр чаз чидайбур тир. Чун абурун гуьгъуьна гьатна.
Йиф Сумгайитда акъудна. Азербажанда бензин гьеле ужуз тир – 1 литри 3 манатдай. Амма аквадай гьалда бензиндик мадни са вуч ят1ани квай, куьз лагьайт1а ам цайивалди автобусдихъ тумавар агалтна — моторди тиршер ягъиз эгеч1на.
23-май, 1992-йис.
Экуьнахъ чин-гъил чуьхвена рехъ давамна чна. Автобусдикай чаз рекьин к1вал хьанва. Гьана ксуз къарагъазава. Чи автобусдин моторди са жизви хьиз ч1уру ванер ийиз гат1унна. За герен-герен и кардиз фикир гун тагькимзавайт1ани, амма шоферди «всё в норме!» - лугьуз, зун секинарзавай (белки, чарадан мал жегьеннема! – тирт1а адан фикир?..). Вичин арабадин т1ал арабачидиз хъсан чир хьана к1анда эхир.
Азербажандиз гьахьна — гьар са километр мензилдиз ина, милицайрин постар ава. «К1ус» тагана абурун гъиляй кас, улакь акъатун четин кар я. И кар, квез чидачт1а, абурун адетдиз элкъвенва. («Буьркьуьдан гъиле гьат тавуй, — лугьуда мисалди, — михьиз туп1алай тавуна ахъайич!»). Азербажандин милицайрини чун шуткьунна.
Йиф Акстафада акъудна. Инаг Гуржистандиз мукьва чка я.
Чи вилик кваз физвай «Икарус» автобус а саягъда ац1анва хьи, налугьуди, Дагъустандин вири туьквенрин шейэр, метягьар аниз чимнава. Туристарни вири Магьачкъаладин «Аялрин алем»| («Детский мир») туьквендин карчияр я. «Детский мирда» заз ахьтин зат1ар маса гуз акурди туш. Туьквен гьамиша ич1и тир. Яраб и кар «ч1ехибуруз» аквадай вилер авач жал? Абурув гвай зат1ар «Икарусда» гьакь тавурвиляй, «аял-алемчийри» мад са автобус кьунвай ва гьадазни алаз хьиз пар ягънавай. Инсандин невс я ман ац1ун тийир… Рекье «Икарусдин» кьулухъ галай дак1ардин шуьше акъатна хана.
«ЯРУ МУЬКЪУЬН» КЪАЧАГЪАР
24. 05. 92-й.
Азербажандай Гуржистандиз гьахьзавай гирведал Куьр вац1алай вегьенвай муькъуьз «Яру муьгъ» лагьана т1вар ганва.
Пакаман сятдин 9-даз чун и муькъвелай алуч1на. Таможнидин постунал пуд милица ала.
Хкягъай хьтин жегьил гадаяр алт1ушнава инаг са 30-40 кас кьван. Бязибурун хурудал автоматарни ала, къвалал тапачиярни. Гуьгъуьнай чун гъавурда акьурвал, абур къачагъар тир.
Къачагъри гьасятда вири автобусрал жерме эцигна: ч1ехибурал 300 агъзур манат, гъвеч1ибурал 200 агъзур манат. Ахпа къачагъар са т1имил регьимлу хьана, къиметар 200 ва 100 агъзуррал ахвудна.
Маса гудай зат1-мат1 гвачиз физвай 11 касдикай ибарат тир чи к1ват1алдиз 100 агъур манат к1ват1ун мумкин кар тушир. Гадайрив акьван пуларни гвачир, чпин са 5-10 агъзур рекьин пуларилай къецелай… Автобусдин къенени абурун пек-партал, чпин хсуси зат1ар авай чемоданар, сумкаяр тир авайди. Абурулай къецелай, кьулухъ кьиле, чна запас яз къачур, кьве челег (400 литри) бензинни авай.
Зун къачагърин башчидихъ галаз рахана. Чун, журналистар, музыкантар я, чун Туьркиядиз алвер ийиз ваъ, жуван ватанэгьгьлийрин патав мугьмандиз физвайди я, – лагьана. Чи автобусдиз, чав гвай шейэриз килигайдалай кьулухъ башчиди лагьана: «Заз аквазва, квев зат1 гвач. Батумдиз кьван милицайрин постарилай гъейри квек кецядай кас жедач. Анлай анихъди — куьне жаваб це, гьик1 жедат1а завай лугьуз чидач».
«Ша, — лагьана за галайбуруз, Батумдиз кьван фин чун, анлай анихъ килигда вуч жедат1а».
Амма галайбуру чеб тухуни зун мягьтеларна: абурун гафаралди, къачагъриз са т1имил хьайит1ани пул гана к1анда. Тахьайт1а абуру чаз са кар кьада. (Анжах са касди – Мегьемедагъади, зи пад кьуна).
Гила са масад фена рахаз.
«Ак1 ят1а хьурай! — лагьана къачагърин башчиди, — зун рази я. Це куьне гузвайди». Гьа ик1 жибиндай мад 25000 манат нагьакьа харж авуниз мажбур хьана.
Автобусар кьилди-кьилди физ хата тирвиляй, къачагъри са-шумуд автобус санал рекье твазвай (къачагъ к1ерет1ар мадни авай эхир). Йикъан сятдин 11-далди вахт къачагъри чпин гъуьрч-пулар, гьисабиз акъудна. Ахпа вад автобусдикай ибарат тир карван, кьилени эхирда чпин машинар аваз, рекье туна. Вилик квай ва кьулухъ галай абурун машинра гранатар, пулеметар ва маса яракьар авай. Чидач гъилерик квал акатайвиляй тирни, я чак кич1 кутун паталди тирни, Ц1арагь хуьревай Дух хьтин сада автоматрай Куьр вац1ун а патаз гуьлле гана.
ГУРЖИСТАНДА АРАБАДИН ГИГ ХАЙИЛА
Гуржистандин Каспи т1вар алай шегьердилай са вад километр алатнавай – чи атобус яргъал ч1угур са уьгьуь ягъна, акъваз хьана.
«Гадаяр, агакьна!» — зарафатна Мегьемедагъади, — гила я къачагъарни амач, я куьмекни. Гайи пулни т1ач хьана!»
Регьимлу са улакь гвайдав чи автобус ялиз туна, чун кьулухъди, са хуьр к1вал авай чкадихъди, элкъвена. Мукьваллай хуьруьн т1вар Каспи тир. Чи мурад араба рас хъийидай са уст1ар жагъурун тир.
И арада къачагъарни агакьна. Каспидин патав акъвазна абуру вири карван гуьзет хъийизвай.
Чаз абурувай куьмек ийиз хьанач (пул къачурдалай гуьгъуьниз мад чун абуруз герекзамачир), анжах башчиди зав кьве т1уб кьван авай са перпиц1 вугана. (Гуьгъуьнлай чна са гуржидив ам за к1елиз тунай. Адал: «И нумраяр алай машиндилай гьахъ къачунва. Жужу»,– гафар кхьенвай. Аквадай гьаларай, и рекьера авайбуруз Жужудикай хабар авай.
«Агь ламран хва лам аферист Жужу!»— лагьанай чар к1елай гуржиди,— аквазвани абуру чун, гуржияр, гьик1 беябурзават1а? Гена аллагьдиз шукур, чилел угърашрилай дугъри ксар гзаф ала».
Каспи райондин Квемочала хуьруьнвияр тир Палиошвили Эбзара ва Китишвили Зураба чаз еке куьмекар гана. Абуру чпин машинда аваз чун лап хъсан моторрин уст1ар Мерабан патав тухвана.
Автобус Каспидин автобазадиз ягъна кьуд югъ хьана, амма чаз куьн ина вучиз ава, квез ни ихтияр гана, лагьай кас хьанач. (А автобазадин ч1ехибуруз рик1ин сидкьидай чи еке баркалла къвезва).
Куьгьне гиг жагъурна, токардив адалай лазим кьадардин чкал элягъиз туна. Ахпани уст1ар Мерабав чи автобусдин мотор к1ват1 хъийиз вугана. «Эгер ч1ур хъхьайт1а, зи патав хъша, лагьана ада». Ви гъилер сагърай, уст1ар Мераб! Туьркиядиз фена-хтунни авуна – автобус мад ч1ур хъхьанач.
ЛЕЗГИ МУЗЫКАДИН АЛАМАТАР
Сарп. Таможни.
28-май, 1992-йис.
Экуьнахъ фад чун Батумдиз, гьанайни адан патав гвай Сарп т1вар алай чкадив агакьна. Сарпда Гуржистан гьукуматдин, таможни ава. Виридалайни еке четинвал таможни авай идарадин еке гьаятдиз гьахьун я. Милицаяр ават1ани абур атай автобусрив агатзавач. Къачагърихъ галаз абурун гаф-ч1ал сад я. Атайвалди къачагъри автобусар чпин арада апайзава. Вири Гуржистандай «Гамаржоба!» лугьуз атанат1а, ина «Салам-алейкум!» лагьана к1анда. Инаг мусурман Аджария я. Гьар гьик1 ят1ани, эхирки чаз гьа жуван мусурманрикай куьмек хьанай.
Автобус анжах гьаятдин къенез гьалун патал 20-25 агъзур манат къачузвай.
Гьеле карванра аваз къведай ч1авуз къачагъри чи автобусда са жегьил гада — «бич1о» ацукьарнавай. (Адан т1вар чи арада гьа Бич1о хьана). Ам чахъ галаз лап хьсандаказ акахьна.
И Сарпда чун гьаятдиз ахъай тийиз къалмакъалра авайла, чал гьа Бич1о гьалт хъувуна. Ада, 5 агъзур манатдихъ чун гьаятдиз ахъайдайвал, къаравулар рекьив гъана. (Бич1один ч1ехи стха къачагърин арада гьуьрмет авай кас яз хьана).
Кьведлагьай йугъни атана, чун таможнидин гьаятда аваз, анжах пулсуз чун таможнидай акъуддай кас хьанач.
Амма чав виридалайни зурба яракьар гвай.
Мамедалидин кларнет гьи пулеметдилай усал тир кьван?' Адахъ саки са тупунин гьайбат хьана.
Баба Мирзоеван ч1агъандини яб гузвайбур кфилди сустардай иланар хьиз сустарда.
Заманан далдамдикай мад рахамир. Цавун къукърумар адан вилик са зат1ни туш.
Ильмитдинан къушайривай тамам са артиллериядихъ галаз гьуьжетиз жезвай.
Рэкетиррин, яъни къачагърин, к1ерет1рикай кьве к1ерет1дин ч1ехибур аджарвияр кьве стха — Роман ва Леван тир. Роман чи музыкадал лап гьейран хьанвай. Вичин дустар галаз недай-хъвадайдини къачуна ада чи автобусда са межлис къурмишна. Лезги макьамар, гуржи макьамар ягъиз и йугъни акъатна. «Къе йифиз за куьн таможнидай акъудда,— гаф гана Романа, заз гьич са кепекни герек туш. И музыка бес я!»
Гьа няниз таможнидилай ахъайзавайди анжах кьуд автобус тир. Амма гьар са к1ерет1диз эвел вичин автобус акъудиз к1анзавай (абурун «мажиб» гьанай къвезвай эхир).
Гьа ик1 вири автобусар сада садаз басрух гуз таможнидин варарал алк1ана: эрч1и патахъай Краснодардин туристар авай «Икарус» (Романанди), адан гуьгъуьна мад са «Икарус» адан стха Левананди), чапла патахъай гуржи кегебешникрин «Икарус» адан къвалахъай чи ч1имч1ир ПАЗИК, юкьвайни маса к1ерет1дин са «Икарус» (сифте чав къал хьайи детедин). Гуьгъуьнани са шумуд мад.
Чи автобус виридан арада ч1агъарин юкьваз аватай нуьк1 хьиз аквазвай.
Йифиз милицайрихъ галаз, маса к1ерет1рихъ галаз, таможнидин къуллугъчийрихъ галаз бягьс ч1угуна Романа ва адан дестеди чи автобус вилик кутуна. Са автобусдиз чи виликай рехъ ат1ана физ к1андайла (ам милицайри рекье твазвай) Романан дестедикай сада (Яшади) а автобусдал бензин хъчена ва чахмах (зажигалка) кьуна гьарайна: «Кьулухъди, диде афлана-икайбур! Дахьайт1а за квез ц1ай ягъда!»
Гьа ик1 сада садал автоматар туьк1уьрна, сада садахъ бягьс ч1угуна, а кьегьалри чи автобус вилик кутуна, чун а ц1ун кьулай акъудна. Вучиз Романан дестеди чун паталди (чпиз хийир авачиз, пулсуз) и азият къачунат1а таможеникриз къени еке сир яз амукьна жеди.
А чара гадайрин рик1е дуствилин гьиссер уяхар авурди, пулунивдини къачуз тежер, турунивдини муьт1уьгъиз тежер инсанрин рик1ин къелеяр магълуб авурди, лезги макьамар тир.
СА ЧИЛИЗ И ПАД, А ПАД ЖЕДАНИ?
31. 05. 92-йис.
Пагь, ажеб девлетлу тушни Аджариядин баркаван чил!? Т1ебиатдин къацувал, къеврягъвал, фарашвал вуч я! Рекьин кьве патани чайдин цуькверин бустанар ава. Чи патара тежедай, тропикрин тарар, набататар, цуьквер-кьалар.
Эхиримжи сергьятдилайни са т1имил-шимил инжикли авурдалай гуьгъуьниз чун эхирки а патаз, Туьркиядиз, эляч1на.
Яраб гьукуматри азад инсандин вилик санай масаниз фидайла, икьван четинвилер куьз эцигзават1а! (И четинвилер гена чи пата иллаки зурба я. Белки, къедалдини чи кьут-кьутдал гьавиляй къвезвачт1а?!)
Туркиядиз гьахьзамазди часпардилай къад километри мензилдилай гьалтзавай сифте шегьер Гьопа я. Чи Дагъустандин Огни хьтин са шегьер я ам. Амма иниз акъатайла ак1 жеда хьи ваз, гуя вун махарик квай вилаятдиз акъатнава. Инин булвал, ихьтин варлувал — чи патара вилиз акур к1валах туш. Кьве виш метри алай кьван са куьчеда белки агъзурдалайни артух туьквенар ава жеди. Чебни гьар жуьре мятягьривди сиве-сивди ац1анва. Бананар, ананасар, помидорар, афнияр — къе салай ат1ай хьтинбур. Алук1дайбур авай туьквенар. Майишатда ва дуланажагъда лазим жедай алатар, къаб-къажах авай туьквенар. Ина к1анзавайди анжах тамашдай кьве вилни жибин ац1ай пул я. Вични чи к1арас манатар ваъ, американ долларар, я тахьайт1а туьрк лирар (туьрквери пулуниз «пара» лугьуда).
Туьркияда вири дараматар, туьквенар, заводарни фабрикар, ч1ехи пай чил (илимдин — тежрибаяр тухузвай институтрин чилер ва гьукуматдиз лап важиблу маса терефар квачиз) кьилдин ксарин хсусият я. Гьавиляй ина булвални ава. (Чна къ;ни, чил кьилдин ксарив гайит1а, чун гишила рекьида лугьузва. Анжах са кардал ак1 лугьузвайбур гьахъ я: гишила рекьидайбур зегьметчи халкьдин кьамал ацукьнавай, чпи мал гьасил тийизвай, зилиярни зибилар я. А язухар дугъриданни регьятдаказ чпин жибинриз авахьзавай дуллухдикай магьрум жеда. Амма зегьметчи халкьдивай вичивай вични хуьз жеда, артухан, мал базардизни акъудиз жеда. Бул хьунивай къиметарни чпин чкайриз хкведа. Амма низ герек я вири паталди жезвай а булвал? Анжах са чпиз хьайила, бес я ман! Ик1 азаддаказ алвердиз, маса гуз-къачуниз, са манийвални тавуна, рехъ гузвай и Туьркия са ц1уд йисалди буллухдиз элкъведайдал са шакни алач.
Балыкесирдай лезги стхайри Гьопа шегьердин полициядин идарадиз чи патахъай зенг ягънавай. Амма полициядин къуллугъчийриз садлагьана чун жагъаначир. Йиф юргъ къвазвайди тирвиляй, чи автобусни са мурт1а акъвазарнавай.
Пакад йугъ чна Гьопа шегьерда, адан базарра къекъвез акъудна, негъениз Балыкесирдиз мад зенгна. Ибрагьим Афажан чи гьарайдиз Трабзондиз тана, чун чал гьалтна.
ТУЬРКИЯДИН И КЬИЛЯЙ А КЬИЛИЗ
Балыкесир шегьер Туьркиядин лап ат1а кьиле, яъни мегъ (рагъак1идай) пата ава. Гьопадилай эгеч1на Самсундал къведалди уьлчуь Ч1улав гьуьлуьн кьер кьуна физва (туьрквери адаз Къарадениз лугьуда). Аку тарихда гьихьтин аламатар жезват1а: зурба гужлу гьукум хьайи виликан Византиядин чилер, шегьерар къе Туьркиядин хсусиятдиз элкъвенва...
Туьркиядин рекьер Урусатдин рекьерилай я гьяркьуьни туш, я ц1алц1амни. Анжах рекьерал рекьин къаразар — милицаяр (ина абуруз «полисар» лугьуда) эсиллагь алач. (Азербажандин ва Гуржистандин т1алабчи милицайрикай аллагьди хуьй!) Туьркиядин полисар чпин махсус улакьра аваз къекъвезва. Герек чкадал ахъвазда. Герек гаф лугьуда. Авари-зат1 хьайивалди, абур гьасятда акъатда. Тахьайт1а алазни алачиз рекьевайбур инжикли ийидач. Кьве агъзур километрдихъ агакьна фена чун, амма вири кьве сеферда полисри акъва- зарна. (Гьа йикъарни Туькиядин ц1ийи гьукумдардин куьмекчи хкягъзавай сечкийрин йикъар тир. Анин полисризни еке гьарфаривди «Лезгистан» кхьенвай плакатар алк1урнавай чи автобус игри таблигъа тухузвай са к1ват1ал хьиз жезвай. Гьавиляй абуру чун рекье мадни инжикли тахвурай лугьуз чаз плакатар алудун меслятна. Чна гьак1 авуна. Дугъриданни чун рекье мад ахкъвазар хъувунач).
Амма фу-зат1 нез, ял ягъиз акъвазай берейра, чи автобусдал алт1уш жез, т1уб туьк1уьрдайбурни кими тушир: «Имни физвани?» Автобусди соляркадал ваъ, бензиндал к1валахун абуруз гзаф тажуб кар тир.
Самсундиз агакьиз са т1имил рехъ амаз акъвазарай полисри чи гадайривай са макьам ягъун т1алабна. Мамедалиди кларнетдай, Бабади ч1агъандай, Замана далдамдай туьркверин «Мавин» т1вар алай макьам ягъайла полисривай секинвал хуьз хьанач. Абур мани ягъиз-ягъиз кьуьлуьк экеч1на.
Са полисди заз рекьин къерехдиз гьуьлуьн къантардал эверна, Тикдай агъада авай къацу фараш там, кьекьемрик вил хьиз чилавц1арц1ик акахьзавай Ч1улав гьуьл къалурна, завай ада жузуна: «Гьик1 я, аркадаш (дуст), гуьзел яни чи Туьркия?»
«Эхь! — жаваб гана за жуваз чидай т1имил гафаралди, — Туьркия гзаф гуьзел я. Амма, гьайиф хьи, аркъадаш, ваз Лезгистан акунач. Анин гуьзелвал масад я!»
ТАРИХДИН ГЕЛЕР
XI асирдин эвелрай Юкьван Азиядиз атай туьркверин жуьрба-жуьр тайифайривай, Къавкъаздиз атай туьркменрин са тайифа тир огъуз туьркверивай ва Юнанистандиз (Грециядиз) атай селжук туьркверивай чпиз зурба гьукуматар тешкилиз алакьна. Чпин лапагрин суьруьяр, маларин нехирар, балк1анрин рамагар хуьн паталди Къавкъаздин суварилайни т1уларилай, Ант1алдин (Анатолиядин) дуьзенрилай хъсан чкаяр гьинай жагъурай! Кьурай т1вал сухай чкадайни бегьер гъидай баркаван чилер кефердихъай Ч1улав, кьибледихъай Лацу, мегъдихъайни Эге ва Мармар гьуълери чуьхуьзва.
XIV асирдалай XX асирдин эвелралди Туьркия Османлуйрин империя тир ва адак Балкан полуостровдин, кефер Африкадин ва Мукьва Регъпатан (Ближний Восток) гьукуматарни акатзавай.
Османлуйрин пачагьлугъ фадлай к1ватнава. Адан пацук хьайи гьукуматарни азад хьанва. Амма къ;ни туьркверин таъсирлувилин гелер а уьлквейрин гьам архитектурада, гьам културадин маса терефра амазма.
Туьркия садлагьай гьукумат я милли-адазвилин женгина вичиз 1923-йисуз (октябрдин 29) азадвал къазанмишай.
Туьркиядин республика къуватлу ва девлетлу гьукумат яз ч1ехи авуник Мустафа Кемаль Паша Ататюркан (баркаллу гьукумдар ва сифтегьан президент) ч1ехи пай ква. Гьавиляй вири Туьркияда Ататюрказ авай гьуьрметни масад я.
Историядин са гзаф алимри гьисабзавайвал, гьеле Гъвеч1и Азиядиз (яъни Ант1алдиз — Анатолиядиз) туьрквер пайда жедалди а чкадин халкьар (хаттар, урартар, хурритар, ахпани каскеяр ва мосхар) алай вахтунин къавкъаздин халкьариз (абхазриз, адыгриз, гуржийриз, лекриз, чеченриз) мукьва тир.
Са девирда туьрк миллетчивилин панагьри къадим хеттар — абур туьрквер тир лугьуз ван акъудна, амма са ери-бинени авачир и зенд яргъалди фенач. (Къ;ни а къундармадин шагьид яз Туьркиядин еке банкарикай са банкунал «Этибанк», яни «хеттрин банк» т1вар алама).
ТУЬРКИЯДИН БУЛВАЛ ГЬИНАЙ Я?
Эхиримжи са вад-ирид йисуз туькверин экономика, яшайиш акваз-акваз вилик фенва. Зи фикирдай, и кардиз вичин кьет1ен себебар ава.
Сад лагьайди: саки вири к1валер, дараматар кьилдин ксарин хсусиятар я. Чил, тамар, ник1ер — вири кьилдин ксаринбур я. Гьукумат вичин ч1ехи месэлайрал алахънава. Куьлуь- шуьлуьйрал херде жезвач. Мадни, гъукуматди халкь вичин экономика идара авуник йигиндаказ кутунва. Гьелбетда, гьар са иеси вичин дараматдин гьар са капаш кьван чкадилай, вичин чилин гьар са ч1иб алай кьван чкадилай жезмай кьван гзаф менфят къачуз алахъзава. Гьар са касдин малдикай я эхир гьукуматдин девлетни ибарат жезвайди! (Амма Урусатда маса таблигъа тухузва: чилер кьилдин ксарин хсусиятдиз вугана виже къведач! Якъин я, вичин чилел зегьмет ч1угвазвай азад уьздендиз гьаким накьни герек авач къ;ни). Туьркияда коммунизм туьрк1уьрда лугьуз махариз яб гузвач. Вирида к1валахзава. Вад-ирид йисавай аялдини йад маса гуз, к1вачин къапар михьиз, абуруз ранг ягъиз, маса к1валахар ийиз, чпиз пул къачуз чирзава.
Кьведлагьайди: (месела, Ирандилай тафаватлу яз) Туьркия диндин мавгьуматдилай диндин азадвилел эляч1нава. Ана са диндизни къадагъавал, аксивал авач. К1андат1а кап1 ая, к1андачт1а ийимир — жебирвал авач.
Мадни. Европадизни, Регъпатазни мукьва тирвиляй, Туьркиядик абурун кьведан таъсирни ква. Туьркияди Европадиз вичин варар гегьеншдаказ ахъайнава (белки, гиртдан). Порнограф журналар, газетар, фильмаяр, эркекри чпин гьуьрс элякьардай к1валер — ибур мусурманвилин къанажагьдихъ галаз дуьз кьазва лугьузни жедач.
ЛЕЗГИ, АМ ГЬИНА ХЬАЙИТ1АНИ, ЛЕЗГИ Я
Туьркияда вири туьрквер яз гьисабзава, яъни официал документра маса миллетар къалурзавач. Ак1 яз хьайила къайгъуярни авач: маса ч1аларалди ктабар, радио- ва телегунугар лазим къвезвач. Анжах Туьркияда миллетдиз ст1у килиг тавуна (гьи миллет к1ант1ани хьуй), лайихлу кас къуллугъдин рекьяй лап виниз тир дережайрив агакьзава.
Туьркияда Дагъустанда хьиз диндин суьнивилин хилез къуллугъзава. Регъпатан ва юкьван Ант1алда саки ругуд миллиондихъ агакьна шагьи рекьиз къуллугъзавай алавитарни ава. Туьркияда туьркверилай гъейри са гзаф, маса миллетарни ава: куьрдер (регъпатан районра), эрменияр (ч1ехи пай Истамбулда), юнанар (грекар), чувудар, черкесар (иллаки Балыкесир вилаятда), лазар, мусурман гуржияр (Бурсада) ва са гзаф масабур.
САЛАМ, БАЛЫКЕСИР!
5-июн, 1992-йис.
Къе сятдин ц1удаз чун Самсундиз, негъенин сятдин ругудазни Болудиз агакьна. (Самсундилай эгеч1на рехъ гьуьлуьн къерехдай Туьркиядин юкьваз физва). Болу шегьердив агакьдалди са хуьре рекьин къерех тирвалди маса гуз вирт1ер эцигнава. Кьуд пад цуьк акъуднавай къацу гуьнеяр я. Болудагъ гьуьлелай 900 метрдин кьакьанда ава. И чкаяр Куьр-огълидин (Куьрвидин хцин?) макан тир лугьуда.
Автобусрин са пендал йиф акъудна, экунахъди чун мад рекье гьат хъувуна.
6-июн.
Къе пакаман сятдин иридан зураз гзаф четинвилерай акъатай чи ракьун балк1ан, чи ПАЗ — 56-22 автобус (Туьркияда автобусриз, машинриз арабаяр лугьуда, шофердиз — арабачи) Балыкесир шегьерда Эрнек куьчеда авай кьве мертебадин еке к1валерин вилик акъвазна. «Шукур Аллагьдиз, чун агакьна»,
— лагьана Ибрагьим-Афажана.
Чун к1вализ гьахьна. Садлагьай мертебаяр эркек мугьманар патал чара авунвай. Дишегьлияр кьведлагьай мертебада авайвиляй, чахъ галай дишегьлидиз винелди теклифна.
К1вале чун виливхуьз са ц1уд-ц1увад кас итимар ацукьнавай. Чахъ ва чна хуш-беш, жузун-качузун авуна, сад садахъ галаз таниш хьана. Ибрагьим-Афажанан уьмуьрдин юлдаш Муъминат бахади шадвилелди ва чина берекат аваз чаз «Куьн атуй — Рагъ атуй!» — лагьана.
БАЛЫКЕСИР ВИЛАЯТДА ЛЕЗГИЯР
«Балыкесир» — бязибурун лугьунрай «балугъдин кьил ат1ут1» ва я «балугъ есир», яъни балугъар гзаф авай чка лагьай ч1ал я. Виликдай дегьзаманайра и чкадилай физвай вац1ара гзаф балугъар жедалдай.
«Гьеле Османлуйрилай вилик Карасы Оллары бейди, юнанривай къакъудна, Балыкесирдикай вичин бейлик авунай», – ихтилатзава Шефик Челик лугьудай Кирне хуьруьнвиди.
Балыкесир шегьерда 300 агъзур агьали ава. Шегьер Туьркиядин мегъпата (рагъ ак1идай) гуьнедин чинал ва ценерив эк1яй хьанва. Ина гзаф миск1инар ава. Цавуз сух хьанвай абурун минаретар лап рипер хьиз аквазва. Шегьерда, регъпатан фарашвилихъ гекъигиз жедачт1ани, къацу тарар, багълар ава. К1анч1ал т1уб кьван ири хатрутар, зейтунрин тарар, п1инидин, хутун, ичин тарар. Кьуд пад магьсулрин ник1ер я. Гьавадиз ва т1ебиатдиз килигайла Балыкесир вилайат Лезги паласайриз ухшар я. Белки, гьавиляй Лезгистандай куьч хьайи сифтегьан мугьажирар, и чка хкягъна, ина ацукьнай жеди.
Туьркияда жувал гьалтай лезгийривай чир хьайивал, абурукай ч1ехи паярин ата-бубаяр аниз 1877-йисарин бунтарилай гуьгъуьниз акъатна. Лезгияр иниз, зи фикирдалди, са шумуд девирдин лепейрик кваз атана:
I. 250-260 йисан вилик, 1730-йисара – Гьажи Давудан женг к1аник акатайла. (Кьилдин ханлухар сад авуна Лезги гьукумат тешкилдай мурад аваз, Иранлуйрихъ галаз дяве ч1угвазвай Гьажи Давудаз а девирда я урусривай, я туьркверивай куьмек жагъаначир. Мегъпатай регъпатаз фидай лап важиблу рекьел мад са ц1ийи азад гьукумат хьун я Урусатдин, я Туьркиядин, я Персиядин интересрихъ галаз кьазвачир. Гьавиляй, вири садхьана, абуру Гьажи Давудан кьушун кук1варнай. Гьажи Давуд вични амалдалди туьрквери есир кьунай ва Кипр къураматда дустагъна.
II. 100 – 150 йисан вилик:
а) 1837-йисара Гьажи Мегьамедан регьбервилик кваз К1еледа (Къубада) кьиле фейи женгер магьлуб хьайила.
б) 1860-йисарилай (шейх Шамилан женгер магълуб хьайидалай гуьгъуьниз).
в) 1877-йисуз Лезгистанда къарагъай бунтарилай гуьгъуьниз.
III. 1918 – 1937-йисара. Октябрдин инкъилабдилай кьулухъ 1925-1930 йисара, кулакар я лугьуз, зегьметкеш лежберар суьргуьнриз акъуддай вахтара ва 1936-1939 – репрессийрин вахтара.
IV. 1940-1945 йисарин дявейра ва гуьгъуьниз.
Гьажи Давудан девирда ва II- лепейрихъ кваз куьч хьайи лезгияр, зи фикирдалди, тамамдаказ туьркверик акахьнава. Абуруз милливал, ч1ал бажагьат чизма.
Анжах II ва III – лепейрихъ галаз лезгийрин пуд- ва кьудлагьай несилриз лезги ч1ал чизма.
ЗИ К1ВАЛ — ЗИ КЪЕЛЕ
Туьркияда шегьерра саки вирида хсуси к1валер ик1 эцигда: дерин хандак1 ягъна, чиле къазмадин (подвалдин) цлар бетондикай цада. Винелайни къав к1аникай кьуларикай к1алуб расна, жими бетон цана, к1евда. Ахпа винелди арматураяр акъудна, бетондин стунар хкажда. Садлагьай мертебадин къавни мад бетондикай хцада. Мад винелди арматураяр ахкъудна бетондикай тахтадин к1алубра стунар хцада. Кьвед-, пуд- ва мадни виниз мертебаярни (веледрин кьадардиз килигна) гьа ик1 давамарда. Цлар керпичривди ац1урда. (Балыкесирда заз акур керпичар гзаф т1еквенар авайбур, жансузбур тир). Гурарарни элкъвез-элкъвез бетондин к1арар цларик кутаз гъида. Адет яз, к1аник жув, винел аялар, абурун винелни хтулар яшамиш жеда. Лазим атайтГа кьуд- ва вадлагьай мертебаярни хкида. (Гьавиляй дарамат к1анелай эгеч1на винелди арматураяр кваз жанлудаказ гъизва). Ик1 хьайила, садлагьайди, вири хазан-тухум санал жезва. Им гьи патахьай хьайит1ани куьмек я. Кьведлагьайдини, такьатар кьенят авун жезва. Туьркияда чил гзаф багьа я. Амма, гьи патахъай чп1ер ягъайт1ани, зи фикирдалди (зунни са вахтара эцигунардай инженер тир эхир), и саягъда чпи-чпиз эцигзавай к1валер кьве мертебадилай винизбур еридиз мягькембур бажагьат жеда.
Туьркиядин лезги хуьрера к1валер чи ярк1и патан к1валер хьиз эцигда. Кьве гьавайринбур. Бязи к1валерин садлагьай гьаваяр т1имил аск1ан жеда. (Ана малар, лапагар хуьда). Къавар кередалди (черепица) к1евда.
ТУЬРКИЯДА ЛЕЗГИ СУФРА
К1валин иесди к1ват1 хьанвайбуруз мугьманар артух инжикли ийимир, абуру ялар акъадаррай лагьанайт1ани, я чавай ял ягъиз, я к1ват1 хьанвайбурувай хъфиз жезвачир. Саки виш йисарилай, садра хьанвай ихьтин зурба илифун чун вири паталди гзаф ажайиб тир. Лезгистандай, чебни гьарма сад са хуьряй, 11 кас атанвай эхир. Ц1усад касдив ц1усад жуьре хабарар гвай. Ихтилатар ширин ва къалин хьана (ихьтин ширин ихтилатриз чкадин лезгийри «мегьабет авун» кар чиз лугьузва).
Суфрадал эвелдай чаяр, ахпани хуьрекар атана: як1ун къавурма, дуьгуьд аш, афни-помидор (чкадин т1вар т1амат1ис) насу, хкянек ва суфрадин мешреб — зейтунар (Туьркияда суфрадал ички гъун мешребсуз ва эдебсуз кар яз гьисабда).
Жув таниш хьайивал, гьуьрметлубур, заз куьнни абурув са- садав танишариз к1анзава. Анжах куьне зи суьгьбетдин са бязи яргъивилериз, галай-галайвилериз тегьне ягъмир. Им за кьасухдай ч1агурзавай эдебиятдин са эсер туш. Им заз квехъ галаз ийиз к1анзавай ахъа ихтилат я. Белки, квекай садаз кьванни Туьркияда авай лезги жемятдикай вичин мукьва-кьили, мирес-варис, акьраб жагъин.
Ша за куьн эвелни эвел к1алин иесидихъ, чаз, Туьркиядиз ша лагьана, теклиф ракъурай Ибрагьим Афажанахъ галаз танишарин.
Гьажи Ибрагьим Афажан (56 йис) — Умаран хва, Умар — Мегьамедан хва, Мегьамедни — Шейх Ибрагьиман хва тир. Тахминан 130 йис идалай вилик ялахъви Шейх Ибрагьим Лезгистандай Балыкесир вилаятдин Кирне хуьруьз атанай. Ам кьве сеферда гьаждал Меккадиз фена хтана. Адан уьмуьрдин юлдаш Муъминат Ст1алрикай я. Абурухъ кьве гадани са руш веледар ава. Гьажи Ибрагьиман стхаяр Мегьамед ва Нуруллагь Афажанарни Балыкесирда яшамиш жезва. Гьарма сад бажарагълу са пешедин са хазандин сагьибар я. Афажан абурал Туьркияда акьалтай лак1аб (туьркдалди «сояда») я.
Неждет Четин (51 йис) — сивин т1вар Гьуьсейн Ходжа. Кирне хуьряй я (хуьре вичин к1валер ама. Ник1ер масадав кирида вуган- ва). Вич хазан галаз Балыкесир шегьерда яшамиш жезва: диде Саигьат (вичин! гафаралди адан «81 сав я»), уьмуьрдин юлдаш — Гьалиме. Машинралди алвердай хсуси туьквенар ава адаз Балыкесир шегьерда.
Гьусейн Ходжа бубад патай ц1елегуьнрикай, дидед патайни Ст1алрикай я. Саигьат дидедин бах Телли пакъал Пирабдуллагьдинни Кевсеран руш тир. Дах Абдулт1айиб Шихбубадин хва Туьркиядиз 1870-йисара вичин биц1и вах Жамилатни галаз Ст1алдилай атанай. Туьркияда Абдулт1айибазни Теллидиз Саигьат (Саибат), Сапия т1варар алай рушар ва Шихбуба, Агьмед т1варар алай гадаяр хьана. Абдулт1айиб «сефербейлик» заманада жуьмя куп1унилай гуьгъуьниз вичин к1вале ягъна кьенай. (Урусатдинни Туьркиядин дяве хьайи, Къавкъаз муьт1уьгъарунин дяве куьтягь хьайи 1860 – 1880 йисарин къиргъиндиз Туьркияда авай дагъустанвийри «сефербейлик» девир лугьуда. Вич черкесрин князь Сефер-бей Зан, Туьркиядин армиядин паша, армиядин ва политикадин карчи, Урусатдиз акси женгера вири дагъвияр агудиз алахънай; адан мурад садалайни аслу тушир Черкессия туьк1уьрун тир).
Зи фикирдалди, Абдулт1айибан буба Шихбуба Кьулан-Ст1алрин агьали, П1ирерин тухумдикай тир Пир-Гьажи Шихбуба (Пир-Гьажи Рагьиман хва) тир. Дагъустанвийри Урусатдин пачагьлугъдихъ галай тухвай 1877-йисан женгерин иштаракчи хьайи ам имам Гьажи Абдурагьман Сугъратлиди туьк1уьрай «Ирид алимдикай ибарат шурадин» Куьре округдин патай хкягъай векил тир. Дербентда куднай. Етим Эмина вичин 1877-йисан бунтариз кхьей шиирда бунтарин иштаракчийрин жергедай яз «Шихбубади ч1угур азабдикайни» лугьузва.
Гьуьсейн Ходжадин дах Садикь, Гьасан Чавушан хва, Ц1елегуьнрикай тир. Гьасан Чавушан дидедиз Жгъа-диде лугьудай.
Садикьазни (адаз Аллагьди рагьметар гурай) Саигьатаз, кьуд гадани (Гьасан Ходжа, Гьусейн Ходжа, Агьмед Ходжа, Мегьамед Ходжа — вирида диндин рекьяй еке мектебар куьтягьнава) кьве руш (Муъминат — Ибрагьим Афажанан уьмуьрдин юлдаш, Кевсер) хьана. Веледар вири Балыкесирда, чпихъ хазанар хьана, яшамиш жезва.
Зун Гьуьсейн Ходжадин берекатлу хазандиз мугьман хьана. Эге гьуьлуьн къерехда авай гуьзел имарат хьтин адан виллада чна ширин суьгьбетрихъ гатун куьруь йиф акъудна.
Гьайдар Къача, Селиман хва (45 йис) Ц1елегуьнрикай Гьайдаррин тухумдикай я. Кирне хуьре яшамиш жезва. Лежбервалзава. Ник1ерихъ гелкъвезва. Мал-лапаг хуьзва. Гьайдараз кьве гада ава. Кьведазни хъсандаказ лезги ч1ал чида.
Суави Ада Жаферан хва, Мустафадин хтул (50 йис). Кьеп1иррикай я. Ракьун уст1арвилин пешедал кьилхуьзва. Кирнеда уьумуьрзава.
Веледар — Агьмед, электроникадин инженер Алманияда (Германияда) Кёльн шегьерда яшамиш жезва. Рушар Айфер ва Билге эвлеяр я (яъни эвленмиш хьанва). Виридаз дидед ч1ал чида. Адан ч1ехи стхаярни — Суьрейя (63 йис), Мегьмет Сизайин (58 йис) — Балыкесирда яшамиш жезва.
Зияэтдин Буракь Бекиран хва, Къурбанан хтул (56 йис). Зияэтдинан дах Бекир Туьркиядиз, 12 йисавай гада яз, дидедихъ галаз Кьеп1ирдилай атанай.
Зияэтдин абейдиз (Туьркияда сада «абей» лугьуда) истулар, къаравутар илигдай хсуси уст1архана ава. Адан кьве гадани са руш (Мегьамед, Мурад, Хатиже) вири Балыкесирда яшамиш жезва.
Зекяйи Дуан Яшаран хва. Ч1ехи буба Абдурагьим эфенди Куьре магьалдай тир. Зекяйи механик я. Балыкесирда яшамиш жезва. ;
Вагьтеддин Гьанай Алиман хва (58 йис), ч1ехи буба Гьажи-Агьмед Кьеп1ирдилай атана. Вагьтеддин абейдиз 3 гадани 2 руш ава. Гадайри (абуруз лезги ч1ални хъсан чида) вирида хъсан к1елнава: Инал гьакьукь я (юрист), Уьнсал Трабзонда инженер я, Мурсалакай электроникадин инженер жеда. Эмела к1елнач, ам зи дуст Магьсудан уьмуьрдин юлдаш я. Муькуь руш Мерал араб ч1алан муаллим я. Уьнсала туьрк ч1алалди шиирар кхьизва. Ада чи журналдихъ галаз алакъа хуьда лагьанва.
Фегьми Салаш (54 йис), буба Юнус ина хана (82 йиса ава сагъ ама), Гьамзатрикай я. Бинедин хуьр рик1ел аламач. Гьамзат буба, аял яз, дидедихъ галаз атана (дидедиз Нине хала лугьудай). Гада Мегьамед проектар ч1угвадай инженер (мугьандис) я. Рущ Гуьннур Бурса шегьердин университетда математикадин муаллим я. Ам арабдик гъуьлуьк ква. Гададизни, рушазни (гьатта рушан рушазни) лезги ч1ал чида.
Гьажи Мегьамед Эсер. Яшар 53 йис ят1ани ам лап жегьил яз аквада. Дидед патай ст1алрикай я, бубад патай — ц1елегуьнрикай. Балыкесир шегьердин къерехдив кьве мертебадин къелеяр хьтин к1валера адаз чун мугьман хьанай. Гьажи Meгьамедан уьмуьрдин юлдаш Гьилмия чин ачух милайим дишегьли я. Адаз лезги, зазни туьрк ч1алар чидачирт1ани (ам югослав туьрк я) чун гьа чидай гафаралди, ишарайралди рахазвай. Абурухъ са гадани са руш, рушан патайни цуьквер хьтин кьве хтул рушар ава: Дилай ва Пелин.
Гада Гьакан аскервиле ава, лейтенант я. Ам гьеле субай я (27 йис). Лезги ч1ал чидач. Руш Жананаз лезги ч1ал хъсандаказ чида.
Гьажи Мегьамед халис лезги, умун къилихрин дугъри инсан, ибретлу мусурман, хазандиз вафалу итим, веледриз истек лу дах ва хтулар паталди генани къадирлу, милайим буба я.
Зи фикирдалди, уьмуьрда гьар са касдал вичиз кутугай, вичиз лайих дуст, уьмуьрдин юлдаш гьалтда.
Гьажи Мегьамедан уьмуьрдин юлдашни, гьамиша чина берекат аваз хъуьрез къвазнавай Гьилмия, вичин итимдиз дигай дишегьли я. Гьуьрмет, к1анивал, вафалувал авай к1вале берекатни жеда. И кьве касди чпин зегьметдалди дуствал ваI гьуьрмет авай хазан тербияда туна. Гьатта а хазандин гьаятда авай Къорсан (яни корсар, гьуьлерин къачагъ) т1вар алай ч1улав т1ехвер квай (адан са вил ч1улав тирвиляй ам кут1унвайди хьиз аквада) зурба лацу киц1ни дуствилин къадир чидай гьайван я. Къорсана зун гьа сифте йикъалай жувандай кьунай.
«Мад ракъини вичин к1вачер куднава, — лугьудай Гьажи Мегьамеда ак1извай рагъ цифедик чуьнуьх жез акурла. — Пака марф къвада». Дугъриданни, гьада лагьайвал, пакад йикъуз марф къванай.
Экуьнахъ марфади чуьхвена негъ акъатзавай михьи гьава сад-пуд сятда хц1уз ва сериндиз амукьдай. Ихьтин вахтара чун Гьажи Мегьамедан гуьзел къацу багъда чаяр хъваз ацукьдай. Чна ширин суьгьбетардай, сада садаз шиирар к1елдай.
Гьажи Мегьамедан буба Эсер Ходжа Балыкесир вилаятда т1вар-ван авай шира кас тир. Гьам араб ч1ал чидай савадлу, фекьи хьиз, гьамни жерягь хьиз.
Эсер Ходжадиз 5 гада (Абдурагьим, Гьажи, Мегьамед, Али, Агьмед, Къадир) ва кьве руш (Севим, Седика) ава. Эсер Ходжа 23 йис виликди рагьметдиз фена (вичин эхиратдин к1вал къени хьурай). Эсер Ходжадин хазанни гзаф диндиз вафалу хазан хьана. Гьажи Мегьамед 1982-йисуз гьаждал фена. Жегьил вахтара ада Алманияда к1валахна. Гьана адал вичин уьмуьрдин юлдаш тир Гьилмия гьалтна. Гьана абур
эвленмишни хьана.
Чаз газетрай таниш хьайи, Дагъустандиз Швейцариядай, мугьман яз атай Мария Моор лугьудай дишегьли Кирне хуьре Эсер Ходжадин к1вале яшамиш хьанай. Гьана ада Эсер Ходжадин руш Седикадивай гам храз, лезгидалди рахазни чирнай. Мажалдин вахтунда Гьажи Мегьамеда диндин ктабар к1елзава, кп1ар ийизва, вичин женнетдин багъ хьтин бустандихъ гелкъвезва, лезгидалдини туьркдалди шиирар кхьизва.
Али, Гьажи Мегьамедан стха, лап рак рак1ара аваз къуншидал яшамиш жезва. Амни рик1ивай кап1-т1еат ийизвай кас я. Адан уьмуьрдин юлдаш Несрин туьрк я. Руш Налан (16 йиса ава) т1имил-т1имил лезгидалди рахазва. Гада Серканаз лезги ч1ал чидач. Али гъиляй гьар са кар къведай уст1ар я.
Гьажи Мегьамедан муькуь стха Агьмед Эсер к1валер эцигиз маса гудай тажир я.
Гъвеч1и стха Къадира Истамбулда эцигунардай са фирмада к1валахзава.
Мегьмет Кызыл Абдурагьманан хва. Ч1ехи буба Ягьия Туьркияда хана. Адан буба Абдуразакь паб Къизилни галаз Ст1алдилай атана.
Мегьмет Кызылаз урус гьарфаралди кхьей лезги гафар к1елиз чида. Ам гьак1ни араб ва френг ч1аларални машгъул я. (Чинеба шиирарни кхьизва.) Ада Кирне хуьре лежбервал ийизва, вичин чилел к1валахзава.
Агьмед Нажатдин Мегьмедан хва. Ч1ехи буба Гьажимурад Туьркиядиз Куьрхуьрелай атана.
Яшар Дениз (40 йис). Адан буба Уьсейнан исятда 72 йис я. Уьсейнан буба Уруж, адан буба Керем, адан бубани Мирим – кьепиррикай я.
Уруж диде-бубадиз авай са велед тир. Ам Туьркиядиз хуьре к1вачел залан паб туна атана. Папаз гада хьана лагьана чар атайла, Уружа, жаваб яз, буш чар рахкурналдай. (Яъни, им ада вичикай хабар гуз жезвач лугьун тир). Уруж Туьркияда кьведлагьай сеферда эвле хъхьана, амма дустагъда гьатайла, пабни кьве аялни пуч хьана. Дустагъдай экъеч1айла ам пудлагьай гъилера эвле хъхьана. Адаз Уьсейн ва Къадрия лугьур веледар хьана. Уруж 82 йиса аваз вафат хьана. А ч1авуз Уьсейнан 12 йис тир.
Къадир Чавуш, Кемалан хва, Суьлейманан хтул. Суьлейманан буба Къадир, адан буба Элдерхан. Абур Кьеп1ир Элдер хандин тухумдикай тир. Кемал бубадин исятда 70 йис я. Ам Кирне хуьре яшамиш жезва.
Гьелбетда завай и гъвеч1и сугьбетда вирибурун т1варар кьаз хьанач. За т1вар кьур и ксар вири Кирне (гилан Ортажа) хуьруьн агьалияр я.'
Бергама (адаз лезгийри Берк1ама лугьуда) вилаятда «Дагьустан»т1вар алай лезги хуьр ава (куьгьне т1вар — Меджидия). Хуьре са вадвиш кас агьалияр ава. Лезгидалди рахазвай (т1имил гъавурда акьазмай) са 5-10 кас я амайди.
Нуретдин Четин-кая Салигьан хва (67 йис) ва Рудван-абей (60 йис) чахъ галаз таниш хьана.
Яшар Тешкин. Усманан хва, Насруллагьдин хтул, ярк1арикай я. (Бубайрин бинеяр Рухунрин хуьряй ят1а лугьузва ада). Ам Дуьмберез т1вар алай лезги хуьре (Дуьн- перес?) яшамиш жезва. Тамун юкьва авай и гъвеч1и хуьре вири 20 к1вал ама. Вирибуруз дидед ч1ал чизма.
Тахминан 1850-йисара 14—15 йиса авай Усман вичин пуд стхадихъ галаз Туьркиядиз атана (Абдулариф, Абдуллагь, муькуьдан т1вар Яшаран рик1елламач).
Усманаз гадаяр хьана: Насруллагь (ам османлуйрин дявейрай хтанач) ва Фейруллагь.
Яшар Тешкин муаллим я. Адан юлдаш Севгидин бубаяр Кирнедиз Ц1елегуьндилай атана (кьве стха Фагьреддин ва Жафер). Яшаран хазанда кьве велед ава: хва Мурад (14 йис) ва руш Элиф (12 йис).
Туьркияда лезгияр авай хуьрер мад ава лагьай хабарар чаз, хьана: Яловадин патав – Гуьнейкуьн хуьр, Измир вилаятда – Лезгикент. Амма чун анриз акъатнач.
Чун гзаф инсанриз мугьман хьана, гзафбурухъ галаз таниш хьана. Амма мадни гзафбур чи мугьманвилихъ вил галамаз амукьна. Виридаз мугьман жедай вахт чаз, гьайиф хьи, бес хьанач.
Туьркияда яшамиш жезвай лезгийри (ч1ехи паюни чпин ч1ехи бубайрин т1варар квадарнавач. Бубайрилай рухвайралди абуру чпин веледрал тухумрин т1варар эцигзава. Гьавиляй къе абуруз бубайрин Ватандай — лезги хуьрерай чпин эсил-несиларни жагъизва. (Гьайиф хьи, чна, чи бубайрин т1варар виле кьан тийиз, веледрал гъилик акатай т1варар эцигна тазва. Садлагьайди, тухумрин т1варар квадарзава, кьведлагьайди, а т1вар алаз чпин веледар азабда твазва.
КИРНЕ ХУЬР
Балыкесир вилаятда, Балыкесир шегьердилай са къад километрдин кефер пата Кирне (Куьрне?) хуьр ава. Балыкесир вилаятдин акунар ва гьава Дербент шегьердилай Советское (тубастафируллагь, им вуч т1вар ят1а!) хуьрел кьван эк1ягъ хьанвай чилерин акунар хьиз я.
Кирне хуьр, зи фикирдалди, XIX асирда Урусатди Къавкъада тухузвай– Къавкаъаз къавкъазвийрикай михьунин сиясат ва и сиясатди куьк1уьрай женгерин нетижаяр себеб яз, 1860-1880 йисара Куьредай (Ярк1ай, Щелегуьндилай, Ярагъай, Кьеп1ирдилай, Рухунай, Ст1алдилай, Курхуьрелай ва маса хуьрерай) Туьркиядиз Урус пачагьлугъдин зулумрикай катай лезгийри бине кутуна арадал атана. Белки, «Кирне» «Куьрне» т1варни туьрк ч1алан таъсирдик кваз дегиш хьайи «Куьре» («Куьредин», «Куьруьн», «Куьрен».., гекъиг: куьрен балк1ан) т1варц1елай къачунва. Кирневийрин нугъватни ярк1и нугьват я (насу, алуч1мир, шана, к1енивал, жегъида, дуьне, апая ва мсб.).
Кирне хуьруьз хемхем тунвай машиндин рехъ ава (къир гьеле цанвач).
Хуьруьз гьахьзамазди сифте вилик миск1ин акъатзава. Адан 50 метри кьван кьакьан, са метрини зурав агакьнаяц1у, элкъвей турба хьтин минарадин к1ук1 циферик кик1из-кик1ин тийиз са к1ам-шам амукьзава.
Ст1алрикай тир Гьуьсейн Ходжадихъ ва миск1индин къаравул тир, вичин эсил ц1елегуьнрикай тир Гьайдар Къачадихъ галаз зунни минарадиз хкаж хьана. Гурарин са-са к1ар, са-са к1ар элкъвез-элкъвез, звер гуз-гуз, урукул хьиз, цавуз хкаж жезва. Минарадин тан акьван шуьк1уь я хьи, гьатта гъилер ахъай жезвач – цлара ак1изва. Цлар яхц1ур сантиметр кьван яргъивал, къад сантиметрдихъ агакьна гьяркьуьвал авай къван- цин керпичдикай киреждин гъурушдалди эцигнава. Къван Дербентдин т1ебии къванцелай к1еви къван я. Элкъвез-элкъвез виниз хкаж жезвай гурарин к1арарин кьилер (абур 75 ава, к1арарни къванцикай я) цлак кутунва. Миск1ин са къад йис виликди хуьруьнвийрин такьатралди эцигайди я лугьузва Гьайдара.
Ингье чун минарадилай элкъвенвай сересирда ава. Ак1 я хьи, гару и шуьк1уь минара инихъ-анихъ галтадзава.1
— Гзаф гар авайла, — лугьузва Гьайдар Къачади, — минара гена гзаф галтад жеда. Гьатта инал акъвазизни кич1е жеда.
Кирне хуьруьн кьуд пад магьсулар авай ник1ери кьунва. Вири чилер кьилдин ксарин мулкар я. Ник1ера къуьл, мух, харар, гьажик1аяр (чна» гьаждай гъайи к1ашар» лугьузвай гьажик1айриз кирневийри мисри-набатар лугьуда). Бязи ник1ер гвен гуьдайвал ава. Хуьруьнбуру чпин ник1ер кирида къачузвай техникадалди ва чпин хсуси малари ялзавай туьрезралди гьялзава. Гвенарни гьак1 я, гзаф авайбуру техника кирида кьада, куьмек авайбуру, мукалралдини урагъралди ягъна, чпин магьсулар к1ват1 хъийида.
Хуьре гьар садан к1валерихъ багъ гала. Багълара зейтундин, анжулин, анардин, чи патара жедай саки вири емишрин тарарни жезва.
Кирне хуьруьз гегьенш мулкар ава. Кьуьзуьбурун лугьунриз килигна, сифте иниз атай абурун бубайрин рик1ик и чкаяр акахьнай. Гьавиляй абуру, инин ник1ер, мулкар чпиз кьуна, инаг ацукьна, к1валер эцигиз гатунна. Ахпа гуя а мулкарин иесияр атана ва абуруз ша талгьай мугьманар чпин чилерилай чукуриз к1ан хьана. Амма мугьманар ажузбурукай тушир. Чпин гапурар акъудна, абуру чуьруькчийрихъ калтугна, абур кьуд патахъди ц1арба-ц1арна чукурна. Лезгийри чпиз бес кьадар мулкарин сергьятриз хкар ягъна къумпараяр авуна. «Инлай инихъ квез къведай ихтияр авач, — лагьана абуру, — атайт1а чна квез и гапурралди жаваб гуда!» Дегь заманрин са камалэгьлиди лагьайвал, кьегьал касдиз сергьят чидай зат1 туш. Сергьят адан туруни ат1уда. Жуваз гьикьван к1андат1а, гьакьван ат1ут1 ва гьакьван хуьх. (А вахтара Туьркияда чилер бес кьадарда авай. Гьукуматдини масанай атайбуруз чилер кьадай, а чилерал ацукьна бине кутадай, а чилер хуьдай генг ихтиярар гузвай).
Кирнедин кавха ст1алви Илман Булут я. Ада лугьузвайвал, Кирнеда вишехъ агакьна к1валер ава. Абурук бушбурни ква. Иесияр, чпин мулкар кирида вугана, шегьерра яшамиш жезва.
«Гила, — арза ийизва кирневийри, — гзафбуру чпин рушар хуьре акъваззавайбуруз гузмач. Хуьре зегьмет ава лугьуз. Виридаз регьятвал к1анзава. Гьавиляй жегьилар шегьерриз катзава. Гьанай к1валахар, чпиз сусар, к1валер-къар жагьидат1а лугьуз. Рушар кьит тирвиляй, сусар паталай гъизва. Аялриз лезги ч1ал чир жезвач. Гьа ик1 адетар, ч1ал къве-къвез квахьзава.
Виликдай сивхуьнин суварилай гуьгъуьниз ва къурбанд сувариз, жегьилри багълара перпилагар кутадай. Перпилагра къугъваз, рушари манияр лугьудай:
Агьа Къуба, вини Къуба,.
Чи Къубада гелер ава.
Вун патарал фимир, гада,
Чи магьледа мехъер ава.
Гадайрини жавабар гудай:
Вун чарадаз фимир, я руш,
Зун вялив хуьх зул жедалди.
Вун бубади заз гудайд туш,
Зи жибинда пул жедалди.
Къе а адетар амач. Къе хуьре гамар храдайбурни амач. Кьаличаярни сад-кьведа хразма. Бес виликдай чи хуьре гьихьтин гамар, кьаличаяр храдай. Гьихьтин арабаяр илигдай. Чатарик хуьруьн майишатда ва яшайишда бакара къведай вири зерятар, алатар гатадай…
Текника виниз хкаж хьунивай чи културни дегиш жезва. Лезгивал амукьзавач».
Туьркияда к1елунра 5 дережа ава: I — чарасуз 1-5 синифар (пулсуз). II — чарасуз 6-8 синифар (пулсуз), III — чарасуз тушир 9-11 синифар (пулунихъ). IV—Юкьван маарифдин (чирвилерин) техникумар. V—Кьилин маарифдин вузар (абурукай гьукуматдинбур — гьавая, хсусибур — пулунихъ я).
К1ел тийидайдаз мажбуривал, жебирвални авач, к1елдайдаз – аксивални.
Туьрквериз ана авай лезгийри «манавар», «кьат1 кимибур» лугьуда. Бубайрин ч1ал течизмай лезгийризни «кьат1 кимибур» лугьуда.
Азербажанвийриз туьрк-лезгийри, чна хьиз, «ц1апашар», «мугъулар» лугьуда.
ЖЕГЬИЛРИН МАЖАЛДИН ВАХТ
Хуьрера гзаф къагьвеяр (кофеяр хъвадай чкаяр) ва чайханаяр ава. Мажал хьайила, гьам жегьилар, гьам агьилар ихьтин чкайра чаяр хъваз, ихтилатар ийиз ацукьда.
Туьркияда ички эквеба хъвадач. (Хъвадайбурни т1имил я). Ам хъсан хесетрикай яз гьисабдач. Чаяр, къагьвеяр гзаф хъвада. П1aпlpycарни гзаф ч1угвада. Сада вичиз п1ап1рус акъуддайла, виридаз теклифдай адет ава. Къачун — им вуна гьуьрмет кьабулна лагьай ч1ал жезва. Гьавиляй галаз-галаз бап1русар гзаф ч1угун жезва. Чебни и адетдал акьван рази туш. Хъвадай жегьилриз шегьерра бираяр (пивояр) гудай духанар ава. Амма са касни Туьркияда пиянди заз акунач.
Шегьерра гзаф миск1инар (жамияр) ава. Кп1ун вахт атайла, рекьевай касдивай гьи миск1индиз фейит1ани жеда.
Гзафбурун гъилера теспягьяр жеда. (Туьркияда чи гадайринни саки виридан гъилера садлагьана теспягъар пайда хьана).
ЯШАЙИШ ВА ДУЛАНАЖАГЪ
Туьркиядин туьквенрай къуьрен карчни жагъида, к1анзавайди жибинда пул хьун я (анин лезгийри пулуниз туп1алай-идайди лугьуда).
Недай-хъвадай зат1ар лап багьа я. Фу 3—4 агъзур лир (3-4 бин).
(Лезгийри са биндиз са къизил лугьуда, яни тахминан зур доллар), як 50-70 бин. (бин — им агъзур лагьай ч1ал я), яъни 7-10 доллар. Амай метягьарни ужуз туш. Амма туьркиявийри къачузвай мажибрив гекъигайла акьван багьавални авач (меселап, эцигунарзавай фяледин мажиб 3-5 млн. лирдихъ агакьзава, яъни 500—700 доллардив).
КЪУРБАНД СУВАР
Къурбанд суварин вилик квай йикъара жемят вири суварар кьабулиз гьазур жеда.
— Чаршыдиз физвайди я,— лугьузва куьчеда чал гьалтай са танишда,— са тук1вадайди хкягъна к1анда.
Чунни базардиз физва (килигиз). Саласа йикъан базар гзаф къалинди я. Сар михьна, чуьхвена, эвягънавай, куьк лацу лапагрин гарданра ва крчара яру лентер, ц1ирихар туна, ч1агурнава.
Лугьун хьи, Балыкесир шегьерда кьилхуьзвай саки вири лезгийри тук1вадайбур хуьре гъазурзава (шегъердайни гьаниз хутахзава). Къурбандар (гьар хазанди са лапаг ва я кьве хазанди, уртах яз, са мал) къачуна виликамаз хуьре гьазурзава. Къурбанд суварин вилик квай йикъуз, Къурбанд суварин экуьнахъ гзафбуру хуьре, бязибуруни шегьерра къурбандар тук1вазва. Къурбандарин хамар, адет яз, садакьайриз гузва. (И сеферда чи стхайри садакьайрин хамарин пул чаз рекьин бензин къачун паталди къурбанд авуна. Къуй, Аллагьди кьабулрай!) Суварар садбуру хуьрера, муькуьбуру шегьерра, пудлагьайбуруни хазанлухна гьуьлерал тухуда (анин лезгийри, «гьуьлел» ваъ, «гьуьлуьз» фида, лугьуда).
Суваррин йикъара (пуд йикъуз), чайханайрилайни къагьвейрилай гъейри, мад са идарадини к1валахдач. Гьавиляй агьалийри виликамаз фуъ ва маса суьрсет къачуна к1вале рузи гьазурда.
Адет яз, гьамиша экуьнилай негъеналди алверзавай. тп1у-т1уб ац1ай базарар, туьквенар, инсанрай ац1анвай шегьер и пуд йикъан къене кас-мас авачиз баябанлухдиз элкъведа. Куьчейра чарар, т1уьна амай амукьаяр ва маса гьашемар гьашк1ана жеда. (Куьчеярни и пуд йикъуз шиткидач).
Сивхуьнуьн ва Къурбанд суварар Туьркияда еке суварар яз тухуда.
ИСТАМБУЛДИКАЙ КЬВЕ ГАФ
Туьрк халкьди, вичикай миллет арадал атун паталди, тарихдин яргъал рехъ ат1ана. Туьрк миллет арадал атунин карда (этногенезда) Юкьван Азиядин, Гъвеч1и Азиядин, Балкандин, Къавкъаздин элементри иштаракна. Къецин йикъуз Туьркияда михьи туьрк суфат (селжук ва мугъул тайифа) акун лап четин кар я. Къадим туьрквер вири чкадин (европалу) халкьарик акахьна ц1ранва. Истамбулвийрик къе ч1арар расу, вилер ц1ару агьалиярни ква. Гзаф туьркверин дамарра хунгар (мадйар), албан, къавкъаз (черкес, дагъустан, лаз, гуржи…) ва маса ивияр къекъвезва; абур къе чпин ата дувулрихъай лап къакъатнава. Месела, туьркверин машгьур шаир Назым Хикметан ч1ехи буба поляк, ч1ехи диде хорват тир.
XIX асирдин эхиррал кьван туьрк-османлуйрин гьакимри чпиз «османлуяр» лугьудай (XIII асирда туьрк гьукумат туьк1уьрай Османан т1варц1елай; и т1варц1елай я европаламиш хьанвай «оттоман» т1варни). «Туьрк» т1вар ант1алви (Анатолиядин) лежберрин нифредин лак1аб тир.
Анжах XIX асирдин эхирра, миллетчивилин гьерекатар къизгъин хьунихъ галаз, вилик-кьилик квайбуру, агъайри чебни къара жемятдиз мукьва тирди къалуруналди «туьрк» т1варц1ел чан хкана. Мустафа Кемал Ататюркан регьбервилик кваз арадал атай «Жаван туьрквер» т1вар алай миллетчи гьерекатди, эдебиятдин ч1ал къара жемятдин ч1алаз мукьва авунин мураддалди, туьрк ч1алай фарс, араб гафар хкудна. Мадни – туьрк ч1ала бес тежезвай гафар абуру европа халкьарин ч1аларай къачуна.
Истамбул саки 1600 йисан къене дат1ана меркез яз хьана – эвел византидин юнанрин (грекрин), гуьгъуьнай — туьркверин. Гьам агьалийрин кьадардиз, гьам културадин дережадиз килигайла, Туьркиядин вири шегьеррикай Истамбул кьилди хкатзава. Туьркиядин меркез тир Анкарани эцигунрин, дараматрин иервилиз Истамбулдив агакьдач.
Мехмет II-дан идарадин вядеда (1451-1481 йисар) Византидин эхиримжи къеле тир Константинопол (Кастанапул) туьрквери къачунай: Шегьер т1арашчийрив вугай пуд йикъалай Мехмет-II Фатих (яъни гъалиб хьайиди) лацу балк1андал алаз Пак Софиядин т1вар алай хашперес миск1индиз гьахьнай.
Амма Мехмет II-даз туьрк агьалийрилай гъейри тажирар, уст1арар, маса пешейрин сагьибарни лазим тир. Гьавиляй мукьвара иниз Юнанистандай ахейвияр, Бурсадай эрменияр, мадни гьолландар, френгар, румвияр (италиявияр) атана.
Гзаф хашпара ибадатханаяр мусурман миск1инриз элкъуьрнайт1ани, Истамбулда къ;ни юнанрин патриархия ама.
Туьрк ч1алан фонетикадин къанунриз табий яз, «Константинопол» (Кастанапул) т1вар къвез-къвез «– Истамбул» т1варц1из элкъвена.
Истамбул Босфордин лефпата (кьибледа) са патахъай Мармар гьуьлуьн, муькуь патахъай Къизил Карч заливдин (туьрквери адаз Халич лугьуда) йатари чуьхуьзвай къураматдал бинедиз атанай. И пата, куьгьне Истамбулда, византи девирдин имаратар гзаф ама. Куьгьне Истамбул мегъ (рагъ ак1идай) патай ругуд километри яргъивал алай византи девирдин зурба цла кьунва.
Куьгьне Истамбулда Туьркияда виридалайни еке базар (къав алай базар) Капалы чаршы ава. Ана рекьелай алатун лап регьят кар тирдан шагьидвал завайни ийиз жеда. А базардин няметрикай, булвиликай, къалинвиликай са шумуд ктаб кхьиз жеда.
Истамбулдин азия-пай европа-паюнихъ галаз 1973 йисалай Босфордилай ч1угунвй 1560 метри яргъивал алай муькъуь кук1урзава. И муькъвелай йикъа 15-20 млн машинар са патай муькуь патаз физ-хквезва. Амма са йисан вилик а муькъвел алай алишевершидин бязи туьквенра ц1аяр акьуна канвай, гьавиляй чун а патаз паромда аваз алуч1на. Чун Истумбулда авай йикъуз (17-июндиз) муьгъ туьк1уьрна ц1ийиз ахъайзавай. Агьалийри муьгъ ахъагъиз – лентер ат1уз къвезвай президентдин куьмекчи Демирел уьлхуьзвай.
Гьуьлелай сифте Истамбулдиз килигайдаз тепейрал эцигнавай и шегьер «агъзурни са йиф» махарай атай хьиз аквада. Къацу-аби рангарин гьуьлуьн винел гуьзел миск1инрин зурба къубаяр ва шишер хьиз цавуз хкаж хьанвай шуьк1уь минараяр гьикьван гуьзел ят1а гафаралди бажагьат лугьуз жеда.
Гьатта VI асирда Византидин пачагь Юстиниана хашпара миск1ин хьиз эцигай Айа Софиядизни гуьгъуьнай эцигай кьуд минарет ажеб кьазва. (1935 йисалай ана византи девирдин цлараллай шикилар туьхк1уьр хъувуна музей ачухнава).
Гьелбетда, чпин кьадар вадвишелай артух тир Истамбулдин гуьзел миск1инрикай рахун паталди вад йисни бес жедач. Абурун гуьзелвилин тариф авун паталдини гафар кьит я.
Мармар гьуьлелай килигайла, паклу Софиядин имаратдин къаншарда акъвазнавай, ругуд минаради элкъуьрна кьунвай султан Агьмедиедин XII асирдин зурба миск1ин (адаз «Аби миск1ин» лугьуда) гьавадикай туьк1уьрайди хьиз къешенгдаказ аквада.
XVI асирда эцигунрин машгьур устад Синанан гъиликай хкатай Сулеймание ва Шагьзаде миск1инарни Истамбулдин гуьзелвилин лишанар я.
Гьелбетда, чун и имаратрихъ ва византи девирдин чилин к1аник квай йад хуьдай зурба латарихъ, султандин Топкъапы къеледихъ ва масабурухъ вил галамаз хтана.
ЭДЕБИЯТ
Туьркияда акъатзавай саки вири журналринни газетрин т1варарни пудай са пай (ва санал акъатзаай кьадардин ц1удай к1уьд пай) Истамбулда акъудзава. Газетар: «Гьуьрмет», «Миллиет», «Джумгьуриет» «Дуьнйа», «Эконом», ва мсб. Журналар: «Экономис», «Нокта» ва са кьадар масабуруз к1елзавайбурун арада къимет ава.
Туьркиядин т1вар-ван авай зарияр, кхьингарар (писателар) анжах Босфордин винел яшамиш жезва лугьуда.
ТУРКИЯДА ТЕРЕКМАЙРИН ХУЬРЕР
Терекмаяр Дербен райондин кефер пата яшамиш жезвай, туьрк тайифадин ч1алалди рахазвай са миллет я. Дагъустандиз Терекмаяр ХII-виш йисан эвелра атана. Терекмаярни огъузар хьиз (къе чпиз «азербайжанвияр» лугьузвайбур) туьркмен тайифайрин са хел я. Терекмаяр чпин сан-гьисаб авачир кьван лапагрин суьруьяр гвай атайвиляй лезги ч1ала «терекма» гаф «чубан» гафунин синоним хьизни гьатнава.
Туьркияда чун Терекмайрин кьве хуьруьз мугьман хьана – Къушу-Богъаз ва Къурафа.
Кьве хуьрени чахъ галай артистри концертар гана. Хуьрерин агьалийри чун гзаф хушдаказ кьабулна. Иллаки Къурафада (и хуьруьн патав черкесрин пуд хуьр гала, концертдиз гьанайни атанвай) межлис гурлудаказ фена. Концертдилай гуьгъуьниз чкадинбуру чпини кьуьлерна. (Зани абурухъ галаз жуван перем кьежидалди лезги кьуьлер авуна). Абуру кьуьлер черкес макьамдалди йукь алгъурна, гьа са жуьредин гьерекатар гваз ийида. Зарб квай чи кьуьлер абуруз гзаф интересни хьана.
Дагъустандин терекмаяр, агьалийрин кьадарар кхьидайла, азербажанвияр хьиз кхьизва. Амма Туьркияда яшамиш жезвай терекмайри чпин кьет1енвилер — ч1ал, адетар хвенва ва чпиз «терекмаяр» лугьузва. Абуру чпин ата-бубаяр Дагъустандай атайбур я лугьуда. Гзафбуру Дербент районда яшамиш жезвай чпин акьрабайрихъ галаз алакъаяр хуьзва.
Терекмайринни лезгийрин арада еке дуствал ва гьуьрмет ава.
Къурафави Челик-муаллимди чаз еке гьуьрметар авуна (вичин чан сагърай).
ГЬАЖИ МЕГЬАМЕДАН СУЬГЬБЕТРАЙ
Нит1иф бубадин чай
Нит1иф буба лугьуз, чахъ са мирес авай. Ам япарал залан кас тир, амма вичиз лазим арада адаз ван дагьа хъсан къведай.
Нит1иф бубадиз вичин хсуси чайдан авай. Ада и къаб, гьиниз хьайит1ани, вичихъ галаз тухудай. «И чайдандай чай гзаф т1ямлу жеда», – лугьудай ада.
Вичин к1валаахдилай гуьгъуьниз, ял ягъиз ацукьайла, Нит1иф бубади, адет яз, къулал вичин хсуси чайдан эцигдай.
Ингье ада мад гъилера къулалай элягъай чайдан, гьамиша вичив жедай гьезерпаша-кьвати эцигна. Вични к1вачер кучудна хъуьцуьгандал ацукьна. Гьезерпашадай вичин хсуси биц1и суфра акъудна, вилик эк1яйна. Ахпа анай руварин кьве истик1ан ахъа сук1райра эцигна. Виликамаз хехинал хана гьазурнавай шекердин кк1алар авай турбадин сивни ахъайна.
Кьве истик1андикай вичин вилик квайда чай цана, муькуь истик1ан буш яз туна, жузазва Нит1иф бубади са патахъ хьиз ацукьнавай вичин хцивай:
— Вунани чай хъвадани, я Умар?
— Хъвада-е, дах,— жаваб гузва вичин истик1андани цунал ва вичиз «ша хъухъ» лугьунал вил алай Умара.
Амма Нит1иф бубади ван тахьай кьасарзава, уф ацалтна вичиз чай хъвазва. Са истик1ан куьтягьзава. Мад вичиз хцазва. Пелелай гьекь шуткьуниз, калин сивяй акъудай хьтин вичин яйлух чинивай гвягъиз, хъвазва вичиз… Кьвед, пуд, кьуд куьтягьзава... Мад вичиз хцаз хъвазва. Умар авай патазни килиг тийиз, уф ацалтна, цаз хъвазва вичиз…
— Вуна чай хъвазвачахир, я Умар.– ара-ара лугьузва ада.
— Хъвада-е, да-ах..., — цуьк1уьн туькьуьмиз, тикрарзава вичиз ша лугьунал вил алай Умара. Амма Нит1иф буба адан патазни килигзавач, я ша лагьана теклифни ийизвач. Хцин гафар вичиз ван тахьай кьасарзава.
— Валлагь, Умар, на хъваназ к1андай-е. – яр акъатнавай чинай яйлух ч1угваз, эхиримжи истик1анни ич1и хъувуна ада.
— Хъвада-е, да-ах..., — сефил ванцелди лугьузва бубадикай бейкеф хьайи Умара.
— Валлагь, Умар, на хъваназ к1андай-е!
— Хъвада-е, да-ах..., — язух къведай тегьерда лугьузва туьтуьна кьагьур ак1анвай Умара.
Амма Нит1иф бубади вичиз ван тахьай кьасарзава.
— Валлагь, Умар, гзаф хъсан чай тир, на хъваназ к1андай.
— Хъвада, я дах! За хъвада!— сарарикай лугьузва вичин истик1андани цунихъ вил галай Умара.
Эхирни саки ич1и хьанвай чайданда амайдини истик1анда цаз-цаз, чин хцихъ элкъуьрни тавуна, Нит1иф бубади мад жузазва:
— На хъваначахир хьи, я Умар...
Чайдикай вил ат1ай Умар киснава.
— Валлагь, Умар, на ч1ангьакьа хъванач икьван хъсан чай,— лагьана Нит1иф буба, хъуьцуьган къвалак кутуна, йыкъалд хьана.
Туьтерни кваз кьурай Умарани эхир явашдаказ п1узаррикай «агь диде афланаикай дахди вири чай вичиз хъване-е» лагьайла, Нит1иф бубади кьилни хкаж тувуна «На вуч лугьузва-е, я Умар?» — лагьаналдай.
БАЛАДАЙ БАЛА АКЪУДАЙ КЪАСИМ
«Я Къасим, баладай бала акъудай, я гавур Къасим»,— лугьудалдай езнедиз са яран дидеди, яшар к1амаз тухвай вичин рушаз аял хьайила.
ПАРКЬУЛРАЛДИ БАЛУГЪАР ГЬИК1 КЬАДА
— Куьна балугъар квелди кьада? — жузуна Гьажимамеда.
— К1ирералди. Чилиналди. Мадни куткундалди.
— Паркьулралди кьадачни?
— Паркьулралди балугъар кьаз жедани?
— Чна аял ч1авуз кьадай. Паркьулрин пешер к1ват1на, абур каф хкатдалди эвел къванцелди гатадай. Ахпа балугъар авай са хвалак а каф лашаралди хкуьрдай. Аквадай ваз балугъар са арадилай руфунар цавалдна цин винел кьадай. Амукьзавайди абур хч1ализ къерехдиз абур гадарун тир.
БУРЖУМАН ЛАМПА ХЬИЗ ВИЛИК ЖЕМИР
Виликдай Буржум лугьуз са адлу фекьи хьанай. Гьар-гьина некягьдай чкадай, к1ел элягъдай чкадай Буржумаз эвердай. Адани, к1валин юкьни-юкьвал лампа эцигна, вичин ктабдай дуьаяр ч1елдай. А ч1авуз жейрандин эквер авачир (туьрквери токдиз «жейран» лугьуда. – Ф.Н.).
Гьа ик1, гьамиша Буржуман лампа к1валин йукьни-йукьвал жедай.
Гьавиляй Буржуман лампа жемятдин меце гьатна. Эгер сад, нубатсуз яз, вичиз герек авачиз чкадиз, виликай сух жез хьайит1а, кирневийри адаз «Буржуман лампа хьиз вилик жемир» лугьуда.
ПИСПИЯР
Гатфариз чна, къвалаз рагъ гуз ацукьна хьиз, ц1велин ва я хъархъун йад квай хилерикай писпияр, п1ивит1ар, къаргьуяр ийидай. Мет1ел к1арас эцигна туьрмец1дин тумунивди гатаз-гатаз лугьудай: «Абилабан-Шабилабан, зи писпидик ван акатуй! Алид муьхцуьк ц1ай акутуй! Кьур хкатуй — кьеж акатуй!»
АЛЛАГЬДИВАЙ Т1АЛАБДАЛДИ, ЭВЕЛ ЖУВАЗ ВУЧ К1АНЗАВАТ1А ЧИР
Са кесибди вичин кумадин дак1ардай кьил акъудна кьуру хияларзавай. Аквада идаз — йад къадрида кьунва.
— Я Аллагь! зун кьил ч1ехибурукай хьуй! — Т1алабда теспача хьайи кесибди.
Аквада хьи, кьил ч1ехи хьана дак1ардай къенез ахкъатзамач.
— Ваъ-е, чан Аллагь! зун кьил гъвеч1ибурукай хьуй!
Аквада хьи, кьил са к1ерец кьванди хьанва.
— Ваъ-е, я чан Аллагь! — гьарайда вич вичивай квахьай кесибди, — зи кьил гьа авайвал хъхьурай!
Кесибдин кьил гьа авайвал хъхьана.
Амма йадни къадридай акъатна.
УМАРАКАЙНИ ГЬАЖИ ХЬАЙИ ДУЬНЙА
Кирне хуьре Умар лугьур са кас хьана. Адак са т1имил абдалвал квай. К1вале таз тахьай бубади ам вичихъ галаз Кябедал тухуда кьван. Гьажи хьана хтай Умара фурс акатна лугьудалдай: «Умаракайни Гьажи хьайи дуьне я ман!»
ЖЕННЕТНИ ЖЕГЬНЕМ ЧИЛЕЛ АЛАМАЗ ГЬАЗУРНА К1АНДА
Гьезрет пайгъамбарди Аллагьдивай, я Аллагь! къалура заз вуна женнет вуч зат1 ят1а, лагьана т1алабайла, Аллагьди адаз женнет къалурнай.
Гьезрет пайгъамбар женнетда къекъвена хтанай.
Ахпа ада, я Аллагь! къалура заз жегьлем вуч зат1 ят1а, т1алабайла, Аллагьди адаз жаваб гана: «фена килиг!».
Гзаф къекъвена Гьезрет пайгъамбар, т1имил къекъвена Гьезрет пайгъамбар, амма адаз санайни жегьнем жагъанач.
Гьинва бес жегьнем, я Аллагь, ам заз жагъанач хьи?, лагьайла, Гьезрет пайгъамбардиз Аллагьди ик1 жаваб ганай: «Вуна чилелламаз къазанмишнач-эхир жуваз жегьнем, гьавиляй ваз ам акванни ийидач. Эгер жегьнем Акваз к1андат1а, жуван жегьнем жува къазанмиша!»
ГЬАЖДИЗ ТЕФЕНА ГЬАЖИ ХЬАЙИ ГЬАЖИ
Гьажи т1вар алай са кас хьана. Ада гьаждал фена хтай гьажийриз фурсадалди ик1 лугьудай: «Куьне, гьажияр хьун паталди, гьикьван зегьметар ч1угуна яргъал рекьер ат1ана… Амма зун зи дадеди гьажи яз хана!»
ЛЕЗГИЯР КУМУКЬАЙ МИЛЛЕТРИКАЙ ТУШ
Туьркияда лезгийриз еке гьуьрмет ава. Туьрквери, лезгийрин къилихар гьисаба кьадайла, ик1 лугьуда: «Садлагьайди, лезгияр кич1евал течир мерд ва уьтквем халкь я. Гьавиляй абурукай арасатдин (военни) пешекарар гзаф ава. Лезги вичин гафунал, къастунал к1еви жеда. Лезгиди дуствал, аркъадашвал (хванахвавал, стхавал) вине кьада ва багьаз хуьда. Лезгиди сада сад маса гудач. Лезгийрилай гьар са кар алакьда: абурук гьар хилерай магьир уст1арар ква. Лезгийри к1елунихъди, чирвилерихъди ялда. Лезгияр мугьман к1андай, к1еве гьатайдаз куьмек ийиз гьазур миллет я. Абуру диде бубадиз, мукьва-кьилидиз, ч1ехи-гъвеч1идаз гзаф гьуьрметда».
МЕХМЕТ РЕДЖЕБ ПЕКЕР
Мехмет Реджеп Пекер (1889 – 1950) – Туьркиядин военный ва политик лезгийрикай тир. Адан бубаяр урусрихъ галай хьайи женгерилай кьулухъ Къавкъаздай Туьркиядиз куьч хьанай. 1931 – 1936 йисара Туьркиядин «Республикадин халкьдин партиядин» генеральный секретарвиле хьайи Мехмет Реджеп Пекер, Мустафа Кемал Ататюркдилай ва Мустафа Исмет Инёнюдилай алатайла, гьукуматда пудлагьай кас хьана. Ада 1946- йисан 7 августдилай 1947- йисан 10 сентябрдалди Туьркиядин премьер-министрвиле къуллугъна.
Гьар йисара ам Финансарин Министр, Халкьдин оборонадин Министр, Жемиятдин крарин Министр, Милли образованиядин Министр хьана.
ТУЬРКИЯДИН ПУДЛАГЬАЙ ОРДУБАШКАН - ЛЕЗГИ
Туьркиядин пуд Ордубашкандикай (армиядин кьиле авайбурукай) сад лезги я (адаз дяведин рекьяй пудлагьай сан ава).
ЛЕЗГИ АЗАНЧИ МЕГЬЕМЕД ХОДЖАДИ Балыкесир шегьердин ч1ехи миск1индай вири шегьердиз кп1униз эвериз азан ягъзава. Аск1ан буйдин и дугъри касдихъ пара ширин ван ава. Ада арабдалди диндин илим к1елнава.
Ч1АЛАРИН ГЬУЬЛ – ШАРАФЕТДИН ШЕРЕФЛИ
Туьркияда Шарафетдин-Шерефли лугьудай касдиз зурба гьуьрмет ава. Адан буба Фетяли (Фетяли эфендидин несилдикай) Гилийрин хуьряй, диде Хадужатни Агъа-Ст1алдилай тир. (Хадужатан буба Абдул-Фетягь Абдул-Гьамидан хва, Атлухан-эфендидин хтул жезва. Лугьун хьи, Ярагъ Мегьамеда вичин халад хва Атлухан-эфендидин медресада к1елнай; гьа медресадин муаллим хьайи Абдул-Гьамид-эфенди 1877-йисуз, бунтарин регьбер хьиз, Дербентда тарагъаждикай куднай).
Шарафудиназ къадалай гзаф маса уьлквейрин ч1алар чида. Ада Истамбулда таржумачивиле к1валахзава. Кьисметди ам 1941-1945-йисарин дявейрилай гуьгъуьниз Туьркиядиз акъудна. Фетялидин хва Шарафудин Ватандин ч1ехи дяведа Белоруссиядин Брест шегьерда иштаракна (адан эхиримжи чарни гьанай хтана).
1941-йисан гатуз саки са вацран къене Брестдин къеле хуьзвайбуру немцерин фашистрихъ галаз барабарсуз женгер тухвана. Брест шегьер Яру Армиядин асас кьушунрикай ат1анвай, куьмекар къведай чка авачир. Гьавиляй и женгер лап къатибур, лап инсафсузбур хьана. Гзафбур телеф хьана. Гзафбур пленда гьатна. И женгера Шарафудинални залан хер хьана. Вич-вичел аламачиз, ам пленда гьатна. Сагъ чанарал тежрибаяр тухузвай немсерин са духтурди Шарафудин сагъарна. Вичин лезги ч1алалай гъейри хъсандаказ урус, немс, туьрк, чечен (адахъ брестда чеченарикай дустар галаз хьана) ч1алар чидай, вичик духтурвилерин пешени квай Шарафудиназ немсери чпин дилмаж хьун теклифна. Маса чара амачир Шарафудин рази хьана (и вахтунда адан анжах 19 йис тир). Къвез-къвез ихьтин чирвилер авай жавандиз немсерин арада гьуьрмет хьана. И кардини Шарафудиназ пленда гьатай ватанэгьлийриз кьезилвилер ийидай, куьмекар гудай мумкинвал гана.
Фашист Германиядал гъалиб хьайи ч1авуз 23-йисавай Шарафудин Туьркиядиз куьч хьана. Ватандиз хкведай рехъ вич паталди ат1анвайди ва хтайвалди вичикай «хаин» ийидайди, адаз хъсандаказ чизвай. Амма вичикай хабар гузни адавай жезвачир: хазанрал леке атуникай кич1е тир. Я кьейибурун, я чан аламайбурун, я гелгалачиз квахьайбурун сиягьра Шарафудинан т1вар авачир. Хцин дедина адан буба Фетяли 1947-йисуз вахтсуз рагьметдиз фена. Фетялидин стха Т1елгьят Магьмудова, Шарфудинан имиди, гзаф идарайриз кхьей чарари анжах 1957-йисуз Шарафудинан гел Туьркиядай жагъурна. Т1елгьят Шарафудинан диде Хадужатни галаз Туьркиядиз фена. Саки 16 йисалай чеб чпиз акур дидени хва рахуналди, килигуналди тух жезвачир. Амма са вацралай виниз чара гьукуматда акъваздай эхтияр авачирвиляй, диде элкъвена хтуниз мажбур хьанай.
Шарафудинан паб немка я. Абуруз пуд рушни са хва ава. Хци, Мердана, Стамбулдин университет куьтягьна, механиквиле к1валахзава. Рушарикай сад аварвидиз гъуьлуьз фена (абуру Америкада кьилхуьзва), муькуь кьве рушан итимар туьрквер я.
Шарафудинан бах Хадужат зи ч1ехи баде Назлудин ч1ехи дидедин – Селиматан вахан руш жезва. Шарафудин бубадихъ галаз (за гьак1 лагьайт1ани жезва) зун Стамбулда 1992-йисан июндин вацра санал гьалтна. Зун Назлудин (ада Назлу хала лгьузвай) птул тирди чир хьайила, ада зун вичин къужахда чуькьвена. Чи кьведанни умуми буба Абдул-Гьамид-эфенди жезвай эхир!Вичин мукьвабурукай рахадайла, адан вилериз накъвар акъатзавай…
НЕЖМЕТДИН САМУР
Туьркияда Измир шегьерда Нежметдин Самур яшамиш жезва. Туьркиядиз гьамни Дуьнйадин кьведлагьай дяведилай кьулухъ акъатна.
Нежметдин Самура вичин рик1ел хкунар, шиирар кхьизва (шииррин са к1ват1ал ада «Лезгистан» т1вар алай чи журналдизни вуганва).
ЧИ ШЕФИК ЧЕЛИК
Балыкесирда яшамиш жезвай Кирне хуьруьнви Шефик Челик и шегьердин Демирелан партиядин важибдай кьведлагьай кас я. Адахъ вичин завод ава. Уьмуьрдин юлдашни лезги я. Шефик Челик гзаф сая, хатуржем, чина берекет авай, гьамиша хъуьрез къвазнавай дугъри инсан я. Адахъ (чеб Аллагьди хуьй!) кьве гадани са руш ава. Шефик Челикахъ Эге гьулуьн къерехда хъсан вилла ава.
Кирне хуьруьнбуру лугьуда: «Сифтени-сифте чакай виниз хкаж хьайиди Шефик Челик я. Ада виридаз куьмекарна, чибур гьарник кутуна. Гила и Балыкесир шегьердин санайи михьиз чи гъиле ава: хсуси карханаяр, хсуси уст1арханаяр. Къуй, вичин рекье гьамиша Аллагьдин нур хьурай!»
ГЬАМИТ АТЛУХАН
Истамбулда чун Гьамит Атлуханаз мугьман хьана. Гьамита, адан юлдашди, ваха ва стха Исмаила чпин фирмада к1валахзава.
КЛАТНЕТРИН УСТ1АР РАМАЗАН КУРА
Вири Туьркияда машгьур кларнетар расдай уст1ар лезги, Дуьмберез хуьруьнви Рамазан Кура (Куьреви) я. Туьркиядин лап адлу кларнетчи Хандерлидин кларнетни Рамазана вичин гъилинди я лугьузвай.
Чун адахъ гуьруьш хьана. Мамедалиди адавай са кларнетни маса къачуна. Рамазанахъ Бурса шегьерда вичин уст1арханани ава.
ЛЕЗГИЙРИЗ – К1ЕЛЕР, ТУЬРКВЕРИЗ – АЛВЕР!
— Чаз къуни-къуншийри туьрквери ик1 лугьуда,— суьгьбетзава Зияэтдин Буракьа: «Я аркъадаш, чнани аялриз галайвал ийизва, чнани абуруз к1ела лугьузва. Я квелай чун кесибарни туш. Амма вучиз куь веледар, хъсан к1елерна ч1ехи к1валахрал жезва? Вучиз чибур и чаршыйрал (базаррал) алверчивилел машгъул яз амукьзава?»
— Заз чиз,— давамарзава Зияэтдин эфендиди вичин суьгьбет,— чи лезгийрин ивидик са вуч ят1ани тафаватлу зат1 ква. Чаз а зат1 аквазвач, я чаз адан къадирни авач. Амма паталлайдаз ам аквазва. Эгер гьа зат1, чун лезги яз хуьзвай зат1, ивидикай квадарайт1а, чун михьиз ц1рада, квахьда, телеф жеда…
ЛЕЗГИЙРИК КЬВЕДЛУГЬУРДИ ЖЕРИД ТУШ
Вилик вахтара туьркверин султанди вич хуьдай хсуси арми лезгийрикай к1ват1завай. Са сеферда султанди вичин лезги десте к1ват1из туна, абурун командирдиз эмирна: «Гьисабиз тур кван, шумуд кас ават1а килигин».
Са ц1арц1е акъвазнавай асланар хьтин кьегьалриз килигна, командирди эмир гана: «Тартибда авайвал гьисаб!»
— Садлагьайди! — лагьана кьилевайда.
— Садлагьайди! — къвалаллайдаз чап килигна, эзберна кьведлагьайда.
— Садлагьайди! — мадни к1евиз гьарайна пудлагьайда.
Гьа ик1 фена эхирдал кьван: «Садлагьайди!», «Садлагьайди!», «Садлагьайди!»
— Ибур вуч кьуьруькар я! — хъел атана султандиз.— Виш касдикай вири «Сад!», «Сад!» жеч эхир.
— Султан, вун сагърай,— лагьана кьилевайда,— чак, лезгийрик, «кьвед» лугьудай кас жедайд туш! Чун вири садлагьайбур я!
ЭХИРДАЙ
Садлагьай сефер яз, са патахъайни са куьмек авачиз, гьукумат чк1анвай и четин вядеда, рекьера милицайрикайни кваз къачагъар хьанвай вядеда, 11 кас кьве агъзур километридилай виниз мензил ат1ана инай Туьркиядин а кьилиз финиф регьят кар тушир.
Гьавиляй за сифтени-сифте жувахъ галаз тухузвай рекьин юлдашриз чун тийижир чкадиз физвайди, чна са зат1 къазанмишда лагьана вил хьун тевекул кар тирди лагьанай. Гьелбетда, захъ галаз къвез к1андай коллективар гзаф авай. Амма эвел за Суьлгьуья Гьажиевадилай гат1унун кьет1на. Музыкантар к1ват1унни ада вичин хевез къачуна.
Суьлгьуьяди гьарнай са музыкант хкягъна вахтуналди ц1ийи: к1ват1ал «Лезгистан» тешкилна (абурун т1варар чна са т1имил вилик кьунай).
Инал лугьун хьи, Лезги медениятдин макан «Шарвилидин» шутда рекьерин расходар к1евирдай пул авачир (аниз гагь-гагь за жуван эцигунрин хиле ийизвай к1валахрин мажибдикай ва я ктабрин гонораррикай пул куьчарзавай). Гьавиляй рекьерин расходар (жува акъудзавай «Лезгистан» журналдин т1варц1елай яз) за жувал къачунвай. Са т1имил гъилкьунни хьуй, жуван гьунарарни синагъ авун хьурай лагьана, музыкантрин ц1ийи коллективди Магьачкъалада ва Каспийскда са-са концертар гана. Амма и пул гьатта куьлуь расходризни бес хьаначир (Туьркиядиз тухудай билетар, афишаяр гьазурун, концертар гайи залриз пул гун, музыкантриз гьакъи гун ва мсб.).
Чара уьлквейриз инсанар галай садлагьай сефер экъеч1завайди хьуниз килигна, чаз виликамаз гзаф крар чир хьанач. И жавабдар карда, коммерсант герек тир, амма вири крара зун гьамиша романтик яз амукьзава… Паспортра туриствилин муьгьуьрар эцигайвиляй, музыкантриз Туьркияда концертралди къазанмишдай ихтияр ганач. Гьак1 хьайила вири концертар хуьрера пулсуз гана. Гьелбетда, чкайрин кьилевайбуру (кентбашканри) музыкантриз чпивай жедай пулдин куьмекар авуна.
Белки са бязибуруз к1андайвал хьаначт1ани, музыкантрал пул вижеваз агакьна. (Белки, гьавиляй икьрарда кхьей мажбурнама – «Лезгистан» журналдизни чпихъ галаз барабар яз уртах пулуникай пай авун – музыкантрин кьиле акъвазарай Мамедали Агъабалаеван ва Суьлгьуьят Гьжиевадин рик1елай фад алатнай жеди). «Лезгистан» журналдиз амукьайди рекьерин репортаж хьана
Амма виридалайни чи еке девлет, чи еке къазанмишун ам хьана хьи, Туьркиядин чилел, кьве агъзур километрийрин анихъди чаз сагъ лезги хуьрер акуна. «Лезгистан» кхьенвай зурба афиша алаз, чи автобусди Дагъустандай, Азербажандай Туьркиядиз кьван яргъал ва четин рехъ ат1ана. Чаз, чи къаншардиз шадвилелди ва дуствилелди къужахар ачухна, лезгидалди рахаз экъеч1ай стхаяр жагъана. Идалай еке девлет жедани!
Ингье саки са вацран чи сиягьат фад акьалт1на. Икьван рекьериз, икьван четинвилериз таб гана хтай чун СНГ-диз гьахьзамазди мадни инжикли хъхьана. Гуржистандилай гат1унна Азербажан куьтягь жедалди, гьар камуна чун рекьер хуьзвай милицайри акъвазариз хьана. Туьркиядай хквезвайбур тирди чир хьайивалди (шофердив гвай рекьин чарарай и кар аквазвай), «са зат1 туна ахлад» лугьуз жаздандивай ийиз хьана.
Гьатта Дагъустандиз агакьдайлани, чи халкьдин арадай ч1угунвай къанлу сергьятдивни чун азербажанви милицайри акъвазарна. «Бес, лагьана хьи, инаг гила чи таможни я, чна куь» шейэр ахтармишна к1анда». Гат1унна эдебсузвилелди сумкайриз гъил ягъиз...
Мез т1азвай сарал элкъведа, лугьуда. Гьина вун къекъвейт1ани, гьинай вун элкъвейт1ани, хтайвалди и чахъ авай т1ал гена зурба яз аквада. Алатай къурулушди чаз авур и инад гена адалатсузди, гена инсафсузди яз аквада.
Ни гана а ихтияр, чил кьве патал пайдай? халкь кьве патал пайдай?
Чили инсанрин кьисмет ваъ, инсанри чилин кьисмет гьялна к1анда. Чил анал яшамиш жезвай инсанринди я.
Эгер Чна и лянетлу ц1ар, чун къакъудзавай сергьят, квадар тавурт1а, чал несилрин лянет къвада. Тахьайт1а, чун гьа лянетдиз лайихлуни жеда. Чна чи ивидай гьеле чи лезгивал хуьзвай зерреярни квадарда.
Хайи чиляй авахьзавай
Вац1ухъ гъейри дад жедайд туш.
Халкь сад хьана аквадалди,
Лезгидин рик1 шад жедайд туш.
Ви рик1 шад хьурай ман, ЛЕЗГИ!
20-май — 20-июн, 1992-йис.
Магьачкъала-Балыкесир-Магьачкъала.
(«Терсепулда йиф» ктабдай. – Даггиз: Махачкала, 1996. 135 – 166 чинар).