Зар ва зазар

ЗАР ВА ЗАЗАР
(роман)

І. Табасаран ккунди тІубкІурайи юкІв


1. Велосипед

– Эй, Сеидуллагь, уву велосипеддикан зат дарди кчичурадува? – Электротехнический техникумдин дарсариан хулаз гъюрайи Сергей му касдин гъавриъ ахърадайи.

Фици ахъдихъа думу ззей хъайи бицІирин!? Пагь, мугъу мидиз апІру гъуллугъ!

– Багарихьди дипломар туврайич, сарун жвуван дажи рякъюз гьязур апІуз вахт вуда. – Ростов шагьриъ институт ккудубкІурайи бализ, чахъди сар арменин кьаби бабан флигелиъ чахъди саб хулаъ дахъри – гъудужвурайи Георгиевск кІуру шагьриан вуйи урус балин тягьна кайибсиб суал важиблуб вуйисикьан дайи.
– Фйир кІурува!? Гьадму ичв чІуру Дагъустандиз кьяляхъ хъадакну гъягъюз гучІури адайвуз? Аькьюллу касар душв’ан Россияйиз гьергну гъягъюра, хъа уву…
– Сергей, Сергей…

Фу «Сергей, Сергей» гъабши! Йип ачухъди увуз фу пуз ккунди айиш, дарш юкІв кбисурадарин хпир дярякъди? Ари яв гьаци адабхъну йип … ккунди азуз  кІури, дарш, хиял шул, мугъан ниятар жарадаринстар дар кІуру жюрейиинди! Гьей гиди гаву, ккепІей! Увухъди гьаъру вахтар фицдар шуйкІан яраб?!

Сережа кІул кацахру гъацарку урчІариантина гьуркІну кьюб крават удруршру хулазди бици гъуйиригъянтина учІвайиз, гьадму гагьди гьюдюхну палтар укІу спартивкйириз, кьяляхъра утІурччвнийи.

КІубан кас дарин учв! Минди лигну тинди лигайиз фуртІ дапІну кІаркІтІигъ гъяйиб гъючвюбхрурсируки му гъюлгъяцІи!

– Мегьел гвачІинкьан уччвуйи дубхьнадар, Сергей, хъа яв гьяракатар…

Яв дугъан гьяракатарихъ фу хъаяв? Жигьил бай ву, ккуни улариз уччвуйи учв улупуз кьан шулушул!

– Яв велосипед саб сяаьтдиз узухьна тувдина, Сеид?

Ва–а–а, му фу цІийи чІал гъабхьи, бай! Хъа ав, йиз хпирра увуз гъадагъ, гьяйиф дарзуз, пердесуз!

– Йип гьеле узуз, уву дарсариан, гьаз гьергну дуфнаш?

Уву фуж вува йипа, мици силисламиш апІуз, слин маш гъяйи мирш!

– СергейтІан Сеидуллагь шубуд йисандин аьхюр вуйи ва дугъхьан дугъахъди гьамциб жюрейиинди улхуз шуйи.

Гьамус шулу кІури, кІанариъ хилра убччври!
Янакас, гьамрар фици вердиш дапІна, шулугъарин шулугъчйир! Яв жюре Жюгьейихь гъибт, жердюкь!

– Гьергундарза, учхьан училар гьергну, директори деетунча.

Хъа мугъан лягълягълилан улдубчІвурайи гафнахъ хъебехъайчва, «училар», учитларин жан гъадабгъурайи чазавайдйир!

– Хъа?
– Фу хъа?
– Наана гьялакди ава, кІурайир вуза?
– Дустарихъди сабишвахьна гъягъюз кказа…
– Тяфайихъдина Меркулова Таняйихъди?
– Уву Татьянайиз дициб даккни жюрейиинди гафар мапІан! Думу риш йизур вуйиз. Думу узуз ккундузуз.

Вуян даш! УзукІана: – ккундарвуз!

– Хъа Ленайикан гьапІуз ккава?

Мугъаз мура айин дарш, уьъйир дарапІру даттлиз?

– Ленайиз узу Ростовдиъ гьапІраш рябкъюрадар.

Я эллер, я эллер, сарун фу вушра шул! Хъа гьамус яв намус набшдияв, намусуз!

Йиз ляхнарикан уву дугъаз Ставропольский крайиз кагъаз бикІдарва аьхир.
– Ичв дада увухьна ув’ин улукьуз гъюрубдикан кІваълан магьапІан…
– Гьа яв нотацйир гъит, уву узухьна велосипед туврийва?
– Узу дидкан гьапІраш рябкъюрадайвуз, саб– кьюб сяаьтдилан рас апІидиза, хъа гьадмуган лигур…
– Дици узуз кьан шулзуз…Нагагь Тява гъафиш, узу гъушну йип...
– Аксайиз Таняйихьна гъярайва?
– Гьаз Аксайиз, дугъаз чпин остановкайикк дийигъ дупназа, узу дугъахьна гьялакдаза…
– Свиданияйиз учвухъди Тявара гъадагъуз ккайва? – Сеидуллагьдин кялхъру зарафатнакан Сергейлиз кзибгнийи.
– Дици апІури ичв Дагъустандиъ аьдат ашул… –  Сергей гьялакдиси хъирхьну жангар шир йивнайи рукьан ураригъ гьяйи урчІар, кючейизди гъушу.

***

Майин ваз Дон нирин канчІарихъ фукьан уччвуйи балгру уьмарат дарин! Варибдиз таза–таза гьиссар хуру, шадвал артухъ–артухъ апІуру, гьяракатар гъалин–гъалинди арайиз удучІвуру. Хьадукар хъабцура пузкьан ушвниан удубчІвдар, фицики мушван май, табасарандиз июнь ву, хъа табасарандин июнь мушваз – апрель.
– Я Сеид, гьапІрайир вува! Шубуб–юкьуб сяаьткьан чюллериъ уьргъназу, хъа уву яв дуст агузкьан гъафундарва. – ДапІну инчІру абцІнайи маш уьру Сергей, педалар ижми апІурайи дустракан крахури душну чан краватдиин хилар кІуликк маш заваризди дахъу.
– Сергей, яв хиял вушулив узу гьамусра гьаму великдихъ хъмишул кІури. Узу «Селмашдин» стадиондиин думу, ярхла рякъюъ убчІвайиз, испытать дапІну гъюрури, ухьуз Нахичевань базарилан продуктарра гъахунза. – Сеидуллагьра дуфну чан краватдиин ярхи гъахьи.
– Яв Табасарандиз, мапасаран, увхьан великдииндири гъягъюз удубкьидарвухьан.
– Гьаз?
– Яв маршрут наънасина гъябгъюраш картайизкьан гъилигунна?
– Ичв Георгиевскдиансина гъябгъюрайиган кІурайиб вуйив? ГучІ мапІан, яв Лена гьитІикІну хъади гъягъидарза. Узуз йиз «Ленара» азуз, явнуртІан швнуб–саб ражари учвур!
– Ву! Яв кІулихъ цалик карснайи шикларира гьаци кІура… Явнур фицир вуш увуз ужуйи аьгъюшулвуз, хъа узу узуз ктагърудар вари предателар шулиз…
– Таняйира шулугъар гъапІнин дарш?
– ЧІалра макІан! Масу туврур даришри! Иудар!!!
– Яв, Сергей, гъавриъ ахърадарза, маш ригъ алибси вуяв, хъа айитІ хъял убхьураяв.
– Увуз машнаъ ригъ ади ккундийвуз, Сеид?
– А яман, наркотикар ишлетмиш дапІнашалва гьа, Сергей?
– Узуси гъахьнийиш увура апІрийва.
– Гьацикьан гьапІунвуз?
– Узу увуз директори деетунча кІури кучлар гъапІунзавуз. Меркуловайи ич группайиан жара балихъди ккуниваликан гафар апІурайиган, дидисну дугъан мухриан машнягъ саб ужуб гъябтІунза, гьаддин кІуллан, Таня писди гъулхунзукди ва ери гъапІунзуз. Аьгь апІуз даршиди дарсариан гьергну лесополосайиз гинбун пыльца уч апІуз Тявара хъади гъушунза, гьаддиз машниин инчІ ализ. Ккундийвуз, Сеид, зигуруш гимбун цІабар хьазухь, мелзнакк ккивруш пыльцайин бигълигъар.
– Гимбун пыльца фици уч гъапІунва?
– Гьам ражари, гимбун опыление гъябгъюра аьхир, илдитну палтар гимбюгъ лесополоса вуйибси жаргъ, гьадму гъатху бишируг жандиин элепІидияв. Гьаци узу Тявайин, Тявайи йиз жандилан пыльца бигълигъарси уч гъапІунча.
– АмкІра кмиди?
– Хъа гьапІнухъа?
– Бедендин кьарра сатІиди?
– Думукьан дарки?
– Ту чиркинвал! Яв гьадрар узуз итІинра кІурайва, дарин?
– Дарш магьа марихуана зиг.
– Йиз уьмриъ папрускьан дизригури…
– Сигаретар узура гъизигур дарза. Хъа вушраТаняйикан хъял кубчІвури…
– Ленайикан хъял кубчІвруганра…
– Георгиевскдиъ вари жигьилари ишлетмиш апІури шулу…
Набши думу марццивал ккунивал ва ширинвал? – Имдар кІуруриз Сергейи, явашай, чан гъян ачмиш апІайиз, хъа дарапІиш гьапІхьа? – дарапІиш учв гъузур.
– Гьадрарин цІарнаъ увузра учІвуз ккунди айвуз, даршиш гьадушв’ан удучІвуз ккайир дайва…
– Гьан, Сеид, гъит! Увуз йиз кІвакан хабар кади ккундийи, лигуйзавуз уву гьапІрийиш… Я ччве узу ургуразу, йикІуразу, ккадахъуразу… Гьаз увуз узкан хабар дарвуз, ургуразу…
– Гьай вура, Сергей, уву швнубан ургидива, шнубан йикІидива, эгер гьар йишваъ сар ккун апІри гъашиш. Мегьел узкан гъеебхьунвуз йиз ушниъ сарилан гъайри, жара шуран ччвур ади?
– Яв марццишнар йиз улихь мапІан. Яв Наталья кІваълан гьаузкьан вахтар душнадар. Яв дикІру кагъзарикан узуз фукьан ктибтуйва?! Думуган уву фици шуйва? Ари гьаци узура аза гьа. Лена гьича Таняйик гъилигган! Узу думу дарди гъуздарза, йиз узу йикІурза, ккирхурза.
– Я кас, мунурилан гъайри тмунурик гьаци кайиб фу вуяв, Сергей.
– Лена бицІигандинур вуйиз, хъа гьамус узуз швушв хуз ккунди азуз, Таня хидира вуза, жарар ккундарзуз, хабар кайвуз, жарар ккандарзуз.
– Уву ккундузуз кІури гъуз, Таняйи, магьа, чаз жарар кадагъна… Душну яв албаг гьадгъахъди, прямо чпин хулаз гъарах, Великра тувурзавухьна.
– Начди вузуз, дурарин абйир–бабариз узу фу кІуру, уву гъарах, сарун Сеид, увкан аьхю миннат вуйиз, уву гъарах…
– Гьаци пузкьан узуз макІан, яв шурахьна узу фици гъягъюза, гъушури фу кІуру, гъушишра узуз думу Таня вуйиб фици аьгъю шулу?
– Швнуб сабан шиклиз гъилигундарна, ЛенатІан уччвурра ву кІурадайна.
– Шиклик саб, хъа уьмриъ жараб, увузси узуз нач шулдарин?
– Увуз ваъ, уву дицдар гьядисйириан адахъунва, швушвра гъахунва, кьюр бицІирра авуз, вайна–гьял йиз ву. Ккуни вуйи йиз дуст, аман–миннат, гьаму йиз тІалаб тамам апІина. Таняйихьна гъараха.
– Гъушза, хъа дугъахъди узу фу кІури улхуру?
– Увуз фу ккуншра йип.
– Хъа белки думу узуз кьабул гъаши?
– Шулуш ишривуз, жарариз хьайиз увуз духьну ккундузуз, анжагъ уву дугъахьна гъарах.
– Ярхла ву аьхир, Ростовдихьан шубуб–юкьуб километр…
– Узу увуз яягъди гъарах кІурадарза – великдиинди.
– Хябяхъдиз хъуркьидар, аьхир…
– Гьа сарун шит апІурава, гъудужв, гъудужв… –  Сергейи Сеидуллагь хилхъан дибисну койкайилан уьлчІюгъю.

***

Асфальт али аьхю шагьрин рякъяр, машинарин цІарнаъди Аксайиз тІирхурайи Сеидуллагьдиз, псинчІариз завариъ гьаваси вуйи.
Велосипед цалик кубсну дебкку.
Накьишар кади гакІвлин урар али гьяятдизди учІву Сеидуллагьдин улар вари икир вуйибси гъидицу ва дих дапІну крыльцойиинди удучІву риш гъяркъган думу алишв’ин гъаркІ гъахьи.
– Уву фуж вува?
Сеидуллагьдиз дугъан гафар ерхьурадайи. Янакас мугъаз шубар дярякъдар вуйинхъа!? Таня гьаци гьерхри цементдин умбрариансина балихьинди гъюз хъюгъю. Шур’ин али халатдиккан умбрариансина гъюруган ккитІигъру уччву ликари бай амрихъан духнайи.
– Уву фуж вува…
– Довыдченко Сергейи гьаънайир.
– Ухди гьаз гъапундайва! Саииид!
– Фу гъабхьну?
– Сергей йикІура?
– Аварияйикк ккахънийкІан?! Фунуб больницайиъ а?
– Гъян йибкІура уву ккунди!
– Узура йикІуразу учв ккунди!
– Ичв гъавриъ ахърадарза, дици вуш дугъу узу мина гьаз гьаъну?
– КучІлар дапІну. Узуз ккундузуз кІуру дугъан гафар зиъландартІан дар. Нагагь, узу увуз кьабул шул кІури фикир дапІну гьауншул. Узу кьабул гъахьунвуз?
– Кьабул гъахьну кІури гьапІза, уву узуз гьидарва аьхир.
– Лигай учву, жилар, фицдар вуш. Уву яв хпир ккунди гъахир дарнив?
– Увуз наънан аьгъявуз, мегьел ухьу танишкьан дарди йиз аьв– гьялатнакан?
– Сергейилан. Таниш дарди ужу ву. Гъарах яв гъафи рякъди кьяляхъ. Гьадмура увусир ву, уччву юбка гъябкъюбси гьаддихъ хъачІаккрур.
– Хъа я риш, яв дугъаз жаваб фициб хьивдияв? Узу гъавриъ ахърубси йип.
– Хъа сарун фици кІуру! Гьадмукьан ревноват апІуруш думу узухъди яшамиш фици хьуз кка, йип чаз; учв гъавриъ ахъур.
– Узхьан ичв ара албагуз гъабхьнийкІан, дар, дар, дар, дар… –  Сеидуллагь Таняйихьан Сергейлихьинди гъитІирху.

***

– Сергей! Сергей! Нашдива? – Хулаъ адруган флигелихъ хъайи бицІи багъдизди удучІвнашул кІури, Сеидуллагь гьадиндира чІигъар апІури гъушу.
Думу гьич наанкІара адар.
Дидхъантина Сеидуллагьдин му чаз алахьу касарихъди вуйи аьлакьйир гъудургнийи.



2. Турист

Гьам ражари Хив марччлихъниз дивнайи памятник али йишв'ин пиво масу туври будка алийи.
ПАЗ–ик автобус лап явашди ва ихтиятди йицарин араба улдубчІвуз тикмиш дап1найи ва чан вахтнаъ халкьдин лап хъуркьувал вуйи гъядлантина хъапІрайиб, душвкканзина ккайи узакк дугъубжву ва зат мидарди ктІубшву.
– Мушвкканзина ихь даждин улдубтІну, гьялакдар ва жигьилар; … я жан жигьил, йиз машиндиан яв «машин» адабгъну гьамрар хьади центрийизкьан уву гъайих – гъапи чан инжигвал ктабчури зарафатчи шофери.
– Узу чархар ккивну шлем улубкІайиз, яв трос адабгъну гьязурди гъибт, халу, пубси даршул, белки ккючІюбгъярзаяв! – Чан нубатнаъ Сеидуллагьра му касдин кьяляхъ гъузрурсир дайи.
Зиълан ккуртар илдитган, Сеидуллагьдин спортивный форма ккитІибгъу, кедйирин гъахмийир ижми дапІну ликарин гъваларихъинди хътишву, рюкзак гъюнарихъ хъипу ва гьяйран духьну жигьилиин тамаши апІурайи варидарин улариккди велосипеддин рулихъан дибисну, за дапІну, хъзигури уз'анзина гъушу. Дюз рякъюзди удучІвубси, гьугьтар алдахьну, унтІккан тІубра ккадатну, дугъу педалариин мурклар иливу.
«Дахаргнадузу, дахаргнадазу, дахаргунадузу, ккунийдийис фиттин–миттин уьлюбкъюсижжув!»
«Пиво на вынос» – будкайик гьамци дибикІнади гъябкъю Сеидуллагьдин, жандиз вуйи кьяшишнакан миж ктабтІнийи: «ГьапІру–хъа, булагъдихънакьан аьгь апІарза. Хъа вушра…пувси даршул…му Дагъустан дарин–хъа!».
Будкайиз багахь гъахьибси, улхьанди за гъапІу лик рултланмина алдабгъну Сеидуллагьди велосипед будкайик кубсу. Душвахь дугъужвнайи жви ва дугъахъди пиво туврушв'анмина итІибгъну кІул «барменра», му, мушваригъян дарурсир аьжаин жигьилиин гьяйран духьнайи.
– Здравствуйте! Кружку пива, для утоление жажды, можно?
ЧІал гьархнайидарси, урхъахъ дийигънайирин ликар кьюбди кьяляхъ гъушу, итІибгънайирин кІул будкайизди убчІву. Хъасин, кІул убчІвушв'анмина гьацІ литрийин банклин гьацІ'анзинасиси гъатхушин али шмиб Сеидуллагьдин хъюхънихьинди удубчІву. Дугъу кІул кьяляхъ дапІну, банк гъибису ва кІул'ин гъапІу.
– Сколько с меня?
Мушвахь хьайирна айитІ айир мегьел чпин гьялназ дуфнадайи. Сеидуллагьди сумчІур кепек дипну, «фури» дибисну, чандиин элеу.
– Турист, ни ту направление едишь… – хъасинси буткайиан итІибгъу кІули, ярхла шулайи велосипеддихъ хъубкьуз, дих гатІабхьу.
– Я на Карку–у–у–ул!…

***
КъуштІланзина, Мукъу нирланмина, Горнилансина, Фудгъаринна Яргъаринна Ургъарин гъуларра каъну Кьулккантина, юкІв хътарди дапІнайи, хъа кагъзариинди рякъюр–рябкъюри гизаф харжар тІаънайи тазади дапІнайи рякъ Ляхлазкьан дурубкьнайи.


3. Райпо

– Я адаш, узуз лайикьлу ляхин ихь гъулаъ адар…
– Ихь совхоздиъ аки.
– Йиз ккудубкІнайиб сельхоз дариз, фукьан кІуру, сельхоз дариз – народного хозяйства!
– Фу фаркьвал а–хъа, вай сельхоз, вай нархоз, мицира тцира «хоз, хоз» дарин–хъа!
– Яв гьацдар гафариинди узу ккудубкІнайи институтдин пристиж асккан апІурава, адаш, институтдихъди – узура.
– Хъа гьаци дарин?
– Гьаци вуш, узу каникулариз дуфнайиган раццарихъ гъахьи жиларин гафарикан фйир кІурайва?!
– Хъа фйир кІурайи?
– Жилари чиб–чпин арайиъ, ихь гъулаъ варитІан ужуб институт урхурайир Сеидуллагь ву гъапиган, алишвлан ккюрхюйза кІурадайна, гьамус му мукьан ужузуб фици гъабхьну?
– Я ахмакъ, уву йиз гъавриъ ахъ, узу йиз шадвалиан гьаци кІурайир вуза васана – Мазан сацІиб хъугъужву ва хъасин давам гъапІу, – уву ултІутІуччвбан адали.
– Я адаш, узу фурсар апІурадардуза…
– Яв, «сельхоз дариз» кІурубдиъ кьадарсуз къурзлувал аяв, дарш магьа яв хпирихьан гьерх!
Мазну: «дарш магьа яв хпирихьан гьерх», кІуру гафариъ, Сеидуллагьдиз чан Мухлисайихьна вуйи гьюрмат фукьан багьавал ва масанвал ади вуш улупурайи. Сарун гьаци гъапиган дугъан гафар хътІарццнийи.

***

Сабпи секратарин кабинетдиъ учІврайи Сеидуллагьдин гьял, фициб микІру учв наанди гъахидикІана кІурубси айи.
– Советарин гьюкуматдин гъурулуш йигълан–йигъаз улихь гъябгъюрайиваликан, товарищ Селимов увуз гизаф ужуйи аьгъявуз. Дидихъди сабси ухьу ихь районра улихь гъябгъруси ухьу дарапІиш, Россияйиан сар уву кюмекназ дуфна кІури, сарун ухьуз жарадар гъидин–хъа! Гьаци вуйиган, узуз рябкъюразузки, ухьуз коммунизмайихьна гъягъюз мяшат апІурайи элементар Райпотребсоюздин айитІна гизаф уч духьна, халкьдихьна ихь Коммунист Партияйи деетурайи сурсатар гьуркІну рукьурадар – гьаму камивалар удукьрубкьан кьит апІбан бадали, яв жигьилвалин кьувват гьадушвазди сарф апІихьа Сеидуллагь, фици кІурва?
– Партияйин табшуругъар тамам апІуз, учу, жигьил коммунистар, гьарган гьязур вуча.
– Чухсагъул бализ! Узу гьаммус Райпотребсоюздин председательдиз зенг апІидиза, гъарах уву гьадгъахьинди.
Хив гостиницайиз гъаншариъ дийигънайи, исчІли, рякъхьантина паркдин дериндизди ярхи дараматарикан, яркьу урчІариин дибикІну кибхнайи гюзгдин табличкайиз гъилигган, бегьем гьуркІдар ву кІурударстар хиялар арайиз гъюйи. Хъа му дараматдин улихь дийигънайи адмийир гъяркъган, мушвайишв автовокзалси гьугъубжвуйи: хьарарси арццнайи урчІариантина гъилигган, ярхи, кьюб–шубуб умбриинди жилиъ убчІврайи коридор мучІушниинди ккудубкІурайи.

***
– Узу УртІилна душну гьапІру, Касум Исчлирович?
– Йиз багахь фйир кІурава, Сеид Мазанович, Гаджикурбанов Сулайманди райпойин планар тамам дарапІди гьамус йискьубтІан артухъ шула, хиял шулуки, товарооборот УртІил саб гьяракат адарди дийибгъна, фу шулугъар аш ахтармиш апІидива ва ревизияйин итогар узуз докладывать апІидива. Увухъди таваровед Аьбдулаьзизра гъадагъ!
– Думу ляхниз ухьу закур лигархьа, апІархьа Исчлирович?


4. Ревизия

– Я жжан бай, ичу фичІинири кІаин къахьивус, ихь бицІурари гьипІуда!
– Я дая, узу учву кІваин духьну дуфнайир дарза, хъа УртІинна ткандин ревизия апІуз гъярайир вуза.
– Вуш, Хивна уручІвуну ушнуча кІуди, сарун ичу гьясив ккамдарчус йипачва, мицурар тІулар вари гьадуму яв шивза кІурувдин вуюв аьгъяяс!
– Я дая, саб фукІа гъабхьибси уву варибдин Мухлиса таскиркар гьаз апІури шулва? Уву гъавриъ йихь, учуз учву учуз ккун гъабхьиган кІваин апІури, даккун гъабхьиган кІваълан гьархри яшамиш шуладарча, уву учкан, жарадариканси хиялар гьаз апІури шулва!? Арда багъридариз гьаци кІури шулин!
– Я жжан бай, гьаму Ляхлуари ипІири ляхнар изура ипІуду кІуди, изу тахсиркар мипІанава, жжан бай.
– Я дая, узу увуз фукьан кІуру, жарадариз дилигну, чІуру ляхнар мапІан, жвувхъан жарадари ужудар ляхнар дургъруси апІин. Жараб дарш, гьаму хьуд йисандин арайиъ, узура гъулаъ адарди яв гьюрмат уьбхюри, дугъкан гьич саб тахсиркьан гъябкъир вуна – я уву, я адаш, ясана чвйир, чйир, гъуншйир, гъуландар!

***
– Гьаму УртІлар вари Ляхлаз школайиз йигъан–йигъан яягъди гъюрадарин, уву дина велосипеддиинди дарди гъягъидарза пуз? – Мазназ чан аьхю баликан хъял дуфнайиси вуйи.
– Я адаш, УртІилна мийибшри, узу ЧІиллихънара кмиди ревизияйиз велосипеддиинди гъушунза, гъабхьиб фукІара адайи аьхир.
– Адайин? Яв ибирихъна, рябкъюрайиси, сабан фукІара хътІабхьурайиси дар.
– Фу хъатІабхьну ккунду? Велосипеддиинди гъягъюб аьйибнан ляхин вуйин–хъа, даршиш ихь гьюкумдинна намуснан законариинди дициб ляхин гъадагъа вуйин?
– Я кас, узу увуз фици пузакІан, гъуландар ув'ин аьлхъюри шулу, рихшанд апІури шулву…
– Я адаш, узу харжи ляхин апІурайин?
– Харжиб ваъ, хъа варидариси уву апІурадарва.
– Узу дюн'яйиз вардариси ва вардиз ккуниси апІбан бадали дуфнайир вуйин, даршиш йиз хусусиятвалиинди яшамиш хьуз? Дици вуйиган, дюрхъяриан удучІвну, хулар гьаз апІура адмийири ясана увухъ яягъди гъярайирихъ машин хъабхъиш, дидиъ эидарна?

***
– Наади хьа, бай, ичв гъула магазинчийин хулар?
– Гьаму гъюлгъянзина, гъулан зиъхъанди гьагъму хуларихьинди гъарах, халу – кІури сар бицІири хил запІну хифарин гьарарилантина дагъдик кайи хуларихьинди улупу.
«Мурарин кючйириъ айи батІрариз лигайчва, хуб ужуб гъабхьну узу, велик хьтарди, чекмийир алди мина гъюб».
– Я Сулайман халу! Сулайман халу! НаанукІана чве му. – Сифте кьюбан аьхюди дих дапІну гьамус, мимидар, чан–чакна кІурайи. – Му хулар туканчийин даршул гьа, мушварихь тукандиз ухшаруб, ясана бицІи лишнаркьана хьади ккундарин… Я Сулайман ха–алу!
– Вай, я бай, вай! Уву наънан дихар апІурава, зиихъинди гъач, яваш гьеле, бут'яр гьурччвуза–гьеле.
Сеидуллагь кьюб мертебайин хуларин гагул терефнан гъвалхъанзина дихнахъди, минди–тинди улар ккадатури, вариб кІвак бисури гъушу. Сулаймандин кьяляхъди, ккучІву тегьлиздикк фу ккаш, фу ккипнаш, фукьан ликариин алахьрудар дарагънаш ва гьацдар жара уларикк ккархьру му хизандин гьялнакан ктитурайи мутмйир фикирназ гъадагъури хизандин хулаъ учІву. Хал жвиллишнахьди абцІнайи: сарихъ–сар хътрукьди, дячІяргънайи ккурттар ктирхузкьан ктрихди, хялижв хулаъ учІвубси дуркьарин улхьантина урхъар кадахьнайи дидихъди гар йивнайи бархлиин бицІидар жерге–жергеди, чиб–чпик кургъри, чиб–чпиъ утІри деу. Мушваъ артухъ фукІа пуб лазим гъюрадар – му хизан му гъулаъ варитІан аскканди вуйи.
– ФукІара мубкканай, узу документариз дилигну, дишла кьяляхъ хътакурайир вуза.
– Я Сеидуллагь, уву йиз ревизия апІуз дуфнайир дарна?
– Вуза.
– Вуйиган, уву фици дишла кьяляхъ хътакурва? Му ич гъулан магазиндин ревизия апІуз шубуд–юкьуд йигъ гъябгъюру.
– Шли гъапунвуз?
– Гьамусдизкьан гъафи вари ревизорари гьаци апІури гъахьну, узуз думу ляхникан ужуйи аьгъязуз.
– Дици вуйиган, гьан, набшдияв документар гъяйи папка.
– Жаргъ, ФатІимат, акъин. Папка бицІидарин хиларикк ккабхърубси гъибтнадариз, Сеидуллагь. Уву документариз лиг, узу душну сабан саб гьяштийин кІул алдабтІидиза, хъа хябяхъган, марччар гъафиган, гьадму ревизориз кІури убхюрайи якъ убккидиза.
– Я Сулайман халу, учву фици вердиш дапІна тІарашчйири! Фтихьан гучІ кавуз? Уву гьюкуматдиз кучІлариинди магазинчивал апІурана?
– Магьа, яв улихь вари йиз хизан хьайиз, гьаму хизандихьан ишризу, эгер саб кепкииндикьан узу кучІлар гъапІнуш…
– Яв ляхнар аьгъязуз, Сулайман халу, эгер уву гьацир вуйиш… – Сеидуллагьдиз, му яв хал гьамкьан аьжузди касибди хьибдайив, пуз ккун гъабхьнийи, хъа вушра вархниинди чан мелзнахъан хъчІихнийи.
– Саб истикан чай гъабхиш… аьхю чухсагъул… сарун, магьа узу ревизия саб ул алдатбиинди ккудубкІураза. Приходра расходра ужуйи ву, гьамус душну магазиндиз, наличкайизра лигидихьа, лигухьа мидира фу кІуруш.
Уь улихьна хайизра, Сеидуллагь кІаркІтІихъан гъудужвнийи ва Сулайманра гьитну улихь тукандиз гъушнийи.
– Мутму цІибтІан адаривки, Сулейман халу… Гьяйиф Аьбдулаьзиз, председатели гъарах гъапнушра гъафундайи. Дугъаз чав му магазин фициб гьялнахъна дубхнаш аьгъяхьидийи.
– Председатель, гьарган элегури шулузукди, план тамам апІдарва кІури, магьа гьамци фици выручка выручит апІуза. Узу гъушубси, думу кІару сумпил, узу гъяркъюбси гьитІикІури шулу. ГьитІитІикІишра, узкан дугъаз гъубшу йифкансира дерд ктар! Узу даршра дугъан жибдиъ убчІвруб убчІвра.
– Складариан шейъ гизаф выписывать дапІну абкъин.
– Шли тувру? Аьбдулаьзизди? Ясана Джамалди? Ише гъябгъру гьич саб мутму туври шулдар, чпиндар имиди. Магьа гьаму филиндин туп саб гужа–гуж, аман–миннат, дад–бидад апІури, кьамкьариин дусну АллагьдизтІан гизаф ккарагури дубхназа, мегьел гъуландариз аьгъю дапІнадарза…
– Гьаз?
– Аьгъю гъапІиш, варидариз са–саб метркьана гьубкІурдар, хъа сар–кьюриз тувну тмундариз тутрувиш, гъул'ан дяви ккам хьибдар.
– Увузсикьан бицІидар айи хизанар гизаф аничв гъулаъ?
– Саб–шубуб хизантІан адар.
– Магьа ухьу гафар апІурамиди фактический товарра документарихъди ттевунзияв, вари ужуди ву. Хъа му парча ухьу яв ликрихъан списать апІидихьа. Лиг, Сулайман халу, кІуразавуз, му парча яв бицІидариз ишлетмиш апІин, эгер хъиибгъиш, гьадму гизаф жвиллишин айи хизанаризра жиниди капІ.
Му гафар гъеерхьу Сулаймандин уларигъна зириз гъюдубчІвнийи.
– Ма, гьаму кІажжарихъ къул зиг, Сулайман халу. Яв ревизия дапІну ккудубкІунхьа, сарун узу, ахъли ич адашдихь дергну, гвачІнин ухди Хивна ляхниз гъягъидиза. Гежехайрар ишри, Сулайман халу.
– Я бай, я Сеидуллагь… – кІурамиди Сеидуллагь ярхи чІапплар апІури икрихьансинара гъушнийи.


5. Почта

– Нажмудин Несриевич, уву фици гъапнийва узу райпойиз гъаъруган, хъа гьамус фу гъабхьну, уву зат мидарди дигиш духьнайиганси аваки!
– Товарищ Селимов, райпойиъ уву экономистди фукьан вахтнаъ гъилихунва? – «Му бай мици гъитну ккундар. Мугъу чан бацар ярхлариз гьачІарккайиз дерккну ккунду. Мугълан аьрзар Исчлировичди гьякьди апІура. Мици гъабхьиш, саб къуру зарплатайиинди адмийир фици яшамиш хьиди. Чкиди му бала райпойиан саб мянфяаьтсузишвазди идипну ккунду». – Зурба устлихъан хяртІ цабхури гъудужву Давудов, аьхю кабинет вуйибси мина–тина дицуз хъюгъю.
– Багарихьди сад йискьан шулайиз.
– Уву душваз гъафирихъанмина фицдар дигиш'валар гъахьну думу идирайиъ?
– Дигиш'валарикан улхуруш, дурар узузтІан уччвуйи аьгъявуз: товарооборот артухъ хьуб йиз метлеб дайиз, гьеле экономистдин буржйирикан думу сабнуб буржи вуйишра, хъа йиз дамах гьадму вуйиз, работникарин арайиъ айи гьюрмат, мугагьназ хайирнахъди вуйиш, гьамус – сакьюдар адмийирин арайиъ вушра, инсанвалинубдиз илтІибкІура. Увузра аьгъявуз, мициб гьюрмат даккнидар, чпи аьрзйир дидикІну, душв'ан удучІвну гъушну – гьаму даринхъа варитІан заан вуйи хъуркьувал.
– Товарищ Селимов, гьацдар хъуркьувалар, гьамус ихь почтайиъра тІаъдива. Думу идарайин ляхнар лап гьяшил духьна. Главный бухгалтер Иминуллагь алдаъну, дугъан следствия гъябгъюра, магьа гьадму йишв'инна уву повышенияйиз, яв хъуркьувалариз дилигну, партияйи направит апІураву. Узу Къадимяли халуйиз дупназа, думу увуз чан кабинетдиъ ккилигура.
– Товарищ Сабпи Секратарь, му ляхнар узуз уччвуйи рякъюрадарзуз…
– Фу пуз ккунди авуз, коммунист Селимов!? Партияйи яв зегьмет заан кьиматдиинди лишанлу апІиди, лик кьяляхъ миван, гьаърайишваз гъарах.
– Райпойиъ гизаф камивалар, иблисвалар гъузна, улариин артухъди тІубар иливури хъюгъна, халкьарин аьрзйир гьаму Хиван ккебгъну Атрикна гъягъяйизкьан артухъ шула   
– Дурарин гъайгъу ухьу зигидихьа… Понидельникди совещанияйиз гъюз кІваълан магьархан.
– Лигархьа, Нажмудин Несриевич!

***
– Къадимяли халу, магьа гьамрарихъра гъулар зиг. Закур узу Махачкалайиз годовой отчет хьади душну ккунду…
– Баркаллагь, йиз хтул, узуз бухгалтер гьаъ кІури зенг дапІнайи, кІваълан дубшнайиз… Фу хьади гъягъюз ккава дурариз?
– Фици фу? «Фу хьади… дурариз» макІана, Къадимяли халу, уву ихь «Октябрин аквнан» корреспондентра вуди, увуз лап ужуйи ихь багъри чІал аьгъяди ккунду, «фуну документар увухьди гъахуз ккава?» йипа.
– Гьей, хтул, хтул, уву Россияйиъ яшамиш шуладарва гьа! Мидиз «Дагъустан» кІуру!
– «Дагъустан» диш дарди кІура. Мидиз Табасаран йипри вариди. Му дугърида Табасаран ву!
– Иминуллагьди, гьар отчет хьади гъягърури, якъ деебццну хьади гъягъюри шуйи ва якърахъ туву пул списать апІуйи, ясана артухъди саб штат гъяпІуйи.
– Гьа–а–а, гьамус гъавриъ гъахьунза! Йиз служебный обязанностарик узу гьаци дапІну ккунду кІуруб ктаризки, Къадимяли халу! Райпойин методар учвухьра апІурайин дарш?
– Дици вуш, Мягьячгъалайиз гъарах, йиз бай, увуз ягъурлу рякъ ибшривуз! – «Гьеле уву отчет фици тувруш лигархьавуз» кІуру саягъниинди почтайин начальник устлихъан гъудужву ва Сеидуллагь урчІарихънакьан гьау.

***
– Тмундариси увура ухдимиди увуз бранировать дапІну ккундийи, гьадраризси йишв дурубкьну ккундийиш!
– Узу гьюкуматдин ляхниъ айир вуза, магьа командировкара…
– Ва–а–а, уву узуз фйир кІурава, гражданин! Сар уву адми, хъа мурар…
– Узу дурар адмийир дар кІури гъапиб дайиз, дорогая администраторша…
– Йишвар адариз… Саб гьаму «Ленинград» дарди адарки, «Дагестандиз», «Каспийиз» гъарах.
– Гьадрарихьанмина ичвишвазди дуфнайир вуза, Мягьямадова Мягьямяда Мягьямадовна.
– Уву сифте ражари гостиницайиз йишв апІуз гъюрайир вуйва?
– Вушра–даршра, узу яв му суалнан гъавриъ ахърадарза.
– Душну, жигьил, гьаму увустарихъан аьгъю дапІну гъач.
«Я чве му фу гъабхьи, гьамус йишв наан адапІуру…». – Сеидуллагь, гостиницайиан паркназди тереф гъибисубси сар кьадарин гъюнар хъайири деркку ва:
– Йишв адайин дарш? – пну гьерху.
– Адарш – айибра убкъри чпин, мягьямядар!
– ФукІа дарпиди, къанна хьубдин кІаж гъивну, паспот администратордин улихьинди дип!
– Уз'ин аьхъюрайир вуйва?
– Дици вуш йишв, гъарах, гьатму паркдиъ адапІ! – гъапир «Ленинграддизди» кьяляхъ учІву.
«Узу йиз хушниинди дуфнайир вуйин гьамина, даршиш гьюкуматдиз ккунди. Хъа барбатІ ибшривучв! Увуз яв ляхнин гьякьнаан дуфнайирин гъайгъу зигуз ккундарш, уву узуз мициб, Мягьямяда, затра лазим дариз! ДапІну телефон Дагсвяздиз узу йиз гъафибси, кьяляхъ гъягъидиза».
– Баланс хьади Махачкалайиз гъюраза дупну, Сеидуллагь Мазанович, учуз гьаз хабар дебккундарва, уву встречать апІуз автовокзаликкна гъидийчаки.
– …
– Уву гьам сааьт наан ава?
– …
– Гьадушвахь гъуз, уьру жигули увухьинди гъибди.
– …

***
– Самалейкум, узуз Мягьямяд кІуру.
– …
– Папка хьавухь, хъа гъагъ…
– …?
– Ну сумкка–мумка?
– ГьапІру сумкка–мумка, узу тувну баланс дишла кьяляхъ хътакурайир вуза. – Сеидуллагьдин хиял ву, чахьан чан гьюдюхру палтар айи сумка набшдив кІурайиси.
Гьамци пайизра Мягьямядрин маш, саб как дукІу гъябхьиш, гъядядябхьруганси гъабши ва дишла, багажникдихьинди гъафир, рилихъинди деу, машиндик худ капІу ва хъапІуз кІурамиди Сеидуллагьди деркку:
– Мягьямяд, уву узу встречать апІуз гьаънайир дарива?
– Уву встречать дапІну гьаз ву? Встречать гъагъар хьайир апІури аьдат ву. Главсвяздиз увузра рякъ аьгъявуз, аьгъдарш аьгъю апІин, узу гьялакди аза…
– Мягьямяд, Мягьямя–аь–аьд, Мягья–аь–аь–аь… – уьру жигули «Лениндиан» «26 баккуйин коммисарарин» кючейизди гъудубгу.

***
– Баланс шли составит гъапІуб вуяв, Мазанович?
– Му фу кІуру гаф вуяв, Гьяжимягьямяда Гьяжимягьямядовна.
– Гьамкьан йисари республикайин идарйириъ лихури, мегьел Хив райондиъ самостоятельно баланс составить апІуз шлу кас гъяркъюр дарза.
– Магьа гьамус аьркъ…
– Уву, Мазанович, Дагъустандиъ гъубхур дарва!?
– …
– Абгурашра яв балансдик тахсир бихъурадарзуз, хъа вушра, чардик кабхьнайи хюниси аза. Мягьямядри Хиванурихь гъагъ хьтар гъапиган, гьациб хъял жандиз гъафнийиз… Душну гьамшваъ лихурайи шубариз, жараб дарш, шоколадкйиркьан гъадагъ….

***
– Хтул, меркездиз гъяраза кІури аьхюриз кучІлар апІуб увуз фици гьугъубжвуравуз?
– …
– Даршул!
– …
– Гьич хътругъарза!
– …
– Магьа гьам–мус, яв улихь, узу Дагсвяздин начальник Захаровдиз зенг апІидиза.
– …
– Алло…

***
– Ну, ты даешь, Сеидуллагь! «Октябрин аквнан» гъюру нумра вари яв гьунарназ бахш апІуз гъитдихьа Гирамудиндихьди!
– Арда жвуву жвуван буржйир тамам апІуру кІури – мурариз гьунарар пуз хай шулин, Къадимяли–халу?!
– Хту–у–ул, ляхин буржйир тамам апІбаъ адар.
– …
– Хъа гьаму советарин гьюкумдик кичІигнайи чІуру аьдатарикк кІул ккидривбаъ.


6. ВЛКСМ

– Ахъли узура Мухлисара Сейбатна Сейдат хъади ичв хулаз?
– Ярхи йишвар ву, Бикайихьди цІикбар апІуз гъитдихьа.
– Хъа учккантина учву бизар…
– Дарин, Сеидуллагь, му яв гафар, учу учвухьна мягъянай кІурударстар вуяв.
– Хъа яв – Рамазан, аьрабарин тостсиб вуяв!
– …
– Фици шул, уву фикир апІурайиб гьякь вуйиз кІури гьисаб апІурава. Йиз гъидкьиъ уву сабан учІв, хъа гьаци йип…

***
– Гъушхьа, Мухлиса!
– Хъа, я жан жилир, фу хьади гъягъюхьа?
– Увуз Бикайи фу абкъин гъапну? Узуз Рамазну дицибдин гьякьнаан фукІара гъапундарзуз.
– Му ихь абйирин аьдат ву, ичІи хилди дурушуб.
– Ухьхьан, жан хпир, йиз варжна йирхьцІур манатдихъ ихь абйирин аьдтар хъауз удубкьур кІурайва? Узура гъавриъ аза–гьа, гьамус аьдтар тамам апІуз шулдар кІури ухьу ихь багахьлуйирихьан фици гьудучІвухьа! Ухьуз мушваъ ккундайиб фу ву: хялижв'вал, даршиш аьдат тамам апІувал?
– Хялижв'вал! Хъа тмура дарди хай шулдар.

***
– Я кас гьамрар хьтайиш гъюз шулдайин?!
– Йиз зарплата, Нарусат, яв жилиринтІан хьцІур манатдин артухъ вуяс… гъит ихь бицІидариз багъиш ибшри! – Сеидуллагьдихъди дугъан хпирира хъипу:
– Гьар йигъан чиб–чпихьна гъяри–гъюри бизар духьнадархьа, Бика, яв хулаъ учІври гъи гьамус сабпи раж вуйиз, саркьа ишри.
– Хъидитай, илдитай, ккудучІвай, гьачІарккай… – Рамазанна чан кьюрид баяр: Изилна Назимна хпир шадну гъадагънайи. – Гьа, бакІлукІ, увуна баяр ипІрубдихъ йихьай…
– Хъа увуна Сеидуллагьна Мухлисана шубар?
– Шубарра учвуз ишри, учу ихтлитарихъ хьидича.
– Ваъ, Рамазан, дици шулдар, хпарна жилар жара хьидихьа.
– Гьацира рази вуза, хъа бицІи бакІлукІарра учвухъинди ишри.
– Уву, Рамазан, Бикайиз «бакІлукІ» гьаз кІурава? – Сеидуллагьди кялхърайириси гьерху.
– Хъа «чІуру гъянигъузай» пуза чаз, гьяйиф дарин! ГьудучІв, бай пІитІай, телевизордин улхьан!
– Яваша, Рамазан, бякьиярин тай махьан. Минди иб хъив, фици рябкъюравуз уьмур?
– Гизаф кьуркьалди. ЙикІайизкьан гьамци, гьудрубкІди яшамиш хьидикІан!? Я жвуваз, я бицІидариз ккуниб гъадабгъуз даршули…
– Уву гъадабгъуз шлу–даршлуваликан улхурава, хъа йиз гъянаъ айи гьавазурвал жараб вуйиз.
– Сарун жараб фу хьуз мумкин ву?
– Ухьу коммунизма диврайидар вуян?
– Коммунизма фу ву?
– «Гьардихьан – удукьрубкьан, гьардиз – ккунибкьан» – магьа ккоммунизма.
– Гьа, магьа увура узу кІурубси кІураваки «гьардиз – ккунибкьан»!
– Хъа сабан гьадму «ккунибкьандихъна» дуфну ккунду. Эгер, ухьу ихь намус–гъир'ят масу тувруш, фици ухьхьан «Гьардихьан – удукьрубкьан» тамам апІуз хьибди.
– Намус–гъир'ятдин «Гьардихьан – удукьрубкьандихъди» фу тафавутвал а–хъа, Сеидуллагь? – галар аркІурайи Нарусатра жиларин гафаригъ гъючІврайи.
– Гьай гаву, чІири къяникъузай, то есть, бакІлукІу, намус адруриз, думу фу вуш, фици аьгъю хьибди! – Рамазан чан хпирик, му ражари хъа ижмиди кялхъю.
– Дарш увухъ хъайи намус– гъир'ят кІурадарна, лягълягъчи!
– Рамазну, Нарусат, фабрикайин работникар комсомолдик каузди зат даш–баш гъибиснин?
– Уву фу кІурадарна, фуж ахмакь ашул гъи комсомолдик кучІврур!
– Комсомол фу кІуру гаф вуш аьгъдрди тгъу апІурайи гафариз лигайчва!
– Хъа ав аьгъязуз.
– Аьгъяш, вуш магьа ВЛКСМ илтІибкІ.
– Возьми Лопату, Копай Себе Магилу. – Зарафат гъапІу Нарусатди.
– Вари Ляхнар Кайидар Сабси Мидисанай! – Гъапи Мухлисайи.
– Ебхьурайвуз, Рамазан, эгер дикъатниинди фикир гъапІиш, ихь хпарин ВеэЛКеСеэМ–дилантина вуйи гафариъ ухьуз гизаф аьхю мяна а.
– Ибшри, йиз хпири узуз гъаписи апІидиза. Чухсагъул, Бика, увуз! Хъа уву, Сеидуллагь, яв хпири кІурубси апІин: вари сабси мидисан!

***
– Яв сижар гизаф ужур вухьидияв, Мухлиса?! Жара духьну Хивна гъюруган бегьем мутму тувнихьидивуз…
– Вузуз валлагь, чан шубар швуваз гъахруган, чпи фукІа дарапІди, узухъ хъайи мутму кьюриддиз пай дапІну хъапІну гъитну, хъа узу, магьа гъи, тІубар чІвурхуз алаъна. Думура дар гьа Нарусат, учуз жара шлуган тувуб саб даттна пеътІан дайи, хъа пеъ гъабкІиган, учукк фун ккадруси, Ляхлаанмина дуфну датт кьяляхъ гъубхнийи.
– Вай–гьа–рай! Я жан чи, му хьуз мумкин вуйи ляхин дар, зарафат вушулив гьа!
– Зарафат шулин, ичв гъула хпирин гьял увуз ужуйи аьгъяди ккунду. Яв сижарира гьацдар «гьунарар» гъапІунзуз кІурудуйна?
– ВуйиштІан сижрар варидарин саб вуди! Гьаз мурар гьамкьан чІурудар шулукІан, яраб!?
– Хьуд йисан гьацирикк аьгь гъапІунза, му йиз намуссузуза кІуру жилир, чаз, Ростовдиъ урхураза кІури, кефер апІури гъахьну, узу чан дадайинна чйирин ушвникк ккитну.
– Увуси узура гьаци гьаци дайин, Мухлиса – масккуриз гъарах– гъач!
– Гьа яв жилир, гьаму багахь Махачкалайиъ урхури, гагь–гагьнак гъулазра гъюри гъахьнияв, хъа йизнур – йисан сабан!
– Хъа саб ражари сижар ужур вуйизкІурадайна, Мухлиса?
– Я риш, хулан сир жарадариз аьгъю дарапІарза кІури, хъа фукьанна фукьан уьбкъри гъузру–хъа. Сейбатдин кьяляхъ, хулаъ дуркьарихъ деънайирин гъвалакк йивну кьусум бицІир кдитнийиз думу ичв аьх'ярин ш'ву. Гьаддихъан ягъчІвур йигъан уьл дирипІди имиза. Гьагъму гъюрдяригъ гъяйи Лейламат бажийин Минаятри, масккуриз гъюрури учІвру хтар хури, гьадрариинди гъузри гъахьунза. Йиз кІул'инна гъафидарстар йигъар–йишвар яв кІул'инна гъафнийиш, Нарусат, увхьан гьич аьгь апІуз даршлийвухьан!
– Масан чи, ва–валлагьи узхьан дици даршлийи…
– Дидихьна, дугъан гьадму итІигъу улар айи, ачІни хпарин мучІмучІ али шурккан Ярабби Аллагь кюмек ишри! Йиз швуван бицІинур чи, Рейгьанат, ашлийи хъивну йиз кьяляхъ: «Я жан бажи, я масан бажи, саб тикисибкьан уьл ипІин сарун! Гьадму ахмакъариз дилигну, жандиз гьациб аьзият тувурин!» – кІури. Сар гьаму риш вуйзукди элелегрур, дарш чпин вари алархьуйзу'ин. «Уву хайиз учу лихури гъахьунча, хъа гьамус учу дахьнамиди уву лихидива, – кІуйи, йиз сижари, – ивус дици ккундаш, гьаму тахчикъи, – дурарин хизандин хулаъ, йиз бицІидар дурукьруганси, цІиб ягъалди, жюлгер кайи тахча гъяйи, – дувхну къивну йицІисар агъзур манат, ери духьну къарах ич хул'ан, дилмажжу!»
– Фйирушра макІана, Мухлиса, арда жвуван швушваз гьаци пуз фици удубкьуру, Аллагь кІул'ин алдарин, я кас, мурарин!!!
– Я риш Мух, ерхьурайиз гьа ич дадайилан апІурайи яв тІуртІрар!
– ТІуртІрарин–хъа мурар, дарш – гьякьяр! Тму Ростовдиан гъафиган, я бай, узкан гьамцдар–гьамцдар апІуразукан ичв дадакьари гъапиган, гьа хъичІибкьну гъубз яв, узу ккундарш увура дурариз даккун кІуйи. Узу гъитну гьадму агьузарикк, кьюр–шубуд йишв дапІайин, хъана чан кьяляхъ гъягъюйи. Узукьан хътІюбкьюр адаршул!
– Мазан халукьана увхъанди шулдайин?
– Дугъан фу ву кІурва, «аба», «аба» апІури, чахъди Сейбатра хъчІюхюри, школайиан гъафири раццарихъ вахтар адаури гъахьну
– Вуйи–гьа, Мухлиса, гьаддихъантина ихь гъулаъ. «аба» кІуру гаф яркьуди абхънийи, «ава» почти сарира кІури имдайи. Гизафси, лисунган школайиан ичв раккарихьантина гьягъру Гьясан имийи фукьан аьшкьниинди Сейбатра гъяркъюбси: «Я аба, ''Аба'' наши, наши ''Аба''!» кІуйи. Сейбат ихь вари гъуландариз фукьан ккунир вуйин! – Рамазнан, мицдар марццивалин гьиссар мегьел кІваълан душнадайи.
– Сар гьаму йиз риш бадали дурарин хулаъ гъузну имийза, даршиш узу душваъ дерккуз шлур адайи.
– Сарун, дурариккан ккутІурччвунхьа, Мух, гьамусдихъантина ухьуз ккунибси хьидихьа…
– Фу?... ухьуз ккунибси?... Кьюд йискьан шулайихь гьаму Хив харабайиъ, амма ухьуз ккунибси дардина, хулаз гъафи сар хялижвуван фун, жвувак бурж ктрибтІди, абцІуз шуладархьухьан.
– КкунийкІана, Мухлиса, гьам ражари яв ушвниъ саб шкалат ипуз! Гьар йигъан, гьаму йиз «ВЛКСМдиз» кІуруб гьадму вуйиз. Ихь гъул'ан фужкІа гъяркъиш, гьитІикІури шулза, юкІв хъипну хулаз гъач пуз даршули, хулаз гъафиш, гьивруб адарди! Гьамгъаз, гьаммишан, ккибисайин ун миннат апІури шулза, я жан жилир, гьаму хараба хуз ужу дагъустандиан удучІвну гъягъюрхьа кІури, гьич кІул ккиврадариз, мугъаз гучІуруш аьгъдарзуз, даршиш Россияйиз душну кІул адабгъуз шулдарш аьгъдарзуз!
– А дубг сарун, узу уву дарза гьа, саб инкъикьан адабгъуз аьгъдарди!
– Я бай, узухъди гьюжат вунив! Му Ляхлуар вари, Мухлиса, чпи наан ашра саб вуда. Гьаму Сеидуллагьдик миж кади айча, му хал авадан хьуз ужурра, чаз ктарди мушвайишвар хъттитІну кІури, удучІвну гьамшвяригъна гъафну, гьатму Ростовариъ гъудрузри…
– Му ражари, Бика, хьайиш, яв ушвниъ кьюб шкалат ирчрийза! Хъа узу, му, йиз «Ревизияйиз», гьаддин гьякьнаан фукьан кІури гъахьунза, гьич ибак апІури гъахьундар, я гьамусра, мугъан кІваъ фу аш аьгъю дубхьнадариз. «Душвариз гъушиш ухьу гашу йикІрудар ву, гьадрарси наркоманарна алкашар ухьканна хьуз», – кІури шулу. Аьгъдурзуз, дурари мугъазра фукьан яманди гучІ тувнуш…
– Я Сеидуллагь, гьамрарин тягьнийир филадизкьан гъадагъури гъузхьа…
– Узуз, магьа йиз гардан, мукьандарикан гьич хабаркьан адайзуз, йиз ккунидар… СацІибсана сабур апІинай…
«Фукьан аьгь апІуру, я кас, фукьан аьгь…» – Ачухъди даршра, му хулаъ айи варидарин юкІвар гьамцибдихьди аьлдягъюри, бицІидаринра кмида ацІнайи.
КидитІ, Сеидуллагь, яв таниш юрдариз, хъана тІулакъар!


ІІ. Хъана таниш юрдариз

7. Изумруд ва наряд
Ростов – на – Дону. Фридрих Энгельсдин ччвурнахъ хъайи кюче.
Вари областдин гъулан мяишатдин Управление.

***
 «Ва–а–а, гьаму Ростовдиъра кмиди гьамцир ччвур али гъуллугъчи шулин! Му фу гъабхьи байкІа, наантикІа лик алдабгъуз шули имдарда мягьямядарихьан! Хъа вушра му раккиниин али ччвур ихь табасаранаринсиб ву, гьаминди учІвдиза».

***
– Изумруд Яралиевич, баладарзуз, Мартыновский райондиз вушра. Хъа фици апІидикІана? – Ягъли ацІу жандкин, гьацІ келле – чІвакІ, аьйни урус – Сеидуллагь му касдиин мюгьталра духьнайи.
– …
– Хизан хътарди дуфназа…
– …
– Дици вуш, сарун, узу гъулаз гъягъидиза.
– Узухьинди улулукьди мягъян, узу увухьна Пароллойиз – Мартыноврайсельхоз управленияйин аьхюриз кагъазра бикІидиза.

***
– Я Рамазан, Сеидуллагьди гежехайраркьана гъапуннуз?
– Узуз Сеид дярякъди фукьан вахт вуш аьгъяйвуз!
– Думу сарун увуз дярякъюрш кІурза.
– Фици, гъакІнин дарш!?
– Гьаци хьайиз дукІну ужу вуйи.
– Фу хъял вуяв, бакІлукІ, йиз дустракан, дарш юкІв улубкьнанив?!
– Хъа фу ву арда, гьамлантина удучІвну душну, увуз айишваъ сагъ– саламатдикьан гъузриву пузкьан, ув'инди улукьундар!
– …

***
– Гьамду лезгийи, Сеидуллагь, чан дюзди йип, фици гъапнийи?
– Дици гьаз гьерхрава, Мух? Уву дугъаз даш–башди саб халачи– малачисиб гьязур апІин.
– Нагагь, саб пешкешсиб дапІну гъибтруш кІурайир вуза.
– Я риш, главный экономистди направления райондиз тувназуз; яв хиялив му ляхнар бицІи пешкешниинди улдучІвиди кІури?
– …

***
– Изумруд Яралиевич, гьаму бицІи халачи йиз хпири чан хилариинди гъубхуб ву, ва дугъу му увуз чан марцци кІваан пешкеш апІуравуз.
– Саидуллах, мициб пешкеш йиз хпири аьхю шадвалиинди кьабул апІиди. Лиг, му ляхин ихь арайиъ гъубзри.
– …
– Гъарахай сарун, Пароллойиз узу зенг дапІназа. Нагагь фукІа–мукІа гъабхьиш, магьа йиз телефонра, увхьан узухъ йирфар хъирчуз шулвухьан.

***
Кьюр бицІир хабахъ…хилин гъагъар… Ростовдиан тап Большая Мартыновкайиз… – мимидар Ростовская областдин тмуну кІулихънакьан… ва гостиницайиъ дергу.

***
– Мазанович, Рассвет мясосовхоздиъ главный экономист адарди кьюб азкьан шула, гьадина направит апІидихьву, фици кІурва. – «Мясосовхоз» гъапиган Сеидуллагьдин уларихьан акв гьадабгъу: «душваъ йиккар гизаф ахьиди, Хив дармансикьан ккудрубкьрайидариз…, беле юкІв ккядябхъяйиз ипІидича…»  – Прасоловди машин гьапІди, гъяйиз саб–кьюб сяаьтназ ккилигури гъузну ккунду.
Мясосовхоздин директор, Прасолов Александр Иванович чан «Нива» хъапІну жигьил специалист гъахуз учв...
– Сифте рякъюразуз дагестан жви – экономист? – Прасоловдин аьдатсуз суалну урус чІал аьгъдру Мухлисара кмиди мюгьтал… вушра думу гъавриъ ужуйи ахъуйи.
– Александр Иванович, экономист адарди фици идарайин ляхнар идара апІури гъахьунчва?
– Ну–у, ты даешь, Сеидуллах Мазанович, увуз гьацдариканна аьгъяйвуз?
– Александр Иванович, уву ужур зарафатчиси рякъюрайизки?
– Сеидуллах Мазанович, уву наан ккудубкІур?..
– Аьгъю апІуб читинди алабхъурайин? – Селимов шадди… Прасоловдихъди сабси улихь деънайирик фурсра кадиси...
– Пароллойи вари ктибтунзуз…ичв бицІидаринра кмиди ччвурар аьгъязуз: Сей–Бат, Сей–Дат! – рулихъан ижмиди хъичІихну, директор кьяляхъ сиденияйиин деънайирихьинди гьудгьудайиси кІул илбицу.
– Дици нет, Аликсан Иванович: Сейбат, Сейдат – ччвурарик кьюб гъалатІ гъидихъу Мухлисайи урус дюз алау.
– Уву чІал аьгъдарзуз гъапундайна, Мухлиса Кадиевна? ЦІибсан вуйиш узу биябур шулийки, эгер яв жилирикди жара саягъниинди улхуз хъюгънийиш…
– Гьадгъу фу кІура, я Сеид?
– Мухлиса, учись говорит нормально… – Сеидуллагь мюгьталди Мартыновкайиан Ростовдиз кьяляхъ гъюрайи рякъ’ин аьшкьламиш гъахьи. – Александр Иванович, случайно мы не заблудились?
– Фу гъабхьну? – Специалистин суалниин директор учвра…
– Большая Мартыновка наан а, хъа ухьу наан?
– Мартыновский тап Семикоракорский райондихънакьан…, как раз ухьу гьадина хъуркьрахьа, Волгодонскдин трассайихъна.
Сеидуллагь, зиълан улупурадаршра, айтІан шадну кудутІнайи, фицики, глушдиан удучІну, цивилизацияйин багахьна совхоздиз гъюрайи.
Трассайихъан саб километркьан дарди, «Нива» «Рассвет» дибикІнайи указателихъди илтІибкІу ва му тереф, тму тереф, маставайин гъирагъарихъди вари сабстар, са–саб мертебейин хуларси тополин ацІуна ягъли алтІарццу чру гьарар, зурба ярквраъ айиси микІру лепе жюрейиинди хъаърайи. Гьаму «аллеяйин» гьацІкьялаъ эдеу директори Сеидуллагь чахъди общежитияйзди гъурху.
– Магьа, Сеидуллагь Мазанович, гьамрар сабан кьюб хал чІяаьн вуччвуз. Заан кІул, саб гьяфтайин арайиъ, учвуз, саб удучІвну душнайи хизандин хулар ремонт апІуз гъитдиза. Комендантдихьди газдин балонна марцци ахнар–чарчар хуз гъитну, думу ичв гъайгъушнаъ аъдиза. Гъи, сарун, обустраиваться йихьай, хъа закур ляхниз удучІврубси…
– Александр Иванович, зурба вуйи чухсагъул, сарун мушвхъантина учу ич гъайгъу яв кюмекниинди зигидича…
– Сяаьт йирхьубди контриъ планерка шулу, иштирак шлуси чара апІин.

***
– Я Сеидуллагь, гьаму хулар ухьуз вуян? – Мухлисайин, мицдар ляхнарна мутмйир чан жигьил уьмриъ сифте ражари рякъюрайидаривалихъди шадвалин кьадар рябкъюрадайи. Дугъу урсарин мициб яшайишдин шартІар аьжайибди, юкІв хъипну, аьхю аьшкьнииндиси тямягьнииндира аьгъю апІурайи.
– Гьамрар хулар дарки. Мурариз общежития кІуру… – Гьаци гьарсаб мутмуйикан, дидин гъавриъ тІаъри, Сеидуллагьди хпирихъди му йигъ дуланажагъдин меселйир гьял апІури адапІурайи. – Пичран камфорка ктІубшвруган балон гьамци хъябкьри апІин, даршиш взрыв… БицІидар газрахьинди гъюзкьан мигъитан…

***
– Ираида Исаковна, главный экономист, запойдиъ фукьан вахт ву, фила ачмиш шуйкІан учв…гьамус вазтІан артухъ шула. – Дугъан йишв’ин, временно исполняющий обязанности главного экономиста, директорин приказниинди дерккнайи Сеидуллагьдикна, кьюрпи экономистди лихурайи Прасоловдин хпири, идарайин гъуллугъчйирикан ктибтурайи.
– Наталья Давыдовна, думу дишагьли дарин?
– Дишагьлира–дишагьли фукьан прекрасная, жилири каъну, кьбридра гьадму гьялнаъ а.
– Дурарихъ домашное хозяйство хътарин?
– Швувахь хьайи шуру лигури шулу…

***
– Александр Иванович, кьюбпи гьяфтара ккудубкІура…
– Кьулар адарди кьан гъабхьну, Кобецдиз ижмиди хъажагъназа…Сад– кьюд йигъансана учву аьгь апІрубси…

***
…
– Яв кабинетдиъ лихурайи директорин шив, гьадму Натали Давидувна дарин Сеидуллагь, фукьан ужур хпир дарин!
– …
– Ухьу гьамина гъюрухъанмина, ихь итІурайи коптарна салатар гьадгъу тувунхьуз… «Ич шли итІуру… сачриндари кладовка абцІну амич, гъит бицІидариз, чру витаминар хъуркьайиз, гьаму ккахьнайидаркьан ишри», кІури, гьар ляхниз гъюрури саб–кьюб банк хьади гъюрузуз. – Мухлисара, бицІидар садикдиъ аъну, контрарин уборщицади лихурайи.
– Рябкъюрайвуз урсар фукьан ужудар вуш…
– Рябкъюразуз, рябкъюразуз… Хъа узуз гъябкъюб, Сеидуллагь! Гьамусра начу ургурамизу…
– …
– Узу контрар марцц апІуз гъягъяйиз, Прасолов чан кабинетдиъ шулу. Ихь зиихъ хъайи Блиновара аьгъявуз, думура саспиган варитІан ухди гъюри шлу. Йиз фу хиял шулухъа, чпин ухди дапІну ккуни ляхнар ашул сарун… Кабинетар, гизафтар, арганомдинна, директорин ктарди, хъяркьяйин шулу. Хъа гъи, аскканишвар марцц апІурайиган, отдел кадровдин кабинетдин раккар арццурза, фу лигурва… Блинована Прасолов чиб–чпик карсна, апІури… макар… Мегьел работникар ляхниз гъюру вахт дубхьнадайи… Гьадлин начна гучІ дубхьну ихь хулаз хътІурччвунза…
– Ва–а–а! Даршу–у–у–ул! Думу Лена узуз вуйишра ккундийзуз, ***ин риш фукьан уччвур дарин, хъа дугъакк ккайи лика– ар!..
– Вуш гъарах увура, жардар хъайи хюндихъси… Начра дар гьа–а–а! ГьудучІв йиз уларихьан… Эгер узуз уву узу масу тувну аьгъю хьурухъан, ***ин балин ***ин йишвну даахнайирин ккадабтІарзияв…
– Узура ичв директорсир ву кІурана… Думура дар гьа, Мух, Наталья Давыдовнайи кІурайи гьа, чан жилир подозрителныйси рякъюразуз… Гагь–гагьнак главный агроном Ростовдиз командровкйириз гьаъри шулу, кІури…
– Я–я–я, хьузра ву гьа… Ар Блиновара, чан жиллир хулаъ адруган, контриз ухди гъюру гьа, хъахънай, узу гъавриъ адрахъди… Магьа яв ужудар кІурайи урсар…

***
…
– Александр Иванович, МТМ–йин начальник наан а, трактористари аьрзар апІура деталар гьуркІну адар кІури?
– Наан, наан, запойдиъ…
– Ляхнилан гьаз алдаударва?
– Узуз ккундар кІурайва? УтІуккган техспециалист наънан агурва?
– Махачкалинский техинститут ккудубкІну, ляхин адарди фабрикайин комсоргди лихурайи сар дуст айиз…
– Гьамусдиз гьаз ккебехънава… ухьухьна, МТМ–йин начальникди уву гъач гъапиш гъюркІана, Мазанович?
– Хъа вуш узу дугъаз кагъаз бикІарза...
– Ухди шлуганси апІин, увузра аьгъявуз, сев худнаъ а, ухьу кьяляхъ гъудрузри, план – это святое дело!

***
– Я Рамазан, яв дуструкан хабар айвуз?..
– Думу шлиз кІваинди ами кІурава…, дарш яв…, гьа яман…
– Яв гьадму ревность фила дубгдикІана… Хъа дугъаз уву кІваинди ами…
– …?
– …!
– «Хъе фи вю эрде, гежехейреркьене пюз уьчІвюндерде», кІурадайна, чІири– къяни къяникъузай! Яв дар, йиз дуст ву гьа, шейтІан…
– Гьеле, фу каш, чкиди убх…
– Я Масан, закур удучІвну гъушхьа… МТМ–йин начальникди гъуллугъра дабгна…
– МТМ фу ву?
– Му яв ВЛКСМ–сиб дар гьа… Машинно–техническая мастерская кІуруб аьгъяйвуз? – Рамазан гьавайиъ уьрхнайи.
– Халачйир ухру масккурин? – Рамазнан ликар жилик куркІрадарш, Бикайин, дитІан аьхю шадвал, зиълан гьич рябкъюрикьан адайи.
– Ав, ичв Жжянкъимирин жжаннаккишв, къюргъи легюнер ижжипІиришв…

***
– Общежитие узуз фу фуш аьгъязуз, Александр Иванович! Рамазнахъра, узухъси кьюр велед хъа, дугъан гьял фициб шул душваъ?
– Увкан гьапІхьа, Рамазан Девлетдинович!? Блиновар, диврайи цІийи хулариз удучІвура, гьадрарин хулар увуз ишри, хъа сабан…
– Хъа сабан, йиз хизандихъди яшамиш ишри, юкьуб хал, прихожка, коридор, кладовка, ванная, летняя кухня, гараж, хлев – гьамкьандарикан узу гьапІра, кьюб хал ич хизандиз, кьюб хал – Рамазнан, саб вазлин арайиъ, чиб– чпи къюгъярча. Хъа лиг, товарищ директор, йиз хулар ремонт апІруганси, мураризра… хуларин… вазтІан артухъ дарибшри!
– Ваз наан шула, озимиярин подкормка ккудубкІайиз, Девлетдинович чан хулариз удучІврубси… – Прасоловдин гафариин Сеидуллагьдихьан гьубкІну уьлбюкьюз шуладайи.

***
….
….

***
– Наталья Давыдовна, узу гъул зигайиз, душну гьаму наряд проверкка апІидиза, уву ихь телефондиз лиг.
– …
– Агьа, товарищ бригадир, набшричв гъапІу ляхин… – Сеидуллагь, хилиъ дазабгну наряд, гьучІвну улихь, совхоздиз цІийиди дапІнайи котельнийихьинди гъярайи.
– Сеидуллагь Мазанович, накь сюгьрин миди ичв икриъ саб машин хьаданна кьюрдун хумурзгар дархьур узу вуйза, увуз дидкан хабар айкІан?
– Сладдиз сдават дарапІди ич икриъ гьаз дахьунва?
– Фици, гьаз? Ичв хизан аьхюб дарин – яв кьюр хпир, юкьур велед… Уву чан дугъри мусурман вува…Узузра сарсана хпир хуз ккунди азуз… Увура дагъустандиан дарна–хъа… Увуз Сеидуллагь дупну гъибтузра хай даршулин?
– …
– Сеидуллагь Мазанович, дина дурушишра гъул дизигну гъибт сарун… Котельный дивнача…  Рабочйириз зарплата адарди фукьан вахт вуйиз…
– …
– БицІи аванс фу ибшри, Слюсаревдин «Кубандиъди» сабан Орловкайиз душну гъюз гьудрубкІру мутму…
– Сеидуллагь Мазанович, строй частдин прораб Кобецди, директори гъулар дизигна…
– Агьа, товарищ бригадир, как там твой фамилия – Магомедов М. М. небось – Магомед Магомедович?
– Так точно, товарищ… Увуз йиз ччвурна отчество наънан аьгъявуз?
– Ты же дагестанец… Там все М.М.М…
– Ты тоже дагестанец же…
– Нет и нет – я табасаран!
– А где эта?..
– Так, М.М.М. яв наряддик дибикІнаяв: кладка кирпичная… Улуп гьеле узуз ичв кирпчин цалар?
– Магьа–а–а цалар!
– Цалар узузра рякъюрайиз, хъа дурар фтикан дапІначва?
– Кирпчарикан!
– Прикидываешься!?... Уву строитель, блокна кирпич жара апІуз шулдарвухьан, дарин?
– Сеидуллагь Мазанович, ну ладно, сверху и еще двести рублей – по рукам?
– М.М.М. ма яв наряд, тазатІан, саб кучІал ктарди, я объемар артухъ дарапІди, дюзди дибикІну абкъин, хъа гъул зигидиза…  Досвидание!
– Узу му мици гъидрибтарза… Узу директорихьна… Пароллойихьна… Изумру–у–уддихьна…
– Аллагьвере, увуз наана… ккушра… Гарбачевдихьнара… накьвдиз Андроп...

***
– Алло! Сеидуллах Мазанович, хъпехъураза… Сию минуту…
– Ма, гъул зиг! – Директори наряд гьачІабкку.
– Александр Иванович, му наряд дишуб дар, цалар низкокачественный блокарикан дапІна, хъа мидик, сметная документацияйик кайиганси, кирпичарикан дапІна дибикІна.
– Хъа ухьузра ккундайиб сметайилан улдудучІвуб дарин!
– Смета плантІан дар, хъа план фактнахъди тевруб дарин! Разница – юкьуд агъзур манаттІан зина… Крахаборарин жибдизди…
– Гъарах… – Маш гъючІюбгъю аьдати директори коммунист Селимов чан кабинетдиан гужназ адау.

***
Районныйдиан областной центрийиз кьяляхъ хътакурайи «Волгйир» Рассветдиздира учІвнийи.
Прихожкайикк телефон гъарабхуб, Сеидуллагьдиз гъеебхьундайи. Икриъ бадариз ккабхьрайи Бика гъажаргъу ва, краватдиинди, бистниъ калтфарихъ руг хъапІну бизар гъахьир улар мани апІуз илдигънайи жилирин дустран кІулихъна дихар апІури гъафи.
– Ростовдиан аьхюрар дуфна, контризди гъач кІуравуз, Сеи…
– Мухлиса наану? – Бика Лена БлиноватІан, вари терефарихъанди…, султандин гаремдиъ сабпирсир…
– Бистниъ, укІарин чІал убчІурами…
…
– Я адаш, адаш, Изил узухъ хъехъурадар… – Сейбат кьюрид айи хулазди…
– ИзилтІан фукьаннурува уву… – Нарусат, хиликкди Мухлисайин аьхю ришра чан веледси, чІатинди удучІву.

***
– Изумруд Яралиевич, минди фици адахъунва?
– Сеидуллах, шулугъар гьаз апІурава?
– Узу–у…  шулугъар? Шулугъчйирин улихьишв бисурайири?
– Гъарах… – Пороллийин улихь, мугъура Сеидуллагь Прасоловдиси кабинетдиан адау.
Думу диш дапІну чан хулазди гъафи. Мурарин хуларихьин контора цІиб зинаси, кьюб минутдин манзилнаъ дарди, гьадму «аллеяйин» заан пІипІнахъ хъайи. Сеидуллагь хулаз дуфну, гьялнакан хпириз ктибтайиз «волгйирна» «Нива» гьарайниинди Рассветдиан гъитІирху. Вахтарин акв, мегьел йигъ имийишра, мучІушнан ихтиярариъ абхъуз ккирибшурайи.


8. Гъуллугъар ва гъагъар

– Фуж ву телефондихъ хъайир?
– …
– А–а–а! Ираида Исаковна! Яв дих аьгъю шули имдайи… узухьна, кабинетдизди гъач…

***
– …
– Закур яв ляхниз удучІв. Блиновайихьди приказ отменит апІуз гъитдизаяв.
– Хъа йиз гъунши Саидуллах Мазанович…
– Обязанностар кІулиз адагъуз даршлурикан гьапІну ккунду? Думу рядовой экономистди, Котовдин йишв’инна духназа. Хуб ужуйи гъабхьну «Исполняющий обязанности»– тІан приказ дивнадруб! Лена Блиновайиз обязательно премия капІну ккунду.
– Чухсагъул, директор, сарун убгъидарза! Гьаму цІиб вахтнаъ ляхин адарди ургурайзу…
– Магомеддин бригадайи котельный ккудубкІна, гьапІруш, сарун увуз ужуйи аьгъявуз… Пароллойизна Изумруддиз, гьадму чурбан гъяхъну, чпиз рубкьру пай тувуз гъабхьундарзухьан… Аьхюрарихьна чист биябур гъахьунзу… Дубгъри чаз фици ляхин апІуруш Рамазан Девлетдиновичдихъан… Узу дугъаз, аькьраблиз, кьюрд наан адапІуруш улупарзичаз…

***
…
– Я Мух, простой экономиствалианра кмиди адаунзу, якобы Котов суддиинди восстановит гъапІну кІури, исполнительный лист улупурайи.
– «Узу комунист, узу партиний, узутІан зина вуйир адар» кІури лицурайваки! Ичв гьадму ягъли ятул партургу Ламакин нашдиячв, гьадгъакнакьан гьаз гъапундайва…
– Гьей, Мух–лух, дурар гьамцибган дургри шулу гьа... Магьа кьандирихъанмина гьич собранйиризкьан гъач кІури имдарзуз, баркаллагьлудари…  маншаллагьлудари…
– Хъа гьамус ухьу гьапІдикІана, жилир!? Хулаъ саб кепек пул мабшан… вари кьюб хизандиз ипІрубдихъ харж апІури… Мурар ухьхьан жаракьан хьуз ккадарин… Филадиз аьгь апІури гъузру–хъа! Магьа гьамдиз Бика ув’ин аьляргъюри шуйи гьа: Сеидуллагьдиз вариди «Мазанович, Мазанович», хъа ичуриз – «Рома, Рома, Рамазан, Рамазан» кІури!
– Гидротехникди перевод дапІназу, закур гьадму исчІли ацІу Кулешовна узу чямяхийиз шид тувуз гъярача.
– …?
– Кулешов главный гидротехник ву.
– …?
– Чан «Муравейиъди», гъупйирра хьади…
– …?
– Директордиз гъира дурарин гьякьнаан дупназа, сарун закур–саритІ чпиз тувнайи хулариз удучІвиди.
– …?
– Узу хулаъ адар кІури гьапІрухъа? Дурари чпин мутмутІан ихь хулариан адабгъидар, чпин пеэр–бадартІан гъахидар, уву дицдар мелочарикан фикрар мапІан, шив…БицІи гъярхьбар бицІидарилантина гъахьну кІури, Бика ижжуру…
– Дугъан илжжа агъу увззуричан! Гьамкьан узу аьссина гекю дапІну дапІнайирин…
– Гьава, байкІа, Прасоловдиккан учв аьсси духьнайир, увук ктукьуру кІури…
– Узук ктукьуз узу дугъан адахлу вуйин… гардандихъ хъайи хюл… ликарикк ккайи чІаппу… экникан жакьвар ктІуккуру жжягъжжягъ…

***
Моторолерин учІвру тІяртІрярихъди, гъушарин цІивцІварихъди, бякьйирин бяаьрихъди ва дурчаригъян вичІричІарихъди васана хпирин насигьятар чахъ хъуркьуз гъидритди гъажаргъу Сеидуллагь, даждииндиси, шубубпи отделенияйин ярхла хутІлариинна, хътибчури укІу кумна бишируг, рулихъ хъайи Кулешовдилан даршули гъючІариккантина алдагъну хабар, чан кьяляхъ шулайи гьядисйирин гьич гъавриъ адрахъри, фукІа даршиси… кІвакк чІуруб ккадарди, манишнаъди ликариин ягъли кьикьар хъайи резиндин чекмийирикди…
– Му дяхъин ухьуз кІури вуйиб ву, Саид. ГатІахь яв ликариланра… ярхласи… деъ, «забъем козла», гьатму дифру нурар гьяжибугъдайин плантацияйиинди хътатІубси архарихъ хъюгъдихьа, гидрантар арццнайихь, директор ясана агроном гъафишра гучІ адархьуз, ляхнин лишан ахьуз, сабан гашди адархьуз, юкьукьубди картар пай апІин, узу ихь гъупйир душну батІрари кацІну ихь гъвалахъ дирчдиза…
– Хъа, чекмийир…
– Гъирч гьатму чІеэригъинди.
– Хъа, ихь гъяцІли ликар…
– Да ну–у их! Бля…
– Хъял кадиси матюкацца…
– ДарапІурин, Ламакин – ушвниъ шид балугъси а, Блинов – Прасоловдин каруселиъ хазси, Кобец, иблис, – коптерщикси, мая хата с краю… апІури, Рамазан–зан–зан – нисуъ мюляхъси… хомякси, зернойин эйвал апІури: «запчастарихъ туврайиб вуйиз», улар йиртІури…Ленана Нару – жарадарин жиларикан чпиз кефер ктагъури…
– Нару фуж вуяв?
– Ачухъди дарпиш аьгъдарвуз уву шлихъди хъашулдуш…
– Му, Кулешов, гьякьди кІуразавуз, футна ву…
– Махъар уву Ламакиндиз кидит…
– Честное коммунистическое!
– Хъа ав, ав, ангель святой… луч лучезарный…
– …
– …
– Хъа, Натали Давыдовна?
– Амс… гьатму кьюкь… марчч… ччим… дасмал…
– Хъа–а–а Кулешов?
– Кулешо–ов! Кулешов – комбайнийи хътипуб… ипІин–апІин, апІин–ипІин – ицци-иццири ипІуз… уччву-уччвуйи… картар….апІуз…
– Хъа….
– Хъа Селимов – гьадрар вари ва, саб ашдизра мяаьш дару кьил!

***
– …?
– Дурар гъи удучІвну чпиз тувнайи хулариз гъушну.
– …?
– Ремонтар апІури хъана гизаф вахт гъябгъиди, хъа яваш–явашди учуз ккунибси апІарча кІури, шуббар хьайиз вари шей’арра, рубра кмиди адагъну гъурхну.
– …?
– Фйир кІурадарна, жилир! Лижар дапІну утІуккуншалва, пуз, уз’ин гьацира хъугъвал алдарнив. Гьеле дурариз кюмекра кмиди гъапІунча ихь варидари.
– …?
– Шад даршулин? Чист уьлюрхнайи. Бикайи хабаъ тІаъну макарра гъапІниз.
– …!
– Гьаяв мелз адабхърияв, гьяясуз! Яв гъутІрахьимдин машназ дарапІиш кІурайи… Хъа апІурашра шлиз аьгъя–хъа…


9. Габан

– Гьиринган малар гъяуз гъушган, Салямялейкумди фу гъапнуш аьгъяйвуз? – Мухлисайи, гьар учв гъяркъюбкьан чаз «Саламалейкум» кІури салам тувру, марччарна цІигьар хъайи общественник пенсионериз, гьаци кІуйи.
– …?
– Кандратьевична Яша гъулан лижахъ хъитна ва ляхин адарди гъюлягъ гъяхъну хьайиз, увура чпихъди хъайиш ккундийчуз кІура кІур.
– Узу ляхин адарди дарзаки… Гьамигъари сабсана суд хьивди, гидротехникдикьан восстановить апІиди…
– Ккилигунди гъуз! БитІран кІулра, рижвра саб ву…
– Я кас, коммунизмайихьна рякъюъ айи гьюкуматдиъ, гьякьвал адар пуз шлуб дар.
– Уву гьякьвалар агури гъуз… Узуз кайи кьюб кепегра уву гагь Мартыновкайиз, гагь Орловкайиз, гагь Константиновкайиз, гагь Ростовдиз, даршлу судариз, райкомаризна обкомариз харж апІурава… хъа яв веледар гашу йихура… Партияйиканра камдарди кутІуккнава… яв кІулиъ фила убчІврив…
– Мици хьуз мумкин дар… Узу гъапІу чІуру ляхин адариз…
– Адарив, хъа Прасоловдиз уву душманува, имбудар дугъан рижвар ву. Сар уву, гьаму увуси лику Рудаенкойира гьякь абгура, бихъурадар, гьа, Котов, дявдин иштиракчи вуйиган яв йишв’ин восстановить гъапІну, сар уву дурариз чІюрхяригъинди ушвниан гатІабхьурайи тусира дар, тусира дар…
– Яв кІваз артухъ аьзият мутуван, рябкъюрвуз, вари ужу хьивди, ухьура имбударси чурчли хьуз хъюгъдихьа…

***
– Маларихъ шубуб жандак хъади: Кандратьевич – яягъди, маргъ хьади, Яша – гьяйниинди, гъирмаж хьади, хъа яв жилир, жан чи, велосипеддиинди, гваркІалкьан хьтарди, зурба жжинснан хюни гьилири йивкІуз гъитурин!? Вари хулаъ айи пул ккудубкІну, кьюбпи отделенияйиан выписать дапІну хьуд– йирхьуд йигъкьана дайдийич… Рамазанра хулаъ адарди, гъафиган узкан гьапІуйкІан дугъу…
– …?
– Дяхин айи самосвалра хъапІну, Селмашдиз частариз душна…
– Хъа тмуну гавнарихьна гьаз гъушундарва, дишла йиз жилирин кІул’ин ергну улурсуз. Гьеле дугъан нубаткьана дайи яв личІ люцерна дипІну дюбгъну мурдал шлуган. Уву гьадмукьана гьаз аьгъю гъапІундарва узухьна йиз юкІв ипІуз гъяйиз…
– Сар касди, Сеидуллагьди хъюлаз гъапІу ляхин ву гъапиган… Вари Рассветдиъ гьаци абхъна…
– Узуз думу футна даабгъур Салямяляйкум вуйиб аьгъязуз. Узу душну думу гьили аьрабрин машар–хилар дижрикІиш лигархьа. Дурарин график хьайирра гьадму учв дарин–хъа, кю–уьпей угъли!
– Хъа валлагь, жан чи, узуз дицикьан аьгъдайзуз. Сеидуллагьди дици дарапІрубра агъяйзуз, дугъу убккузкьан убккуйи.
– Мурарин вари му тІулар, ихь арайиъ душманвал ипри апІурайидар вуйиб дярябкъру дишагьли шулин!?


10. Шубурпир

– Мухлиса Константиновкайиз гъурхну.
– Ву–у–у.
– Бай гъахьну.
– Ву–у–у.
– Шубурпиру.
– Ву–у–у.
– Чпин авин ччвур иливну.
– Ву–у–у.
– Азиз.
– Ву–у–у.
– Лигуз гъушунза.
– Ву–у–у.
– Мухлисайиз чан жилири гьапнуш аьгъяйвуз?
– Ву–у–у.
– Гьадмукьан ади, вичарин дутІнайишвар тІубахьди удургъну, гастикан кулек дапІну, гьаддиъ ивну гъахунзухьна кІур, палатайиъ айидар аьхъюри, улдариантина гатІахьунза кІур…
Ву–у–у. 
– Я халккутІай, уву гьадмукьан мичІалди гьаз вува? Фудбулна рукьартІан сарун жараб увуз агъяйкІан…
– Душну Сеидуллагь поздравить дапІну гъач.
– Еще чево!
– Вуш узу гъягъидиза...
– Гъарах! Гъарах! Гъягъидиза дарпишра, яв кІваан увуз гьаци ккундайиб аьгъязуз! Го–о–о–о–о–ол!!! Го–о–ол!!!...
– Я бай, ккебяхъ, бицІидар хъиргидива…
– Го–ол! Малачина – Дасаев!
– Йивну гьатму шейтІнарин ишикІ чавхьидикІ…
– Уву гьаддик тІуб куч, узу увкан шиб дарапІиш…
– Блиновдиз шив семенаси, увуз шив частарна фудбул дубхьнавуз…
– Учву шлиз лазим ву? Ккун гъабхьибси гьар мурччвахъ дихъурачву, хъа тумна частар дагну ккунидару, футбол – му пуз шлуб дар, гьадмукьан зина вуйи заанвал!
– Хъа жвуван хпир? Вуш Рассветдин кьяппйирик увура кархьназа йипа…
– ХъичІибкь, мать Тереза! Узу узуз цІийи уьмур гъазанмиш дапІназа… Узуси шулуш, увура йихь, дарш дург йиз уларихьан…гьякьяр агрударихьна!
– Увуз чІуруб фукІара гъапундайза, узу митІан…
– «Авин ццур ал», «шибупуру», «шибупуру», «шибупуру»! Увуз ккундуш йицІишибупур апІин, шли гъитрадарвухьди!? Узухъ кьюр бай хъазухъ, гьадрар чІяаьн вузуз!



11. Гъул’ан хялар

– Мислиматди, айчаз кІаруб гъядябхъричаз, чІархи хъархъас, дибисну хилхъан, «яв гъафибси, кьяляхъра гъарах», кІури утІуккунзу.
– …?
– «Уву дарашвну ис дабхъуб зи дарапІди… ккиришларик саб кьюкь кибтІуз аьгъдарди… саб лигуз шлу жан хътарди… адмийиригъна гъядябгъюз ялхъван ктарди…» – магьа дугъан айи арзуман!
– Хъа сижари кІурубси гьаз…?
– Вардарин жанар, ляхнар, хасиятар сабстар даршул! Хъа учв фици шуйи: швушв хулаъ гъитну, душну мяракайиъ сабпи йишвариин деуйи кьаби шив швушвси шубаригъ, гагь–гагьнак гьюдюхюри чан кирчнайи булушккйирра…
– Я Сеидадаш, гъач чІатинди са–саб папрус зигузкьана удучІвухьа?
– Папрусикра кахьнана, Руслан, а яман, ляхнар яманди ахьидияв, дарш уву дицир дайва.
– Дар, бажи, гьаци проста баловаца апІурайир вуза.
– Узу зигурадарза.
– Уву зигура кІури гъач кІурадарзавуз, узура зигурадарза…
– Гъарах, гъарах, я аьхю бай, балин увухъди гьял апІру дерди ашул...
– Сарун, гьитІибкІуб фу–ву, фуш–дарш Кагьрабат гьидит кІури илигъназуин, гъулаъ вари…
– Дидин гьякьнаан дадира, адашдира гъибикІунзуз, хъа гьадмукьан уву ккунидар увухъ хъюгъну гьадрари гъапиб гъапІиш гьапІрувуз?...
– Тугъан ушвниз лигачва, тюбгъюз даршлу. Хъа гьаз гьидитуру, дугъу чан шив?
– Учву вари дугъ’ин гьаз алархьначва, дадйир–адшар, гъардшар–чйир? Гьидитруган гьаз гъахунчва? Гужназ, чаз Русландиз, даккунди илтІикьнийва, ахир! Хурдарха кІуруган, ичв дада яв улихь ишури дахънийики… кІажар апІуз гъяри… Мигьидитан, Руслан! Хъа уву явнур гьаз гьидитурдара, йипа?
– Гьаз?..
– Дадина адашди гьидит гъапиш, магьа, гьамусяаьтди гьидитурза!
– Ав, уву кадагъну увуз уву духнайир гьидитара…
– Хъа магьа йиз гардан…
– Уву гьидит, узу гьидитдарза! КІуруб аминичв?!
– Хъя, сяб вахтна Пяртизанккяйихъ хъюрхнадайна?
– Хъя вюш, хъюрхняйигян, гьяз гъяхюндярчвя?
– Гьич сарихъра мехъебехъан, Руслан! Яв хпир уьрх! Учву сарира дугъан гьялнакан хабар гьаз гъадабгъурадарчва? Мугъан юкІв фици аш аьгъяйчвуз, вари сар касдиин алархьнайиган, вягьшйир! Му хъахънаю! Дадин балкан фу деебхьну ккундувуз, мямяйин Тажси!
– Аьхю бализ фу ву хъа: ккадабхъурайиб дугъан хизан дар, я «чпин» дадакьарин! Му гьаци, гьавайи уьрхнайирси рякъюразуз, дадин «уччву» гафари алдатмиш апІури.
– Хъа жвуван дада–гага ккун дапІну ккундарин?
– Яв ккунивал гьациб вунив? Имбудар даккун дапІну?
– Аьгъдариз, учвуз ккуниб апІинай…
– Узу мугъкан гиран апІурадарза, бажи. Му гьич сабдинра гъавриъ шлурсир дар…
– Дар, дар, Руслан. Узу чаз, Ростовдиан гъулаз гъафиган, чпин дадакьари узкан апІрудар ктитруган: дурариз узу гизаф ккунду, кІуйи. Мугъан хиял вуйи: чав ккуниган чахъди узура гьаци ккунду кІури.
– Хъа гьаци дарин? Эгер узу ккундуш, йиз хизанра ккун дубхьну ккунду. Мици даруб хъугъуз шлуб дар. Фицики, узуз йиз хпир ккундин? – узу дугъан кьяляхъ хъайидарра гьаци ккун дапІну ккунду. Жараси йиз кІваъ убчІвдариз.
– Вари увустар дар, авдал  пну гъабхьиб!

***
…
– Я бажи, ич дадаин тІулар узузтІан увуз ужуйи аьгъявуз. Шлихьан аьгь апІуз хьибди…
– Учву, шивра жилирра, кьаби шулайириин маалархьанай. Бализна швушваз харжи дубхьну ккуни дада шулин?
– Хъа вуш учву дугъккан гьаз гьергну мина дуфначва?
– Я бай, я Руслан, яв Рамазан гафар узухь мапІан! Учу дадиккан гьергну гъафнин? Учу учвуси дадайихьди хьайин? Учу удучІвну гъюруган гъулаъ яшамиш шулайин?..
– Яваша, аьхю бай, хъял гъюзди дайизки…
– КучІлариинди уьмур ккебгъуз ккундануз, дарш ккебгънана?
– Мугъак, бажи, ижмидиси кичІибгна… Чав дади гьар гьяфтайи гьялавайиз Хючназ гьаъру вахтар кІваълан гьархна гьа… Хъа чав, гату, учу – кьюлар, вуза кІури учухъ хъивру… – Русланди, чпи бицІиган апІру тамашнириинди гъардшин дючІюбгънайи машназ инчІ ккадапІуз гъиту.

***
…
– Нарусаткьарин хулар ичвтІан уччвудар вуйи… Рамазанна баярин ушвниан урсарин гьяясуз гафар адахьуйи… Бика разиди дайи, яни зиълан вуйи…
– Хяларди хъадагъну, фу гьивунчвуз, Кагьрабат?
– Бадран хинкІар. Русландина Рамазану убгъури айи хъана кьюрсана урус баярихъди…

***
…
– Мушваъ ичв гьял гизаф писди вуячв, Сеидадаш. Гьаму шубуд–юкьуд йигъандин арайиъ учвкан чІуру гафар чІяаьн пайиз гъеерхьунзуз. Учву мушваъ ади саризра ккундар. Рамазну кдитурайи гафариинди, директори учв’ин аьхю хъял иливна… Лучше, мушв’ан учву удучІвну душну ккунду.
– Му йиз гъавриъ адрахъруриз швнуб–сабан гьаци гъапунза, кІул ккиврадар, узу гьапІнура экономистди восстановит шулуза кІур. Магьа, Руслан, мугъан гьаму сударигъ гъючІвну йискьубтІан артухъ шула, милан Рудаенкойи ккубкри, тлин Котовди – дурар чпиз ккунибси а, хъа му, магьа учвузра рябкъюрачвуз, саб каркаъ айи хю хулаъ адарди деъна. Шубуб–юкьуб ваз хьайиз, му жям’аьтдин марарихъ хъайирра хътІурккну. Мугъахьди мурари чпин уборнйиркьана марцц апІуз гъитдар. Масквайиз душну гъюрухъанмина, хъана сикин шулайиси дар…
– …?
– Пугойи чан кабинетдиъ кьабул гъапІунза, кІур ва партияйикан ктІуккур, Ростовдиъра кауз даршиди Масквайиъ, партияйиин контрол гъабхурайи гьадму Пугойи восстановит гъапІунза кІури шадну кудутІна…
– Хъа дугъу думу чан экономистди восстановит гьаз гъапІундар, гьадмукьан дугъаз думу ккундийиш, ясана гьякьвал абгуйиш…
– Ар узура гьаци гъапунза чаз, жан Руслан. Чан хайир ухьуз ккундар, хъа – партияйиз…
– Аьхю бай, Сеидадаш, ляхнар мици шулдар. Йиз саб ужуб предложения айиз…
– …?
– Закур кьюридра, ихь хпарна бицІидар гъитну, мушварихьан ярхлазси, увузра узузра ляхнар агуз гъягъидихьа – му жилариин СССР–тІан зурба гьюкумат алдар… Рассветдиинди ккудубкІнадар…


12. Кострама – Завражье

– …
– Гьеле ча убхуза.
– Тувдарза, гьаму увухьна ич дадайин кагъаз!
…
– Пя–я–я, ишурада–а–а!
– Ич аьхюадашдин апирацция гъапІну кІура…
– Гьясанбеган?
– …
– Магьа, чи–и–и! Гъардаш гатІахьну, учв дуфну гьаму мани уьлкйириъ, нисуъ мюляхъси…
– Хъа ву–у–у–у! Йиз мюляхъвал, гьаму учвуздаригъ гъяаьхъю…
– Как раз, Мух, му совхоздиъ сарун узу ляхнихь дерккру гьял дар, ляхин абгузра кади, Гьясанбег’ин улукьуз Кострамайиз гъушнийиш… фици кІурва?
– Хилиъ кепекра адарди…
– Саб сил убккидихьа, магьа кюмекназ, беле Русланкьара а.
– Гъубккиш гъадабгърур хьиди кІурна?
– Ав, йиз гьялнакан гъавриъ айидари гъадабгъиди…
– Яв Котовдина Рудоенкойи?..  Яшайина Салямяляйкумди?..
– Мурар – юкьур, Рамазанкьари, гьафаригъянтина Филимоновкьари, Маеерди…
– Уву итІуз ккайидари?
– ЧІур дубхьну гъюдубчІвидарки, в крайнем случае, салить, консервировать апІидихьа.
– Гьава, бажи, Кагьрабатри, слин яккук зат ниъ каапІундар…
– Гъубккишра узу думу ипІурайин? Гьярам ву кІури шулу…
– ЧІурдин слар йивну дийихну, чпира майтарси гьилири гъийихар итІури шулдарин? Гизафси Урайиъ айи ичв Зейнадин дарничв, отпускдиз гъафир, хъади кьалачира Кьаркьулиз къабнарихъ гъягърур!
– Уву, Зейнадин, кІурадува, хъа ич Бяи, гьич яркврариан удучІвури шулдар! Мугъаз дарахърубра шулдар гьа, уьшвхърарилан гъадабгъну швеэриинна гъягъяйиз. Дугъу, гъюр алабхъишра, дидиз йивдар: «…гъубзри чан, баркаван! Узу гучІрудариз гучІар ккаърур дарза», кІури зарафатарра апІури шулу.
– Хъа хюрч дибрихъиш?
– Чан тулйир хъади ЦІимцІаз душнура, сул хьнура, хюрчаз гъушрухъан, хьтарди гъюрдайи. Хъа учву ушвхъран хюлик гъапІу аварши гъипІдар вуйчва?
– Учуз, хюрч, уьшвхъяр, гъундхар, кІуру гафар сифте ерхьурайидар вучуз
– Ав швел кюрхю хюлан аварши!
– Думу дици дарки, аьхю–жви…

***
– Шлиз гъач пидикІана?
– Хъа ухьу убккури!
– Мидикк гардан ккадарди фици?
– Фукьан учІвру чІветІер апІруб дарин!
– Ярхи ханжал аничв?
– …
– Кандратьевичдиз дих апІухьа, чан диллигарра хьади гъач кІури…
– Мид’ин кьирикьра алдарди, фици алдабхъидичва?
– Хъа му фу ву? Ахмакъу!
– Паяльникдихьди улубгъури…
– Думу фу ву?
– Пуза, пуза, бажи?
– Йип, йип, Сейбат–бажи…

***
– Гъадабгъидар кІурдайна, шебете? Магьа ухьузкьана гъудрубзди!
– Ахълириз ухьуз слин дулмияр апІидихьа…
– Гьадрар итІуз шулин, бажи.
– УлтІурччвайизра гуп мапІан…

***
– Я–я–я–я! Я бажи–и–и–и! Мурар фукьан иццидар ву!
– Йиз уьмриъ мици ицци хураг гъипІур…
– Хъа, слин йикк ипІуз шулин, кІурадайна, бежи–и–и!? Гашди адариз кІурур гъюдрачихъ хътрахъри, гъягъюз шулдарзухьан кІурур – рякъюъ!
– Что такой «гъюдрач», мам?..

***
– Адрес фици абгидива?
– Думгьа ичв дади дибикІнадарин: Костромская область, Кадыйский район, хутор Завражье.
– Ва–а–а, гъябкъникьан дайдизуз!
– Ар ичв гьациб шулдиячв гьа: кашра – ктар, гъапІнушра – гъапІундар, кІури нараллагь ккадакрудар…
– Узура гъюза…
– Му ражари узу – сарди, хъа вари удучІвну гъягъидихьа… Гьацира пул хьтарзухь…

***
…
– …
– Куда?
– В Костраму.
– Остались только верхные боковые места. Вас устраивает?
– Ничего. Ближе к проводнику выпишите, пожалуйста...
…

***
– …
– Билет в Кадый…
– …
– Спосибо!
…
«Фукьан уччвушвар дарин: ягъли укІар, гьарар, хярар, хъа – гъулар, вари гакІвлин бурузарин!.. Шарья? Ва–а–а! Ич классди КьутІу–Гьяжжикъурбан айи шагьур!
…

***
– …?
– В Завражье только один автобус, и то, по утрам!
– Что вы можете мне предлагать?
– Дождаться. Приходите утром.
– Ну, спосибо! Скажите, пожалуйста, где здесь районный отдел образования?
– Вам же гостиница?
– Нет, нет, районо…
– Через улицу, направо, прямо, потом налево, увидите у реки, притока Волги серые здание…

***
– …
– Вы знаете, где работает Ибрагимов Гасанбег?
– Еще бы не знат такого умного, преданного своему делу химбиолога. Смотрите, мы нашего преподавателя некому не отдадим. А вы, собственно, кто?
– Да мне и не нужен ваш учитель…
– А для чего, тогда спрашиваете?
– А–а–а, извинете, чуть ни забыл, можно ему позвонит?
…
– Гасанбег Аллахвердиевич, тут тебя спрашивает…
– Гьясанбег, ичв гъулаз гъюру автобус имдар кІура… Узу, Сеидуллагь… Фуж? Фуж? Ростовдиъ айи ичв язна… Магьа гьаци адахъунза… Гафар апІуз хъуркьдихьа… Дици вуш узу ичв яркьу рякъ вуйибси гъюраза… Хъа ухьу чиб–чпиз алалахъиш?.. Дуркьу куртка хъади мапеддиинди?..  Хъана ужуйи…
– Это что за такой интереснай язык?
– Табасаранский…
– И, наш учитель Гасанбег, обладает этим прекрасным языком?
– Наверное, раз он со мной…
– Что–то не вериться…
– А скажите, как мне выйти на Завражьескую дорогу?
– Вдол реки, через мост…

***
– Я Гьясанбе–е–ег! Дюньяйин тмуну кІуларихъна кадахънаваки…
– Камчаткайиз?
– Камчатка багахь шул ичв мушвайишварик гъилигган!
– Яваш, гъягъюз имидухь, Сеиду! Ма шлем, улубкІ, кахь, хъяъ, йиз юкьвнаан хилар адагъну хъичІих рягьятди…
– Гьаму бицІи мутмуйихьан ухьу кьюридра гъахуз шулин?
– Му, Элбрусдин дякьянч дятяни дар гьа! Яваш, мидик кайиб рякъидивуз…
– Я бай, явашди хъапІ…
– ГучІ шулин?..  Узу мюуьлчІюгъян…  ачухъди гъуз…
– Я бай, му фукьан уччву ацІу гьарарин ккудудубкІру яркур ву?.. Я жан чве, явашди хъапІ, гучІбу йикІуразу, гьамус–хъа ккитІибкІур…
– Зил сесниинди йип, ебхьурадарзуз…
…
– Магьа, Сеиду, ич гъулра… йиз халра…
– Пагь, мюгьтал гъахьизаки, гьич саринра икрар иликну адарда! Садар, хамхрарин бицІи хулар ва жерге–жергеди, адмитІан ягъалди, кьюрдуз гьязурди хъядярхну, дячІяргъну дивнайи гакІвларилан гъайри фукІара адарда! Мурар мал–марчч хъайидар дарин, Ганс?
– Мурарин ахъар хуларихьан жаради ву.
– Гьаччму зурба нир гьапІруб ву?
– Волга…
– Гьадму знаменитая Волга?
– …
– Ва–а–а, хьузра ву гьа ччумгьа теплаходра гъябгъюра…
– Ич основной рякъ, гьаккму нир вуйич. Уву Ивановойизди дуфну, Кинешмайиъ ракетайиъ эъну, хъа гьаккму причалдиинди эдеъну, аскканзина гьаминди… Кьяляхъ гъягърури гьаци апІидива, Сеиду.
…

***
– …
– Даршул?
– Валлагь, ча гъапунза! Кьяляхъ гъюз пул хьамдайзухь…
– Лига, лига, Кагьрабат, нач–гьяя адру машназ: ич аьхю–адашдихьан 25 манатра биснуза кІур.
– Ухьуз ляхин гъабгунна, Сеидадаш?
– Сифте Ростовдиъ бюро по трудоустройствойиз, хъа Кострамайиъ, Кадыйдиъ, Кинешмайиъ, Ивановойиъ учІвунза, варишвариъ гъачай кІур, хъа зарплатайикан гьерхган, гьацитІан ктарич, гьапІча, штатная расписанияйилан ва тарифная сеткайин ставкйирилан улдучІвуз шулдарчухьан, кІур.
– Хъа совхоз–колхозариз гьаз гъушундайва?
– Дици, пулра хьтайзухь, Гансрахьра гъапІуб сад йишвтІан дайиз…
– Гьадгъаз Ганс кІу…
– Хъа фуж?
– …
– Эгер, саб гьяшти ччвур вуйиш, бегьемди кялхъдийзавук… Ганс – пуз жикьиди, рягьятди, жигьил, марцци…
– Фицийи…
– Операция гъапІубсикьана адайи: мотоцикла метеордиси, лепе дельфиндиси, ляхин богатырдиси, ипІуб метте–жюже…
– Метте–жюже уву вува–гьа, дугъаз гьаци пуз!
– Сар хулар кІул’инди – учв сарна–сарди! Хъа дирццну, ичІи хулариъ ккирхнайибкьан ччІар…
– Сарун, фитина адайин?
– Кьюб крават, устул, курси, наанди ул гъивиш – детективар!
– Дурар фйиру?
– Пуза, ма! Пуза, ма! – Му ражарира Сейбатдин машквар гъабхьи.
– …


III. Ужуб юрд абгури хъюгъюб

13. Заветы Ильича

– Фици кІурва, Мух–лух?
– Узу ухди–и–и–и гьаддикан яв фагьмиъ убжраза, хъа уву гъавриъ ахърадарва. Хуб ужуб гъабхьну Мислиматди ув’ин, Кагьрабат, ери алапІуб!
– Сакьюдар, больнишнайин кепккер, хиларигъ гъяйиз, гьадрарра тадагъай, гъардшари!

***
– Чернобыль багахь хьади гучІдайчвуз?
– Учу гъитну, учву вари удучІну гъягъюз ккайчва дарш, Анатолий Ананьевич!?
– Ха–ха–ха… Какая удачная шутка! Завтра же поедите за вашими семьями. КамАЗа тувдизачвухьна…
…

***
– Дурарихьан ихтият йихьай, стукачар ву… – Магьа, Рамазнан урус гьадму кьюр дустру, машиндиъ мутму ивуз кюмек багьна дапІну гъафидари, жиниди камазистдикна гъапи гафар.
Рудаенкойи – кІваан, Саламяляйкумди – зиълан, Селимовар, хилар хъаъри, чпин улариккан ккудургуз гъиту.

***
– Собрания созывать дарапІишра, учву колхоздин членарди единодушно кьабул гъапІу гьисаб апІидихьа… Трудовой книжкйирра, отдел кадровдихьна тув Саид. Сарун учву варибдин гъавриъ гъахьунча. Главный зоотехник Петровнайи бычкиярин прием–сдача организовать апІиди.
– …?
– Колхоздиз «Заветы Ильича» гьаз кІуру гъапиган, Руслан, уву кьюб курс Ростовдиъ нархоздиъра гъахьунза кІурава, Ленин абин васиятар: коммунизма дивбакан, НЭП–дикан учву Научный Коммунизм предмет проходит… яни Библияйиъ айибси: «ГъапІури – ипІур, дарапІури – дирипІур» ваъ, хъа «Гьарсарикан – удубкьрубкьан, гьарсариз – ккунибкьан» – гьуму вуйич «заветарин» девиз.
– Анатолий Ананьевич, девиздин сабпи пай: «Приключения Шурикайикси»… кьюбпи пай – «Золотая антилопайикси» шулуш кІурза…
– Таниш’валар артухъ шлурихъ, Руслан, уву узуз…




14. Аренда

– …
– В среднем, гьар бычокдиъ варж, варжна кьаб килограмм а. Итого, Саид, 150 бычков с общим весом 170 центнеров… – Валенкаси гъуту машар гъяйи, гьяйванкьан ягъалди гъитІикьу бедендин зоотехник дишагьлийи актарихъ гъулар …
– Петровна, жердариз рацион наънан ва фициб…?
– Гъачай узухъди… Гьатму развалиъ патока…
– Патока фу…?
– Патока – сахарная свекла убхьруган, шекер кадабгъну гъубзрайи отход.
– Учу дицибдиз «пІялцІикІи» называем…
– Гьатмуну аьхю чанариъ – жмых…
– Жмых, гинабахарин?
– Ты сам гинабах! Мушвайишвар, подсолнух хьуз, степная зона дар гьа! Мушваз чернозем кІуру, калтфинна чугъундурин – Мекка. Дубкну гъубхьу свеклайикан гъубзубдиз жмых…
– …?
– Дурар учву фукьан ккаърушра малари артухъ ипІидар, хъа комбикорм суткайиз 800– 1200 грамм расчетдиан ккабхьри…
– Комбикорм наънан…?
– Кормовое зерно айи асфалтдихъ хъайи гьатму складдиъ дробилкара а, гьаддихъ рябгъидичва… Кьилан шид гъеебчу солома гизаф ккабхьри…
«Салома фу ву, аьхю бай?» – ургъри, зоотехникдиз деребхьруси аьжаин духьнайи Русланди гьер…
– Нихъ! Нахъв!
– Салома нихъ вуйиб узузра аьгъязуз…
– «Сало…» ваъ «соло…– ма»! Аьгъюган…?
– Кьилзи шид гьаз йибчну ккунду кІурайируза!?
– Петровнайихьан гьирх.

***
– Дици вуш, Кагьрабат ихь арендайигъ гъючІврадар сарун, думу чан, дояркади гъарахри, ухьхьан шубриддихьан жердарин эйвал апІуз хьибди.
– …?
– Аванс, бажи, гьардиз вазлиъ варжна йицІуб манатдин йикьрарра дапІнача. Варжна хьцІур жердкьяр ади саб фермара, гьяйванна телегара тувнахьухьна председатели, сарун ихь худ ву – ккабхь–ккадабцІ, ккабхь–ккадабцІ!
– …?
– Хъа ваъ. Дурар лижягъна утІуккну ккунидар дар. Гьеле шидкьана тувуз хъаурдар.
– А вуйда байкІа Русич, «шидкьана тувуз утІуккдарда» гъапида, аьвамаризси! Вуш ккабхьнура ккундар.
– Гьаму гьапІрубу, ЗуртІури школайизкьана гьадрапІу мал узу фици гъахнийкІан? Шаддира адуза, хъахънай!
– Я кас, яв фу хъаяв ич арендайихъ, учу шид тувурин–тувдарин, ккабхьрин–ккабхьдарин! Увура, гьам учуси, закур ляхниз удучІвурайирува, душну ичв хулаз гьязур йихьай…
– Я бажи, ичв хулар 1500 манатриз, ич – 700–диз; ичв – асфальтдин гъвалахъ, ич – гьацІ километр батІрариъ; ичв – аьхюдар, ич – бицІидар; ичвдарихъ – вичарин багъ, пристройкйир…
– Хъа ичвдарихъ – ругъизимзарин бахча, учвухъ – гъуйи, гектаркьан хутІил, мюрхюн гьарар…
– Хъа ичв раккарихь – соснана елка…
– Я ими, учвухъ гъуншйир – бабушкйир…
– Хъа я Сеидадаш, ичв цоколь ккайи хулар…
– Хъа ичв, ими, катІнайидар, хъа ич ишкІарин кьулар алатІнайидар…
– За–то ичв, чру шир йивнайидар…
– Ичв, Кагьра–бажи, гьаку дарснайидар… – Мийимидру Сейдатдира Сейбатдихъди чан рижв гъюбччву.
– Ву–гьа, жан, итІигъну чІатинди нахъварин кІакІарра, гьаму ихь Илзатдинна Аьзизрин улин писписарси…
– За–то, золотые! – Гъапи Сейбатди.
– Гьадму ичв кьил ктру акар–какар–кадри–мадрияр, гъитай. Илзат ухди нивкІуз душнаяв, я чве ичв хулаз гъарахай, сяътар йицІикьюбар шула… Юкьбар–хьпари хюнйир ккитуз гъярайир вува… Му яв сижари дюзди гъапунвуз гьа «дарабшвну дирибшвруб»!
– Хъа му йиз вуди яв дарив?
– Дариз! «Уву ккипу ахникк ицци нивкІ гъюйзуз, Кагьрабат, хъа тму хлин хъуршилсибди ккипуб гъванар–гъюрдарсиб шулу», кІуйи. Уву дугъан ккуни швушв, узу – зазна варжи.
– Ккунируш гьаз утІуккну?
– Ав узу хъугъну уву утІурккунзу гъапиган… Мазнакан хъял кубчІвур саб бицІиди ув’ина алжагъну кІури, гьациб дубхьну ккунийда кІурайи увура… ичв ургмиин шлихьан гъудган апІуз шул!
– Я бажи, аьжаб гьам ражари дюз гъапира, ари гьаци ву, гьаци ву! Рябкъюрайвуз, магьа уву утІуккурашра му удучІвну, гьеле хал хъашра чпин хулаз дурушди, хъа ич дади цІикканди гъапну–гъапундар, хал адрушваз утІурччвну гъушну…
– Ар ву эй Руслан... Швушвариз сижрарихъди фила ккун гъабшиб ву… Гьа, гъудужвай, гъарахай ичв хулаз… я аьхюр, гьамрар алаъну йиз кІул’ин чІалкьан кІурадардува…

***
– 800–1000 грамм – средный привесар гьар йигъан на одного бычка, Ананьевич!
– Фунуб бригадайин?
– Селимоварин.
– Даршул!
– И я говорю!
– Петровна, проверьте.

***
– 1000–1200 грамм, Ананьевич!
– Селимоварин?
– Селимоварин!
– Точно проверила?
– Безупречно!
– А может весы?
– Весы – тютелька в тютельку!
– …

***
– …
– В Рыльский Мясокомбинат?
– Сабан 60 голов гъайихай.
– …
– Для начала хватить  – на уплату долгов, а там посмотрим.
– …

***
– …
– Сдали.
– …
– Да, Ананьевич, привесы подтвердились! Более того, по мясокомбинатовским расчетам в среднем – 1215 грамм.

***
– …
– Что требуют?
– …
– А за дома они аванс погасли?
– Уже давно!
– Раз так, организуйте им колесный трактор, они заслужили.
– …
– Петровна, изучайте метод кормление бычков Селимовых и внедрите в остальные бригады.
– Дурарин, жара методар, адар. Гьар гьвачІинган сасаб бедре гьар жердраз патокара кади комбикормайин аш ккапІри шулу. Узу гъапи рацион гьубкІну тамам апІуру. Хъа дурарин козерь – ляхнихъ гизаф юкІв хъайидар ву. Ихьдар, гьадму патокайикан самагон гонят дапІайин гьарган пиянди шулу. Дурари я убхъурдар и зигурдар, хъа саспиган кьюрид гъардшар чиб–чпигъ гъярхьри шулу. Гьадмуган, касиб Мухлисайи, сарна сарди, гьадму варжна хьцІур жердлиз ккабхьри–ккадабцІури шулу.
– Футнийир кайидар вуйин?
– Наоборот, чиб–чпинси имбударинра гьюрмат уьбхрудар ву.
– Вуш, ихь шоферихьди рассветовцйири хътау гафар дюзидар дар сарун!?
– Сабан гьялак махьан, председатель. ЦІиб вахт гъарабхри, йис, йисна гьацІ гъубшну кІури… …саб пуд кьилан дипІну ккунду!


15. Трактор

– Закур, Мух, узу Липецкдиз гъяраза.
– Пул хьанухь?
– Чековая книжка.
– …?
– Узуна Толик, ГАЗ– 53 хьади.
– …?
– Хъа! Думу трактор «Беларусси» аьхюб дар, аш, заан кІул, кьюб тондихьна.
– 7500 тувну гьадму гьапІузичв?
– Фукьанна фукьан, гьяйвнихъ – гагь мярхяр, гагь аьраба, жердариз ккабхьри уьмур…

***
– …
– Ихь слариз аш дивунчва–а–а–а?
– Ичв адашдиз жаваб тув, Сейбат, узу кьябар–кьуларихъ хъаза.
– Узу дарсарихъ хъаза! Ихь адашдиз жаваб тув Сейдат!
– Узу гулар алдаураза, адашдиз авип, Аьзиз!
– Я бай, ав, ав, ав! – чан веледериин аьлхъюри дадайи чІат айириз гьарай…

***
– Я ба–а–а–ай! Аьжаб тракторияхь! ЦІийиб ву эй! Я бай ли–и–иг! Му ихьин эй! – Аьхю гъардшин гъюниз йивури, ургъри, Руланди ялхъван…
– …
– Толик улихьди, Петровна Ананьевич хъади вари хулаз гъачай, устул гьязур гъапІунча. – Мухлисайин теклифназ ЛТЗ–йилан илтІишнайидарин фикиркьан…
– …
– Удостоверение тракториста–машиниста Хамутовкайин, экзаменар тувбалан кьяляхъ, учтите, экзаменар тувбалан кьяляхъ, гостехнадзорин инспекцияйи кьюриддизра тувуз гъитдиза.
– Ананьевич, экзаменар туврухъан, уву даршра инспекцияйи тувидарин?
– Искусил ты меня, Руслан… Я хотел показать себя вес имеющим… – Вари гъяаьлхъю.
– …

***
– …
– Гьамус тракторра ахьуз, Аьхюадаш, сабсана ферма бисуз шуйхьухьан…
– Сабсана ферма? Фуж алауз ккава лихуз? Душваъра Мухлиса? Уву явнур уьрх…
– Дид’ин алабхъуруш, учву кьюридтІран узу ужуйи лихурадарин?
– Хъа ав, лихурава… Деъну кабинайиъ трактор хъапІраза кІури, уву вари ляхнар апІурайиси гьибгъравуз – му саб. Узу Махачкалайиз душнамиди саб гьяфтайин арайиъ гьич фермайиинна гъафнукьана дарва, бицІир дапІну шив больницайиъ, хъа уву – Еташайихъди – му кьюб, хъа пул пай апІруган увуз учуз кьюризси сабси!
– Сар–кьюрикъан иццудаюрдихьна ушну кІуди, фи чІинири тягьна явундаркІана кІуди айза – ма ивус!
– Му тягьна, уву гъавриъ ахъраш, гьамусдизкьан гъапІу яв тІулариз дариз, гьеле гьадму тІулар аькьюллу касди гьар йигъан асккан–заан дарапІдира гъидритрийи, хъа гьамус гъюз ккимбу ляхнариз вуйи тягьна вуйиз – мициб тягьна ккунивалиануб шулу.
– Ккунивалиан вуйиш, узуз Еташйир йивдайва! Гьадму яв кьутІкьли гафар Кагьрабатдизкьана ерхьуз мигъитан.
– Эгер дурар дюз дарш гьадмукьан гьаз хпирихьан гучІуравуз!? Хъана текрар апІураза, гьамусдихъантинара уву гьацдар дарапІуз вуйи тягьнийир ву мурар.
– Уву арендайин аьхюр, тягьнийир йивузтІан дарва, мушваъ я жмых, я патока имдруваликан увуз вижна ктар…
– Увузра аьгъявуз, узу фукьан Петровнайизси председателизра гъапнуш. ФукІа улихь шулайин?
– Узуз аьгъязуз гьаз ухьуз илзигураш? Ананьевич удучІвхъантина ихь ляхнар чІюргъюз ттучІвна – магьа ичв партургди ухьуз апІурайиб.
– Дици вуйиган, сабсана фермайихъан гьаз хъчІихурава?
– Гьеле уву фу кІуруш… ухьуз къаршуди цІийи председатели учІру апІурайи слиб увуз рябкъюраш…
– Узкан зат мидарди аанай ктау…
– Уву кІуруганси узура, ихтият хьухьа кІурайир вуйза … 

***
– …
– Ихь колхозникари Селимоваризсиб зарплата требовать апІурайин, Петровна? Ари узу учвуз собранияйиъ фици гъапнийи…
– Вахтар дигиш шула, арендйириз гьюкуматди ихтиярар туврухъанмина дурарилан ихь контроль дубгра. Селимоварси дурарра лихри гьациб зарплата чпизра ккундуш.
– Вари фермйир арендайиз тув кІурава сарун…
– Хъа гьапІрухъа, ихь задача планар тамам апІуб дарин. Магьа, мугагьназ ухьхьан хранически йиккун план тамам апІуз шулдайхьухьан, хъа гьамус ихь колхоз гьаддиинди яшамиш шулаяхь. Никкдинна гьаци гъапІиш харжи шулинхъа? Гьюкуматдиз ккундайибра – йиккна никк, Митрофанович! 
– Узу парторгди айиган, мечта вуйиз председатель хьуз… Магьа гъахьунза – хъана хилиз гъюруб фукІара адар… Эгер вари аьхювал колхозникарихьна тувиш, ухьу гьапІру? Ваъ, му ляхнар мици гъитну ккундар. Тем более кавказдин кІарудари йиз халкьдик тІирх капІри сифте йигъарианмина кьабул дайзуз. Ананьевич, дайиш узу дурариин ери алапІуйза. Узу увуз гъапиганси, Петровна, дурарин в колеса палки вставишь: корм никк ккудубзурайи хюнйирихьинди илтІибкІ... Патокана жмых гъадабгъуз ихь пул адарихь... За электроэнергию надо заплатить – дурарин аш апІурайи электрокотел хъябкьяй… Сабан гьамрар дурариз чІяаьн ишри. Дурар ухьу гьаци мурччваъ урждихьаки, имбуну колхозникари ухьуз икрам апІуз гъитруси.
– Хъа дурари районный руководствайиз аьрз гъапІиш гьапІхьа?
– Уччву гафар… зиълан сочувствие, временные трудности и так далее – магьа увуз яракь.
– Уву, Митрофанович, «ужур» партийный организатор вуйиб аьгъю шулу. Гьаддиз ихь гьюкумат ккадабхъура гьа, зиълан саб, айтІан жараб вуйиган!
– Узуз аьгъюхъанмина зоотехник – Петровна, Петровна вува, уьмриъ гьич саб дигиш’вал адарди, я жандин, я палатдин – агъзур йис мидиз улихьна гъвандиз дюзмиш духьнайирси, гьа хулан тереф гъитархьа – деуз шлу ужагъ хътарди, отдыхдиз – машин, жилариз уччву маш, юруш! Рякъюрайвуз гьаму кабинетдиъ кирхнайидарин машар…
– Чпин уьмриъ дурар гьацдар уччвудар дайда – художникари дурчІвнайидар! – цалккантина дивнайи ичІи курсйирин зиин… генсекарин партретарикан Брежневдин улчІвмариинди Петровнайи тІуб…
– Чуть не забыл, трактор арендаторарихьан бисну ккунду, аьрабайиккна «Дирижабль» дурариз артухъра ву…
– Чпин пулихъ гъадабгънайиб ухьуз тувурин?
– Пул дурарин дар. Пул колхозникарин ву. Колхоздин иммушество кьюрин хилиъ дубхьну ккундар… Вари колхоздин собранияйиъ узу дидин гъайгъу зигидиза… Гъарах, Петровна… Я вас предупреждал…

***
– …
– Мальвинайиккан хьурхьлар…
– Учв хьурхьулуди, гьацдар хьуз вахт дубхьнайин шиниркІин?
– Хъа обмен веществ дугъан организмайиъ… Сеид.
– Орловкайиъ сакьюд йигъари гъахьну кІури медсестрайиз илтІикІнайириз лигайчва!
– Она права и достойна быть медсестрой… – Отличница Сейбат чпин дадайихъан хъюгърайи.
– Ая п’ява и медшеш’я… – Садикдин сагьиб Сейдатра аьхюну чуччун кьяляхъ гъузуз ккадайи.
– Дици дарки, фужерсир риш: оно прово бит сисро… – Илзат зат дарди, фурсарин гъабгъаб, бамбагсиб дихнак «кялхъю». Чан нубатнаъ, кьарар дяргъюрайи ва гъавриъ айи Руслан аьхю бал’ин алархьу:
– Гьамшван урсариси хъюуьгъю чан «гьо, гьо, гьо» апІуз! СацІиб гьадму Сейбатдихъан хъажабгъну убгъ! Узу увуз фукьан гъапну: произношение слов должно быть идиальным!
– …
– Фициб вуйи Кагьрабат, Хамутовкайин роддом?
– Хивариндихь тивган – лизибна кІарубси… Канстантиновкайиъ увура гъахьунва, фициб вуйи?
– Саб хална саб накьвси…
– Вуш ихьдари гьаддиз му мисал ишлетмиш апІуришул?
– Гьай гаву авдал, уву швуваз гъахиган гьаци тебрик апІури гъахьуннуз?
– Гьадмуган бицІи шураз гьацдар аьгъяхьидийи узуз…
– Гьадцар аьгъдарди швуваз гъюз наънан аьгъяйвуз?
– …
– Ухьу гьапІру, Аьхюбай? Гъазмайиъ 88 жердтІан имдарихь; жердкьяр туври имдархьухьна; чпин туву тележка тадабгъунхьухьан; Тюкиндин тІулариин гьич зат рази хьуз шулдар – мугъура тгъура уччву гафар апІури кесме киврахьук…
– Закурсана Митрофановичдихьна гъягъидиза…
– Арда шлин кІваъ гъадабгъуру, гьатшварианмина дуфну чпин ругариин чпитІан артухъ пул гъадабгъруган. Гашу йихурайидар му гъулаъ варитІан девлетлуйир гъахьиган, икибаштІан наразивалар ахьру, гьаддиз Тюкиндиз кьабулди даршул… – Мухлисайи, фтилан гьамци гъабхьнуш, чан фикир ачухъ гъапІу.
– Белки чаз даш–баш ккун… – Кагьрабатриз причина жарабдиъ гъябкъю.
– Вари трактордин ляхин ву. Гьадму гъадабгъурухъанмина ихьухьинди амсар улучІвну. Ккебяхъну жвуван пул уч апІури гьяйвнихъди гъузнийиш, мици хьивдайхьуз. Узу гъапиб сабанра апІрудар дарчва. – Тягьнара гъиву шубурпи арендатори.
– Хъа дурар гьаци завидоват апІрудар вуйиб шлиз аьгъяйи… – Русландиз, мушваъ ихь тахсир адарихь пуз ккун гъабхьи.
– Улубкьуз ккайибдихьан гьудучІвуз хьивдар, кІура ихь… – Сеидуллагьдиз, чаллан тахсир илдипуз, ужуб багьна гъибихъу.


16. Соглашение

– …!
– Фу гьарай вуя–яв! Гъунши Палинайихь хьайза–а–а!
– …!
– Гашу йикІураш, хулаъ Сейбат адарин!
– …
– БицІидарихьан гучІ апІуз уву йиз малайик дардува, байкІа…
– …?
– ГьапІуз шул, кІари ктабгъуз кюмекназ…
– …?
– Жилирин думу? Слар марццидару дугъак гъилигган! Йишв–йигъ адар дугъан пиянди… Поляйи масу тувуз пІялцІикІин самогон гонят апІуру, хъа дугъу, думу хул’ан удучІвубси, ттибшвру…
– …
– Хъа! Ктадабгъди гъибтурин!? Гьатцдар кфир ***ирин фукьан зурба кІарарра шулдарин!
– Уву кфирар пуз урсар марццишин хъайидар шулу кІурадарин?
– Ву–гьа! Жвуван тІягьряткьан дарапІрударин гафар шулин. Мурарин хатайиъ айи вонь, хъюхъяриланмина ягълухъ илбижунза.
– …?
– ГьапІруб шул, хал гъазмайиз илтІибкІнайиган: Калистратович дахънайи краватдикк слин бякьйир кка, тмунуб мурччаъ кьюб гъаз илитна, пичриин, дубшну, пІялцІикІина бужвам ал, хулаъ нахъвар дараргъна, мийимидру, кІарира дубхну пичрахъ ккирчну гъяргъяр ккапІу…
– …
– Ахъв хьуз, ахъиъ дурар кциркъуру, хьадукразтІан гъитдарза кІур…
– Ва–а–а–а, хьадукрахъантинара гьаци гъитуз ккайкІан учв?!
– Слин бякьйириз чанхиъди умажра ккивна, саб чІиванди алабцІну кьулра гарнахьди…
– МакІан узукна гьацдар, гьаммус идирчу… къяъ– къяъ…
– Ушвниин хил иливну жаргъ, йиз халра Поляйинси…
– Шо с отцом, ма? – Сейбатдиз чпин адаш мици сифте рякъюрайи гьял вуйи.

***
– Гъач, гъач, Руслан…
– …?
– Думу гьатму залиъ машинккайихъа.
– Хъана чан кьил ктру ихтилатар дикІурашул!?
– …кечел царабхди ктирсурин…
– Узу му Тюкиндихьна душна кІураза гьа!
– КІураш, дюзди кІурава, душну гъафнура вуза.
– Гьамрар гьамкьан дидикІну айиб фукІара айвуз?
– Адруган узу Махачкалайиз гъушнийин? Пирмягьямад Аслановди йиз «тярифарра»…
– Думу фуж ву?
– Уву школайиъ дурубхуриси, гафар апІурадува, Русич! Асланов, Союз писателарин табасаран секцияйин аьхюр ву.
– Секциярин аьхюр вуш дугъу увуз саб секция гьаз тувундарвуз? Хал хътарди уву гьамшвариъ уьргънайиб дугъаз рябкъюрадайин?
– Магьа, Руслан, ари кьил ктру гафар яв гьамрариз кІуру…
– …
– Узура Хамутовкайиз гъушунза исполкомаригъна.
– Хъа?
– Сабан яв «хъа?». Уву кантрариъ гьапІунва?
– Душну Тюкиндикди дулхну гъафунза.
– Арайиъ фукІа шулайин?
– Дубхьнайибдихьанра ухьу мягьрум апІуз ккайибси рябкъюразуз…
– Фици?
– Гьаци! «Учу учвуз ферма арендайиз тувиганси, отёл ккудубкІайиз, ичв трактор коровникарихьна арендайиз тувай», кІур МитІрофановичди.
– Хъа ухьу гьапІру?
– ТІуб чІвубхури!.. «Ичв сабан дицикьан ляхин адаричв» кІур.
– Корм, жердкьяр ча гьаз гъапундарва?
– Уву узу ахмакъ… хъа узу дина гьаз гъушир вуйи?
– Итак…
– Итого… «тІулакъар кидитІну ккунду»…
– ТІулакъар ктІиддархьа. Мици хьуб ужу гъабхьну. Сар юристдихъди таниш гъахьунза, гьацир ужур кас ву…
– Юрист? Гьамус фу хьибдикІана, я эллер!
– Эстонияйиан чан ватандиз кьяляхъ дуфнайир ву. Ухьу срочно соглашение дибикІну ккунду.
– …?
– Гъаз гъапиш, эгер дибрикІиш сабдигъянра дарди гъядахьурахьу. Дугъазра ухькан хабар айи.
– Уву апІурайи гафарин уву гъавриъ айва, Руслан? Соглашение гъибикІиш, фукІа дарди гъядахьуру.
– Дар, я Аьхюбай, дар! Магьа уву трезво фикир апІин, Тюкинди уччву гафарихьди ухьу кормит апІури, гъидикь алдабхъурахьлан. Магьа шулуш фукІа апІин?
– ДапІну, дугъан тиндира…! Суддиз тувру.
– Гьа– а, узу кІурайибдихъна гъафунна? Соглашение хьаш суд шулу, хъа хьтарш суддиз тмунуб сторонайи чан обязанностар тамам дарапІрайиб фици аьгъю шулу? Душваз докозательствйир ккундарин?
– Я бай, узухъ хъебехъ, соглашение фу кІуру гаф вуш аьгъяйвуз? – согласие, согласны, гьамци рази вуча кІурайиб ву!
– Ухьу рази шуладархьаки? Дурарихьди «Обусловленные условия не можем выполнят, поэтому арендный договор расторгаем» бикІуз гъитрахьа. Мушваъ, суддиинди колхоздикан за упущенную выгодура кчІюбгъюз шулухьхьан. Узу думу юрист кафейизра хъади гъурхунза. Гьамус думу йиз ужур дуст вуйиз.
– Ву–у, сабан уьл гьивну кІури адмийир дустариз илтІикІидивуз, дарин? Гьаз аьгъя увуз фуж алахънин!
– Саб аккуратный увусир жигьил ву – исполкомдин юрист. Исполкомдин председатели дугъахъди таниш гъапІунзу.
– Гьа, все понятно… Тюкинди нанимать дапІнайи адвокат… Му ляхин мици гъитну ккундар. Йиз апІруб айиз...


17. «Хамутовский вариант»…

– Я, Аьхюада–а–а–аш, ичвкан Курскдин газтик дибикІна… – Русланди «Днепр» дебккрамиди, Кагьрабат, «цІийи чІал» апІури Мухлисайин хулазди архьу.
– Фунуб номердик ка?
– Агъдариз, Русландихь хьа…
– Мугъаз лигайчва, узуз «цІийи чІал» апІуз ккундийзуз…
– Швнубпи номеру?
– 78 скобкйириъ 20458, среда 4 апрель 1990 йис, орган Курского обком КПСС и…
– Гьа вари дарпишра баладар… мициб номер узуз гъафундарзузки?
– Кагьрайиз почталиондин шуру: «Ичв почтайигъян Тюкинди думу газтар гъядягъюз гъитну» кІур…
– Гьеле ча, вардиз ебхьури урхуза: статьяйин кІул – «”Хомутовский вариант”… “Находимся в экономической блокаде. Надеемся на помощь…” (Из телеграммы в газету).
…К помещениям животноводческого комплекса в селе Дубовице ни подъехать, ни подойти. – Учву гъавриъ адрахъру гафар гьерхай, Мальвинайи гъавриъ тІаъдичва. – Кругом – грязь. Ревут быки на привязи в стойлах. Но даже этот рев заглушают взволнованные выкрики людей. Арендаторы и специалисты колхоза “Заветы Ильича” запальчиво выясняют отношения между собой. Что же случилось?..
– Не подумайте, что мы пришли в арендаторы только из–за высоких побуждений, – откровенно рассказывают братья Селимовы. – Все гораздо прозаичнее. У нас есть семьи, маленькие дети. Хочется иметь свой угол, хорошую работу.
Родом Селимовы с Северного Кавказа. Экономисты по образованию. Знают сельский труд. Прочитали как–то в газетах, что в колхозах Курской области не хватает рабочих рук, – и в дорогу. В областном агропроме братьям предложили поехать в Хамутовский район. Здесь в райисполкоме им назвали семь адресов. Но получилось так, что первым перехватил Селимовых председатель колхоза “Заветы Ильича” Осадчих Анатолий Ананьевич. Приглянулся он молодым людям современным взглядом на аренду.
…Арендаторы взялись за дело. О них вскоре рассказали и местная газета, и областное радиовещание… Вот что писала на страницах районной газеты “Знамя Октября” экономист колхоза А. Лямцева: “Бросается в глаза и такой факт: у арендаторов высокая производственная дисциплина. Скот они кормят строго в одно время и при этом стараются разнообразить рацион. Даже зимой добивались от каждого бычка более килограмма привеса в сутки”.
В ноябре 1989 года председатель Хамутовского АПО…
– АПО фу ву, Сеидуллагь?
– Агропромышленное объединение…
М. Кудрин отмечал: “В животноводстве лучшие арендные коллективы в колхозе «Заветы Ильича»” … На молочно–товарной ферме новая организация (аренда) не прижилась из– за постоянной нехватки кормов, бесхозяйственности, слабой механизации.
Кстати, через всю это прошли и Селимовы. Еще в начале прошлого года они подавали заявку в районное АПО с просьбой выделить им трактор, транспортную тележку, инструменты, материалы, и т. д. Увы, никто не поспешил им помочь. В правлении колхоза замечали: «Разве  недостаточно вам того, что и корм для скота подвозим, и слесарей немедленно посылаем в случае поломок механизмов, и навоз убираем»…
– Всю это так, – соглашаются братья. – Но аренда заставляет считать каждый рубль, строго учитывать труд всех, кто помогает. Ведь как получалось? Поработает тракторист на подвозе кормов 20–30 минут, а просит отметить в табеле, что занят на этой операции 2–3 часа. Или слесарь работает час – другой, а на бумаге – будто был занят весь день. А за один час пользования колхозным трактором, например, с арендаторов берут по 3 рубля 60 копеек.
Вот почему братья не дождавшись помощи АПО, сами купили себе трактор Т– 40 в Липецке.
Щепетильны и в других вопросах. Корма требуют отпускать по точно установленным ценам. Зерно размалывают сами. Изъявляют желание на льготных условиях брать в колхозе выбракованный скот и откармливать на мясо. И тут же поползли слухи по селу: «За длинным рублем гонятся. Хотят взять побольше». Причем, никто будто и не замечает, что труд у арендаторов тяжелый, а рабочий день длинный.
…– Люди они привередливые – замечает зоотехник В. П. Орлова. –  т. е. Петровна – …

– «Привеледар» гьикІири гафу Руслан? – Кагьрабатрихьан, мяна гъитархьа, учв, гафкьан дюзди пуз шуладайи »…
– Узуз гьаз аьгъя думу «веледарин» мяна фу вуш! «При» суффикс вуйиб аьгъязуз, тмунуб аьгъдарзуз.
– «При» суффикс вуйиб аьгъянуз?
– …
– Агу уччвуйи фикир апІин?
– Чан жан адабгъричан, гьаддин мяна йип.
– Фтин?
– Привередливыйдин.
– Ккадабкну Ожеговдин словарик лиг.
– Аман чазра аьгъдар гьа!
– Узуз ваъ, хъа йиз Сейбатдизра кмиди агъяйиз.
– Пуза, адаш? – Сейбатди заанвал кади гъапи, – гизаф ктукьрур
– Увуз наънан аьгъявуз? – Кагьрабат мюгьтам гъаши.
– Ич учительницайи, жарарикан сикин даршлуриз, привередливый кІури шулу.
– Ва–а–а! Я жан мурариз аьгъю чІал!
– Баркаллагь шураз! Узу наан хъайи?
– Петровнайихъ – гъапи Русландин гафниин вари гъяаьлхъю. Сейбатдихьан гьабхъу нач’вал дишла гъудубгу. – Эксплуатируют цех на износ, привели в негодность кормушки, в помещении – грязь. Нарушают режим кормление животных. Неизвестно по какой причине не часто не завозят корм, и поголовье стоит без воды…
– Нам такая аренда не нужна, – заявляет бывший секретарь партийной организации, ныне председатель колхоза А. М. Тюкин, – если расшатался морально–психологический климат в коллективе.
…Сейчас все специалисты колхоза дружно твердят, что договор несовершенен. А кто мешал сделать его совершенным? Тем более что арендаторы предлагали неплохой вариант: быстрее пересмотреть основные положения, включить в обязательства пункт о себестоимости продукции. Оговорить такие условия, чтобы в производстве дешевого мяса были заинтересованы и Селимовы и колхоз. Однако никто к ним не прислушался.
Отмахнулись от просьб арендаторов и в АПО. … Разве не это руководство должно было обратить внимание на то, что взаимные претензии и обиды между арендаторами и специалистами колхоза “Заветы Ильича” вышли за границы хозяйства? Сложилась ситуация, когда только суд может, решит их спор. Неужели такой вариант наиболее преемлемый?»
В. Бессарабов, корр. «Курской правды». Хамутовский район.


18. Суд

– Магьа газтизра адагъунчва, фукІа дигиш’валар шули айин?
– Ав, ккилигунди гъуз. Узу гъапундайин: дурари ухьу гьапІнура гьялалди гъитдар.
– Русланди фу вуш кІурайики?
– Гьацдар къуру…
– Хъа вушра…
– Тумгьа гъюра, гьирх фу кІурайиш…
– …!
– Абатхайрар! Фу гъапІра, юрист?
– Гъира гьадгъахьна гъушунза. Чан хулазра гъач гъапунзуз, гъушундарза.
– Хъа гьаз, уву гьивуб кьяляхъ апІурайир вуйиб аьгъю гъабхьундайвуз?
– Мугъан кІваъ фицдар хиялар адарин!
– Узуз урсарин хасият аьгъдарди айин? Дугъу явуб чак гъитрадар, алахъган тягьна диривуз ва асиллуди дархьуз. Гьаци дайиш дугъ’ин йизра хъугъвал шуйи.
– Думу дицир дар, Сеидадаш, 100 процент гарантия тувурзавуз. Дугъазра дурарин маш ккадар, люкьнар апІурайи. Эгер уву рази вуш, дугъаз ихь адвакат хьуз ккундира а.
– Узуз адвокат лазим дарзуз, я – 100 процент гарантия! Узу, жибдиъ ивуз шлу абсалютный цифриярин сагьибтІан дарза.
– Ибшри, узу кІурубси апІуз гъит, эгер ухьу проиграт гъахьиш, ихь дапІнайи расчетдин учвуз рубкьру пай вари тувурза.
– Проиграт гъашиш наънан тувурва уву?
– Уьмур ярхиб ву, узхьан гъазанмиш апІуз удубкьидар кІурайва, яв бурж кади гъузидарза гьа!
– Я Сеидуллагь, белки Русланди кІуруб гьякь вушул. Магьа дугъу гарантияра туврадарнуз?
– Гарантия гарантияйихъди, проиграт гъашиш, бурж ктипури дугъанра язухъ дарин!? Гафар чпин мотоциклайин кьиматнакан дар – кьюб «Волгайиндикан».
– Я Аьхюадаш, гьаму узуз увузсикьан дерд ктар кІури гьисаб гьаз апІурава? Проиграт гъахьишра дархьишра увкан гъябгъюрайиб фукІара адарив. Хъа проиграт гъахьиш, мушваъ ккахърайир узу вуза. УвутІан узу аьхю рискнакк кказа.
– Ккайиган, узу кІурубси апІурхьа?
– Хъугъвал али жвуваз риск айиб дар. Юристдиин хъугъвал ализ…
– Узу суддиз тувуз рази вуза, хъа соглашение бикІуз ваъ.
– Узу гъапундайин, соглашенияйик, колхоздихьан чпин обязательствйир тамам апІуз дархьиган договор расторгнуть апІурача кІури бикІура.
– Узура хъана кІураза, соглашенияйик фу гъибикІишра, думу согласия ву. Хъа согласияйин последствйир шлуб дар. Гьаддиз суддира колхоздикан ктабгъруб хьивдар.
– Сударикан увуз ужуйи аьгъяйян, даршиш юридический ккудубкІнайириз?
– Ари гьадму аьгъювалиан дугъу тмундарин тереф уьбхюри, алдатмиш апІ… – мотоциклайин пІярпІрарихьан, увуз ккунибси апІин гъапирин гафар, элуъну тІирхурайи Русландиз ерхьури имдайи.

***
– ...
– Русич, куцухну гьаз ава, урсари кІуруганси: аш гъубхьра…
– Я бажи, кешккинайна Аьхюбали гъапуб гъапІнийинна…
– Сарун тІуб’ин кьацІар алахьуб кьан ву. Учвуз мушвариъ шлу уж’вал адар. Гьамус гьапІуз ккачва?
– Ичв хулаз, Сеидадашдихьан, гъюз, гучІур–гучІури, дуфназа. Фукьан йигъар гъахьниз дурччвну дитнайирси амрихъна дяргъюри… Наану, бажи думу?
– …
– Сарун дугъан Тюкиндихъди имбуб фу ами–хъа?
– Ухтти–и душна, гьам– мус гъиди… Чай убз’завуз, Русич?
– Ваъ, узу, Аьхюбай гъяйиз, гьитІикІуз, гьязурди гъуздиза, бажи.
– А ву гьа–а! Ма, убгъ, нишвтІан ккабхьнайибу.
– УрчІарин дих гъабхьи, бажи, гьапІдикІан?.. Гьатму, гараватдиккинди гьитІикІидикІана?
– Душв’ин али Аьзиз хъиргидива, сикин йихь… БицІи балгъянна увгъян гъядябхъюб адарда, Русич. Узу дугъаз увукди меэлеган кІарза.
– Тш–ш–ш–ш!
– Саламалейкум, Русич! Уву хулаъ айиб аьгъязуз…
– …?
– Магазиндиз, гъюрайи Кагьрабат алахъунзуз… ва тамбурдикк ккайи яв патинк’яр…
– Аьхюбббай, узу яв кьюб «жигули» тувидизияв…
– Кьюб «волга»!
– Кьюб «жигули»!
– Кьюб «волга»!!
– …!!
– …!!!
– Узхьан удубкьури гъабхьиган?
– …
– ЦІицІиб–цІицІибди вушра?
– …
– Ктипайиз, хъа узу гъачІиш?
– …
– Илзатдин гъюнариинна?
– …!
– Уву гъачІиш?
– …
– Аман ву гьа! Узу фициб ахмакь суал тувнийин увухъ хизан хъимдруганси! Хъа хил алдабгъуз ккадарна?
– …?
– Буржнулан.
– Буржну гъапІу тахсир айин, дидилан хил алдабгъуз?
– …
– Увлан хил алдабгъназа, хъа му тІулар яв, уву узуз йиз, швургъан суддин кьяляхъ кьувватнаъ убчІву бурж, тутрувуз вуйидар вуш, кІул ккиврадарза.
– Фу гъапируз, Аьхюжви, Тюкинди? – Мурарин гафар гъатІу Мухлисайи чан кІваъ айи метлеб тамам гъабшулкІан кІури гьерху.
– Гьич саб жюрейииндира ухьу мушваъ гъитуз кІул ккиврадар. Хъа дугъан жандиъ айи фурс! Мугагьназ уччвуйи, гиран ктадапІруси гафар апІуйи, гьамус – хъжагъури, хътІурччвури, чаз икрам апІин кІуру жюрейиинди.
«Скотникардикьан учу кьабул апІина Митрофанович? – Гъапиза.
– Скотарихьан скотдин гъайгъу зигуз даршул!!!
– Дархьуз йигъан саб килотІан артухъ привесар тувдайин?
– Туврийчва. Хъа вари пул шлин жибдизди гъябгъюрайи?
– Закупочная цена – саб манатна йирхьцІурна миржиб кепкикан материальный затратарра, арендная плата кІури сумчІур процентра ичв жибдиз гъябгъюрадайин? Привесдилан учуз гъубзрайиб фу вуйи? – кепкер!»
– Дици пиган фу кІур?
«Кепкер вуйиган хулар, мотоцикла, трактор гъадагънихьидийчва! Ич колхоздиъ гьамкьан йисари учу лихури, учхьан мегьел велосипедаркьан гъадагъуз духьнадарчухьан… Йиз улариз сарун учву дярякъри! Гъарахай мушвариан! Рассветдиан учву гьамцдар вуйиган утІуккну гьа. Кулачествойиккан азад духьнамича, хъана кулакар артмиш апІуз!
– Гъарахай кІураш, ич иммущество йишв’инна гъабхуз транспорт тувдина МитІрафал?
– Еще чево! Может ключи от сейфа!
– Хъа сацІиб колхоздикан кюмек?..
– Суд вам более 10 тысяч рублей присудил, нанимайте, не хватает что ли?
– Это же расчет за наш труд!
– Хватить издевательств! Вон из кабинета!!!» – УтІурккзу.
– Жан чве, гьаци гъапІнийин?
– КучІлар апІурайинхъа узу?
– ГьапІхьа?
– Ипа Рабби, кІури фун заваризди дахъри…
– Хъа ушвниъ уьрхюб хътІюбкьидиничва!? – Му ражари Мухлисайи кьюрид гъардшарин улихь хъюттлин цІюртІсиб суал диву.








IV. Жвуван «йирси кьябахъ хъахъуб»


19. Трайлер

– Хамутовкайин транспортный кооперативди 4 агъзурна хьудварж манат гъапунзуз.
– Гизаф багьади ву.
– АьхючІведарихьна гъушунза сарира, Дагъустандиз гъягъюз кІул ккивдар.
– Уву Табасарандиз пийва. ИкибаштІан, Дагустандиз саризра ккун даршул, вягьшйиригъна гъюз. Аварарин Шамилза кІурубди «Дагъустан» разбойникарин мугъарайиз илтІибкІурухъамина думу благородный ччвурну отрицательный зарядтІан хурдар.
– Табасаранра гьадму мугъарайиъ адарин?
– Ваъ, ваъ, адар, адар, я хьивдар, я хьуз ккадар, гъабхьишра думу Табасаран дар! Табасаран гьарган марцци ужуб гирами йишв ву гьаргадиз, зат ккудудубкІру, йигълан йигъаз кюкю адабшвурайи, табиаьтдиси гьам юкІварира!
– Я кас ад апІузкьан йишв дар, дагъустандин лукІваликк ккайи ужагъ.
– Узу лукІваликк ккайибдикан улхурадарза – дурар саб ву. Узу кІурайиб чиркинари ктрабцу Табасаран вуйиз… Уву кІурайи трайлердиъ ихь марччар–цигьарна трактор убшурин?
– Хъа–а–а! Артухъра кади йишв гъубзди.
– Ибшри сарун. Дици вуш медпенктнаан вушра зенг апІин, гъюри. Ичв шейар ич хуларихьна хъиркІдихьа, хъа фура загрузит апІархьа.
– Сифтена сифте ивидихьа хулан шеъ–шюйъ: жвуллуб–куллуб, чІатхиб–матхиб, хъа трактор, рукьар–мукьар, чархар–мархар, аьхирки – цІигьар–марччар!
– Учву кІурубси апІархьа хупар–мупар, даршиш учу зигар–мигар апІури гьялди–мялди гъитдарчва, пиркурурар–миркурурар!
– Ухьухъ хътІерццурайидариз, Кагьрабат–Магьрабат!
– Вуда–вуда, Ухлиса–Мухлиса!
– Му ихь хулар–муларикан гьапІхьа?
– Масу туври.
– Ичв хулар гъадагъиди, бажи!
– Ичвдар гъададагъишра, думукьан зарал хьибдарчвур. Пубси даршул, саб фила вуш, Илзатдиз вушра бакар шалчвуз.
– Пух вари масу тувнийничва, Бажи?
– Ав, гьамцир жилир хъайирди тувдивуз. Сифте Севскдиз рынокдиинна гъушунча, хъа – Рылскдиз. Мушв’инна, цІибди адмийир ал кІури, хъа йигъан Глуховдиз гъушунча. Лавкайихъ узу гъитну, адмийир гъюруган, начди вузуз кІури, ярхла шуйи, как–будто, пух туврайир гьатму риш ву, узу дарза кІуруганси. Саб граммкьан турувди, кьяляхъ гъафунча. Хъан чан ацІу гафарра…
– Хъа учу Калиновкайиз Хрущев бабкан гъахьи хулариз лигуз гъушунча.
– Вуш музеяриан идицуз ушнуча йипа! Фициб вуйи Никитайин хал?
– Фуж Никитайин?
– Хъа наана гъушунча гъапнийва?
– Хрущевдин хулариз…
– Хъа узура гьадму кІурадарин?
– Никитиярна–Микитияр кІурава…
– Музейиз душну Хрущевдин ччвуркьана аьгъю гъапІундарна?
– Хъа дугъаз Хрущев кІурадарин? Варидари: Хрущев, Хрущев, кІуйи аьхир! Ва–а–а–а–а! Я, бажи, гъушу узузтІан дурушу увуз ужуйи аьгъявузки!
– Хъа Курскдиан автобусар Хамутовкайиз дарди, дидин багахь хьайи бицІи Калиновкайиз гьаз гъюру кІурийва? Никитайин багъри гъул вуйиган.
– Дици вуш Калиновкайиин Парччагьдин ччвур гьаз иливнадар?
– Гьамура аьгъдайвуз? Гъушишваъ гьаз гьерхундайва? Учв гьамкьан бицІишв’ан вуйиб аьгъю даршиди гъузуз, дарш думу цикйири ЦеКайиан цІиртІ…
– Гьа гъитай ичв шекер ктру аварши–махъар, шейар упаковать апІинай, трайлер гъюра…
– Ич гъаб–гъажах, рукьяч–кьул, ахин-леэф – вари гьязур…
– …

***
– Руслан, уву ихь шейарихъди гъягъидива, хъа узу поездиъди вари хизинар хъади гъидиза.
– Яваш, шофериз гьаци пуза.
– Никита, я с тобой поеду показать дорогу.
– У меня свой напарник. В кабине КамАЗе в такую даль, нам не удобно. Вы адрес дайте, мы без вас до места назначения доставим
– А–а–а–а…
– Вы же гарантийный документ получили?
– …
– Ну и всю!
– Ну, всю–таки…
– Тогда разгружайте, нанимайте других, нам безразницы…
– Не–е–е–е–ет! Нет. Нет. Мы вам доверяем! Я ба–ай, фицдар адмийир дарин! – Руслан почти гучІ’вали ккаърайи.
– Ровно, если Господь позволить, через трое суток мы будем на месте.
– Марччар–цІигьарра аяч йип, Русич. Дурар шубуб суткайиъ укІ–шид адарди…
– Дидкан дурариз чпин идарайиъ гъапунза, гьадрари инстуктировать гъапІганси апІидихьа. Запасди укІ, комбикорм, флягйириъди шад ивай, кІур.
– Магьа, бажи, Никита гьатгъаз кІуруки, гьамус тму Хрущев вуян? – Вари гъяаьлхъю, Сейд…, Сейб…, Илз…, Зиз…, …, бицІи Малвинара кмиди, сар учв, аьжаин суал туву Кагьрабат ктарди. – Учву вари фтиин аьлхъюрачва? – Ккебехъурайидариин хъана аьлхъбан лепе алабхъу. – Узу аьлхъюб гъюруб гъапиб адайизки, гьапІначвуз? – Гьягьйирин микІ гужал гъабши. – Гьаму йиз… аьлхъяй! – Хъюлар кучІвур тинаси гьудучІву. – Узу мурарихъди серьезно…
– Йиз ккуни хпир мурччвазди гьаз уржна ичв гьягьйири?
– Увура, Русич, гарем хъайи аьраблиси гъапиваки! – Сеидуллагь аьлхъюрамиди Кагьрайи жилирикна чав гъапибси ктибту ва думура фун дибисну аьлхъюз...
– Гьамрарихъди увура гьаваллу духьнана…
– Фици, фици гъапнийза кІурийва? Гья–гья–гья!
– Увуз зегьриманси…
– Хъа я авдал, уву гъапибдин гьамусра гъавриъ ахърадарна?
– Узу гьациб фу гъапнийи: Никита вуш, Хрущев гьаз дартІан сарун фукІа гъапнийин?
– Дици вуш, узу Руслан вуш, Людмила вуйин!?
– Ва–а–а, я бажи–и–и! Мугъан Еташайихьна гьамус Людми–и–лара арайиз адахънуки! Гъулаз хъуркьайиз узуз фу рябкъидикІана, жан эллер!
– Увусир аанайиин дяляхъюз фу чара а! Узу Пушкиндикан улхураза.
– Дугъкан улхуз, дугъу увуз гъапІу чІуруб айин? Гьа–а, ПушинтІин? – Му ражари учв, Кагьрабатра аьлхъюз хъюгъю.
– Уву фтиин аьлхъюрава?
– Хъа учвуси, самагон апІуз патока адабцІурайиган развалиъ ахъу Пушиндиин!
Русланди чан кьамкьар урччвуз хъюгъю:
– Я Сеидадаш! Я бажи! Я…! Я…! Я…! Я–я–я–я!
Гьамус мурариз чпи шлиин аьлхъюрайиш, аннамиш апІуб, гизаф читин вуйи.
Гьамцдарикан гьапІру…
Мюгьтал хьухьа…
Аьлхъюхьа…
Ишухьа…
Гьарай ипхьа…

20. Поезд

– …
– Фукьандиз ву?
– Шубудварж кІура.
– Фалшивка фу.
– Увуз наънан аьгъявуз?
– Хиллан, срочно, кІарурди, сппар дижрикІрури, гизаф улхрури, гарджир алири, язухъ шлу тІулар апІрури туврайиган.
– Ростовдиан гъюруриз алахьури шуйзуз.
– Мунуб фальшивккасиб дар, кьюб клеймара ал.
– Агус ча. А–гьа–а–а 585 пробасиб ву, тмунуб фу ву аьгъю апІуз шулдар…
– Гъадабгъуза, Аьхюжви?
– Фальшивка?
– Дар. Магьа крабчІурира!
– Фальшивый вуйиб кур улиз аьгъю шулуки…
– Гьаму уьмурди апІурайи саб ляхин вуйиз, Аьхюжви, неужели узухъди шубудварж кІюгъялди…
– Я риш, гьатгъан суфатназ лиг, кучІларин гъугъмикин…
– Баладар, гьаму ражари гъит, фукьан яркьу, уччву ппул дарин! Йиз тІубаз дилигну убзубсиб вуда! Магазиндиндик гъилигган бегьемди ужуздира тувра!?
– Узухъ хъпехъурадарва. Сарун узу дидигъ гъядарза… Тумгьа, Сейбат, ихь Донра. Хъа гьатму ярхлаъ, «Якорь» дибикІну рябкъюри айвуз?
– Гостиница «Якорь», Адаш! Саб фила вуш, бицІи Сейдатра хъади, ухьу душваъ йишвра гъапІундайин!?
– КІваинди имивузки, йиз риш…
– Хъа, я адаш, ухьу очкияр алахьну ливру кинойизра гъушундайин?
– Узура хъайза, адаш, узура. Думуган дадин хабахъ хъайза!
– А вуй–ди–ва! Гьадмуган увуз гьацдар аьгъяхьидийвуз! – Вагъундин улдариантина лигурайи Сейбатди адашдин униъ айи Сейдатдин хъюхъ дибисну гъутІубччву.
– Лиг, Сейбат бажи, тумгьа думу аьйнар алахьну лигру «Прибой» кинотеатрра. Душваъ стерео кинойир улупури шулу. Думусиб сарун ихь гьюкуиатдиъ адар – саб ихь РостовдиътІан.
– Мартыновкайиъра?
– …
– Семикаракорсдиъра?
– …
– Курскдиъра?
– …
– Глуховдиъра?
– …
– Калиновкайиъра? – Сейдатдира чаз таниш йишварин ччвурар…
– ….
– Железногорскдиъра?
– …
– Хамутовкайиъра?
– …
– Севскдиъра?
– …
– Я адаш, Рылскдиъра?
– Гъитай, аьлимар, ичв стереояр. Магьа, жилир, гъадабгъунза…
– БицІидарихьди чпин шагьрар ктухуз гъит… Узуз улупузкьан муулупан!
– Я адаш, адаш, стерео фу ву?
– Кинойиз лигруган, яв очкйир алдагънийна?
– …
– Фици рябкъюйи?
– Диф гъяйибси, улар гьюдюхюри.
– Хъа очкйир улукІган?
– Ухьура гьадму кинойигъ гъяйиганси гьугъубжвуйи. Я ада– а– аш, гьамус кІваин гъабхьизуз, кинойик тигр хъивнийзухъ гьа! Хъа битІру кьацІ апІурайзуз! Фукьан гучІ шлу кино вуйин!!
– Ари гьаци гьибгърубдиз стерео…
– Обезьянар узухъра хъивнийзухъ! – Дярябкъишра, узу кІурайиган кІурайир вува, Сейдат. КучІлях.
– Я адаш, му поезди та–хъа, та–хъа, та–хъа гьаз апІура?
– …
– Я адаш, халтІан купе бицІиб гьаз ву?
– …
– Я адаш, ихь Аьзиздиз Батайск улуп.
– Думгьа дади улупри, адашди йиз вопросариз ответар тувра.
– Узузра вопросар тувуз ккундузуз.
– Уву дадайиз тув. Аьхюри аьхюриз тувур, бицІири – бицІириз.
– Узу бицІир вуян, риш…
– Я адаш, рукьан рякъ фукьан яркьуб ву?
– …
– Хъа ярхуб фукьан?
– …
– Я адаш, ухьу абайихьна фила хъуркьру?
– …
– Я дая, поезд фукьан ярхиб фу?
– Увура ичв адашдихьан гьирх, узу бицІирихъ хъаза.
– Аьхюбажийи гъитдар…
– Гъит риши…
– Я дая, гъач ухьу бажикьарин купейиз…
– …

***
– Дербент фу ву, адаш?
– …
– 5 агъзур йис вуш, дидиз вари–и–и–и аьгъяки!?
– …
– Душваъ вокзал аян?
– Магьа, Мухлиса, ужуб гъабхьнийи Сейбатди вокзал кІваин апІуб, саб ражари Ростовдиан гъюрайир Дербентдиъ вокзлиъ гъузуз мажбур гъахьунза. Дидихъди сабси мюгьталра гъахьунза.
– Фици, гьаз?
– Гьич фикриз гъюру ляхин вуян: сар ришна китайяринси ккуру улар айи бай апІури гафар скамейкайиин деъна. Мурарихъ сар, ихь Аьзизсирра хъа. Гьадму шуру бицІирикди ихь чІал’инди гафар апІури гъеебхьзуз. Йиз нач’вал гъибтну му хизандихъди таниш гъахьунза. Лигуруш, му шуран жилир вьетнамец ву. «Учву ХошимиштІанмина гъюрайидар вуйчва?», кІури гьерхунза.
– УзукІана… Фу гъабхьнукІан кІураза гьа!
– Хъа аьламатнан ляхин дарин, табасаран ришна вьетнам бай – саб хизан; Вьетнамдианзина ХурсатІилна абйир– бабариин улукьуз гъюб!
– Агуяв риш, ппул. – Сеидуллагьди хпирин тІулбан хъайи хил чан хилиъ ивну гъилигу ва гьадму гагьди тинди гатІабхьу.
– Увузра кьабул гъабхьуннуз, аьхюр?
– Агу яв кемешюрдиз уччвуйи лиг! Му марцци гъизил ву кІур!
– Ва–а–а–а! Я жан Аллагь! – ХътапІган, «Марцци гъизили» тІуб чру дапІнайи, хъа учв, окислят дубхьну, крабчІурайиб мучІу гъабхьнийи. – Гьала узу гъягъюза думу тІафлин кІул’инна…
– Гъарах, гъарах! Уву гъяйиз думу ккилигури дийигънами…
– Агь чаз аьхю бала гъядябхъричаз! Му вагъундиъ амдайда! Аьгъдариз: «пожари хулар гъургниз, документар апІуз пул гьубкІрадариз, балин операцияйиз…» кІури, халкьар алдатмиш апІури! Хъа вари улукьрувуин, гьярамзада!
– Кагьрайиин аьлхъюрайва! Цруц миндира тиндира гъябгърубу гьа!
– …!!!
– Гьа гъахьи яв агьрар. Ургубан ебц – сабан кадабтІ! Узуз яв хайир…
– Мици ужуз гъахьир дайдуза!..
– …


21. Шейъ

– Гориин алин?
– Ав. Кьюр урус байра саб ярхи фурара ву.
– Хъа я Кьади гъюрури сакьюдар мутмйиркьана ивну гъахундайдува?
– Лембейин тюкер айиз.
– ИчІи гъапІунна?
– …
– Гъидина?
– …
– Руслан, гъушхьа кюмекназ баярра гъадагъну.
– Транспорт?
– Магьа Кьади. ГъуштІлан Пир халурин, Гьяргъярин Анаврин, Кьулккарин Рашидлин беларусарр ляхнихъан гъюру беле вахт шула, чІяаьн дарин?
– Ухьуз ул апІуру гьа, Россия ивичвну хъючІюбхна кІури…

***
– …
– Хьуб фляга хюндин марцци ччим, кьюб фляга, думу яв 25 литрйириндарра ваъ гьа, 40– диндар – арфарин, тазади шамарра кмиди, йиччвтІан ицци йиччв, тумраз пуховый цигьарна йирхьуб марчч, саб беларус, гьисаб адрубкьан рубдихьди илдихнайи хараларна гъашдин шишлар, гъизил айи сейфар – саб му, саб тмуну гъардшиз… Я жан чи, адабгъру шейъ адабгъну ккудудубкІди… кІудубкІдайи кІур, ич Салмну! Сарун ХутІу Мислимат дерккуз шулдар… Гьадму зурба хулар ацІну дивуз йишв имдарди, ахъарра икрарра ацІнийи кІур...
– Думура дар гьа, жан масан чи, Мухлисайинна Кагьрабатрин бицІидар гъяркъниз, фукьан уччвудар, урус чІал апІрудар, фикурлийир, тІумпучарсдар – ккурттариан адахъунза – ухьура адмийир, гьатрар–р–ра!
– Гьаз аьгъя наан тІараш гъапІуб вуш чпин, бичран улар айи Сеидиринна хъяхъянч Русуслин!..
– МакІана, риши, макІана, аьгъдруб! Айирикан кубкІур, адрур даришри!…


22. Явру.

– Душвариан ихь ватандиз гъач кІури гьарай илипнайичв! Магьа гъафунча. Йипай гьамус гьапІруш учкан? – Нач–гучІ гъибтну Русланди, вари хизандин арайиъ, кІубанди гьамциб суал диву.
– Учву: «Мумкин адарчуз, учу гъулаз гъюрча», гъапиган ичв дади, гъит гъюри, фукІара адар дурарин душваъ, кІури сикинди гъидритруган, фици жвуван веледариз ваъ пузара кІури вуйиз учвуз кагъаз гъибикІуб.
– Гьа–а–а, оказывается мурариз учу дуфну даккундийиштІан!
– Дуфну, мушвариъ гьапІуз ккачва, ва фу удубкьуручвхьан?
– Хъа я адаш, уву гъи мици гьаз кІурава, гьадму кагъзиъди гьаци, вуйи– вуйибси дарпири?
– Учкан учву жара хиялар апІур кІури.
– Лиг, ичв чесный даривали инсанар фициб гьялнахъна хуруш.
– Гьамус дубхьнайиб фу ву?
– Фу ву–хъа, ичв безразличие!
– Фи кІудийи, аьхи–жви, гьатму Русланзайи?
– Гьаму увува, дая, ич ляхнар чІур гъапІур!?
– Узухьди ушв хътабшвуз мигъитан, учву гъапІу тІуларра кІваълан гьархну, дуфну сакьюд йигъ улдучІвайизра ацІу гафар апІурана!?
– Яра, яра, баярик мукудукьан! Дурари диш кІура. Явруриъ ухьу дурариз хулар ккиргъну ккунду. Магьа яракъ хуз тракторра а, урккуз марччарра…
– ИчІи–чІирарди сибиртІанмина дуфну, узу гьамус дурариз хуларра апІури деънайин, кьюб цух али агълижна, йирккарин гъарагсиб саб цІигь хьа кІури!
– Яра–а–а–а! Уву апІурадарва, чпи апІиди–и–и!
– Рябкъюрайиз, ваз гъябгъюра, саркьан сабдинкьан эйсйир вуйин!? Гьамус, чпихь хьайиб, чпи хътипІурайиган, убгру шулайин царабхуз ужуб?!
– Я дая, уву дици гьаз кІурава, гьязур дапІну вари документар хьади Хивнара Махачкалайизра гъушундайин, я кредит тувурдар, я арендайиз жилар, малар тувурдар, я кооператив ачмиш апІуз гъитдар, гьаргангьар жюрейин багьанйир ктагъури. Учхьан шлуб вари апІурадарин, сарун учу гьапІча? – Сеидуллагьдиз уччву гафариинди чпин дада дярхъюз…
– Гьадму яв тІягънар… явра гьа бай, – гьич узухъ хъпехъурикьан шулдар, гьарган чиб–чпигъ – гьягьйирна кІикІйир, я чпиз кІуруб аьгъдар, дурарин чІал, я – узуз!
– Гъи раццарихъ хъайидари, гьамигъари Даниялимирин язна–бай гъиди кІура… Гьязурди гъузну ккунду, Явруриъ хулариз йишв ккадапІуз…
– Хъа, я адаш, учву Яврури цІийи хулар дирчну, хъана гьаму йирсишвариз гьаз гъафунчва?
– Думу ярхи ихлат ву. Учвхьан кьюрдну школайиз гъягъюз даршлуган – ярхла ву кІуйи, ичв дади, «бякьиярихьан йифариъ учІвну удучІвуз шулдар, гъюрудар ишури гъюру» – учву дугъаз багьна гъахьну, учв – хъурч. «Гаф апІуз сар гъуншикьан хътру, гъулхьан ярхла йишв». Аман ярхи йигъ гъябгъюйи, гъярдихъ хъайи Гьяжжирин Жжирьятдихъди лижжар… Гьаму учвуз гъибикІу кагъазси гъабхьну: кІваъ айиб саб – кІуруб жараб.
– Дади чаз ккунидар апІури шулу сарун! Уву гьаз хъпехъурва увузра аьгъяди дугъан чІуру ниятарихъ?
– Учву дицдар машанай.
– Дархьуз, дурар чпин хупари тІурми дапІну дерккна гьа, увуси дар узу гьясбикк ккадарди!
– Увуз хъял гъюрушра, яв разлекаловка лижар вуяр, дая!
– Фи п(у)нийва бай? Раж–кайи–кал? Каларик ражар шулин? Гьа–а – каларин лижар!
– Я, ахмакъ, лижар каларик ваъ – увук ка кІура яв бали!
– Узук, хпирик лижар шул, хъа чак – мучІмучІ, гьечІини ш’ваксув! Гъарах, дих апІуравуз яв ханумди!


23. Хулар

– ЦІургарин Шябан зарал кайи мешебеги дар. Душну Хючна лесхоздиан саб–кьюб кубайин мандат хьади гъач, Сеидуллагь, хъа сабдихьанра гучІ ктарди Думурхьилна хамхрар– митьяриз ихь тракторра хъапІну гъягъидихьа.
– Саб–кьюб кубайикан ухьуз улдар– урчІариин иличрудар, аскканна– заанишвариз гъардар–дукьнар, тагъдиз рейкйирна балкйир гьуркІрайин– хъа, адаш?
– Дмурхьилна проверккйир гъюрадарда! Мандат хьади ибшри – жвуваз ккунибкьан акъин!
– Хъа мешебеги?
– Дугъаз ккуниб: кьюб кьатІна саб пеъ – вассалам–вакалам!
– Я адаш, мици кучІлар шуладарин?
– Шлиз?
– Гьюкуматдиз.
– Гьюкуматдиз Думурхьинишв айибкьан аьгъяйкІан! Ясана гьарар гьисаб дапІнайин, даршишсан дурар ктучІвури имдарин? Яв гьвайи гафар йиз багахь мапІан!

***
– ВаритІан ужуб бякьяла ихь шибритІиъ ивуб гъабхьну, Сеидадаш.
– Милаз гъафидарин фамилияр, ччвурар кади капсула?
– Думура, хъа ихь дадин камарикан урхъар айи улихьдирин кепкер, ва гъийин ихь СССР–ин кепкер айи банк!
– Фтиинди ужуб ву думу? – вардаринсиб!
– Раскопкйир апІурайи археологариз ихь бякьяла гъибихъиш, дурар урхну дийигъуру 1800–дилан 1991–пи йисарин разницайин гъавриъ адрахъди; дурари чпи кІулар фукьан уьргъюйкІан!
– Узура ихь адашдиси пуза: яв гьавайи гафар йиз багахь мапІан! БатІур хъабхъ! КІикІлар гъяхь! ТІаласьяриин гъанар алахь! Тву! Челе, Руслан, гьаччуму тавушву!
– Ттюрюрюпийва!
– УтІубччвну.
– УтІубччвуруш, улдучІв!
– УлдучІвиш, зиркь адабтІидива!
– Зиркь–миркь аьгъдариз, хъа цал хяхяси гъябгъиди!
– УзукІана чІимирси аьршдиз! Школайиан адаш гъяйиз гьаму мурччваригъишв гъябцІну ккунду.
– ГъябцІ!
– Шид ча. Убгъуз!
– Гьаци йипа? Ма!
– Бегьли абхъризки!
– Яв ахьдар туври, узхьан шагудувал…
– Шагудурин буржйирик гьамрарра…
– Вари узу апІруган, устайиз гъубзрайиб фу ву?
– Устайин буржи: цал дишири апІуз гъитуб.
– Дици вуш увуз сар цал апІрурра ккунду?
– Ккунду.
– УнтІкан яв амкІ кжабкрурра ккунду?
– Ккунду.
– Цалихъна гъахи афрар ушвниъ иврурра ккунду?
– Ккунду.
– Увхъанди ахрурра ккуду?
– Ккунду.
– Гья–гья–гья!
– Ваъ эй, ккундар!
– Тумгьа, адаш гъюра.
– Кьувват ибшри, устйир!
– Ай сагъ ишри!
– Узу шагуд вуза, адаш.
– Узкан, устайикан, цал апІрур кудучІвна, адаш!
– Гьаддиз мушвахь устйир хьтар.
– Цал апІруриз уста кІуру.
– Дюз дар. Цал апІруриз каменщик кІур, хъа устайиз – мастер.
– Уву дюз алаъ.
– Гьяклар фила ккитІру, адаш?
– Хулар элеркиган.
– Хъа падвлар.
– Увуз ккуш падвлариккра ккитІ!
– Му аьдатнан мяна аьгъяйвуз, адаш?
– Абйирихъанмина гъубзнайибу сарун?
– «Сарун» хъаш, аьгъдарвуз.
– Уву аьгъю апІин!
– Адашдик дишла хъял кубчІвруда?
– Башаккадру гафарикан ктрубчІвурин! Ча, Руслан, угольникна тевертиш, мурччваз кьюб гъванкьан ктауза.
– Тумгьа ихь йирси хуларин гъванаригъ гъимдарин?
– Бульдузерди хъаъруган мурччвар ктІукІну, ултІукІну, хай кимбуб гъимдар.
– Думуган швнуб хал вуйичв?
– Кьюб халтІан дайи. Саб хал гьадабтІну хизандин хална тегьлиздиккишв гъапІнича узуна ичв дади.
– Хъа хулар шли гъапІнийи, адаш?
– Магьаму, узуси, магьаму тевертишдихьди мурччвар урчІвуйи гьатму ихь Джанисаб имийи, хъа цалар, Сеидуллагьдиси, узу апІуйза, кьял’инди гъванар хъахьуйи ичв дади милаз гъафидаригъди, уьлра гьязур апІуйи ва дагриъ учІвну батІурра хътІибшуйи.
– Хъа, магьа, бажийира, адаш, учухъди сабси тележкайиъ гъагъи гъванар архьру–адахьуру, вари аьхю хизандиз ипІруб гьязур апІуру, ахниъ айи дадизра хьади жаргъуру, гъул’ан гъафир, хъана учухъди цалихъ шулу хабахъ бицІирра хъади.
– Увуз пуз ккунди авузки, Русичсич, Мухлисайик гъилигган, ичв дади гъапІуб фукІара адар пуз?
– Узу дици кІури гъапиб дариз, адаш.
– Хъа фици кІури?..
– Бажириин гизаф гъагъ ал...
– Гъагъ алш, уву явур пчІуди уьрх!
– Аьгъяйзуз, учвуз саризра Кагьрабат даккниб. Хулар узуз апІурайидар дарки.
– Уву ушв хъайир дарва…




24. Гъалмагъал

– Явруриъ адаш узукди, мушваъ уву, дая, Кагьрабатрикди…
– Я бай, лижар дарапІуз узуз чара адарзуз. Гьаму хизандин хулаз дуфну яв ш’ву я яс кьулсайи ахин убкьдариз, я гашравуз дупну иццижжув гьивдариз. Узу фукьан итІуза Мухлисайи Явруриан хру укІан хурагар.
– Увуси учура итІурайидар гьадрар дарин?
– УкІарихъди хулар апІуз шлуб вуйин?
– Марччар–цІигьар имиди урккуйхьа, ичв ляхлуари гьяфтайиъ саб чарва, жанаврариин алаури дитІну ккудукІну кІури, гьамус гьаммишан йикк наънан апІучавуз. Гьамрариз кюмек дарапІарза кІури кьасутІанди ахникк дахъну шлуб вуян!?
– Я бай, яв маш фтикан гъапІуб вуяр, шаламдин маш гъяйир?! Узу учвуз швушварра гъахунза, ичв чйирра хъаунза, гьамус ичв нубату дахьнамиди учу уьрхюз!
– Ву–у–у бажийихъ хъайи мутмуйиинди хъаунва ва узуз даккунди швушвра уз’ин илтІикьунва! Гьамус думу гьидит кІури хъюгънава! Учву вари саб терефнахъан гъахьишра гьидитдарза.
– Узуз сифте думу уччвуйи гъяркъюнзуз. Думу мицир ченги вуйиб узуз гьапІри аьгъяйи!? Думу увуз лайикь вуйир дар! Уву дарш, узу думу гьидитарза, яс ппай!
– Яв хъюлазра, йиз гардандикк ханжал ккивишра гьидидитарза, гьеле учву гьапІруш лигарза!
– Яв маш гъядябхърияв, гьили аьрав! Фици улиъ зазси дийигънадарин, иццурайи дадайин аьхнин кІулихъ!
– Жарадарин абйир–бабар учвуси айин? Иццураш духтрарихьна гъарахай, адарш душну гьатму Сеидадашдиз, яв ккуни бализ, кюмек…
– Душну гъафундайин? Му йирккарин уьзур сагъ апІуз шлуб дар. Я кас, ичвра думукьан вахт имдаричв, учуси гъахьиган, хъа аьгъю хьибдичвуз!
– Хъа гьаци вуйиган, гьаммишан лижар апІури шулин? Уву иццури ашра– адаршра кивну мучІмучІ, улхрур вува! Дип гьадму тІул, хъа варди ккун апІидиву!
– Ккун дарапІиш, гьеччю–бетер асисттира–асккан ззисттира… Узу гъапІу биркариз, узу вердиш апІуз ккунди а! Ав, ккилигури гъузай! Ккундарнучвуз, ери духьну гъарахай!
– Аькъидар кІурийна? – Белейжжири!


25. Авария

– Рякъяр ужуйи деерццна, ухьу саб шубубансана Думурхларин ярквраз гъвардариз гъурдариз душну ккунду.
– ...
– Дийигъ, тросарна екІв гъадагъухьа.
– Гьамус шли нубат вуйи трахтур хъапІуз?
– …
– Яв вуш, хъапІ, лиг гьа хъапІрур ву навесарихъан тросар хътахьуз гъидритрурра!
– Хъа уву гьапІрайир вува?
– Гьаму саркьан уччвуйи удруршдайи кабинайиъ узу гьапІну ккундувуз?
– Ихь тросариз лигуз.
– Узу екІв дибисназа.
– Турбайихъ хъивнайи екІв наантина гъябгъюрадар.
– КІул илбицуз шулдар. Дараскьалди гъвалак кусназа. Еле–еле турбйирихъан хъичІихназа. КкучІухну утІукьнайи ликариъ цІимццар ахьнайиз. Улариз гъюрайи амкІ’ин нивгъар рази дариз. Рулиин илчІихнайирин гафар, ибариз дерерхьуз, хъудутІну ккундайиз. Дугъан кьюбдикан сабнуб – рякъ’ин, тмунуб ул кьяляхъинди либгури тросариин алди хьуб – му кабалгруб вуйиз! Навесарик телерихьди китІнадарнив?
– …
– Айиган узу гьамкьан бизар апІуз увуз гьадмукьан ккундийвуз?
– Сеидадаш, му УртІларин гъяляригъян батІур гьич кам шулдар, гъач тележка дубхну гъабхухьа.
– Увуз кІурайибдихъ хъебехъ!
– Гьава, байкІа! Зарафатариканра бала гъадабгърур вува эй! Увуз ужуб рацпредложение предлагать…
– Думу гъяди цал гъапІиш хулариъ ктисуз!
– …?
– Панзарин ниъру!
– Панзарин, дарш цІухьин?
– Мидин–трин, трин–мидин – фаркьвал?
– Му – круб, тму – шмиб!
– Я, гьаму башка, аьживишнакан улхураза.
– Гьа–а–а, гьаци йипа! Хъа хулаъ кпІар ургурайи хьтІари гьапІру?
– ХьтІарин кпІарихъ адикалундин ни хъа…
– Я бай, я Халагъ–жви–халу, рякъ’ан йица–йица–йицар!..
– Фукьан аьхю чІигъа–чІигъа–чІигъар апІурава?
– Тгъаз, Эмюримириз, гьацира, тумгьа, ебхьурадар, гъюбччвну чан гъарпуз эглюгигъ, эгер ***из!
– Я Руссь, адмийиз, фукІа дарди, люкьнар гьаз яв кІурбар адрубдилан деетурава. Дебкк. УдучІв. ГучІ даршлубси кургъ. Салам тув. Хил бис. Ччвур гьерх. Таниш йихь. Гьюрмат апІин. Гьюлиз гатІабхь. Сад йигъан даягъ…
– Ву–у–у, душну дугъан хъюхъярра ккажакидиза!
– Аьйиб апІур кІурна?
– ГьутІукк, бай, гьадму яв яцар!
– Абетихрар юшри! ГьепІрайдачва?
– Адар, халу, хифариз гъярача…
– Хъе, я бей, сив гъутІебкнадарда… Гьеч! Гье–е–е–ч!..
– Тму Халгъансир...
– Хъа мушваъ айиб Халгъарин йицарин бина дайин?
– Вушул, хъа гаван – Вечриккан!
– Увуз наънан агъявуз?
– Магьа дарш, дебккну, душну гьерх…

***
– Мушваъ айидар вари пирпарна мухьарна гьявар. Гъурдар наънан алдатІухьа?
– Кьаркьуликкнаси ккашул…
– Ву–у, хябяхъдиз гьариъ лицури гъуздихьа! Дифари дюнья кІару дапІна, гьамус мархь улубхьуз мумкин…
– Вуш гьапІну?
– Убгъайиз гьаму уз айи майднариансина удучІвну ккундарин? Дарш чвубхуру.
– ГакІвлар хъаш чвубхидар. Микъарушра гьаму багхьан алдатІурхьа.
– Ваъ! Магьа ктубгъуз хъюбгъна! Гъач, Сеидадаш, кьяляхъ, гъулаз хътакурхьа?
– АлдадатІди – ваъ!
– Тумгьа, Ягъдигъарин гъулланмина дере дибисну тІурфан гъюра…
– Гъибди – сел дубхьну гъябгъиди.
– Лапатккара хьтарди рякъяр гьутІурччвиш гьапІдива?
– Бизар мапІан, гъач саб миржибкьан алдатІиш…
– Уву увуз алдатІури гъуз, узу эъну гъушза. Йиз думукьан кьюрш удубкьнайишв адариз!.. Думгьа, дажжирин малси уву гъюри…
– Саб бицІи гагьди чист кьяши гъахьнийзу. ТІурфан фана хьайиз кабинайиъ гъуздихьа, хъа ктІибган алдатІуз хъюгъдихьа.
– Хъа ктитІипиш?.. ХъапІну гъушхьа…
– Я бай, гьаму зурба мархьликкди хъапІдархьа–а–а. ХатІа–а…
– Трактор чвубхура–а–а! Дебккуз шуладарзухьа–ан!
– Чархар дишди гъит!
– Дици гъарзарилансина гъябгъюру–у–у…
– Турму–у–у–з!
– Дийибгъурада–а–ар…
– Ай Алл…
– …!!!
– Аа–а–агь… А–агь….
Я–я–я–я!
Узу фу гъапІу!?
Я Сеидадаш, нашива?
Сеидадаш!..
Яваш, яваш…
КІул ккадабгъ! КІу–у–ул! Ы–ы–ыгь! Ы–ы–ыгь!..
Яв амрихъна гъафунна?
Кьялхъян дюбгънайи улдарианмина удучІвну чкиди саб гъван ккив гьамшваккинди–и–и…
Ы–ы–ыгь!
Гьа–а–ан!
Сарун ккитІибкІидар!
Агуяв, агуяв!
Ва–а–а! Фици гъюргъю гюзгйир хилари арснаш!
Гъит, маадагъан, ифдин таблиъ аш, ифи дебккуз хьибдарвухьан, баниццайиз хъуркьайиз!
– Табарик кубкьу гьял дар…
– …
– Му ифйир капилярариан…
– Магьа тІурфан ултІубччвну гъубшнура ву. Хъа ригъдин манишан!
Ришвуз шлубси дарш, уву гьаму сиденияриин ригъихь каргри дахъ, узу гъулаз кюмекназ гъажаргъза.
– …
– Йиз гъанаъ махьан, узуз фукІара дубхьнадарзуз!
Узу яв зиин алийза, йиз зиин – гъюдли сиденйир.
СацІибсана мийиш, яв кІул кабинайин каркасдин усиливающий турбйирикк ккабхъну чабхьурайив гьа…
Саб бицІирисакьан микІ хъивнийиш, дачабхьну яв кІулра, трахтур, сабансана илбигъну, гъарзарилансина гъябгъюйи. Фти хил ттивнин!?..
Я–я–я–я!
Трахтур, чархар заваризди дабхъну, турбйири кабина чабхьуз гъитундар. Мумкину, яв кІул турбайикк ккабхъундайиш, хъанара илбигъуз ва трахтурихъди ухьура чархьуз. Агуяв кІул… Трахтурди гьаци лепе йивуйи, яв кІулиъ утІубкьайин кяляхъ гъябгъюйи… Рукьанушулив гьа!..
Фиттина дубхьнадар. Гъван ккадабгъиш, илбигъуру. Гъач, страховкайиз, аьхю дискнаанмина тІил адабгъну, трахтур гьаргъму миун кьабарихъ...

***
– Я, Сеид, фу гъапІчва!? Русланди увхьан ришвуз шуладар, кІурайи.
– Саб тикиси растижение гъабхьнийи, сарун гучІ имдар, адаш…
– Гъач, гъач, Кьадирин машиндизди…
– Фицива, Сеидуллагь? Бала–хатІйир ярхла апІри…
– ГьапІнияв, пягьливан, Сеид?! Аллагьди уьрхриву…
– Нана гъарзарилансина тІирхуз ккайва, Сеид?! Сагъвал ибшривуз…
– Гурбагур хьуз, ужур! Хъа гьаз гъахьундарва–хъа!? Хъана даришриву…
– Яв хизан узу уьбхиди кІурайна?! Увлан алдадабхърияв…
– Думурхьларин гьар ккудубкІурадайи гьа?! Дурар рукьару, жан сагъ апІри…
– Яв улихь фу дугъубжвнийкІан, дарцци кас?! КІваз мани ибшрияв…
– Вари девлетар уч апІуз гъабхьир адар, гъабжир! Девлет увуз мухрин кьуларикк ккади ибшрияв! АйитІишвариз аьхъю хьуз мигъитан. Гъарах, гъарах ичв адашдихъди, трахтурдин гъайгъу ихь гъуландари зигиди…
– Я бай, вари зиихъинди гъузай. Неужели ухьхьан гьаму саб тонна гьацІ дебккуз хьибдарин… Гьавай, саб–кьюб–шубуб, зигай… Ай маншаллагь. Ужуйи дабхъу. Гьан, Пир–халу, трухтурдин фуниз, гъухариз лиг…
– Вари ужуйи ву. Гьич маслокьан удубчІвнадар. Чан худниинди гъябгъиди…
– Саляркка хъамиш лигай…
– Хъами…
– Фарсункияр фици вукІана?
– Худ капІиган аьгъю хьивди…
– Гидравликайиз лигай…
– Хъахънай, худ ктарди?
– Шлубкьан, хъапІуз шлубси кабина диз алапІухьа…
– ТІуннар хъитІну, дарш хьивдар…
– Гьавай…Сабансана зигай… СацІибсана…
– Ар гъабхьи…
– Гюзгйирихьан марцц…
– Жюлгер дюхяй…
– Ма, Рашид–халу, ив.
– Пубси даршул, багхьан гьудучІвай!
– Пускачдиинди худ гьаз капІдарчва…
– Магнитолла гъачабхьну…
– Увуз дидик кайиб аьгъяйвуз, Кьуликки бай.
– Чархар кка кІури, думу увуз «Беларусь» дар гьа!
– Чан Русландихьна тувай…
– Вай–й–ягь, беяюссьсюв дай, мидиъ гизаф йичагай а…
– Уву эъ, Пир–халу?
– Рашидлихьан даршлуб узхьан?..
– Гьа, Руслан…
– Сабансана ккитІибкІуз!..
– Саб кьюршлиин кьюбан лик алабхъуз мумкин дар…
– КуубчІву, бай, худ…
– Уву, сарун яв гьаци гъарах, учу Кьадийихъди гъидича.
– Баркаллагь, йиз гъуландариз, душмандизра мициб дярябкъричаз…
– Дугъриданра, ихь гъуландар, чиб–чпин хъялди вушра, гьамцибган кюмекназ гъюрудар вуяхь.
– Шлиз аьгъя…
– …шлин кІваъ фу ади…
– …гъюрудар вуш…
– …эгер чиб–чпин хъялди…
– …аш…
– Дустар алахъу чиб–чпиин, рихшард гафар апІу…
– ЧІуруб ади вушра баладар кюмекнаъ шулухъанмина… Гьаци чпи хъа гъяни шул…
– Гьамгъаз гьамцдар наънан аьгъя, я гъуландар?!
– Учву гъубху аьвамар…
– Увуз ужуйи – дурубху аьлим…
– ЮкІв ади ккунду, юкІв!
– Ухьуъ фу а, бай?
– Йиккун насос!
– Хъа яв фу вуяв?
– Вари дюнья убшруб, хъа дюньяйихьан му гъурдсиб убшуз шулдар…
– Хъа вуйда, кьюлу саб кьюрдну дипІну хътипІруб…
– Кьюлан урхъаъ беден убшру, хъа юкІв убшдар, кІурубдикан гьапІуз ккачва?!
– Мугъахъди ихь гьюбгъюдар!
– Гьюбгъюр, учву гьялалидар вуш…
– …!
– …!


***
– А–а–гь! Саризра фукІа гъабхьиб адар!
– Гъюбгъю трахтурра чан–чаинди гъафундарин дурарин!
– Вич вичхьан ярхла дурубшул кІуруганси, бахтра мурарихьан гьудубчІвундар!
– Аллагьдин ургмигъ гъяйидар ву сарун!
– Вуш… чпи!!
– Я риш, макІан, Аллагьди…
– Фици дарпири гъитза, йиз риш, аьжуз гъапІу ***ириз!
– ГьапІнияв?
– Русландиз ча пурза дупну ЗуртІурин риш гъахну.
– Хъа явурра, думутІан уткануриз гъурхундарнив?
– Увуз шуран мюгьюббатдикан хабар…
– Му фтин гъанаъ адарин: халкь гьарайнахъ – Тават тавтихъ…
– Хъа увура: гимбюгъ гъяйири, рякъюъ айир биябур…
– Ву–ян!?
– Хъа дарин!?
– Вуш вуу, Фатмаханум!



26. Страхование

– Страхованияйин документар магьа, Мирзахан–халу.
– Дурар дишдар вуничв?
– Хъа! Сачрин страховкайиинди ич райондиъ, кабинайикан кюл кцІахиган хьудваржтІан зина адабгънура вуча.
– На–а–ан? «Ич райондиъ»?
– Яни Хамутовкайиъ.
– Хив ичв район дарин?
– Фтиз гафарик кудукьнава? Учу закондиз, я ихь гьюкум–гьюкуматдиз къаршу фукІара гъапнийин? Документар дюз дарш: «дюз даричв», йип.
– Трактор страхуват наан гъапІунчва?
– Курскди облгосстрахдиъ.
– Ар ичв Курскдиъ страхувкара адабгъай.
– Душв’ан документар ичв запросдиинди дуфначвухьна, аьхир?
– Дурар фалшивар ву! Учву, душну, взяткайихъ, трактор авария хьпан кьяляхъ, гъапІдар!
– Хив район СССР–ик кабхърайин?! Уву фйир кІурава, Мирзахан–халу! Ул ктипуз мугъузан. Органариз аьгъю гъапІиш…
– Узу вуза урган!.. Эспиртизайиз дукуметар хътаидихьа, хъа лигур ичв гьялназ дилигну…
– Учу яв гъавриъ шуладарча…
– Ичв дукуметариз запрус гъапІури гъавриъ аъдичва…
– Хъа лиг, увухъди страхованияйин пул пай апІуз ккадарча, эгер гьаддикан уву улхураш.
– Урус гъуннуар пиянди дуфназухьна… Узу гьаммус наряддиз дих апІарза… Салайинна самагондин лукІар! Хьуб фляга йиччв, йицІуб – ччим дубхну, гъи узу кІваин гъахьунчвуз, дарин!
– Эй, Мирзахан–халу, гьарза улхурава, духтриз дих апІуча…
– Мазнан Руслан кІуруб, ич шуран ув’ин юкІв алди уву фуж гъахунва? Фурдагъ риш?
– Гьамрариз гьапІна, Сеидадаш?
– Му ихь гъула, ичв классди Партизаниятдин халу ву.
– Вуш гьапІну?
– «Вуш гьапІну, вуш гьапІну»! ФтинкІа гъавриъ адру малайик! Ичв дадайи увуз фукьан гъапну яв хпир гьидит кІури.
– Я Аьхюадаш, мурар фу гафар ву? Ростовдиъ айиган увура узухъ кІар духьну хъюгънийва, Кагьрабат гьидит кІури – гьамдиз вуйин?
– Мидкан узуз магьа гьаму Мирзахан–халури пайиз хабаркьан адайзуз!
– Сар бажи вуйи: яв хпир мигьидитан, кІурур. Думу дайиш узу гьидитнухьидийи, ахмукьи. Вуш, дадин ибаъ ипнайиган, дугъу уч’инна чан сипп дярхри апІура! Узу гьамус хулаз гъягъюза!
– Гъарах! Узура йиз хтул, магьа гьамци страхуват дапІназа гьа, струхуванияйик кайибдикан дад кубкІнайидар!
– Уву гал сивихь миттибтІан, сумпил Мирзахан–халу, ич страховка тувдива!
– Увура, улчІвим Сеид, гулина шерш жара апІури мюхъюгъян! Ичв ризултутариз дилигну, струхувкара гъадабгъидичва! Узу, учву фикир апІурайиси, взяткйир гъададагъру чин–чин адми дарза..
– Дарва–дарва!..


27. Наана гъярачва, Руслан?

– …
– Партизаниятдизра хабар дапІназа, гъулаз гъюри Русландиз теклиф капІуз, дупну.
– Уву яв амрихъ хъана?
– Я байкІа, бицІиган чиб–чпин ушвниан йиччв ипІрудар вуйи.
– ГъутІубкІу хиф илибтІру тІулар мапІанай сарун, Фатх.
– Уву йиз улариан лиг…
– Агус аракъу…
– Аракъиш кьяляхъ ивуз хьибдинухьан?
– Магьа, Фатмаханум, яв уву яв ляхнариз кьимат туувра: Русландихъ кьюр – фицдар байна риш, гьацир хпир – мурар гатІахьну, Партизаниятдихъра – ришна бай, фицир жилир – гьаму кьюб хизандикан гьапІуз ккундавуз?
– Шубуб!
– БицІидар аьхю хьайиз аьгь апІин… Кьюл хьуб’инди кьюл ккулибгури гъубзру йиф алдабхъайиз.
– Фукьанна фукьан? Ургуд–миржид йис вуйиз ккилигури, сабурлуди аьгь апІури…
– Сеидуллагькьар гъулаъ адруган. Гьамус гъафиган, яв ккуккмар ккуккумдиси ккергънава!
– Ва–а–а, узу йиз Хив айи гъардаш алаънура мурар сикинди гъидритарза, йиз шураз гьамкьан угруб гъапІу, жжвюкъярин жжвюркъилариз! СумчІур фляга йиччв…
– ЯгъчІвур бети – ччимар!..
– Ургцурна ургуб кьикьнягъди гъизил слиткйирихьди тІиркьурайи сифар…
– Уву фтикан улхурашкьан аьгъяйвуз? Сифа–а–а–ар – сейфа–а–ар, слиткйир – сальфеткйир, итІикьури – тІиркьури…
– Удур, удар, кІури, даккуннуз, удурин тикисибкьана учуз гьадрарикан кубкІну! Нур, нур, кІури, даккуннуз, фициб шулуш рябкъюзкьана, гъизилин нур уларикк ккабхъну!
– Мислиматри сацІиб гъизиликан капІунчуз, чпин мудрин илжариъ абхьну дубхнайи убжри–убжри, пухнан гутаси…
– Рябкъюрайвуз, рябкъюрайвуз, узу гъапну кІури хъугъри адайва гьа – узу кІурайиб магьа, вари кайиб вуди, риши!
– Яв, я риши Фатмаханум, риши гьацдариъ ул ади туврайиси гьугъубжвурайизки?
– Вадариз–вадариз!! Узу улихьна: ***ин ушвниъ иву уьлин кьацІ адабгъайин ипІурайидар вуча гъапундайин – гьаци йиччварна–ччимарси! Гьамус – улариин тІубар иливури!
– Шли шлин улариин? Узуз учву, гьергру ГутІай – хъивру Мямяйси, рякъюразуз…
– …



***
– …
– Ккергънайи хулар ккудудукІди?
– Чаз гьатму Фатмайин Партизаниятдикан…
– Я дая, гагь люъниз, гагь масмриз йивури даршул, неужели гьаму ичв хтулар кючйиригъ йитимарди гъирчну ккундунучвуз, ичв иблисвалин тямягьяр гьукІбан бадали? Гьамус гъи мапІан йиз улихь яв гьацдар гафар.
– Жугьуд, жугьудрин бай жугьуд, узу увуз гьадуму яв ха– а– анум хайизра гьаддикан гъапундайин.
– Хъа узу: Партизан вушра акъинай гъапиган, фйир гъапІнийва? Фйир гъапнийва? – тугъахътІан гьагъвахъ гизаф мутму хъапІру… Ари яв девлетар гьисаб апІури дахъ, зат гъудудужвди! – гьамци ужу шулин, дидикьну шубуб–юкьуб хизан?!
– Узхьан гьаму ахниан гъудужвуз шуйиш, ичв йиркк кьюриддинна убгруйзийичв, гьапІза–хъа? – тямягь хъашра, уьдюбгъруб адар…
– Увуз хил алдабгъуб, швумал хьуб, сабур апІуб, аькьвлихъ хъауб, насигьят, хасият – мурарикан хабар адарвуз. Увуз гежехайрар ишри. Айишваъ сагъвал ибшривуз!
– Я бай, гьапІрайир вува?
– Ич гъафибси, ери духьну – кьяляхъра!
– Фу вушра мапІанай, кьаби дада, ахниъ итну…
– Яв ккуни байна швушв лигидивуз!
– Гъяруш гурбагуриантина гъарахай! Ичв хътирчдар учуз мидирчанай, я ичуб саб рубсубдик мукучанай! Юкьуб тереф рякъяр учвуз ачухъ…
– …
– Гъач, гъач, Кагьрабат, сабан ичв Фурдагъинди ихь «хътирчдарра» хьади гъягъидихьа, хъа закур, дилинтина ихь – Курскдиз. Саб чемодан чІяаьн вухьуз, имбуб адрабцІ… гъубзри…
– …
– Сар – хабахъ, сар – канчІарихъ, кьюб – хиликк, яягъди, хябяхърихъна, кьюриддинра дючІюргъну машар, рангар кадарди, паргар адарди, иман хъатІабццну…
– Гьей, гьэй, Фатмаханум бажи, ич кІул’инна гъафи йишвар–йигъар учв’ин алахьнийиш,
Накьваригъ – накьв, гьараригъ – кІаж, машнягъ перде гъидрибтрийва! Хъана: «Наана гъярачва, Руслан?» – пну гьерхрава: «Кагьрабат», дарди?
– Хъа, я жжа–а–ан, думу яв кІул’ин али аьхюр дарин! Учвуз, гьаму заманайиндариз, ичв кІул’ин ягълухъ алабхъуз гьаз аьгъдарчвуз? Гьамус жилариин алабхъухьа?
– А причем здесь ягълухъ?
– Вуйин–вуйин, Кьиблахунум, узу увуз гъапундайин? Ихь гъула сари: «КІару гажниан шар не пью» кІурубси, гьамраризра, девлетну, уларихьан акв гьадабгъну, ихь чІал гьич аьгъюдикьан имдар. Узу мугъаз гьамус фициб жаваб тувза?
– ФицибкІа, Фатмаханум!
– Саб–кьюб гаф дарпиди кьарар гъибдариз…
– ЧІалкьан макІан, гъарахри жигьилар, чпин рякъди. «Ягъур ибшри!», йип!
– Тумгьа ич дадин хъюхъниан утІурччвур!.. Я Фатма–бажи, яв «чуччу» чаинди улукь гъапнийвуз! – Ярхла гьудучІвурайири чІигъ…
– Яв гафну, Руслан, йиз кІваз, бицІиган убхъуз уву йиз нанайикк куркІруганси, гьисс гъапІдиз.
– Аьгъдру жинивалар ачухъ шулаячв гьа, Фатх!
– Мислиматди – Партизаниятдиз, узу Русландиз нана туври, баршвтар йивурайи таза шубарихьна кьутаккна дусуз гъягъюри шуйча. Гьаддиз Русландира: «яв чуччу», гъапизуз… Я жжан бай…
– Думу рякърушвариъкьан имдар уву: «я жжан бай», апІури алархьуз… Гъач, алдагъидихьа, кІарар гъюру вахт шула, ккутІутІухъри гьа!
– Увура йиз гъубгушв’ин кьил маалабхьана, Кьиблаха–а–а–анум!
– Увура узу, яв куцубху никкси мукуцухана, Фатмаха–а–а–анум!


28. Уж’вал

– Гъушнив, Сеидуллагь, гъардаш, уву дитну?
– Чаз мумкин адруган, дурушри гьапІди дугъу?
– Ужуб гъапІну чан кІул гьамшвяригъян гъядябгъюб.
– Трахтурдикан гьапІунчва?
– Хъа Хючнуан жара кабина дубхну иливундайин?
– Дидин кІурадарза, ичв кьюриддин уртахъуб дайничв?
– Гьа–а–а! Чан гьацІ – 3700 манат тувунза.
– Хъа жара мутмйирин?
– Дугъандар фукІара учухь хьтарчухь, я ккундура дарчуз. Ичв балин – учвуз ишри!
– Гъудужв, дая, Явруриз, цаларихъна гъягъяйиз ахин ибкьузияв?
– Яв кІваз ичІри, Мухлиса, уву ибкьру ахниикк саб ицци нивкІ гъюри шулиз. Гьаму увуси, гъафиган шубарикьана ибкьри шулдариз, ясана, ар учу гъапІу дада уву вува, гьаму чайран кІантІкьан дубгъну йикІ кІурдариз. Узу гъачІиган, йиз машнягъ штун литІан гъибчрур хьидар – фици жвувандар жвуваз гъаршу удучІвру замана дубхьнадарин?!
– ГьапІдива–хъа, дая?! Кьаби касдик уьзур къарагюн ву. Белки, ктубчІвур, миж макадабтІан! ГвачІиндин ушв гьибтнуна, дая?
– Школайиз гъягъяйиз, ичв адашди, акв улубхьайиз гъудужвну, кабхьну пичрак цІа, гатІабхьну леген, дубхьну чайник, мани дапІну сандин хинкІарин шурпа гьивунзуз. Узуз фу дубхьнаш аьгъдарзуз, мичІли штухъ гизаф юкІв шулиз. Шид ча кІуруган ичв адашдиз хъялра гъюри шулу. Дугъаз хъял гъюру кІури, гьамус дюньякьан айи шидра дурубхъри гъузза? Ча саб гурушка.
– …
– …!
– …?
– Уву бицІидарра гъадагъну гъарах, жилир, узу мургулсана алдатну гъидиза.
– Гьа, бицІи Аьзизна Сейдат гъадагъарза, хъа Анардикан гьапІза?
– Узу увуз гьадму шиниркІра гъайих кІурайин? Шинткан ктурчубси узухьди хьади гъидиза.
– Ву–гьа–а–а! Йиз кьан шулайишв адариз! Мургул алдат. Тележкайиъ шинт–минтра ивну вари сатІиди гъягъидихьа. Школайиан гъафи Сейбат, дая, уву учухьна Явруриз гьаъ!
– Учву лисуз мина гъюз ккадарнучва?
– ГьапІуз гъюча?
– Хъа узу гьапІру?
– Адаш лигидивуз.
– Вуш гъарахай ичв, гъарахай! Ичв кІугьнарихъ хъпехъурайир дарза!
– Трахтур раццарихъ гьибицну гъяйиз гьязур йихь, Мухлиса.
– Я адаш узура гъюрза!
– Уву Аьзиздихъди гъуз, дадайиз кюмек апІури…
– Сарун ихь гъабхруб фукІа айин?
– …? Вари лазим вуйиб Явруриъ падвлиъ ахьуз…
– …

***
– Руслан хъамиди ляхин ужуйи гъябгъюрайихь. Кагъазкьана бикІурадарда, шейтІни!
– Шлиз? Гьаму учвуз, вягьшйириз? Йиччв гъапІну дугъу, иличну вари яв кІул’ин удучІвну гъягъюб. Дурарин чпин хуларра ами, арендайиз жилра гъадабгъиди, уьлдюгъну гъягъиди! Гъузди ухьу ичв дадин кьюлтІар хътІюкьюри, я саб пишейин эйси дарди, я хлиз гъюруб адарди! АпІин жафйир, закур фу шулуш аьгъдарди!
– Гьамус хуларин гьацІ’ан удучІвиган, гьамрар дирчну наана гъягъюхьа, аьхю–шив? Трахтур хъахьухъ, ипІруб гьамдиинди гъазанмиш апІуз сагъвал ккун апІин – думгьа, жарадарси ухьура яшамиш…
– Кьувват ибшри, Сеидуллагь! Мазан алдаривки?
– Завхозуза кІури школайиъ ашулду, я апІуруб адар, я минди гьазагури имдар. Мурччвар ктауз, дивузра кмиди улупунзавуз, сарун узу дуфну гьапІру, кІур, Агъа–ими…
– Ва–а–а! Бализ хулар апІури гьаци кІуру гага шулин?
– Магьа, увузра, ичв зиихъ баницциярин гъаравул вуди, цалариин устйир алшра–алдаршра, выходной– машкврар, персионер, саб ул кур аждагьа – гьарган гьадушв’ин шулузаки…
– Агъа–ими, узуна йиз хпир яв ляхниин гъах духьнача…
– Фу ляхниин?
– Мегьел учуз, гьамкьан вахтнаъ Россияйиъ яшамиш шули, жара касдиз, урсаригъра алахъундарчуз гьациб ляхин гъапІу кас…
– ГъапІуб адаризки, Сеидуллагь! Гьадгъу фйир кІура, Мухлиса?
– Му завук–жилик ктирсурадар, Агъахан–ими! Му жилариин мициб апІру инсан алдар, кІур. Йигъ хьубкьан фукьан увкан улхури шулукІан учв…
– Гьатму лакарин гьякьнаан?..
– Думу ляхин йиз фикирнаъ убшрадариз, жарариз, думура дар гьа, яв стройкайилан кьулар гьитІикІруриз, гьаци апІуз фици фагьмиъ убшнияв?
– Хъа, я бай, ичв, ялгъуз касарин, хилариин бицІидар, дада, гъапІу жафа малари ликкриккан апІруган учву гьапІдичва?
– Язу увуз икрам апІураза, Агъа–ими!
– Узуз – ваъ, узухьди гьаци апІуз гъиту Агъайиз чухсагъул йипай!
– Агъабай–авис?
– Сарун, ав, ав, Агъабализ… Гъумгьа, хъана малар, кьил алабхьнайиси, «берейиинна» гъюра. ЦІудхъарин Мирзаьлдиз гьамшвайишв илибк кІурза… Ву–гьа тина! Вугьа–а–а–а, эйси ужур хьуз ужуб!
– Уву представит апІурна, Мухлиса! Арда ихь, гьарган гьагъушвхъан ккабхъуб гьитІибкІурайидарин, Агъа–имири дурзнайидар йивну заз элекна!..
– Касди вари зазар, хилин дурхнихьди аьлдяхну хъючІюхнайидарра ву гьа!
– Фукьан учв гьялали кас дарин! Баркаллагь чаз!
– Гьамци, гулар–шаршар–укІар дурзнайишв Гъярдихъарин Агъа–имири илибкнич гъапиган, ичв дади фу гъапнуш аьгъяйвуз?
– …?
– Чавра баницциярилан цІиб гъабхурадарда! Чаз ужур йипри кІури, жарадарин уларихьан, кьюб заз кьюб лакрахъ хъурччвну кІури, дюнья учв ккадабхънадарда! Хъа гьамцдар гафар кайи дадин байтІан вуна?! Дубгъ! Хъажабгъну убгъ увуз!
– Хъа Агъа–имири гъапуб аьгъяйвуз Ряжявяли–имириз?
– …?
– Увуз аьгъявуз, Ряжявяли–ими фукьан яманди хъял гъюрур вуш. Гьаччму гъярихъ хъайи мугъан илибкнайишваъ малар учІвру. Люкьнар апІури утІуккурайириз, Исрафилди: «Агъа–имириндару» гъапну–гъапундар, дерникк ккайириинна яллагь! АпІури люкьнар: «Хъа яв йишв вуш, мюгькамди илибк!» гъапириз, Ряжявяли–имири: «ацІинирис яс ччвюкъюр ипІин!», кІуру. Хъа Агъа–имири: «урхьар канив?» кІур. Агъа йивну йикІурза кІури гъушу Ряжявялдик аьлхъюб кубчІвру. Уьлерра ктагъуради, саб баклукра тувну, гьаъру.
– Ва–а–а! Гьамусдиз гъеебхьундайизки?
– Деребхьуз, гьамцибган варидари «урхьар канив?» кІурадарин? Фукьандарин кІваз рягьят шулу.
– Гъеебхьниз, хъа мяна аьгъдайзуз.
– …
– Кьувват ибшри учвуз, Сеидуллагь! Ужуб сяаьт, ригъар хъади, аьлхъюри, юкІв шадди деърудар ишри!
– Чухсагъул, Герек–бажи! Яв кІвазра рягьят ибшрияв!
– Тажудинди учву цалихъ хъа гъапиган, сакьюб афар алахьнийза... Ма, Мухлиса, удукьру кепкериканра… Мубарак ишриячв, мирас! Уву, жан Мухлиса, гьаз–вуш, гизаф ккунир вузуз!
– Буржар хътахьрубси ишри, Герек–бажи. Ихь Тажудиндихъра гьамци бизар шлуганси ишручву!
– Духтур курсар ккудукІнунив дугъу?
– Цци ккудубкІру йис вуйиз кІури гъяшулду чан… гьацдар аьгъякІунна узуз?
– …


29. Ва хъана… хатІа

– Мархь идет, па…
– Учву падвлиъ гъузай, муудучІванай, узу гьаммус…
– Папа куда, ма?
– Цалариин кІару–кІаж илипуз.
– КІару–кІаж – это, что?
– Ну, толь!
– А толь, что?
– Йиз Сейдатдин суаларин жагв ккитІибкІу, гьамус гьапІдикІан?!
– Ма–ма–а–а!
– Мазутом пропитанная…
– А мазут?
– Къир!
– Кир?
– Жвачка из нефти!
– А нефть?
– Нефть – это «черное золото»!
– А–а…
– Ичв адашдиз хъирчуз гъуз. Яв суалари узу эргрузу!
– Ичв адашдин гьарай утІубччву, гьапІнукІан… Я ба–а–ай, фйир гъапІва…
…
– Мукучан, Мухлиса, юкьвназ иццру гъапІнушул… Мишан, мишан…
– Му дукІна, Агъахан–ими, дукІна…
– ФукІа даршул, фукІа!.. Гьялак махьан… Му амрихъан духна… Гъач, падвлизди гъахидихьа мархьликкан… Гьа–а–н… Уву душну ичв духтриз, ичв адашдиз… узу бицІидарихь Сеидуллагьдиз лигури гъуздиза… Ягълишвлансинара ахъну гьа, касиб… Мишан, мишан, клиёнка илипну жаргъ… Узу, саб ул айи аждагьа, дирибшвну гъябгъидар… Мишанай, мишанай! Ичв бицІир хъиргидичва! Фуж кІуру ичв бицІириз? Гьгь–гьгь–гьгь! Мугъаз сарун ил хътабгъуз рягьят хьибди… пульс ужу ву… гъюбгъишв жандик кайибси дар… Мугъан гюзгйир арсушвариз лигайчва!.. Гьа мурариз ихь чІалра аьгъдарди хьуз мумкин ву… Не плачте, малыша разбудете!
– А он не спи–и–ит!
– А как его зовут?
– Ана–а–ар!
– А твое имя?
– Сейдат Сеидуллаевна!
– А мальчика?
– Азизик!
– Очень хорошо! Тише Отца разбудите!
– Он не отец!
– А кто?
– Папа–а–а!
– Вот вы папу разбудили, а–я–яй! Амрихъна гъафина, Сеидуллагь… Яваш, яваш, миришван!
– Ришвуз шлу гьял дар… ГьапІнийи, Агъа–ими, узуз?
– КІари–кІаж илипурайириз пажккан лигурайзавуз, кьяши цаллан ултІурччвну яллагь… гъванаригъиндикьана даруб ужу гъабхьну…
…
– ГьапІнучва? Гьамгъаз, гьиринган хул’ан удучІвурайириз, гъи мягъян, бай, амси…
– Дурар, Мазан, аьраба ккитІибкІган, варж рякъ рахъру гафар вуяв! Гьа, бализ аьхъю хьайиз, йицар ккитІ, гъулаз жараси гъахуз хьибдарвухьан, жалра мярхярра гьагъму баниццйирихъ хъайиз.
– Саб рубдикан хьибдияв, Мусаиб?
– Сабсана хулаз хъуркьган йивидихьа. Дубхьнайиб адар, сацІиб юкьвназ иццру гъапІубси ву, думу проходит хьивди.
– Думурхьилра мугъан гьамдиз иццри гъапІну, гьамус гьамшваъра…
– Мазан, гъи ухькан фу шулуш аьгъдархьуз! Мици хьуб ужувлаз вуди гьисаб апІин! Сабсана, гьамус кьюб кІуру ражари, му бай, ккададархьру хатІйириккан сагъ–саламатди ккадархьнуш, му фтиз–вуш вуйи лишан ву. Дарш – магьа йиз иб! КІваинди гъитай, Мазан, му йиз гафар.
– …


30. Бухгалтер
– …
– Керим–халури масккурдизди дих апІуравуз, Сеидуллагь–ими.
– Гъарах, гъюраза…
– Фу вуйкІан дугъан, уву хулазди хъуркьайизра?
– Аьгъдарзуз, Мух.
– Думу ичв филарин, ухьу Хив имидитІан, директориччв, кьаби–кьюци духьну гъяра, думу «шибди–шиди» душвлан улдучІвбягъ гъядар.
– Хив имидитІан кІурадува, узу бабкан хьурухъанмина… ГьапІусив думу улдучІвну?
– Нагагь…
– Думу душвлан улдучІврур дар, хъа – ликар улихьди алдагърур!
– Алдагъуз гьялак махьан, мегьел Сувар кьунси ами.
– Сувар...?
– Ичв директорин дадиз фуж кІуруш агъдайвуз?
– Ургъ’арин узуз наънан аьгъю шулу? Гьамусра дада имдаршул? Чи вушул? Думу хъугъуз шлуб дар!
– Дарш мухъугъан…
– Фтиз вушра: «шиди», «шибди» кІурубдихъ хъугъуз шулин! Гьа узу гъушза…
– Лисун…
– Узу хътаршра учву ипІинай. Фу вуш лигуза чІар али кІару гъучІурху машарин!
– Свитердиккан ккурттдин хяв ккадапІин, Бурмайин Камил…
– Камилси уччвур гъахьнийиш, баладайиз…
– Тфууу, гьаракъу тина, бяжбяж!
– Узу душну, увуз гьаци кІурайи пидиза дугъаз…
– Гьа гъарах яв гъярайишваз… кьялхъян шалврин чирк дюз апІин, ятул!
– А дургинихь гьа, швушв ктагъуз гъярайи дардуза…

***
– …
– Ляаьх–ннар фии–ци вуу–я, Сее?
– Адар, Керим–халу, гьарганси, кІажаригъ…
– УдучІвну душнайидарин бицІидариз каъри айва?
– Документар гъахидариз ав, дарш ваъ.
– Гьябибат – увузра аьгъявуз, ударница, 150–200 прцент планар… орденар–мидалар…
– Аьгъязуз, почти ич гъунши, йиз дуст Атурин дада…
– Ату аьгъдариз, йиз Маликрихъди гъубху Севзихан…
– Ав, аьхюнур бай, Мамедкалайиъ тІумтІарин бригадир…
– Аьрза. Гьадгъан бицІидариз пособия капІнанив?
– Дурар гъулаъ адар.
– Адар кІури, дурар уьл ипІрудар дарин?
– Варидарикк фун кка, жан хъа!
– Гъавриъ аваки. Душну каъ.
– Дурарин ччвурар аьгъдарзуз, Керим халу!
– Вагь! Узу рихшанд…
– Ваъ, ваъ, директор, дугъриданра дурариз фужар кІуруш аьгъдарзуз, нагагь увуз аьгъяш, дидикІну ча…
– Документарик ктарин?
– Кайиш, узу яв приказназ ккилигури гъузур кІурайна?
– Гъавр ахъ–за, шиди, шиди..
– …

***
– Керим–халури масккурдиз дих..
– Дийигъ, кьамкьарилан кьяши карккьана алдатузияв, лапух!
– Баладариз гьаци вушра…
– Вуш къарах, къундурарин Менегюси, немь–немь–немь ипІуди, алацІну!
– …
– Аьрзар! Гьаз, Сее?
– Гьябибит–бажириндарин?
– Хъа ав! ДатІнайиз!
– Документар гъахундар…
– Фици гъахундар? Темирхан дуфнайики!
– Дурар документар дайи?
– …
– Хтуларин ччвурар кайи кагъзар.
– Хъа сарун фу ккундувуз?
– Гъулна печать али бицІидарин Свидетельствйирин копиярна… Дарпишра увуз ужуйи аьгъявуз, Керим–халу!
– Гьацдар дайин?
– …
– Шиди, шиди…

***
– …масккур…
– Фу–ву гьадму «Шибжикдин»?
– Я чав кІуруб, я чаз кІуруб… Гьамцдару гьа, гьюкумат улихь гъябгъюз гъидритрайидар…
– Уву илтІикІури–хътІикІури, яв кьунцІи чІалниинди макІан: ачухъди, аьгъдруб улупури, уччвуйи гъавриъ аъруси йип!
– Фукьан кІуру, фукьан кІуру! Узу, хпир, сабантІан кІури аьдат дариз, шлубкьан уччвуйи гъавриъ аъри, хъа сарира ибак апІдар, кІулар хъаъру, люкьнар апІури гьудучІврударра шулу…
– …
– …узу адатІурачва! Гьала мина ча гьадрарин документар!..
– Ма.
– Магьа: «копия верна» гъул–ра, печать–ра…
– Узу швнубан кІуру, я директор! Севзихан Мамедкалайиъ яшамиш шулайин? Ляхлаъ думу пропискайиъ адар. Магьа советдиан, пропискайиъ айи бицІидар хъайидарин списокра. Гьаму списокдик кайидариз, свидетельствойин ичІи копйир гъахишра каъраза, хъа жара йишвариъ яшамиш шули фабрикайик кайидари чпин йишвариан, пособйир гъадагъурадар кІуру кьюр тІубсиб кагъаз хури…
– Сарун думура гьаз ву… гьадму «кьюр тІубсиб» дарш шулдарин?
– Ич, Курскдиъ айи Русландихъра кьюр бицІир хъайич, яв, Капейскдиъ айи Шихдихъра, тугъан, Брунейиъ айи Ибн Абу Синдихъра, Пекиндайи Мау–Цзе–Дундихъра…
– Хъа дурар фужар ву, ухьу пулар кауз?
– Хъа кІурайиб гьадму вуйиз гьа! Гьациб жюрейиинди пул капІруш, дюньяйи варидари узухьна копйир хътаъдарин!
– Варидариз капІрадархьаки!
– Хъа шлиз?
– Узу каъ гъапидариз…
– Гьадрариз вушра, проверка гъафиган, документариинди пособие подтвердит дапІну ккундиян?
– Гьацибра айин?
– Хъа ухьу самбал алдру аягъур гьяйвнар вуйин?
– Мураригъ гьадму «тІубсиб» гъядарин?
– Гъяш, уву лиг! Узу дицдар гъиври вердиш дарза…
– Гъавр… шиза… шибди, шибди…

***
– Темирханди, чпин хулазди дих…
– Гьаз вуйкІан?
– Агъдарзуз.
– Шли гьаунву?
– Гьябибат–баву?
– Гъиди, йип.
– Ухди гъюри, кІур.
– Кьан шулайишв айин?
– Кюргъди, кІур.
– Вуй! Му фу аьламат…
– Фужар ачвуз? Гьеэргу гьа, тІягъюн…
– Фуж ву, Сеид.
– Хтул…
– …?
– …
– Наши?
– …
– ГьапІуз вуйи, кІур?
– Агъдарзуз, фиян–фиян гъапи…
– А, яман!?
– ГъапІуб–гъабшуб фукІара адариз…
– Дийигъ, фицдар наскйир алвуин?
– …
– Тяди илдит гьадму кивнайи цІилариантина мурклар итІигънайи атІнар…
– ….
– …биябур апІуз ккундануз?! Гьаяв ликар ккудуршврияв, аь–аь–аьхю жилирин му «лыжйириин» али ранг… йивну, Камилдинси сар чІиванди кьит! Ма итир сябун… Гьагуяв?.. Лигайчва, «бицІи бал’ин» наскйирра алахьураза… Айву гъядябхъриву! Хъана чан, йиз багахь, апІури ацІу гафар деърира ву гьа, кагьали хъалтушв!
– …

***
– Кьан гьаз гъапІунва, Сеидуллагь? Явруриканмина гъярдихъинди ктІурччвайиз думукьан вахт гъябгъдайи, аьхир?
– Гъабхьуб айин?
– Гьатму хулазди гъарах.
– …!
– Валейкум салам! Душвакк мудусан, мина ккудучІв, Сеидуллагь!
– Баладарзуз урчІарикк…
– Гъабшдарки! Увуз теклиф апІурайишваккинди деъ! Хушгелди! Фицива?.. хал–хизан? бицІидар?..
– Ай сагъ ишри! Вари ужу ву… Учвузра хушгелди, Керим–халу!.. Къурбан–халу!.. Шахсин!.. Учву гьапІрачва?.. фицичва?..
– Ар акъин, Гьябуч ихь хинкІар… Дахь баярихьинди, Нармну кІуруганси, вягъярягъ дапІну, зегьримнара…
– Дици дайи гьа, Агъа: «Дахь, Гюгю–бажжи, вягъярягъ–вягъярягъ баярихьинди!», хъа саб ***и… Яваш, яваш, Агъа, уву наана удучІвурава, гьамшвахь жигьилар хьамиди?
– Узу учвюгъ, сакъур, дякъянч, лигуз ранг алдруб, ухшар дар, ипІруб хяви хьивдичвуз…
– Гъит яв гьадму башаккадру…
– Думгьа, бай – Темирхан, язна – Шахсин ачвуз, узу гьазкІа даричв…
– Гъарах жегьеннемтІантина, циклоп!
– Я Къурбан–халу, фйир кІурава, чан хулаъ…
– Дици кІура кІури учу чиб–чпиз ккунидар вуча…
– …

***
– …
– Гъюраза, йип.
– Фу вуйи?
– «Шибди»!
– Дийигъ, дийигъ! Мугъан йирфариин али укІар гьапІрудр вукІана, гъуландар, кьакьнишрин!
– Китаб убхури укІ’ин…  ктІурччвнийза, аьхир.
– Кьяляхъиндира хилар кайнив?
– …
– Ктруган, хъидитну, илдитну ктІурччвури аьдат дарин, бялуриан ибиргъру бядяхъ…
– Гьамус гьацдарра апІури деънахьиди…
– Яшамишра духьну гьазяв–хъа… Ма–а–а, гъарах…
– Йиз кьял укІу–лякьярси гъапІваки, люкьнарин йиз люкь, марцц апІураза кІури…
– …
– Магьаза, директор… Хайрар ишри, Темирхан!
– Деъ... Гьаму балин ляхнар дюз гьаз апІурадарва? Магьа «кьюр тІубсибра» дубхнза кІур.
– Гъач, гъягъюхьа. Хъа йиз кабинетдизди гьаз гъафундай…
– Деъну гъуз, деъну гъуз…
– Гьамшвахь фици оформит апІуза, йиз устлихъ дарди?
– Тув, Темирхан! Сабан, гьала лиг гьаддиз!
– Агуяв… А–гьа–а! Му наънан вуяв? Угловой штамп, номер, число… нашди? Му документ дар…
– Фици даррр! Дум–гьа печать–ра, гъул–ра  алдарин, Сее!
– Печатдик дибикІнайиб убхуз шулдар, гъул гъизигур фуж вуш аьгъю апІуз шулдар, ичІи каракулар ка…
– Уву гъавриъ гьаз ахърадарва, бугъалтир…
– Я директор, мидик гъавриъ даршлуб ктар…
– Узу гьаддик кІурайин, хал ккададабхърияв!
– Хъа сарун фтин? Нач мапІанай, ачухъди йипай…
– Гьаму бали увуз хулаз гьаз гъач гъапнийи?
– Аьгъдариз. ЧІалкьан гъапундариз.
– Мицибган, кІуруб дар, жвув гъавриъ шлуб вуу!!
– Хъял гьаз гъюравуз, Керим–халу? Гъабхьуб фукІа айин?
– Хъа сарун фу дубхьну ккундуву–у–у–у–уз!! Гьаму балин хтулариз пособия ка–а–а–а–апІ!!
– Хъа справка хьтарди…
– Хъа му фу ву–у–у–у–у–у–у!!
– Яв дидиз жаваб тувунза. Кьюбпи ражарира текрар апІузавуз…
– Я жан чве, гьамцирикан гьапІдикІан…
– Узуз, уву, Керим–халу, гьюкуматдиз кучІлар апІин кІурава, сарун? Узу яв дюзди гъавриъ гъахьнин?
– Ав, ав, а–а–а–ав! Дицибдиз кучІлар кІурда–а–ар!
– Дици вуш, директор, гьаму кучІлин справкайин кІанакк, ма, гьамци бикІ: «Принят эту справку для начисления детских пособий! Ответственность беру на себя. Директор Ляхлинской ковровой фобрики, Шихмагомедов К. М.» сегодняшнее число и подпись.
– Узу абдал ву кІури хиял апІурана? Гьадабгъ тина… Гьаму гьамцир наан вердиш гъапІуру!
– Чухсагъул, Керим–халу! ГъитІлантина минди йиз саб лик даршул…
– Я бай, я бай, эй бай! Гьадму ичв язна бай Шахснахьди, главный бугъалти… Фици гъабхьиган машназ нач шулив…
– Гежехайрар… Думу суал яв улихь див!
«Мици биябур гъахьир дайдуза гьамусдиз гьамкьан йисари…»
– Хъумпар дарапІишра, учІвай…
– Ич бицІириз пул кабхънадарич…
– Шли–и–из?! Ибн Абу Синдии–и–из?!.. Мау–Цзе–Дундии–и–из?!..
– …
– Я жан, чи! Ихь директор гьарза улхури духьна…
– «Шибди, шибди», кІури?..
…


31. Катастрофа

– Хивна гъач дупназуз, Мух–лух…
– ГьапІуз?
– Прокурорди дих дапІназуз.
– Дугъан уву гьаз вухъа? Нарушенйир гъапІунна, законар гъючІюргъюнна?
– ГучІ гъабхьуннуз? Ари, жарадариси увура гьаз апІдарва, кІурайва гьа? Магьа гъапІунза, йиз хпир! Сарун, жилир хъимдарзухъ йип: узу дустагъдиъ итру…
– Гьацдар макІанале! АпІин гъапишра уву дарапІруб аьгъязуз.
– Ишуз ккунирин сакъур ул’ан нивгъ гъябгъюр кІуруганси, тахсир кипуз ккун гъабшиш, кипруб бихъур! Ктруб – кипур! Гъибихъуб – кжажабкур!
– Трахтур хьади гъягъюрна?
– Дустагъдиъ итруси гъабшиш гьапІза?
– Гьацдар гафаркьан мапІан!
– Фици мапІан, бицІидарин пулар дитІнайири!?
– ИтІуз, уву вуна пул адабгъурайир, дарш Шахсин, Максим?
– Учуз аьгъячуз, кІур, йикьрар дапІну, жарадарин ччвурнахъ, пул бикІури шулва, хъа адабгъайин кьюриддигъ пай апІурачва, кІур.
– «КІур, кІур»! Шли, кІур?
– Саспиган гьацдар ибарихъна хътІархьури шулиз…
– Набшрив гъипІу пул? Урсари кІуруганси: дым без огня не бывает!
– Бывает! Еще как! В последствии узнаешь!
– Узу думу, футнийир дина гъуху луф, фужин аьгъю апІарзичав!..
– Гьамус, машккурарин кьяляхъ, гъябгърубра хьивдар…
– Хъа автобус?
– Думу гьациб, ччвуртІан дар! Горриланмина дурар тек–тюкдитІан гъюрдар. Ихь гъула Уьмар хъамиди гъюйи, гьамус думура хъимдар…
– Хъа гьапІдива?
– Гьай, саб хъабхъур…
…
«Хъабхъру гьял дар… Магьа Центральныйизра хъуркьраза – Айиб адар! Гьиринган фукІа ади ккунду аьхир! ГъуштІларин ”Махачкалинскийра” адарди гъабхьи гьа, сиягь хьуз ужуб. Рякъярилан, табиаьтдилан дих алдабгъна…» – Сеидуллагь, кахъну фикрарик, ибхну кІул, чан рякъ дибисну, гъяригъинди, «дустагъдиз гъягъюз», гъюрайи.
Саб дупну,
му дерейиъ
гьарай–фигъан
абхъу.
Завар
гъараху.
Ваъ,
завар гъарахундар,
гьаци гъабхьиганси шулу,
дарахишра.
Гьарай утІубччвушвахьинди,
Яракк терефназди
Сеидуллагь лигуру,
амма
гъавриъ ахъдар.
Зина,
тепейиинна
улдучІвуру,
рякъ’ин,
рякъюн кІанакк
адмийир кка, ал –
мурари
гьарйир,
чІигъар
апІура!
ЮкІв гукІни гъабхьир,
гьяракатниинди,
аскканзина гъярихъди
адмийирин гъаншариз
жаргъуру.
Фу лигурва!
Лигуз шулдар!
ГьапІру!
ФукІа апІуз хьибдар!
Сеидуллагьдин улихь
ачмиш дубхьнайи гьял –
му шикил
гьаз дайкІан,
дизигнайи!
НивкІ
гьаз дайкІан,
даахнайириз рябкъюрайи!
Сягьна
гьаз дайкІан,
уйнамиш апІурайи!
Дябкъну гьял апІуз даршлу,
деебхьну хъпехъуз удудубкьру
гьякьикьат ву му,
гьякьикьат!
Гьамус,
ишбарин,
игьарин,
хъюхярин,
ишларин –
айикьан вари язухъ шлу сесер
ачухъди ерхьури гъаши.
Гъяризди
адмийир
диргъура…
илдигъура…
чвурхура…
хъчІюхюра…
УдубчІвурайи чрушан
уьру дубхьна…
Гъярин кІанаъ
дуркьи ПАЗ
дачабхьна…
– Дийихнайидарихъ махьанай, чІивиди имбудар гъюдюхну ккунду… – гъапи Сеидуллагьди, ифди хилар дарснайири, амкІ ифдиз илтІибкІнайири, кюмек хъубкьайиз, автобусдиъ сагъди гъуздарихъди, сацІиб гьял кимбудар машин гъюрушвахьна ктагъурайи…
…
„Зат тарихариъ дархьи къазават гъядябхъну касибариз...“
„Мегьел, мукьан халкь саб йишв‘инди гъирмиш гъахьундайи...“
„Ай Аллагь, фу бадали Табасарандиз мициб мусибат гъядябхъну...“ – Гьамцдар ва жара кІваъ гьитІикІну гъитуз даршлу гафар ибариз ерхьури гъаши. Ва, филадизкьан?
ЮкІв ибшурайи Сеидуллагьдин гъян’ан адабхъурайи гьарай ебхьрур айкІан, яраб! «Йипай, фици кІваълан гьаъхьа му “шиклар”:...
Хиларигъян журужси гъючвюхюра
“Ургудварж манат” дибикІнайир ягълухъик.
Ламун майдандикан ликар кутІурччвура
Удубзурайи ифди кьяши шлурихъ.
Кушаригъян гандриж али сим гъибиржна,
Узак кудучІвнайи укІарихъ хъабсри.
Дугъан кІул, унтІ, маш – вари ифди дибиржна,
Гъачархьушвариъ дисру кІару ликІарси.
Аьзабнакк ккахънайири гьарйир апІура:
“Кушар хъарсри келле алдабгъурайиз...”
Улар мучІу, йиз юкІв юкьуб парчи шула,
Мугъан гьарйирихъ чан багъридар хъуркьайиз. – Cеидуллагьдиз учв, учв вуди гьугъужвнадар, гьаз гъапиш, гъюрдаригъди йихурайидар улариз рякъруган, жвуван беденра гьаци дачабхьну исихъ дипнуси гьугъубжвуйи. Гьугъубжвуйи жвув кьюб пайназ жара духьнайиси – саб пай, ичІи жан, гъирагъдиз хъалхъамси гатІабхьнайи, гьатмунубсана – кІул‘инди, гьаваси гъилибжурайи фагьум, рюгь... –
Малар урккурайиринси хилар дарснайиз
Халкьарин ифйир каркаризди рузури.
Уларигъ нивгъ гъядарди къурагь духьнайиз
Йихурайидаризси кьяшшан гьудрубкІри.
КІарбар дюргъну, шлин кІулин маар итІигъна...
ЦІигъ чубхурайи хамси юкІв чибгурайиз.
Ай эллер, гъи гвачІнин узуз фу рябкъюра...
Пуз шулдарзухьан вари рябкъюрайиб:
Ихь фагьмихьди бикІуз шлу шикил дар.
Гъитай, (МапІан узкан сабанра аьйиб)
Аьхириз хътипІруси йиз юкІв цІицІиб–цІицІиб.
ЧІивидар машинаризди гъахурамиди хилариин йихурайиган, жвуван уьмур швнуб–сабан хътубтІурайиз... Гъачархьдаригъян ил алми кІурудар гъюдюхюраза... Фтикан улхурава, эй Сеидуллагь?!
Завар гъарахну, кІури шулу, гъябкъдари,
Дагълар тІуркІури жилариинна ахьри.
ЦІин мелзар аьзабнан шул, кІуру гъургдари,
Улариз гъяркъган инсанар чюлиъ дахьри.
Гизафдар талаф гъапІну дицдар дявйириъ
Сарин уларикк кьюр, хьур, йицІур... йихури.
Мидиз фу кІухьа, дяви адар мушвариъ,
ЙирхьцІурариинди инсанар чархьури?!
Дариъ ахъу аьжузарин сан–гьисаб адар –
Садар улариз вари аьзаб рябкъюри.
Гьергу рюгь кІвахьан жара апІуз шуладар,
Гьендемарикан кІван дамарар кдутІури.
Агь, табасарандиз гъамлу юкьубпи май,
Ич кьадар гьадмукьан аьхюди гъябкънийвуз?
Шадвал бицІи халкьдиз дайин дарш хай?
Аьжузариз айи дердер цІиб дайдучуз!»
Хив больница абцу… Касумкент – Дербентдиз гъуху… Махачкалайиан вертелет гъафи… Багъридари багъридар агура гъийихдаригъ… Саб хул’ан кьюр–шубур дийихнайидар а… Саб гъул’ан – хьухьур–йирхьхьурди… Саб мягьялиан – йицІицІур–къакъарди… Къанна юкьуриз вуйи автобусдиъ миржицІурна юкьур касдикан къанна йирхьур гьадушв’ин талаф гъахьнийи…
Сеидуллагьдиз дюнья гьамус жараси рябкъюз хъюбгънийи: чахъди уйнамиш шулайи ляхнар я чан хасиятналан, я чан гьяракатналан, я чан зигьимналан, я чав хъапІрайи яшайишдилан асиллу даруб, дифаригъянси чахьан аннамиш апІуз шлуб удубкьурайиси гъабхьи ва чазра аьгъдарди дугъан мелзналан ачухъди гьамцдар гафар улдучІвнийи: «Гъачай, ихь ктучІвру тІулариин сацІиб швумал хьухьа, аьжузарин язухъ зигухьа, ихь юкІварин манишин ва масанвал гьарсари сариккьан кубкІуз гъитхьа».

***
…
– …
– Ичдарикан гъяйин?
– Ибригьим халу гъяркъниз. Дугъу: сар Эфризин фужин Хив больницайиъ а гъапнийи…
– …автобус абхъу сяаьт ихь гъулаъра гьарай абхънийи… Гъач, хъапІну ихь трахтурра, сивланди Яраккна гъушхьа! Хъа, закур, Хив баниццайианмина, пиркурурдихьанмина гъидихьа!.. Думу ифйири даршнайидар, ча, каъну гъитдиза, йирсидарушра гьамрар алахь!
…
– Фу лазим ву кІур Эфриз–халайи?
– Наънанушра дабгну йиччв дубхну тувну ккунду.
– Абгархьа, Мух. Дубовицайи фукьан йиччвар айи!
– Дициб ваъ, ихь гъуларин!
– Ичв адашккьарин амдарин?
– Дурарин арфар фила–а–а ккутІнадарин?
– ГьяйифийкІана!
…
– Фу кІур, пирккурурди?
– Гьаз гъафунва, кІур?
– Фици гьаз гъафунва?
– Гьаци!
– Фици гьаци?
– Гъавриъ ахъундарза. УдучІвну гъафунза.
– ФукІа гъапундарнуз?
– Ваъ.
– Саб халича тувхьа?
– Улдугнана?
– Ляхнихьан шулву?
– Фу тахсир кади?!
– Магьа йиз иб!
– …!


32. Бугъма

– …
– Урсари кІуруганси: допрыгался, жилир!
– Сокращенияйик китунзу…
– Уву утІуккур вува, ляхин апІуз даршлуган!
– Узу гьич саризра, я чІуруб гъапІундарза, я кучІал, я футна, я иблисвал, я масу тувур адариз…
– Даруган, гьаммишан ляхнариан утІуккрур уву шулин: Хиван, Рассветдиан, Дубовицайиан, гьамус масккурдиан; аварияйикк ккахъ, цаллан ахъ – му балйир наънан гъядахьдару, я эллер?!
– Гьа гъабхьи! Йиз пайра кадабтІнадар!
– Вуш гъуздихьа, аьхю тІуб чІвюбхури, завариз ккилигури!.. – Мухлисайин гьарай шлиз, фукьануб, наанакьануб ву? Мугъан юкІв фу бадали, гьапІуз ккунди, фтиз, мукьан аьсси дубхьна? Ва мидин тахсиркар фуж вуди гьисаб апІура? Дишагьлийирин вари му, зиин ал, гагь’ин алиганси уларихьан гьитІитІибкІди ачухъди рябкъюра; – гьаци пуз шулин Сеидуллагьдин гьялнакан? Набши мугъан гьарай, аьссивал, наразивал, люкьнар, гъалабулугъ – гакІул, гакІвлин балин, гакІвлин; миркк, миркклин балин, миркклин; уртим, уртмин балин, уртмин; чичІ ччІиран балин ччІиран; катастрофа улариз гъябкъхъан сацІиб вушра дигиш духьнайи, хъа адар апІузкьан ваъ; адар – наънан, нукьсанваларин кечли учв алацІнайиган, бухьси учв духьнайиган, айитІишв – накьвси, гъутІу ниари абцІну, хъа зиинишв – Ляхлаарин школаси лизи–лизи мягьсиб гьакухьди дабсну; тІафал, тІафлин балин, тІафлин; – гьаз тІафал? – Явруриъ хулар апІруган, зиъхъан, баниццйирихъан, Агъайин хъюхъниккан, фукІара гьитІибкІундаринхъа, му, гьярам, гьярамлин бали, гьярамли? Жараб дарш чан хулариз паравйир апІуз душвлан йишвну, гъаравлихъ улам хъипайин ва гьадгъан ихтибарниин элеайин гъахи турбйирна чІилли миржиб батарйир чІяаьн дарин?! Мугъаъ айиб: уччву шубарихъди учв духьну, кІваъ вушра, ккунивал; – айитІ айиб хпиризкьан рябкъдар аьхир – жарадарин малар мийибшри, гъуншдин пеъкьан чан икрарихьинди гъафиш вашаси, жанди гъададабгъди, алархьувал; чаз дарди, тинди хъайири гъадагъру пулар гьисаб апІури – гьаци чІуру кьастар гъянаъ урхьурайивал; бицІидар, иццрудар, кьабидар дяркъну даккнивал; иликІу, бичран улар ади, зиълан учв уччвуйи улупрувал – му, жин, жиндин балин, жинран жинснакан му табиаьтди гьамци дарапІди, хъа, учв ляхнариъ ишри… дуланажагъдиъра – варибдикан аьгъюрси, кІул за дапІну, алдарди мя–кьана ададабхъру марчси улупрубдикан сарун гьапІну ккундучвуз? – мягь увуз, Мягьрягъярин Мягьрамдин, дупну утІутІуккди! Фу ву ихь гьамгъахъди ил хъибтри! Зиълан мугъан улупурайи уьмрикан ктибтури, хъа айтІанубдикан, консервировать дапІну аьлябкьнайи банкси, дидиъ – кІваъ, айибдикан ктидибтди, ***, ***ин балин, ***ин, ихь гьякь вуйинхъа? Магьа гьамцибган, мидкан чаз хабар адруган, мугъан хпирин гьарай, бала гъададабгърайи гьарай, гьяни гьарай, саб зарал–зиян ктру гьарай: му жилир тахсиркар дар, кІуруганси адабхъурайиб ву гьа; сабан, варибдин тахсиркан учв, гьадму ккепІей, ккепІейин бай, ккепІей вуйибдикан хабар адарди – белки ашул? Хъа мугъан – аьжуз дишагьлийин, гьаму, халкьдин «чемодниин» аьлхъюрайибдинси кІваъ учвуз му бикІурайирихьан мегьел дубхьнадар; я хьибдира дар; мугъанси – гьич сар касдинра; анжагъ, гьаму, хъюнтІич, хъюнтІичарин балин, хъюнтІчинтІан гъайри; дугъхьанра – чан хияларихьантІан зина артухъуб фукІара ктабгъуз хьибдар, гьеле гьамдиинди му фагьмиз сар фуж–вуш – заан, хъа фуж асккан апІуз ккундашра; ясана – дарс, мисал хузтІан гъайри…
Шли гъадагъуру му, гьамцир, варидариз мугъан гьялнакан аьгъю хьурухъанмина, ляхниз? Сарун мутІан ужуз мутму му дюньяйиин илмишулкІан, яраб! Жиниди сир ачмиш апІухьа: му мицир вуйиб мегьел саризра аьгъдар; сацІиб – чан хпиризтІан; хъа дугъура, чан жилир вуди хпаз дилигну, чан дадайикна, гъардшарикнакьана ачухъ апІурадар. Дурарира му, гьюри–пери ву кІура. Бугъма! ТІегь, тІегь, тІегь!


33. Спирт

– …
– Спирт гьаз ву ихь, Зорик?
– Ахмакъ, багарихьри цІийи йис гъюра, масу тувдихьа урсариз…
– Шлиз лазим ву кІурва? Мушваъ ипІуз ужуб ккунийдичуз кІурайидари, а яв спиртдиин ниъ алапІиди?
– Урсаригъ гъахьи увузтІан, дархьи узуз дурарин гьял ужуйи аьгъязуз…
– Гьеле лигархьа…
– Харжиди вуян Дуллагьдиз, вазли кьюбан чемедендиъди Новосибирскдиз шампанскйир гъахурайи? Ресторанариз сдават дапІайин гъюри шулу… Гьаци шул гьа бизнесмен!
– Аьхирки вари харжар ктагъиш, кІваин гъубзруб шулин?
– Чахьан гьирх…
– Гьирхуз, сарун дугъкан студент духьна, Сибирский сельхоздик кучІвну. Хъа гьидрирхишра аьгъязуз… гьациб бизнес шулин? Чара дудубгнайири апІурайи тІулар…
– Вуйин, аман чви? Пагь гаву Дуллагь, кІубан кас учв дарин! Ар гьаци шул гьа, дарш увуси, гьаму гъулаъ деъну саб бизнес абццуз даршули?
– Ябай, швнуб сабан хъюгъюнза, Русланкьар удучІвну гъушхъантинара, тувру кредитдикан 30 процент чпиз гъит кІур, адабгъ.
– Хъа гьадрари кІурубси гьаз апІдарва?
– Думу кьяляхъра тувну ккундарин? Варждикан 30 банкирариз, 10–15 документар дюз апІрудариз, 20– 25 проверккйир апІуз гъюрудариз, сарун йиз пише гьамрар ацІуб шула, ляхин ваъ… Мурариз зарплатара ка, хъа гьамци кучІлариинди гъадабгърубра. Думу думукьан рягьятди вуйиш, чпи гьаз, чпин гъуллугъар дирчну, гьаддихъан хъичІихурадар?
– …
– Ву–ян! Узузра, увхьан шулуш, кучІлариинди яшамиш йихь кІурачва, сарун.
– Ар узура мугъаз кІурайиб, Залумхан, гьадму вуйи!
– Учву гъавриъ гьаз ахърадарчва, гьарсабдин аьхир айиб ву, дидин жаваб тувну ккундиян?
– Му жарадариз аьхир адарин, я кас?
– А, дурарин сар шлихъ–вуш, саб фтихъ–вуш йирфар хъа, адми йивну гъачІишра, дурариз айи жаза адар. Хъа узу шлиин, фтиин уьлбюкьну гьаци апІуза. Закур, кредитдин вахт гъафиган, фици ктипуру, дидкан гьацІ чпи дипІнади.
– Экономист вува, гьаму ухьу саб ляхин дарди гьаз дерккнава; варибдикан аьгъязуз кІури шулва аьхир яв тярифар апІури; аьгъюр гьамци шлуб вуян?
– Ихь Идрислин жан сагъ ибшри! Узу учвуз улупидизачвуз бизнес фици апІруб вуш. Хъа сабан, душну дугъахьна Новосибирскдиз, ахтармиш’валар апІухьа…
– Закур гъягъидихьа. Учв дайин гъач дупнайирра… Спирт наънан гъадабгъухьа?
– Дербентдиъ рахъур…
– Душваъ багьади вушул...
– Ву, гьадушв’анзина дубхну гъулариъ туврайиб ужузди ву, хъа душваъ…

***
– Ваши документы?
– …
– Пройдемте в отделение!.. Оба!.. С сумками!..
– …!
–  Что здесь делаете?.. Куда направляетесь?.. Выварачивайте карманы и содержимое в сумках!..
– …
– А в рюкзаке что… развяжите…
– …
– Вода? В рюкзаке? 10 литровом канистре?
– А что делать, когда тяжело под рукой тоскать, как ни как в дальную дорогу отправляемся…
– Открой!.. Тфу–у–у! Что это?.. Денетурат?.. Откуда украли?..
– …
– И в Дербент оно добралось?.. Какой спирт?.. Техническая гадость…
– …
– Моментальное отравление… Забираем для экспертизы…
– …
– Сколько, сколько?
– Ну ладно, 250 тысяч…
– …вы нас не знаете, мы вас не знаем… удаляйтесь…

***
– Гъябкъюрнуз, йиз ч’ччун жилир, яв Кавказдин Минводди ухькан, поездиъ эайизра фйир апІураш…Спиртдихъ тувубкьан пул ухьхьан гьуччвубхурин? Гьамус гьисаб апІин яв саб литр спиртдин фукьан удубчІвураш ва увхьан фукьандиз тувуз шулуш? Гьеле Новосибирскдиз хъуркьайир фукьансана за шулуш…
– Хъа аьхю бала гъядябхъри чпиз, гашун ***ириз!
– Люкьнар гъапІну кІури, ихь спиртдин кьимат я аскан, я заъкан шуладар…
– Увура йиз гъубгушв’ин кьил маалабхьана…
– Алдарабхъди аьгъю шлуб дар, кІури гьавайи бадали гъапиб дар гьа! Гьадмукьан рягьят ляхин вуки, гъабхьибдин жарар тахсиркар апІуб…
– Гьа гъит яв нотацйир… Сабан саб гьамци гъабхьну кІури ув’иннара кІарчар илиршуравуин!
– Хъа сарун узу фурс фила апІуза…
– Яв дюднигъян гъядахьган…
– Артухъ–артухъ шулайибси рякъюразуз…
– Сарун фу ккундувуз… Гъюбзну… вари ург.
– Спирт, дарш фари никк?
– Нанайихъ хъайи увуз ккунди гъубзнайиб сарун гьадмутІан мидайи…
– …



34. Новосибирск

– …
– Фукьан аьхъюди ву, бая, мушваъ, сиягь хьуз ужубишваъ! Ухьхьан, ляхин гъибихъиш,  гьамциб аязнаъ лихуз шулин?
– Ляхин бихъри! АпІузна–апІуз – дажжирин малдиси…
– Фицийи кючейин ччвур?
– Яваш конивертдик лигуза… Новосибирск, Артилерийская, 27.
– …
– Что спрашиваешь, возми такси, езжай…
– Денег нет!
– Не бывает так, что у Вас денег нет… у Кавказцев…
– …
– Тоже мне…
– …
– Я ба–а–ай! Ткьарис ихь фикьан хъялдию… Москвайиъ служит гъахьунза – чвйирси вуйча… Воронеждиъ фрезеровщикди гъурхунза – саб хизанси вуйча… Душваъ заводдиъ гъилихунза – йиз халси вуйиз. Ряжявяли–халурин Руслан гьамусра гьадушваъ, квартирара получит дапІну, лихури ами… Лихуз гъягъюри шуйча Тюменьдиз, БАМ–диинна, Казахистандиз, Байканурдиинна – наана гъушишира жвуван йишвси шуйи… Россия фтиз илтІикІура–а–а–а!
– Коммунизма ккудубкІну…
– Гьаму учву, коммунистари, ккидипуб ву сарун…
– Узу гъапундайин: жарариин алапІуз…
– Хъа гьаци дарин? Магьа йиз маш… гъябтІ…
– Уву телевизуриз лигури шулдухьидива…
– Хъа уву лигдарва?
– Лигурза, хъа узуз душв’ан учвуз деребхьруб ебхьури шулзуз…
– Ву– ву! Гьацир касра вува: даркІруб ебхьрур – дярябкъруб рябкърур!
– …

***
– Мурарин хулаъ…
– Айибси дар…
– Хъумпар апІурашра фужкІа удучІвурадарда…
– Тимка–а–а–а!.. Нааничв, Тимка, адаш?
– В Набережных Челнах!
– Дада?
– На рынке!
– Тельман?
– В школе!
– Дуллах?
– В общежитии!
– А ты?
– Я – утренная смена!
– Швнубпи класс?
– Третый!
– Учу хулазди гъитдуна?
– Как желаете…
– Ты знаешь, кто мы?
– Мамина старший брат и Марии муж…
– Ни Мария, а Марьят!
– Какая разница, все ровно мамина средняя сестра!
– ГьипІуди аьгъявус?
– Кассеты, фотографии смотрю, иногда мама рассказывает…
– Яракку жвуваз гъуннуарин нугъатниинди гъапишра гъавриъ ахъруда…
– Это мамин язык!
– А атцовский…
– К чему ты эта спрашиваешь, притом с плохим произнощением. На такой вопрос нет у меня ответа…
– Я ба–ай, я Сеиди–и–и! ГьапІдикІана–а?! Фу хьибдикІана–а?!
– Вундеркинд!
– Я так научен…
– Узу ич хулаз гъушза, Сеид. – Залумхандихьди му балин жавабари, гъюнаригъ кІул гъюбччвну, кьяляхъ хътІурччвуз мажбур...

***
– …
– Закур–серид гъюрза дупну душнайир ву гьа.
– …
– Дугъуна армян бали КамАЗ–ар хъаъри, масу тувра...
– …
– Думура узухъди базариин алйи.
– …
– Идрисли, тувну пул каъну, зачетарихъна гъюбси, магьа гатІабхьну: убхуз ккундариз – лихуз…  кІури…
– …?
– УьлкІери?
– …?
– Хъа сарун гьапІру? Хайир кайишвар вари дидисна… Стройкйир дерккна, грузчикар гьяхьна, хутІлар ккеркна, гьюкумат ккебехъна! Кесп кайидариз – учитларизна духтрариз, саб гьялкьан кади бихъуру… – магьа, гьамцибу мушайишварин гьял, аьхю адаш.
– Наши думу? Ахъли минди гъидарин, Рейгьанат?
– Гьаммус телефон апІидиза…
– Пагь, Рейгьан, му яв Тимкайиз аьгъю чІал!
– Тельманди вердиш апІурайиру…
– ЧІал гъитархьа, хъа мугъу мушвайишварикан апІрудар! Цаларикантина гъягъюру, паталокарикк жаргъуру…
– Чердакдикк гьаз ккучІвунва, нягьякь?
– Я риш бицІириз фици хъжагъурува?
– БицІирин думу, швушв хуз хъуркьрайи аьхю жви!
– Я не лазил…
– Чпин классдиан Евгения–ханумра кадагънадарин!.. Гьаз аьлхъюрава, Залумхан–халу?
– Узу, чердакдикк ккучІвну гъапундайзаки?
– …?
– Паталокарикк жаргъуру гъапиган, люстрайикан тамашйир апІуру, лепучкйир ккарсру–ккадасуру…
– Вуна, бяй!?
– Мукучан, балик! Дугъу учуз чайра гьивунчуз…
– Вуна, бай?
– Видикра адапІунчуз…
– Вуна, жан бай?
– Тамашйирин кьяляхъ пылесоситра…
– Вуна, йиз бай?
– ЧІюрхярра гатІахьну…
– Жан, ба–а–ай! – … (Дадайи хабахъ хъау.)

***
– …
– Узуз душваъ урхуз ккундариз!
– …?
– Узуз бизнес апІуз ккундузуз!
– АпІин… Фукьан пул уч гъапІунва, Дуллагь?
– ГъапІуб гъубздар, Залумхан–халу. Жвуллишраринди апІуз шлуб адар…
– Мушвариъ гъузидара, яв хулаз гъарах! Шив бицІидар ккилигуравуз!
– ФужкІара ккундарзуз!
– Шивра?
– Шивра!
– БицІидарра?
– …!
– Дадара?
– …!
– Адашра?
– …!
– Узура?
– …!
– Рейгьанатра?
– …!
– Замулханра?
– …!
– Идрисра?
– …!
– Имбударигъян жарари думу гьаз ккундувуз?
– …!
– Фу обещать дапІнавуз?
– Гизаф пул кайи гъуллугъ!
– Фила?
– Фу фила? Обещанияйин гаф дарш обещанияйин тамам?
– Мура, тмура?
– Му – иститутдик кучІвруган…
– Тму?
– Тму–у–у–у… хьуд йис гъубшган.
– Тму, аьхюадаш – ккудубкІиган!
– Хъа хьуд йислан ккудубкІурадарин?
– КкудубкІиган, ебхьури айвуз, кку–дуб–кІи–га–а–а–ан–ган–ган!.. КкудубкІунна?
– КкудубкІидиза…
– Фила?
– Пул гъазанмиш гъапІган…
– Пул фила гъазанмиш апІурва?
– Пул кайи гъуллугъниин дугъужвган!
– Фила дугъужвурва?
– Идрис–халури дерккган!
– Думу уву дерккуз буржлу вуйин?
– Хъа–а–а! Дугъу узуз гаф тувназуз!
– Хъа, яв терефнаан уву гьапІну ккунду?
– Вахт хьайиз ккилигури гъузну ккунду!
– Уву дарсар дурухди, кутІуккнади фици шулив? Жафа дизигну ккундиян?
– Жафа зигурайин швушв хруган? Жафа гъизигишра–дизригишра вахт чан–чаз гъюрайиб ву, ва гьадмуган швушвра хуру. Увуз ккунш урх–мухан, гъуллугъинра чан вахт а!
– Дици вуш, институтар гьаз ву?
– Мялимариз гъуллугъар хьуз – му саб, кьюб кІурубсана, касибарин баяризкьана урхуз даккниб, арда узу хъугъурин девлетлуйирин баяри дурхну институтар ккудукІуру, кІури! Дурар вари гъуллугъарихь хьа, аьхир! Вахт хьубси гъуллугъарихь шулу дурар…
– «Губа не дура» – дайин бай, Сеид, урсари кІуруб?
– Урсар–мурсар аьгъдарзуз, закур Дуллугъ, гъулаз чан хизандихьна гъягъиди…
– Гъуллугъарикан улхури мугъканра Дуллугъ гъахьиривки, аьхюадаш?
– Гьавайиан улхурайи Дуллагьди му деллу апІурайиганси ву… Мумкину му гьарзакарра хьуз, му жигьиларин гъавриъ ахъуз ккунди…
– Хъа узу дюз кІурадарин, Залумхан–халу?
– Я бай, уву апІру гафариин фикир апІури шулна? Наанив логика? Наанив трезвый ум?
Наанив выводар? Наанив последовательность? Наанив отчет–расчет? В конце–концов, наанив самостоятельность и независимость? Шлихъ–вуш йирфар хъирчну ляхнар апІруб вуян?
– Хъа учвура, магьа йирфар хъирчну дуфнадарнучва? – му саб, кьюб кІуруб, мушваъ кепкериз айи спиртдихъ учву гьамус фукьан пул чІур дапІначва? Магьа ичв, институтар гъурхдарин, бизнес!
– Сарун кІуруб аминив, Сеид! Ляхлаъ адарва гьа!
– ЧІякъри жагвтІан, му ражари, мугъан ушв аьхюди ву! Чан гъарахри! Закуриз, Рейгьанат, му чан рякътІин гьязур апІин!
– Чав чан хизан гатІабхьну дуфну, гьамус узу мушв’ан утІуккура… Гуж вуйирин заманаян дарш?!
– …!

***
– Магьа, Залумхан.
– Му фу вуяв?
– Сберкнижка.
– Облигацияр гьюдюхюрна?
– Гьюдюдюхди гьапІза мурарикан? Хизан гашу йибкІури дебккну, 10 агъзур удубчІвуриз кІури уч апІури, я удубчІвуб гъабхьдар, я – ктабгъу мянфяаьт. Зат мидарди чІур хьайиз, кепкериз вушра илтІикІну книжкайиъ дивунза. Как раз гьам сяаьт 10 агъзур процент годовыхра ву.
– Наан дивунва?
– Хъа гьаму Новосибирскдиъ.
– Каммерческийиъ?
– Коммерческийириин хъугъвал апІуз шулин? Сбербанкдиъ гьадмукьан процентар даршул?
– Ву кІуразавуз. Во всяком случае, гьаци вуйич гъапну.
– Облигациярихъ фукьан пул гъабхьунвуз?
– Агъзур манат! Вари дивунза. Срачный вкладдиъ! Эгер узу йицІуд йисан ададабгъри гъитиш, гьисаб гъапІунза, 100 миллион манат шулиз.
– Тадабхъур! Гьюкумат гьадмукьан гьудубгна? Дид’ин хъугъвал апІуз хай шулин?
– Гьамус рябкъидивуз…
– Рябкъидизуз, рябкъидивуз! Чекарикан гьапІнийи дурари: гьарсаб чек кьюб Волга вуйич кІури халкьдиз тІубаригъян улупну!
– Узу йиз ваучерар, Аьзизринна Анарин ликрихъ, как Детский целевой вклад вуди дивунза ва «Олби Дипломат» кІуру саб сертификатра гъадабгъунза.
– Хъа узу йиздарихъ «Нефть Алмаз Золото» акцияр гъадагъунза.
– Уву ужуйи гъапІунва
– …?
– Гьамус увуз, яв нафту гьаз вуш аьгъдарзуз, гъизиларна алмузар бегьемди тувдивуз… Саб алмзин тики узузкьана тув, гьеле учв фициб шулушкьана лигуза?
– Йиз «чемодниин» мяаьлхъян, яв – «Дипломатдиин»!

***
– …
– Ябай, учуз саб ляхин абг, даруган гьаз учу инжиг гъапІунва?
– Спиртдихъ тямягь гъабхьнийиз…
– …
– Рихшанд гафар мапІан аман чве, пажнах, дарш татаркияринубдикан гьубкІундарнуз?!
– Я бай фициб кьукь шулу…
– Фукьан кчвубхури шулва ресторанариъ?
– Йиз гьисаб апІури аьдат дариз. Пачкйирди тувру, гьадрар ккудукІайиз апІин кефер… ТІурччвури, ккалакьури гъюру, заанишваригъянсина гъядатну хил плавкайикк варж доллардин кІаж ккивурва, кІвакан хюл ктатиганси шулвуз!.. Гьала убзала!
– ЧІяаьну, чІяаьну! Кьадри кІуруб ужу мутму…
– ФукІа дярябкъдар, пул гьисаб дапІну жибдиъ мииванай… утІуркк гьала, Залумдин баж Залум, гьатму сижар–ага ухьу айишв’ан… чІур гъабхьишра, гъудубгишра дерд шулдар! Пачккйир жибдиъ учІвру–удучІвуру… хъа пул гъудубгур дарза…
– Ябай, учуз саб ляхин абг…
– Ичв ляхин гьаз вуйичв? Узу учвуз гьаци… пул тувраза… ичв спиртдихъ.
– Учуз гьаци яв пул ккундарчуз, хъа ич спирт учу масу туварча…
– Гъит, гъит, хул’ан спирт наантина гъябгъидар, сижар–мижар–ага…
– Вай–ва–а–а, дяргъюрин–хъа! Учу бизнес апІуз дуфнайидар…
– Минди дус, яв креслойиин дус кІуразавуз…Узу ухьуз душну урса… гъачай гъуш–хьа са–у–найиз!.. Яваш гьала, Дуллагь гъулаз гьаз утІурккунва… телохранитель… йиз?.. Узу гьамус гьапІру… Уву гъарах, думу гьаъ!..
– Сарун мугъан даллай спирт ккудубкІайиз ккудубкІруб дар…
– Далалай, далалай, далдабидан далдадай, далдайикк дерд адапІуз даккнир адар, даккнир адар яр, даккнир адар, даккнир адар яр…
– Вуш гъарахай! Учвуз гъач кІура…
– Гъудужв, пажнах Залум бай Залум, далда ваъ – «Далидайиз»…
– Мурарин мяълийирра фицдар шулин, тІюргъярин гъямпІарин, чписдаруда!
– Дахъ, аьхюадаш, уву яв, ахнар ккирчнайиз: уву раскладушкайиин. Мурар гвачІиндиз ахидар. Гъаахиш, гьатІабццнайи дивандиинди улдугъур чпи, абцІайна хъюпай!

***
– …
– Му Новосибирскдиъ ухьуз бихъруб адар. Накь Идрислин дуст, саб совхоздин директорихьнара гъушунча, хьадукра, ветврачдиз саб хал кабтІуз ккундазуз, кІур, ккундуш гьадму ляхин гьадмуган туварза. Мугъаз узу гьатму, карснайи ***ир ктарсайиз ккилибгурайи ху вуйин, ху ***ин бализ ***из!
– Узура ЖКХ–йиз гъушунза, аьхирки, гизафишвариз душну миж ктабтІур, йифаркьана марцц апІури гъузархьа кІури, мушваъра, прописка адаричв кІури, ухьу кІарудар вуйиб агъяди, багьнийир ктагъуз хъюгъну. Магьа, фу апІуруш апІин, гьамцдар къарагун инсанариккан!
– Директори, лесопавалдиз гьаз гъягъдарчва, кІур.
– Дицибра айиб вуйин, язна Залум?
– Хъа, узу фукьан гъилихнуш аьгъяйвуз Тайгайиъ! Гъач гьадина гъягъюхьа?
– Душвайишв наан а?
– Хъа севердиъ Тюменериъ?
– Фицибу думу ляхин? Узхьан апІуз шлуб вуян?
– Хъа бай!
– Гьаму аязнаккди?
– Хъа думу аязнаккди дарди апІузра шлуб дарда!
– Фици?
– Мани гъабшиш, тракторарихьан Тайгайиъ лихуз шулдар. Душвайишвар почти болотистый йишвар ву. Хъа машккара – дифран кьюкьси алабхьурвуин!
– ГьапІну ккунду ухьу?
– Бензопилойихьди гьарар аьлдяхюб
– Гьа–а–а–а! Вуш гъушхьа.
– Закур!
– Закур.



35. Нижневартовск

– …
– Гъадагъурушра билетар Нижневартовскдизкьан гъадагъурхьа.
– Гъадагъархьа. Душваъ ляхин дибрихъуз гьич мумкин дар...
– …?
– Милин нафтлин буругъар, тлин Тайга! Гьай, саб фу–вушра апІруб– дарапІруб дибрихъри гъудрубзур, белки! Яваш гьеле, Нижневартовск гъапнийна? Хъа ич Аьрабхан адарин душваъ.
– …?
– Мухлисайин гъардаш.
– Хъа Кострамайиъ айир дайин думу?
– Кострамайиъ имдар, гьамус гъулаъ хулар дапІну яшамиш шула, Заан Яракк дарсар киври.
– Гьа, думу аьгъязуз – Гьясанбег. Хъа Аьрабхан кІурур…
– Уву гьарган гъюргри шулва. Узухъ хьур сижар–ага хъазухъ: сабпир – Гьясанбег, увуз аьгъявуз; кьюрпир – Мирзахан, думу Волгограддин Суровикинойиъ кьандириз имийи, гьамус Дербентдиъ, Аэропортнаъ гъадабгъну саб дачара, заан базариин, хъюхъниз йивури тІуб дахъна; шубубпир – Аьрабхан, сибирдиъ айи, гьамус ухьу улукьру; юкьурпир – Эльбрус.
– Эльбрус аьгъязуз, гьяйвнар хъайир!
– Гьамус Эльбрусдира хулар дапІну гъулаъ яшамиш шула; хьубпир – Гъурбан, думу Ивановориъ а. Фукьан вахт вуйич, дугъан дяргъюри…
– Думунурра аьгъюр дарзуз. Дурар жвартІ ву, уву Аьрабхандикан кидибт.
– Думу гъул’ан гъушхъантина гъафир дар.
– Хъа дугъан адрес аьгъдарди.
– Хъуркьхьа, хъа саб ужу шлуб апІархьа…
– А яв, Аллагьдиз ибкрияв – магьа ухьуз Идрислихьси, дергру йишвра…
– Сарун фици кІурийва!
– Жвуван адми наанушра ади хьуб фукьан ужуб…
– …

***
– …
– Гъубгъган учву, пажнахар, ушвниз гъафиб фу–вушра удубзури, бицІидар, дишагьлийир хьа– хьтар, ичв эйвал апІуб читин вуки, бай?!
– Гъубгъиган вари гьаци дарин?
– Вадар, магьа узу!?
– Уву пиян мегьел гъахьундарва. Дархьуз, ликриин дугъужвуз даршиди гъахьунза Рассветдиъ айиган.
– ЛиктІин дугъужвуз даршлуб, сабан пиянвал дар.
– Хъа фу ву?
– Пиянвал, жвуву фу кІураш–кІурадарш аьгъю даршлубдиз кІуру.
– А–а–а! Дици вуш узу зат пиян гъахьир дар сарун?
– Дара, я хьузра хьидара, гьаз гъапиш, уву амрихъан хътахъайиз убгъуз шулдарвухьан, амрихъан хътахъайиз ктІуршвури шулва. Ахурва. Хъа учу, кутІуршвнашра убз, убз, кІури дийигънача.
– Ва–а–а, я Залумхан узуз дидкан аьгъ…
– Агъяди гьаз вуяв, гьацдар кфир тІулар! Пиянди айиган гъапІу гафарна ляхнар гьисабназ гъадагъну ккундар.
– Гьа, пиянди айиган дицдар гафар гьисабназ гъадагъну ккундар кІурава. Ибшри, хъа думу пиянискйирин ушвнилан гьарган чІуру гафар гьаз улдучІвуру, саб ражарикьана марцци гафар дарапІди.
– Ар думунуб узуз аьгъдарзуз.
– Гьа–а–а, вуйин, дурар ичв иблис тІулар вуйиб узу аьгъю гъапІурин?!
– Я сижар–ага, узуз фу кІурва, гьацдар аьгъяди ккундарзуз…
– Я бай, агъдрудар учву фукьан уччвуйи кІул’ан адаури шулукІана…
– КІул’ан адаъну гьапІнавуз…
– Именно узуз дарки! Наанакьан гъафну ухьу, Зорик?

***
– Гьан, нашияв, Аьрабхан?
– Ухьу Аьрабхандихьна гъафидар вуйинхъа, дарш лесоповалдиз? Аьрабхан кІваълан гьарх. КучІлар вуйиз – Аьрабхан мушвариъ адар.
– Адарш, адарич гьаз гъапундарва?! Гьамус гьапІру? Йишв наан адапІуру? Уву ухьу Новосибирскдиъ амиди гьаз гъапундарва! Хъа гьаму увухъди гъафи йиз ликар уьргъри!
– Зорик, Зорик! Уву апІурайи гафар дюздар вунив?
– Сифте уву дюзди гъапІнийиш, узура апІидиза!
– Гьа, узу дюз гъапундар, гьаддиз дилигну, гьамус увура дюз кІурадарва, дарин?
– Узу увусир, перде адрур дарза!
– Дара?
– Дарза!
– Гьамус кІваин апІин, Новосибирскдиъ амиди ихь гафар сифте ляхникан гъахьнийин, дарш Аьрабхандикан?
– Хъа ляхникан!
– Ухьу гьаз гъафидар вуйи мина?
– Тайгайиз гъягъюз!
– Гъач гъушхьа!
– Гъушхьа!..

***
– …
– Если в течении дня, член нашей бригады не приедет, то будьте готовы, мы вас заберем на лесоповал…
– Откуда он должен приехать?
– Из Украины. Но, смотрите, у нас для вас одна вахта – испытательный срок!
– Вахта – это сколько?
– Сорок пять суток! Согласны?
– Куда деться?
– …будьте работать сучкорезами…
– Дуфну даккнийда…Дуфну дакк…
– Фу вуяв, Зорик, кьулгьу улухури!
– Думу дарфиш ихь ляхнар фукьан ужу шулуш аьгъяйвуз! Саб сезондиъ гъилихиш, Хулар гъадагъуз пул уч апІуз шулухьхьан…
– Гуп – нирлан ултІурччвиган! Тумгьа сар аьхю сумккара хьади гъюра…
– Тму даришри гьа!
– …
– Как!..
– Вот так! Извините, ребята! Ищите, может Господь Бог вам даст, если это Ему угодно.
– Тумгьа, кьулгьу улхурайир – гьатму, уву узуз пуз!
– Гъилигу гьялариан, дугъануб заан ву.
…
– Мура дюз…
– Гъач, дугъружвди Сургутдиз гъягъидихьа, Сеид?
– ФукІа бихъур, кІурна?
…
– Мушваъра…
– Мегиондиз гъягъидихьа...
– Фужарди, Зорик?
– ЛукІардикьана!
– Гьацисикьан гъабхьнийиш, кІураза!..
…
– Магь, увуз!
– ГьапІхьа, Зорик?
– Гостиница…
– Пул?
– Ва–а–а, я бай пул хьамдарзухь!
– Узухьра…
– Хъа навш’яв?
– Таксйириз, кафйириз…
– КучІлар мапІан! Идрисли тувуб?..
– Билетар гъадагъуб гьапІруб вуйи? Магьа сакьюдар кепкертІан хъимдар…
– Свердловскдизкьан гьуркІурин?
– Уьл ипІдарш…
– ИпІидархьа…
– Гаш хьибдарин?
– Артухъ гафар апІури гъабхьиш, хьибди, Сеид!
– Гьамус, хъана Нижневартовскдиз гъярайин?
– Тюменьдиз фунуб вокзликан гъягъюхьа?
– Мегиондин! Сургутдин!
– Мушвариъ рукьан рякъюн вокзал НижневартовскдиътІан адар.
– Даршул?.. Мушвайишвриин гьяйранкьана шуладардува, Сеид?
– Фтиин, гьаму лизи тепйириин? Ихь гал’ин? Шиш– тепейиин, Шур– дерейиин? Ихьдар – ригъди дургнайидар, мурариндар – лизишну ккаънайидар!
– Уву мина хьадну гъач, фукьан уччвуди вуш! Дюз гъапиш камарари гьял апІуру.
– Даш гали камарари карк ктатуру?
…
– Тюменьдиз билетар, адар, кІур.
– Ихь Тюменьдиз гьаз ву? Свердловскдиз гъадагъ!
– Тюменьдиз адруб, дина наънан шулу?
– Аман ву гьа! Хъа фила шулу, кІур?
– Закур хябяхъган… Уву гьаз гьерхрадарва: мушваъ гьирна– хябяхъ айиб вуйин кІури?
– Гьир–хябяхъ адрушв шулин?
– Хъа магьа шули – фикир тувунна?
– Гьа–а–а!
– «Гьа–а–а!» – увузра!
– Шубуб вазли йишв шулдар кІури сяътар гъузра, аьхир?
– Гъузра…
– Вуш, закурсана ухьхьан ляхнихъ дицуз шулухьхьанки?!
– Пул?
– Ликри!
– Гьиринган лиггун. Ухьуз кІул кивуз шлушвкьан абг гьамшваъ!..
– Яваша, именно Свердловскдиз гьаз?
– Душваъ ич гъула бай яшамиш шулаяч.
– Фуж?.. КучІларушулив гьа, Зорик?
– Увуси?
– Узу кучІлар кайир вуян?
– Ва–а–аъ! Пайгъамбрик даршул!
– Фила гъапІунвуз?
– Фила, фила? Фил эла! «Ич Аьрабхан, ич Аьрабхан!»
– Гьа–а–а!
– «А–а–а–а!» – увузра!


36. Барак

– Сабахайрар, бомж!
– Батихайрар, царь!
– СацІибкьана гъаахунна, бомж!
– Ав, ичв картари ахуз гъитарчва, ппарччгьари! Идарйир хътІякьну, гъушхьа!
– Сикинди гъузрадардува, царь, чІурар кайи качси!
– Ниццар кахьназук!
– Бомж – узу, ниццар – увук, пачагь, – му фици шул!?
– Наана гъягъюрава?
– Хъа ихь йикьрар фицдар вуйи?
– …
– Хъа узу гьапІра?
– Бюрйир–мюрйириз гъярава.
– Ляхин абгурайидар хъа наана гъягъюр?
– Заводар–фабрикариз…
– Колхозар–совхозариз…
– Ав, ав, гьацдар йишвариз…
– Белки гьашв’ан направления тувур. СацІиб дийигъ, Зорик, узу душну гьирхну...
– …
– Та–а–ак, подождите, по другой картетеке проверим…Ага–а! Вот, вот: Ибрагимов Арабхан Аллахведиевич. Он?
– Он самый!
– …живет по Ханты– Мансыйской седьмой тупик третый барак.
– Как я вам благадарен!
– Работа такая наша!
– …
– Гъушхьа, Зорик!
– Ляхин гъибихъуннуз?
– Суалар хъимирчан. Эъ!
– Хъа пул?
– Мишвау городской транспорт вари чІанадию…
– Хъугъуз шлуб дар…
– Эдеъруган аьгъю хьибдивуз...
– Я–я–я, Сеид, хьузра ву гьа! Узу наана духну дитнава, «скваречникаригъ»?
– Рази дарна? Ургубпи тупик абг… швнубпуб ву гьатму…
– …
– Мурарин хуларра фукьан ярхла–ярхлади хьтарин…
– Пажаробезопасность!
– Действительно, Зорик!
– Му чпин офис вуян? Саб ЗИЛ–ра хъа… Му идарайин ччвуркьана ктарда…
– Гъач, гъач, Зорик… Саламалейкум учвуз!..
– Ва–а–а–а!!! Се–е–е–ид–халу–у–у–у!!! Уву наънан…
– Узу ненццарин чумдиккан!..
– Фици–и–и гъафунчва–а–а?..
– Нартариъди… миршар ккайи…
– …
– Му ичв язна, учв вари – кучІларин гъугъмик!
– Фила, наан кучІлар гъапІунвуз, гьеле йип?
– Аьрабхан мушваъ адарич кІурадайна?!
– Ва–а–а! Яв маш фтикан ктапІуб вукІана, Зорик! Нижневартовскдиъ Аьрабхан аяч, гъапиган узукди элегнадайна, кучІлар гьаз гъапІунва кІури? Хъа магьа ади! Му кучІлар вуйинхъа?
– Хъа уву, ухьу мина гъафиган, адарич гъапундайна? Му кучІал дарин?
– Ваъ, мидиз кучІал даркІур! Харжи гъабхьнин–хъа ухьуз? Хъа эгер, Аьрабхан ухьуз гъидихъундайиш? Гьеле сацІиб фикир апІин! Мициб дюшюшназ вынужденная страховка кІур. СифтетІан, узу увуз аяч пну ккундайи – му йиз гъалатІ гъабхьну!
– Мурариз, гьамина дуфну уч’ин улдурукьди гъягъюз ккунди айчвуз?..
– …аьхирки магьа гьаминди адахъунча, Аьрабхан, Умайсат.
– Аьжаб алабхъунчвуин!.. Узу, Ум, сарун, лисхъан ляхниз гъягъидарза, телефон гатІабхь. Звякни!
– Я, Аьрабхан, мурар зиълан гъилигган жакьвариз кадаънайи мукьарси, бицІиди рякъюри, айитІишвар фукьан аьхюди ву?
– Мицдар хулар манидар, Залумхан–халу, компактныйдар, лазимсуз артухъ йишв айидар дар – мурариз гьаддиз баракарра кІуру.
– Гьаддиз даршул?
– Увуз аънан аьгъявуз, Сеид–халу, зат мушвайишвариз дарфириз?
– Магьа дуфну! Гъафир дишла музейиз гъушунза.
– Ич мушваъ яшамиш шули йицІуд йистІан артухъ шулайич, мегьел учуз душвайишв наан хьашкьана аьгъдарчуз.
– Вуйин!
– Мугъа–а–аз, Сеид–халу–у–у, чан машиндихьан фукІара рябкъюри шулда–а–ар!
– Гьамкьан аязнахь, учвра чІат айи машин, фици заводит апІури шулва, Аьрабхан? Узу гъуштІин ляхин апІури имиди, кьюрдну хьубдиланзина минус ади гъабшиш, машинар заводит апІуз даршиди дахьну шуйич, хъа мушваъ, йишвну ягъчІвурдихьна удубчІвурира шул – мюгьталуза!
– ДупнутІан, гвачІинган рябкъидивуз, эгер уву ухди гъудужвиш.
– Ичв гафар – хъа… Гъушхьа, Аьрабхан!
– Учу, Залумхан–халу гъягъидича, уву хулаъ гъуз.
– Гьамциб аьхълушнаъди йиз урубгнадардийиз! Ляхин дарабгди хулаз мягъянай!
– Есть шеф!
…
– Я бай таксириъ эуз узухь пул хьамдарзухь.
– Гьа эъ, усал гафар мапІан, Сеид–халу!
– Учву дюз гафариз – усал гафар, кІури шулнучва?
– Яв, пул хьтрувализ, кІурадарза, хьашра, уву, узухьна дуфнайи хялижвуву, таксийиз пул тувбакан кІураза!
– Аьйибнан ляхину сарун?
– Нинадо утрировать, Сеид–халу!
– Есть шеф!
…
– Мурарира, Сеид–халу, ляхин адарич, кІур… В геолого– разведовательное управление, пожалуйста!
– …
– …в «Сибнефть»!..
– …
– …лесхоз…
– …
– …рыбкомбинат…
– …
– …и еще, в горисполком отвезите, пожалуйста!
– В гориспомкоме что будем делать?
– Чем черт не шутит, а вдруг…
– Попросимся в начальники что ли?
– А что, мы хуже чем тамошные конторские «крысы»?
– Да ну, Аьрабхан, это не вереятно!.. А что с Зориком буду делать?..
– И для Зорика работу найдем… В строй отдел глянем…
– …

***
– …
– Залумхан–халури лигуз ккундузуз кІурадайин, фици заводить апІуруш?
– Гьадмукьан дурубгъийи! Думу гьамус лисуз гъудужвдар! Гьамусяаьтди фукьан ашул, Аьрабхан?
– Тумгьа, лиг, термометр – тамбурдик! Дилигишра кІарзавуз – тридцать три градуса!
– Почти гьаци ву. Фици аьгъю гъабхьунвуз?
– ЗИЛ–дин лобовой стеклойиз гъилигубси, кІурза.
– Аьжаб ориентир вуяв?!
– ЙицІуд йисан, йигъан–йигъан улихь хьади, гьадмура аьгъю дарапІди гьапІра узу! – Аьрабханди улдариз кьюб хъум–хъум гъапІу ва улдарин дарчарикканмина дизигнайи ккуру шлангдианмина убцру шид гъафи.
– Му фу аьламат гъабхьи! «Сим, сим открой дверьсиб» гъабхьиявки, Аьрабхан? Гьяйиф Зорикдиз дярябкъри гъубзуб!
Двигательдин картердихьинди паяльная лампайин цІа дебккну Аьрабханди, самосвалин капот за дапІну, убхьурайи шид, радиаториантина чІатинди удубзуз гъиту, хъасин, двигателиантина гьаци гъапІу. Хьуб минутдиз машин гьязур гъабхьи: саб илтІибкІаъ худ кубчІу ва, улдарик сабан кучубси шид хътабтІу, шланг айитІинди гъизибгу. Гьамус Сеидуллагь, мурарин му «тІилисимдин» дишла гъавриъ гъахьи.
– Убцру шид батарйирихъан хътубзруган…
– Батарйирихъан дариз. Горячоводопровод дизигнайич. МичІли шид колодецдин хури шулча.
– Барак вушра, мушваъ фукьан ужуйи вуячв!
– Трехкомнатка туври кьабул гъапІундарза, узуз йиз гьамшваъ ккундузуз кІури. Машин дебккуз йишв хътайи. Хъайишра убцру шид наънан апІурва! Лифт, подъезд, лестничная клетка – мурар узхьан аьгь апІуз шлу мутмйир дар, Сеид–халу! Гьамус, гъач, чай убгъуз гъягъидихьа.
– Хъа машин ктІутІубшвди?
– Думу сарун, миржиб сяаьтналан, дуфну чан гьамшвахь дебккигантІан ктІубшвруб дариз!
…
– Я ба–а–ай, узкан гьапІунчва? …!
– Уву нач шлу бирк вуна, Зорьян?.. Чвукк яв ву кІури алаф жарарин вуйи…
– Гьава, Сеид–халу, гьацира нач кайириз, имбубсан начар маккаан! Увуз аьгъяш, узу Залумхан–халурихъанди вуза гьа…
– Я ба–а–ай, узу узкан гьапІну?..
– Гьа–а–а, ари гьамус дюз гъапира…
– Фици?
– Сифте, «узкан гьапІунчва», гъапнийва, хъа гьамус «узу узкан гьапІну» гъапунва. Яваш–явашди аькьюллу шулава–гьа!
– Ушвниан утІурччвру гафариз гьадмукьан уччвуйи фикир тувурин?
– Хъа гафналанмина шулайидар дарин вари ляхнарра!.. Увуз, Зорик, гьацІра гъябкъюндарвуз…
– Фу? Узу ккаънамиди гьапІунчва?
– Хъа гвачІинган фу дябкъну ккундийвуз?
– Гъавриъ шуладарза…
– Аязахь машин заво…
– Гьа–а–а, хъа гьаз узу хъергундарва, Сеид? Арда гьамци шулин?
– Дюнья ккадабхъу – гвачІин шули амдар!
– Амдар, амдар! Хъа уву дайна мушвариъ шубуб вазлилантІан…
– Гьай гаву авдал! Вуш, Аьрабхан, увура сарун гвачІин дархьиди ляхниз мягъян!..
…
– Барак, барак дупну гъядауйва мурарин хулар, магьа благоустроенная трехкомнатная квартиратІан зина вуди!
– Хьузра ву! Хъа сабсана, Зорик, урсари кІуруганси: своя рубашка ближе к своему телу!
– Уву урсари кІуруси гьаз кІурува, табасаранариси даркІури?
– Я кас уву кІуруси ибшри: гьарсариз – чаз балгруб: вазуз – йишв, Залумхандиз – андатрайин бачукІ, даждиз – къянч…
– Кьюлаз – гату, Сеидуллагьдиз – Мухлисайин алдабшву йирси жигетдикан дубгънайи михинги шарф, гамшиз – бядяхъ, пеэриз – демег…
– Во–во!.. Гьаму шарф дайиш, Залумхан, узу кциркъуйи…
…
– Я, Умайсат, фйир апІурава! Гьамлантина шекрер шулин?
– Хъа бицІидариз ипІруб адариди гъитуб – му фици шулу?
– Вушра, гьиидардиси вузуз…
– Кьял’инди гъабхурадардува, кас.
– Увуз тувриб бис сарун, Сеид–халу. Му кьискьис ву кІурадайин?..
– Шлиз кьис–кьис духьну ккунду–у–у, шлиз – хъибтну хил!
– Шлиз – кис-кис…, шлиз – пис-пис!
– Яв, Аьрабха–а–ан, хътІерццуб дюз дари–и–ив! – Хърифури гафар апІрур вуйи му Думурхьил марцци риш.
– …


37. Свердловск

– …?
– Сарун Свердловскдизди гьаз гъягъюхьа, Зорик?
– Сарун дурушишра шулу, хъа вушра… ухьу Россияйиз гьаз дуфнайидар вуш, хиларигъ сацІиб пул гъибшну кІури, кІваълан гьапІну ккундар.
– Есть, шеф!
– Узу, Сеид, яв сижар–агайиин гъах гъахьиза!
– Гьадмукьан ул ктипруб фу гъапІунвуз дугъу?
– Мугъкан «ктидипу ул», сарун шликан, йиз пажнахрикан, ктипуза?! Арда, мавай учвуз Сахалиндизкьан пулра, йицІицІуб кила шекерра тувну рякъюъ ухьу шли аъну? Шлихьан удубкьру ляхин ву му!?
– Хъа айидарихьан варидарихьан!
– Ваъ, Сеидуллагь, айидарихьан ваъ, юкІв – рягьимлударихьан, кьадри кайидарихьан, жвуван хилариинди гъазанмиш гъапІу кепкин кьимат аьгъюдарихьан!
– Думу хьуз, дафтрин кьял’ан вуйи гьякь вуяв, Залумхан!
– Магьа, яв сижар–агайиз дилигну, ккун апІуз хай дару, фукІа дарапІу уву йиз улихь за духьнава – му яв бахт дарин!
– Прардува, Зорик, ичв, Свердловсдиъ айир фуж вуш?
– Ари гьаму увуси узура, йишв’инна хъуркьайиз чІалкьан пидарза. Белки думу ухьуз дидрихъур, хулаъ адарди шул, яни, узу увуз кучІлар гъапІу мисал апІин, Свердловскдиъ фужкІа адарич.
– Дици вуш, ухьу дина гьаз гъяра?
– Ляхин абгуз? Мисари узу гьадушваъ лихури гъахьунза, белки, ухьуз, йиз таниш баярилантина, бихъур.
– Аяв, зина ебхьрияв! Бихъур–бихъур, Амин!.. Нет, нет, девушка, мы чай не пьем, если только бесплатный!
– Бесплатный в мышеловке!..
– Почему курите около мусарки?
– А где курить?
– Где, где… в тамбуре!
– Мы вообще–то не курим!
– А чего морочите мне голову?
– А чтобы подсказать другим, где место курилки в вагоне…
– Ну и ну! Пейте чай!
– Если только…
– Ну ладно, но только вам…
– Спосибо! Мы вам благодарны!
Зигар духьнайи Проводницайин машнагъян «дукІ гъядабхьу».

***
– Хъууркьхьа, Сеид!
– Швнубпи мертебайиъ а! Лифтнаъди гъягъюхьа?
– Либхунди адар. Юкьубпуб.
– Дина баладар…
– Наану мурарин званок? Гьа магьа…
– Кто там?
– Шагь хулаъ айин?
– Нету!
– Хъа, тгъу ракк гьаз абццрадар, Зорик?
– Кагда будит?
– Низнаю!
– Ччумгьа гъюра.
– УрчІарихъ гьаз дугъужвначва, Залумхан?
– Гъитрадарчу!
– СацІиб тинси гъуз. Гъачай.
– Ва–а–а, Залумхан уву вуваки! Йиз хиял, гьамшваригъ гъяйи бумжар ву кІури гъабхьнийиз гьа!
– Я бай, гьич сикинди гъитрадарчу, фукьан аш дурарра аьгъдарзуз. Мисари мукьан шулдайи.
– Хъа гьапІрудар ву дурар? Узуз Сеид, кІуриз, Ляхлаарин Мазнан бай.
– Мазан аьгъязуз, хъа уву?.. Я бай, лихуз гъюру, убгъуз хъюгъру, нягьякь ляхнар апІуру, гьаму урсаригъна совсем биябур дапІначу гьаму аварарина даргйири! Пагь мурарин гордость, я шлубра адар! Чпи сасарди вуйиган, дурарихъди гафар апІуз саб гьял хьнура шулу, хъа кьюр–шубуртІан зина уч гъашиш – звери, даже и хуже; звере, хоть дрессировать шулу.
– Абкъин, Селимат ипІруб!
– Фици гьял вуячв, Свердловскдин? Ляхнар агуз шулин, Шагь?
– Кьюрдну фу ляхнар шул кІурва? Пасудомойщицйир, уборшикар – магьа мурарин газтарик кайи объявленйир! Стройкйир дерккна… Пул туврадар сарун, гъилихишра. Гьеле ич кьюриддинуб ипІузна квартплатайин тувузтІан гьубкІри шулдар. Мушваъ ляхин абгуб гизаф читинди алабхъуру.
Залумханди чпин гъуландарихъди гафар апІурамиди, мурарин гъавриъ гъахьи Сеидуллагь, дубгъну чай, балкондихъинди удучІву ва улариз гъябкъюбдиин мюгьтал гъаши: гьаму урчІур мертебайин хулартІан ягъалди гьарарин уччву яркур фукьан ярхлаз вуш, успагьиди, утканди, марцциди, аьжаинди дийибгънайи.
– Ахъли гъузну, закур гъягъидичва, Залумхан? Пубси даршул, Волгограддиъ, йиз дустриинди улукьай!
– Я Шагь, вушра, лисун гъапІдар, шагьриз удучІвидихьа!?
– Йиз ляхниз гъягъидихьа…
– …
– Гальванический цехдиъ гальваникди.
– Му мициб фу пише…
– Воронежди заводдиъ гъилихунза кІурадайна? Гальванический цех адру завод шулин?
– Гизаф гафар дарапІди душваъ гьапІруш йип?
– Пидарзавуз, рябкъидивуз!
– Вуш гъушхьа… яв ляхниз…
– Гъушхьа…


38. Волгоград

– …
– Мамаев Кургандиз лигуз гъягъюхьа, Сеид?
– Душну гьапІрува? Ханжал гъябкъюндарнуз? Гюллйирна бомбар йивнайи уьру кирпчин ичІи цалар дяркъну гьаз вуяв? Саб панарамайиз гъилигиш, аьгъдариз, гьа думура думукьан дар! Гьацдариз лигуз дуфнайи адмийириин тамаша апІуз гъяруш аьгъдарзуз – мутІан кабалгруб сарун душв’ин алдар!
– Гьадрариз вушра…
– Ляхин абгуз Россияйиз дуфнайи Зорикдиз лигайчва, бульварарихъна гъягъюз ккунди! Нашияв Шагьрин Шагьаб?
– Шибдикк ккахъричав! Чан Шагьабра учвсур вушул сарун! Лавланган гъягъидихьа дугъахьна!..


39. Чяхир

– …
– Я халу, увуз йиз кабинайиъ рягьятди вунус?
– Гьамус такси наънан апІухьа ч’ччун бай?!
– Ичв хялужв’валар фици ккергъунчва, халу?
– Гали Шур–дерейиъ шуйча совхоздин укІар уршвури. Мурари СтичІна узу гьаъру чяхир хуз, йицІуб гъябгъру канистирра хьади. Гъярайириз, шид адру къанавдиъ зисди адабгъуз даршули, матІарулдиз гужар апІурайи сар кас алахъурзуз, гъюраризна цІурцІлариз чру укІаз дуфнайир. Узу, йиз вахтари, ургцІуцІур кила айи вахтари, саб шишал хюйин му кьючІакк, саб – тму, пешкасира дарди, кивайин гъахуйза вагъунар ичІи апІрури. Мушвахь хьур хьайишра матІарул батІриан адабгъуз даршлийи. Дубшвну абхьну гъубхча. Саризра турувру, чазди дапІнайи чяхрикан чІанади убзну, касдин бали Шур– дерейиз кьяляхъра гъахнийза. Гьаддихъантина думу – йиз, узу дугъан хялар гъахьича. Гьарган гьадгъахьнатІан чяхризра дурушди гъахьиза. Баяри чяхрин гизаф тярифарра апІуйи. Ари гъи ухьу гьадму тярифнан чяхриз Чахандихьна гъягъидихьа.
– Мажвглансина, дарш «КІарубдихъантина»?
– ИкибаштІан, багхьанди – Мажвглансина!
– Рякъярин гьял?..
– Трахтурдин рякъяр гьаз ву?
– Вуш гъушхьа, халу! Уву хъади хьурухъантина – цалканзина вушра!
– Цалканзинасиб йишвра ву гьаччуму КІарчагъ гъарзарра.
– Гьадрарикан, халу, саб фици–вуш, фила–вуш гъеебхьунзуз, гьадмукьан адлу гъарзар вуянхъа?
– Шлиз – адлу, шлиз – улиъ айи зазар!
– Деебхьну ккунириз хъпехъуз тямягь гъюруси ккебгъдува, халу?
– Му тереф, тму тереф ягъли гъарзар ву кІур, хьайир йивру рягъюз ухшарди, чиб–чпихьинди лакІ духьнайидар. КІан’ан бицІи нир гъябгъюра, кІур. Гьамусра гъарзариъ ккумарси йивну адмийирин кІарбар ими, кІур.
– ГьапІуз? ГьапІрудар?
– Ислам дин дивруган, мютІюгъ дархьи, гизафси табасаран халкь, гьадушвягъ гъяъну тІанкь гъапІну, кІур, гъарзарин исхъандира зиъхъандира аьрабари йишв–йигъ улиъ уьбхюри, удучІвуз гъидритди. Эгер шли ислам кьабул гъапІиш, думу деетури гъахьну, аммаки гьадушваъ уржу касиб яракъсуз халкьди сарира аьрабарин дин кьабул гъапІундар, кІур. Дурариз аку, лизи диндин агьлар кІури гъахьну.
– Думу фу дину дициб?
– ГьубкІну узузра аьгъдарзуз думу дициб фу вуш, хъа рябкъюрайиси акуб, лизиб вуш заъкануб вушул. Йиз гьацдар гьаз ву кІурава, жвуван хизанкьана дюбхну удудубкьрайишваъ?
– Хъа гъарзариъ ужнайи йирккар?
– КІарбар йипа!
– Я кас, гьадрар ишри! Фу разница а кІурава?
– КІурбар – инсандиндариз, йирккар гьяйванатдиндариз кІуру, кІур. Гаш’валиан гизаф адмийир гъийихну, кІур. Аьхирки, сар дирбаш табасаран дишагьлийи, имбударин зиин аьхювал хилиз дибисну, гъийихдарин кІурбар гъарзариъ уржри, жиниди, йишвну, удучІвну яркврариз гьергну гъушну, кІур. Хъасин дурар урсарин къушмарик ктикьну, кІур.
– Ва–а–а–а! Я халу, му касибариз варидариз гъизилин орденар тувну ккундийи. Дици вуш, думу гъарзар гирами гъарзар вуки, халу!
– Гирамидар хьуз, маллйири думу терефназди тутйир йивуру, кІур.
– Гьацдар иминхъа му дюньяйиъ?
– Имдарди хьуз, гьамус дурар йишв’ан–йишваз жинарси артухъ артухъ шуладарин – му аьхирзамандиккна ву!
– Гъач, халу, дина лигуз гъягъюхьа?
– Дюз гъапиш, узуз душвягъишв наан аш аьгъдарзуз. Гъушиш, ухьхьан, душну кьяляхъ гъюз хъуркьидар!

***
– Аьжаб ужур хялижв вуйив, халу! Магьа ухьуз шубуб бочка чяхир – му яв шул 600 литр – буржри тувунхьуз. Гъулаъ вари тувиш, сабдик шубубпи пай алдабхьурхьуз. КІарчкъар гьамкьуриян, халу?
– Мархьлиз, мархьлиз, Сеидуллагь! КІурбар айи гъарзарин терефнахъанди гъюра. Мици гъабшиш, ухьхьан му чІварчІвли батІур айи рякъярианзина гъягъиз хьибдар.
– Му ултІубччвну гъябгърубуда!
– УлтІубччвну гъябгърубди руг кьяши…
– Хъа наънади…
– Гьаму гравий алубси гъягъидихьа, сабишвахьинди дарш сабишвахьинди алдахъидихьа.
– КуркенттІанзина? Милицйири гъидисиш гьапІхьа?
– Узу хъайишвахъ гучІ адариз кІурадайна, бай?
– Гьюкумдихъди шлихьан зигуз шул!
– Гьюкум наан аяв! Шли хъапІраяв!
– Хъа вушра…
– Зуз лезги чІал чІидачни!
– Дици узузра аьгъязуз: гьаму кьюб тІубягъ дидисну, через форточку фурфур хьана!
– Гьамусра гьадму йиз аниктод кІваин илминив?
– Хъа гьадму анектоддихъди Яврури хуларра катІну ккудукІундайин, халу?
– Вуйи–гьа!



***
– Магьа лезгйири ухьу гъидисундарки, гьеле Сардаркентдиъ ГАИ– шникар алахьнушра! Сарун, милинзина гучІ имдар!
– Хъа Хивар?
– Хивар йиз адмийир вуйиз!
– Ибшри сарун.

***
– Гьамус гьапІру, халу? Минтар гъядухъ дийигъна!
– Уву фикир тутрувди яв хъапІну гъарах. Минди лигури гъабшиш, узу дурариз салам гатІабхьидиза.
– …деркк ага… Мушв фжжи абцІна!
– Йиз сумчриз вуйиз, юлдаш милиционер!
– Шумшри–и–и–из! Ага шумшир, гьамусжжига ухьу–у–у–у апІижжигьа–а–а–а! Документар улуп ага, тракториш?
– Магьа, бая, лиг ага, вари дюж’жжи…
– Уву ужжухъ мяехъетІержжан… Ма яв мурар! Чяхрин – документ, накладная?
– …!
– ИлжжибкІ трактор… РОВеЖЖейихьинжжи хъапІ!
– …!
– Шлиш кІура–а–а–а!.. Ебхьжжари–и–и–и!!!
– Я бай, я жжан бай, массан чви, гирами дуст…
– Я твой ни сфат ни свать… Эжжеай минжжи–и–и… За не подчинение должностному лицу…
– Гьадрари кІуруб апІин, халурин! Узу гьаммус душну милицца началник – Хиварин Замир хъади гъидиза. Беле думу йиз кайирра вуйиз…
…
– ТІапІ гьаму гьяяжжишжжи–и–и… УдучІв, шару мушв’а–а!

***
– Начальникди фу гъапунвуз?
– Деетуз кІул ккивдар.
– Ухьу гьапІруш аьгъяйвуз? Диш дапІну кьюридра Камилдихьна гъягъидихьа!
– Дугъахьнара гъушунза.
– …?
– Файда адар!
– …?
– Аьхюрари касибариз кІуру гафар фицдар шул кІурва: законсуз ляхнар мапІанай; гьацдарин кІуллан узухьинди мягъянай – гьашвхъантина гьацдар!
– Шлуб адарш, уву, халу, гъула гъарах!
– Гьамус, хябяхъган, гъябгърубра даршул. Ухьу йиз хялижвувахь гъуздихьа.
– Яв гьар гъулаъ хялар гьапІрударив?
– Улихьди гьаци вуйи, рягьятвализ!
– Гьамус дици гьаз дар?
– Нету нужди!
– Увуз му чІалра…
– Армияйиъ… Гуттин ттаг!.. Шнел, шнел…
– Ва– а! Я халу, узуз начар маккаан?!
– …Германияйиъ…
–…?
– Дрездендиъ!
– Хъа школайиъ урус чІал…
– Кивуйи… учитильницйир айи думуган…
– …?
– Хъа гьамус – урус чІалкьан гьубкІну аьгъдру учитлар!
– Немцер ихькьансикьан ужудар вуйин?
– Жараб дарапІри, немцерсисисикьан гъахьнийир мурар, сарун мас адайи, аьрабарин лукІарин!
– Аьрабарин гьаз, халу? Дурар мушвариъ адарда?
– Адар, хъа саб фила–вуш дурари ихь халкьарин арайиъ тІау кфир тІулари: папрусари, каламари, намусузвалари, закнар хътаърувалари, гьякимаризна маллйириз икрам апІувалари агъавал апІура!
– Узу яв гъавриъ ахърадарза!.. Увуз, дурари КІарчгъарин гъарзаригъ ухьу гъюржган хъялди айвуз дарш?
– Хъял зат дариз! Уву гъавриъ хъа ахъдива! Ахъубра читин дар! Фйир апІура ухькан, хтул!..
– Сабан дубхьнайиб адар…  Хъа тахсир ихь дарин, халу?
– Вай–гьа–рай! Саб ихь тахсиртІан дайиш фу–вушра апІуз шлуйи.
…

***
ГвачІинган, чан трактордихьна гъафи Сеидуллагьдиз дих дапІну «…Жжи, жжи» ГАИ–шникди, думу РОВД–йин гьяятдиан чан чяхрарра хьади гьарайниинди, хъирчри кьяляхъ аьжви гафарра, утІукку. Мина хъуркьу Маллааьгьмад халури дугъаз уччву гафар, яни, чав кІуруганси: «гьякимариз икрам» апІурайи.
– Пул тувунна, дарш, хтул?
– Наънан, гьапІруб!
– Чяхир вари имийин? – Гьамци гьерхубси, Хиванзина таблиинди улдучІвурайир дишла кьяляхъ лигуру ва…
Думурхьил ккитІибкІурухъан рукьан бацар ккитІнайи навесар тяди дирчну, трактор ктІубшву ва тормозар йивну–йивундар, халурилантина утІурччву. Дугъан кьяляхъди – кабинайиъ имбурра. Чав, Сеидуллагьди кадапІнайи саб самран прицепдин кьялхъян бортнахъ хъабхънайи гъагъи бочка… адабхъну… биргъурайи… Улихь – дубовая бочка, мидин кьяляхъ – Сеидуллагь, мугъан кьяляхъ – Маллааьгьмад, рякъ вуйибси гьарра–фигъан кІул’инди диргъурайи, ваъ, ваъ, жаргъурайи, ваъ, ваъ, Сеид бочкайихъан хъчІихурайи, зиихъ жвурнаккинди, биргъурайибдиз, илбицуз чарйир апІурайи. Илбицуру, кІикІал ккабхъайин, бочка, хъана чан–чаллан рякъизди гъюру. Чахьан дебккуз даршлуган, Сеидуллагьди хай кайи гъурдсиб гъван ккипру… Кипу гъван, дюбгъну саб кьул бочкайин айитІинди абхъру… Гьарай эллер!!! Чяхир утІубччуз хъюбгъру… Биргъура бизнес Сеидуллагьдин рякъяризди рубзури чяхирра…
– ХъичІих, халу, чкиди хъичІих! Ар гьан! Наконец–то! Дюбгънайишв зиинди апІурхьа… Ва–а–а! Му, сиягь хьуз ужуб, узу гъюбгъну кІури… Пробка гъяйишву гьа, халу! Гьамцикьан дубхьну гъубзбиин узу фукьан шад гъахьида! Гьич мич кимдардийиз!
– Вушра бегьем удубзубси ву!
– Думу гьича–а–а! Хъа уву хътайиш, халу… Гьамус аьгъю гъабхьизуз: уву ургцІу– цІур кью– кьюбди гъахури хьуб! Му фици ипхьа, халу?
– Душну, ижмиди хъибхьну борт, имбу бочкйириланра ул илбицну, хъапІну гьамина гъачивун?! ЕкІв хьанухь?
– Ич адашди кІуруганси, екІвна лапаткка хьтарди рякъяриъ учІвуз шулин!
– Ухьу мидигъна саб ужуб пробка ктапІидихьа…
– Узу гъушза…
Борт ижми апІуру… ул илбицуру… – му фу аьламат… саб бочкайигъ пробка швялхъиди гъя… Гъядябгъну айитІинди лигуру…
– Я халу–у–у! Халу–у–у–у!
– Ва–а–а–ай!
– Минтари варж литрикьан чяхир жвартІ гъапІни–и–из!
– Дурар аькьюллу ухьу нягьякьлу ву кІурадайна–а–а–а!..





40. Чиркей

– …
– Трахтур сагъди анив?
– ЦІийибдиз гьапІна кІурава?
– Нагагь, авария хьурухъан дипнаш.
– Гьамусра дидин гьял аьгъдарди, аьхю язна Усман, фици ктицурава, сабанкьан улукьуз дарфиди…
– Гъюру вахтра шул… Гьамина хъапІну гъюз хьивдинухьан!
– Махачкалайиз?
– …
– Гъярза.
– ГьапІусийкІана, жилир?
– Узура гьерхундарза, я чавра гъапундайи.
– Гьаз вуйкІан, яраб?!
– Саб фиттин ашул. Закур хъапІну гъягъидиза.
– Хъа рякъиз пул?
– Бурж апІин Дашбегкьарихьан.
…
– Чиркейиз газ зигуз гъягъидива, сварщикарихъди.
– Уьсман, фирма явна Назардин вуячв, дарин?
– СумчІур процент пай йиз, ургцІур – дугъан.
– Фукьан пул, ясана мутму кивнава?
– Сабан – фукІара. Назардинра кайиб адар, буржназ сакьюб САК – Сварочный Агрегат Колесный – дидисна – магьа кьюридди сатІиди ляхин ккебгънача…
– Гьаци вуйиган, узура учвук кучІвурза: йиз тракторра, в качестве взноса первоначального капитала вкладывать апІураза – хьуб процентдиз рази вуза, каай?
– Еще, чего!
– Тогда, гьаз дих гъапІунва?
– Учвуз сакьюб кепек ишри дупну, буржариккра ккахънайиган…
– Ну, хорошо!
– Закур КамАЗ–ди турбйир гъахиди, гьадрарин кьяляхъди увура гъарах Талгийианзина, Буйнакский перевалдизди мягъянай!
– Гьаз?
– Серпантин ремонт апІура. Аьгъяйвуз дина, Чиркейиз рякъ?
– БицІи бализ дадайин нана бихъдар кІурайва?
– Узура кьандиси гъидиза…

***
– …
Ильяс, «Газсервис» фирмайин директор, Назарин язна вуйи. Джамал – имирин бай. Дугъаз хер–директор кІуйи, саб–фила вуш учв Германияйиъ служит гъахьир вуйиган. Дугъу немец чІал кІваъланди аьгъязуз кІури, чан бригадайин улихь гизаф фурс апІуйи: «хер – немцари директориз кІуру, узу ичв хер вуза!», кІуйи дугъу. Хъа чаз «Хер–директор» кІуруган дугъан жилик ликар куркІдайи, уьрхюйи, сарун фу кІуза… вари фирма чан вуйиганси… Андрей, таза, набаллугъ бай, сварщик, ужур сварщик, диплом хьайи, допуск айи, марцци ляхин кайи сварщик вуйи. Шубур кас саб бригада гьисаб шуйи. Гьамус Чиркейиъ шубуб бригада лихурайи, кючйиригъ газ зигури. Дурарин дахъуб–гъудужвуб, ипІуб–ухъуб – ккадабхъу совхоздин контрариъ гъябгъюрайи. Сеидуллагьди гьаму шубрид бригадйиризра чан трактордихъ хъитІри, турбйир хъиркІрайи. ГвачІинганна хябяхъган САК–ар, ляхин апІурайи йишвахьна, хъа – кьяляхъ, канторайин гьяятдиз хурайи.
Ильсдиз учв му бригадайин аьхюрси гьугъужвуйи ва Джамалиъ гьаммишан утІукьнайир вуйи, яни гьаму кьюб хамхрин жандкариз сар дукьансир сварщикдиин аьхювал апІуз ккунди айи. Мурарин я апІруб адайи, я – хил’ан уьдюбгъруб. Сари йибцуйи, тмунури турба гьадабтІуйи, амма гьаз–вуш сабанкьан мурарин дюз шулдайи: саспиган камди, хъа саспиган гъеебцубтІан артухъди шуйи. Хъана мура чара имдру Андрейин гъюнаригъна гъюйи.
«Анжагъ учву дусну гъузай. Гьаци гъабхьиш, ихь ляхин ухди гъябгъиди…» – гьюрматлуди теклиф дивуйи «язнайинна» «хер–директорин» улихь Андрейи. Хъа, нагагь, турба, ясана САК хъчІюбхюз Сеидуллагьди саб бицІиди кьан гъапІиш, му «даттлихъ хъайи кьюб кьюлан» деврен шуйи: качу гьан илиту тулайирси дурар касиб трактористдиинна алжагъуйи, «ич, ич Назардин…» апІури, сар – хилиъ рулетка ади: «кархьну гъухар хъчІюкьярзаяв, гьамди гардан алдабтІарзаяв!»; тмунур – резакна табушв хьади, «китну цІа дургну гъядаарзаву, йивну хуси дипарзаву!» кІуру саягъниинди, чпин хил’ан ляхин уьдюдюбгърайиган, хъюлу гъадагънайидар…


41. Дичь

…
– На ужин?
– Дич будем готовить!
– Фуж ккучІвди тагъдикк? – Джамалдиз, хябяхъра вуди, душвакк ккучІвуз гъапиган, лижахъ гъябгъюз даккни хуси, гучІудисира айи.
– Узу ккучІвдиза… – Ильясди тяди чаз рягьти ляхин ктабгъу.
– Шли урккиди? Улдудиди? – Му гъагъи ва чиркин ляхникк чан хушниинди кІул ккиврур гъахьундайи.
Сеидуллагьди чахьинди баярин фикир жалб апІуз гъитнугъапи:
– Гизаф арагъи убгърудари апІиди думу ляхин!
Ильясди:
– Узу узуз кадабгъназа…
– Узу дижикІну жарит апІидиза… – Хер–директори учвра ичккийин дуст вуйиб улупу, анжагъ, ифди хилар кацІру ляхин ваъ. – Андрей, ты у нас в этом деле ас?
– Я устал, у меня аллергия на кровь, тем более я не пьющий!
– Зейналабид?
– Я уже еду в свой Кулзеб, к жене, «чІанкь» делать.
– Аслан? Ты тоже на «чІанкь»?.. Мекеги далеко…
– Я в гости к одному аварцу!
– А может к аварке…
– Головы меня лишать желаешь?
– Ахмед?
– Я мусулманин? В нашей Халтмбекауловской мечети меня в прах сотруть!
– Виктор?
– У меня ушиб: руку трубой пришимил!
– Пахрудин?
– Я тоже мусулман, мне нельзя!
– Перзул?
– Я не буду участвовать в вашем разбойничестве!
– Тогда ловить не будем. Кто в магазин за мясом?
– Тракторист.
– Будем! – Сеидуллагьди, трактор заводит апІайиз, урар хъятІякьну хъяркьяйиз фу вушра апІур. – Узу урккидира, улдудидира, марццра, жикІидира вуза!
– Есть! Сработало! – Джамалдинна Виктордин чІигъари…
– Ильяс, вперед на чердак!
– Сколько?
– Как обычно: семь. С картошкой хватить.
…
Ккарабгъу протвендин ягъли дарккариккна… пар алдабхьури, сппариккан шид гъябгъру жюрейин иццишну мугагьназдин бухгалтерия абцІу. Шубрид бригадйири устлихъ йишвар гъидису. Кьарар дяргъюрайи Ильясдихьан аьгь апІуз гъабхьдар:
– Зейналабид, «чІанкь» сделал и сюда успел?
– «ЧІанкь» никуда не денеться, успеем!
– Аслан, как мулла, за два хочешь хватацца!
– Я забыл, на завтра назначена встреча!
– Ахмед, мечетовских законов не боишься?
– Я же не участвовал в приготовлении!
– А почему участвуешь в употреблении?
– Это не грех!
– Ах, не грех!!!
– Виктор, пришимленная рука вилку может держать?
– А ты Виктора не трогай! Это говорит, хер–директор!
– Хер с тобой, хер–директор!
– Пахрудин! Ты же мусулманин?
– Я же водку пить не собираюсь!
– А голубей?
– Если у меня хорошие намерения, для пользы дела буду!
– Очень логична! Как вижу, ваша религия – для простаков!
– Перзул! Тебя говорю, дурак, отложи рюмку! Когда ты стал разбойником?
– А кто сказал, что я разбойник?
– Вот имменно! Почему с разбойниками сидишь?
– Сидеть чифанить – одно, участвувать – другое!
– А Сеидуллагь где?
– Он не пьющий! Он не голодный!
– Встали говорю! Все убирайтесь вон!!! – Ильяс, Джамалдихьанкьан дерккуз шули имдайи.
– Сиди герой!
– Что я сказал!!!
– Успакойся! Я тебя сказал, много не пить! – Хер–директорин му фирменный гафну Ильясдин машнак инчІ капІу.


42. «ЧичІар»

– …
– Гьаци рабчІвучІвуди ккаки!
– Увуз наънан аьгъявуз?
– Кизлярианра кмиди дуфайин дисури шулу.
– Ухьура дисидихьа! Саб аркайизтІан отводарра имдарихь. ЙицІусабдихъан, ригъ абггну лихуз даршлуган, Саидра хъади водохранилищайихъна ихь бригада гъягъидихьа! Фици кІурва, Андрей?
– Тмуну бригадйири Саид деетурин?
– Трахтур гъюбгъну пидихьа… В конце–концов, хер–директор – узу! Назарна Уьсман – йиз бацариъ!
– А мое мнение? – Ильясди учвра хер–директориз «шишка» вуйиб улупурайи.
– Ты же начал!..
– Хер с тобой, хер–директор! Всегда выкручиваешься!

***
– Обедь гьамшвахъ апІидихьа гъуржу ччІарихъди»
– Аварари гьюжум апІидарин?
– Хъа дурариз, чпин динди ччІар гьярам дапІна. Нагагь, индияйин хюнйирна, маймнарна, кьюларси гирами дапІнаш!
– Тму Дубкияри гьаз дисура. Дурар ухьутІан ухди хъайидар вуки!
– Ильяс, вперед!
– А почему я?
– Ты же, у нас професиональный ловец птиц, дичи, девиц… – Джамали зарафатра капІу.
– Хер с тобой, хер–директор! Причины находишь!
– А я хорошую уху сварю! – Му ражари Андрейи гъирагъ гъивундайи.
– А как ловить?
– Снимаешь одежду, прыгаешь в воду и со скоростью торпедо гоняешься за рыбой… Удочки для чего взяли? Я тебя сказал, много не пить!
– Да иди ты, хер–директор! Дай наживку! Червей не накапали?
– На хлеб лови!
Чиркей дагар зурба мутму вуйи. Дидин платинайин ягълишин кьюдваржна хьцІур метр ву гъапиган, заълансина деринариз лигруган, хъугъуб думукьан рягьят ляхин дайи: ул хъубкьдайи. Инсанди мушв’ин фукьан зеьмет дизигнакІан?
– Саид, ты ехай за водкой, я угошаю!
– Лигай, ичв хруб вари кІваин дапІну йипай, хъа, сарун, миннат гъапІишра гъягъидарза!
– Ехай, ехай, ты же у нас обслуживающий персонал!
– Я им не был и быть не собираюсь! Сколько?
– Две, по пол литра.
Магазиндиз гъюрайи Сеидуллагьдин трактор тмуну бригадайин баяриз гъябкъю ва швтІар хъау. Трактористди деребхьу мисал дапІну гъушу ва Джамалди гъаписи кьюб птуркка гъадагъу кьяляхъ хътаку. Гьамус мугъан улихьинди дурар гьадаку:
– Турбйир хътарич, САК хъючІюбхну ккунду! Наана цІа– кумди гъярайва увуз шьтІар хъаърашра?.. Гьаз жаваб туврадарва?.. Набши Андрейин бригада?.. Джамалдикна Ильясдикна кІарзаяв...
– Узу фуж ву? Шлиз подчиненный ву? ГьапІрайир ву? ДурарихьантІан учвхьан артухъ узу гучІури шулиз!
– Увкан гаф ктипара, цІикан – шидси!.. Валлагь ниъ хъахьидивухъ?.. Магазиндиз гьаз гъафунва?..
– ГьудучІв, Зейналабид…
– Гаф йип, дарш узу чархь!.. Уйин качвук!.. Аьгъю дарапІди гъидрибтарза... Гъарах, жини агент!
…
– Гъазан, папрусар гъабхнийна, Саид?
– Гьаз ву йиз папрусар, гъазан?
– Хъа гьапІуз гъафидар вуйи ухьу мина?
– Хъа гьаз гъафидар вучва?
– Андрейи уха апІурза гъапундайин?
– Узура, гьатму тепейикан дворец апІурза!
– Хъа апІин, шли мяшат апІуравуз?
– Газгузар акъинай, кирпчар чавай…
– Дурак!
– Вы ни поняли?..
– Ты обязан!
– Мои обязанности: трубы и САК! Может, мне с горшком за вами надо ходить!
– Надо будет, и сопли наши вытришь!
– А ваши сопли хоть сладкие!
– Скоро Назар приедет и тебя здесь не будет!
– До приезда не буду ждать, сечас ухожу!..
…
– Вот вы где? Без нас рыбой хотели наслаждаться… – Дагрихъна, тракторин кьяляхъди, имбу бригадйирра хъуркьу.
– Шли гъапунчвуз, учу гьамшвахъ хъа кІури? Гьатму трактористди? – Джамалдикна Ильясдик ижмиди хъял кубчІвнайи, саб фукІа– мукІа Сеидуллагьдикан гьаз ктубчІвдайкІан кІуруси, ккилигури, алархьну урччвуз ккунди.
– Хъа гьаз гьадмукьан Саиддикан хъял качвуз? Учузра, тму йивну йикІуз ккундачуз!
– Папрусариз гъарах дупну гъушундарич!
– Обязан что ли! Правильно сделал!
– Как правильно? Вы же тоже на него зуб точите?
– Как же не точит: а он не сказал нам где вы!
– Правильно сделал, а то мы думали, что он нас предал!..


43. Салярка

– …
– Фициячв, Сеид, ляхнар?
– Назардин язнайина хер–директорди докладывать гъапІундарнуз?
– Гъухригъна духназа гьадрари! Да ну их!
– Фйир вуячв дурар, кІул’ин алаънайи дадавлар?
– Узу кьюбкьан, Назар учвра гьадрариккан зигар духьна!
– Духьнаш, эйвал апІри, Уьсман!
– Ихь дурарихъ фу хъа, чпиз ккуниб апІри, хъа ухьу дюзди ляхин апІидихьа!
– АпІуз гъитрин!.. Салярка имдар…
– Ма пул, хъибтІну цистерна, душну Кизилюртди кальцойихъан абкъин. Хъа отчет билкІана!
– …?
– Закур гьиринган.
…
Кизилюртди заправкайихъ: гизаф гъадабгъурза, ужузди ча, дупну, цистерна абцІайиз варж–варжна хьцІур литр ккимиди гъибт дупну, тувну пул, хъапІну трактор кьяляхъ гъюрайи Сеидуллагьди фикриъ чаз алдабхьу пул гьисаб апІурайи: «Уьсман саб шубуд–юкьуд йигъанкьана Чиркейиз дуфну ккундайи, сацІиб цистернайиан салярка харж хьайиз. Узу отчетдик цистерна абцІну, 1500 литр гъадабгъунза бикІидиза, гъадабгъуб 1350 вуди. Мидихьна, литр саляркайиз, дураризра аьгъя, 750 манат кІура, хъа узу ктаунза 600–диз. Гьаци вуйиган узуз фукьан алдабхьура, агьа–а–а: 150 зарб апІурава 750–диз, нулар хилиъ гъитархьа, 15 75–диз. 750 пай апІин 2–диз, шула–а–а, агьа–а–а 375. 750–диин 375, шула 1125, хилиъ айи кьюб нулра – 112500 манат. Кепкер: 500 ккатІабхьидихьа. Гьамус саб литрилан алдабхьуб: 1500 литр 150–диз – 750–динна 600–дин разниццайиз; мидинра шулахьуз агьа–а–а, нулар – шубуб нул: кьюб литрийириндар, саб кьиматнаннуб – сабан тинди гьадагъидихьа, 15 ражари 15, шулахьуз 225, шубуб нулра – 225 агъзур. Вари: 225–диин 112, шулахьуз 337 агъзур. Беркет киври баркавник! Касибвализ хайлин пул ву!»

***
– Закур, чи, узу гъулаз гъяраза.
– Бажи, уву гъяркъган фукьан шад хьидикІан, гъардаш. Уьсмну пул тувуннуз дарш?
– Сабан ваъ.
– Хъа му цІийи, газдин уччву чру шалварна чру ккуртт гьапІрударив?
– Буйнаксди базарилан.
– Палтарихъ тувуз пул наънанив кІурайир вуза?
– Трахтурдихъди аварариз сацІиб ляхнар гъапІунза.
– Хъа гьацикьана, Сеидуллагь, увуз ктапІури апІин.
– Гъитди ккунду гьа, Назарин кІаттари!
– Джамадна Ильяс утІуккну ккурадайин?
– УтІуккуз, дурари, чпиинди вуш, узу ухди утІуккнихьидийи…
«Чав гьитІибкІурайи пул кІваълан гьархну, му ккепІейза кІуру Сеидди чан ч’ччуз апІурайи гафариз! Уву утІутІуккди гьаз ву хъа, тІафал? Милан Яврури баниццйирилан кьулар, батарйир, турбйир гьитІикІ; Дубовицайи айиган, доярккйирин хюнйир ккитрайи шлангар хъадатІ; Рассветдиъ айиган велосипеддиинди душайин, гъвалахъ хъайи виноградарческий совхозарин тІумтІаринна, хъюхъ абшру зурба жихрарин багъариъ архь; чІалкьан кІудар кІури токдилан дяхнар–мухар акъин – му беле гьякьди партияйикан ктІуккнийи гьа, бирк! Гьамциб намус кади гъюдучІвну адмийиригъна гафарра апІурукІан чан! СацІиб хъажабгъну Агъаимирихъан убгъри, угърири! Хъана чан коммунист вуза кІури дазабгну хъюхъра лицури гъахьну гьа Рамазнан улихь. Бикайиз мидин тІулар лап ужуйи аьгъя, МухлисайизтІанра. Мугъу Москвайиз душну Пугойиз фу гъапнин кутІуккнайир, каъну, тувну партийный билетра гъафну гьа! Му баладайи, хъа мидин апІру гафар, гьякь вуйиси, жарадарик кюрхри, курхьри, гьар ситуацияйиан учв марцциди удучІвури, хъа имбудар тахсиркрарди гъузри – мугъан мурар фици шулаш, мюгьтал шлу ляхин ву! Мюгьтал шлуб шуйи, эгер Уьсмну, салярка хубси, гъабхиб проверкка гъапІнийиш, хуси учв мушв’анра адабхъруб вуйи. Гьяйиф, Уьсман язна хьуб, ужуб, гъяни хасиятнан гьялали адми хьуб! Яваш ишривучв, сабан уьмур гьамдиинди ккудубкІнадар! Гьамус рябкъидичвуз му тІафлиинна фицдар йигъар гъюруш! Уччвуйи улам хъипдихьа мидихъ!»

***
…
– Саляркйир, баяр, САК–арихъ хъурзнайиз!
– Аькьюллу духьнаваки, Саид?
– Джамал, яв ехиднический гафар гъит. Узу йиз гьарган гьамцир вуза!
– Вуна?
– Вуза!
– Якьин вуна?
– Вуза!
– Вуш, гьан, хъятІябкь цистерна!
«Гьамус гьапІру! Узу Уьсмнукан дердер апІурайда му деллу ***ир кІваълан гьархну! Фу кІуза? ГьапІза?»
– Яваш ачрар хуза.
– Кьан шулахьуз, хер–директор, нашияв гьадму Саид?
– Узу, Ильяс, мугъан дубхнайи салярка проверка апІурза.
– АпІидива, хъа гьапІдива? Сифте раж дардияв! Магьа рябкъюрадарнуз – вари парафин! Топливная аппаратурайиз лиг.
– Гьаддиз му САК–ари ужуди ляхин апІурадар, гьа!
– Что там капаете, хер–директор? Давай поехали, Саид! – Зейналабид ктисурадайи.
Гьаму арайиъ Сеидуллагь дигиш гъаши.
– Когда, Джамал, тебя моим котралером поставили?!
– Ты салярку плохую почему привез?
– Следующий раз ты поезжай, хорошую привези!
– Ты салярку украл!
– Украл!
– Ты дешёвую привез!
– Дешёвую привез!
– Это не первый, а каждый раз!
– Еще что?
– Не будешь здесь работат!
– Не буду! Сейчас уехать?
– Уезжай, только трактор оставь!
– Еще чего!..
– Хватить! Поехали, Саид! – Ильясдин гафниин хер–директорихьан артухъ иливуз гъабхьдар…


44. Демонтаж

– …
– Учу лихури, Саид, хъа уву мушваъ увуз урар, пич апІури? Лига, Джамал!
– Му фу вуяв, Саид? Фти сварка гъапІунва?
– САК–ди! Хъа сарун фти шул?
– Виктординди? Гъюбгъиш гьапІдива? Му мициб, жарадарин дарубсиб гьапІруб ву?
– Мидиз трехфункциональная печка…
– Хъа фицдар функцйир?..
– Паравое отопленияйиз котел, духовка двухяросная – кьюкьюб уьл, цикаб уржуз ва плита гъармйир–жаритІариз, лавшар алахьуз.
– Рукь гьапІруб вуяв?
– Турбйир масу тувну, гъадабгъуб!
– Угольникар?
– Электродарихъ гьюдюхюб! Сарун кІуруб аминив, хер–директор?
– Му урар апІуз турбйир шлихьан гьерхунва?
– Хъа уву, масу тувру турбйир, шлихьан гьерхрава?
– Дурарин пулихъ ухьу арагъи убгъурадарин?
– Ухьу пуз узу фила гъубгъничв?
– Убгъ! Увуз мубгъан кІурайин?
– Убгъдарза! Узу, йиз пайнахъ гьамцдар апІурза…
– Мушваъ ляхин апІидара!
– АпІидарза!
– Гьеле лигархьа!
– Лигархьа!
– Фу гъахьичва, учву, кьямшарси, гьарган утІукьну! – Му ражарира Ильяс гъючІву.

***
– …
– Гьаму газопровод демонтировать дапІну ккунду, Саид.
– Муш’ин турбакьан алдар аьхир?
– Турба зигуз хъуркьундайи. Яв ляхин: жилиан стойкйир адагъну, базайиз хуб.
– Гьаз адагъуру? Гьамрариинди зигурадарин?
– Стандартариз гъилигдар дар.
– Стойкйиринра стандартар шулайин?
– Агь ппайкІи Сеид! Мурар 107–я трубайиз йивнайидар ву, хъа ухьуз ккундайиб: Айлакабдиз 220–я магистральная вухьуз.
– Хъа мици гьаз гъапІунчва?
– Жара фирмайи дапІнайиб ву. Гьаддиз, дурар мушв’ан адаъну учухьна тувну.
– Пул кайиб вуйин?
– Пул ктру ляхин шулин?
– Хуб утканди гъапира! Гизаф вуйин?
– Кьюб кьилометркьан.
– Фукьан тувурва?
– Миллионна гьацІ.
– …
– Турбйирра тувурзавуз?
– …?
– Пятьдесять седьмояр.
– …?
– 100 метро.
– Филадиз?
– Гьялаквал адар.
– Ибшри, рази вуза.
– Лиг гьа, ляхниз мяшат дарди!
– Узура, саб бригада адругантІан, апІидарза.


***
Сабан, Сеидуллагьди, трактор кьяляхъ апІури, «П»–на «Н» гьярфариз ухшарди жилиъ уржнайи стойкйир, навесар ккурччвайин заъри дирчри гъаши, хъасин, турбйир гъахру тележка хьади дуфну сад йигъандин арайиъ вари учра гъапІу.
Шубуд йигълан, бригадйириин улукьуз Уьсманра гъафи.
– …
– Гьа, Уьсман, вари демантировать…
– Баркаллагь, бализ!
– Баркаллагь жибдиъ убчІвруб дар!
– Я кас, гьялак махьан, тувдизияв! Му ражари хьтарзухь...
– Уву, гьадму яв пажнах, ляхин адарди гъяхъну, гьамшваз гьаз хурадарва?
– Сварщик адар. Чаз чавра саб бригада создавать апІри, гъюри.
– Чаз гьаци гъапунна?
– …
– Хъа думу гъавриъ тІаъну ккундарин?
– Гьамус гъушури гафар апІидиза.
– Ибшри, сарун! Зорик ляхин хил’ан уьдюбгъру кас ву.
– Назардин придурккйиригъна хуз ккундайзуз…
– Узу думу уьрхидиза…


45. Тележка

– …
– Пул тувзавуз, Сеид?
– Тувнийишра ккундийзуз. Устлара, йирхьуб, гъадагъназа.
– Фтихъ?
– Буржри.
– Чиркейиъ чпин даруриз буржри тувру магазин айкІан?
– Гизаф суалар михъирчан, Уьсман. Сариз укІ гъизигунза! Жара бицІи ляхнар…
– Гьа вари дарпишра баладар.
– Пул йиз зарплата вуйив дарш демонтаждин?
– Демонтаждинна тувдизияв!
– Му пич гьапІрубив
– Ич хулаз…
– Хъа мурар фици гъахуз ккава?
– Йиз трахтурди.
– Тележка?
– Сар аварихьан гьерхнайиз.
– Фила гъахурва?
– Фила бригадйир адарди хьибдиячв?
– Уличнияр ккудукІубси.
– Ари гьадмуган…

***
Фирмайин тележка ярхла рякъяриз хай кайиб дайи: мимидар вари чархар, УртІларин Гъалабегси, ички дубгъна–дубгънадар, ккалакьунди гъярайи яни восьмёрккйир йивури. Гьациган дайин–хъа Парапудиндин тележка гьерхнайиб! Дайиш, хер–директор рябгъюрайишра, турбйир иличру рама идипну, гьадму тележка гъабхуйи Сеидди чан мутму хьади гъулаз.
Мурар вари мугъу фици ивру, фици гъахуру: пич 150 килотІан артухъ, бурузар йиртІру телериканна турбйирикан дапІнайи урнар, водонагреватель, паравойдиз пич, йицарихъ хъибтІуз кьюб чарх ккайи аьраба, хьуб туп сетка бистнихьан гьибицуз ва гьаддиз гъилигубтІан артухъ рукьан дурсуз ужудар, Яврури хуларигъна урчІвуб решётка, йицІуб метро декоративный забор, пичариин улурсуз турбйир – вари гьамус ктухурадархьа; чав сарди иври, тележка хьуб тондихьнакьан гъагънахьди абцІу, ва комбайнйир ремонт апІури гъабши цехдизди трахтур–мрахтурди тІапІну, саляркайик кайи жюлгер алахьу гвачІнин ухдиси гъудужвну гъягъюзтІан мидарди гьязурди. Гьяйиф мушвахь, мугъу 200 литри гъябгъру бочкайиъ салярка убзну тележкайиъ гужар апІури иврайиган хер–директор хьтарди хьуб! Хъахънайи, сабан ичІиб тележкайизди ивну, хъа салярка удрубзри!

***
Кайибсира дар, хьубкьан даркІархьа, юкьуб тонн гъагъ айи тележка Хиварин Дулмакентдианзина таблиинна уьчІюбгъюрайи Т – 40–диз. ДитІибкьнайи рякъра ву – учвра! Вушра, чархарикк кІикІлар ккахьруган прибоксобкйир апІуйи, хъа сарун гъулаз хъуркьраза кІурайи Сеиддиз дицдар мелочар гьиргъри адайи.
Гьиргърушра, гьаз вуш, фтиан вуш дугъаз аьгъяян–хъа,
шулайибдикан фикир дарапІру ичІичІайиз!
Гъарах, гъарах яв, хъапІну трахтур –
наанакьан уву дици гъягъюруш лигархьавуз,
гъухригъ гъяйи кьюкь!
Мажгларин сумчруан,
тІубу тІибкьури гъюрайи автобус абхъушварра гъяркъган,
кІваин апІури гъюрана?!
Гьавайи бадали дидин шагьидкар гъахьундарва гьа!
Дици дайва, йихуз ккайидар йихуз гъидритди,
больницайиз итаниъ машинариъди гьаърур!
Гъарах яв, улар улихьинди лигури!
Гьамус Чювккерин багълар рякъюрайвуз?
Агъязуз яв багъларихъ юкІв хъайиб.
Гьелебелесан му йиз Адам ву!
Хъа узу увкан АюбдикантІан артухъ зивзивар кчІичІикьиш,
ичІи чичІ!


***
 «Чювккерин гъядлантина гьагъму узаъ фици учІвза? Йиз тракторихьан му тележка гъушвкканзина ккючІюбгъюз даршул. Гъяриъди душну, зиъхъанди гъягъидиза. Душвак думукьан уз кайиси дар». – Сеидуллагьди трактор Мукъукан кадапІну, дебкку, юкьуб тереф ул илбицу: «вари ужуди ву»; эу, пониженныйдиъ ипну, хъапІу. Узанзина кІултІинна улдучІвуз цІибтІан имдарди, чархар улихьинди илтІикІурашра, трахтур ьяляхъ гъябгъюра. Му фу аьламат! Мициб гъабхьиб дар! Гьамус гьапІру!? «Тормузар йивурза – дугъубжвдар. Гьа, трахтур тележкайи кьяляхъ хъчІюбхюра; артухъ артухъ зарбди; дармадагъин хьидикІан гъяризди абхъну. Трахтур зииккиндикьана илбицидиза асисди адрабхъуз». Улихь чархар ккидицган, трактордин кьяляхъишв зиихъинди илтІибкІу, тележкайин улихь чархар гъяри чІирнакинди гъахьи, гьациган тележккара зииккинди илбицу; салтІан аьхю чархариъ утІубкьубси трактор за ккюбхю, тележка ккитІибкІу ва дидиъ айидар вари инерцияйиинди ниризди гатІахьу. АмкІу рузурайи Сеидуллагьдилан гьугьт алдабхъу. Кабинайиан эдеъну чан шейарихьинди лигури сацІиб энгел гъахьир гьяракатниинди ниризди гъажаргъу ва шид зибгури исина–исина гъябгъюрайи шекрин шишал гъирагъдикинди ктипу, дидихъди – хюйинра. «Диван, креслойир, устларин, чпин юкІв тІубкІри, дурар сагъди имишра аьгъдарзуз!». Пич, рукьар, решёткйир… машнакансина кахьна, бондажный симру йибтІнайи бочка тележкайин мурччваъ ами.
Му агьвалат гъябкъю, сифтена–сифте, «Куштильский» совхоздин директор гъахьи Исрафил – хъа гъуландарикан гъафи.
– …!
– …?
– …
…
«Фукьан ужур кас ву му Исрафил! Пагь байкІи адмийирин ушвар… Хулар апІруган мугъахьна нахъвраз гъафнийза. Хулариз жил гьадабтІну тувунзуз, магьа гьамус, му жигьиларин кІулиъ ади, вари мутму ивуз кюмек…» Сеидуллагьди му касдихьна шубудварж агъзур манатра туву. «Жигьил баяр… ужуб йигъ… гьамцибганра харж дарапІди, хараба хьуз ужуб, фила апІурухъа?! Гъюбгъюб: ккудубшвуб – саб устлин лик… Гьялал ибши чпиз!»
– Яв бахтнакан куркІру агьлар учура ишри!
– Ишричву, Яаллагь! Гъи йиз шадвалин йигъ вуйиз, Исрафил!
– Магьа, учура увухъди шад вуча!.. Уву асфальтариин алдара гьа, тележкайин тормозар ухдитІан хъитІну ккундийи…
– Я бай, гьаму уву гъабхибсуб шланг адарди… Ахмукъиз гьамкьандар аьгъя кІурайва–хъа?
– Сарун Горрилансина гучІ адарвуз… Ягъур ибшри!


46. «Буханка»

– …
– Ув’инна Назарди яманди хъял дибисна, Сеид.
– Узу гъапІуб адариз аьхир?
– Ильясдина хер–директорди, уву гъулаз тележка хъади гъушхъан, дарпуб мидар…
– Узу йиз жафатІан гъайри фукІара гьитІибкІну гъубхундарза!
– Дугъаз дици гьибгърадар гьа! Трактор учуз гъибт?
– Хъа узу гьапІру?
– Хъа ади гъулаъ мидкан фу мянфяаьт ктабгъури гъахьунва?
– Гьаци, йигъар–йисарик сар шли–вуш бирмиш апІайиз ккилигури гъузну. Чяхирдин бизнес апІуз ккун гъабхьниз, думура, банкрот духьну дахъунза!
– Йиз ужуб предложения йиз?
– …?
– Увуз машин гъадабгъну ичв гъул’ан Хивна, Дербентдиз рейсар апІуб. Беле Дуллагьдин магазиндиз шейарра хъиркІри апІидива.
– Хьузра ву гьа! Хъа мидинра аьлялябгъиш гъапІза?
– Шулу гьацдар дюшюшар: адми сабанпаян алдакаян йикІуру! Думуган гьапІру?
– Пуз ккундавузки: фукІара ухьлан асиллу дар?!
– Ккундадарзуз! Алабхъуру, шулу–шулдар, кІураза!
– Считай, что уговорил, убедил…
– Фукьан ккундувуз?
– Уву, Уьсман, йиз адми вува. Увуз, йиз хиялиан, узуз харжи дубхьну ккундарвуз, гьаци дарин?
– Допустим?
– Му ужуб гаф дарив! Дурубкьну, гъянаъ хъугъвал ади йип!
– Увузра дархьи уж’вал сарун шлиз ккун апІуза?
– Дици вуйиган, гъардаш, уву туву кьиматниин рази хьидиза.
– 10000000!
– Ибшри! Хъа узхьан дициб пулихъ машин гъадабгъуз шулин.
– Абгидихьа! ГьубкІдарш узура кивидиза!
– Саб гагьди вари йиз ляхнар дюз гъапІура гьа, Уьсман! Аяман, увуз узкан гьапІуз ккундакІана?!
– Я бай вари ужу хьибди, гьаз гучІуравуз?!
– …

***
– ... гъи гьиринган дуфну Назарди ляхниан утІуккунзу!
– …бажийи гьикІур! Гьамус гьапІуз ккава?
– Уьсмну рейсар апІуз саб «буханка» абгурзавуз кІури гаф тувназуз.
– Гьацикьана вуш баладар. Учв гъулаъ лихидива сарун? Хъа гьяйифийи яв трахтур! Вуш Залдин деврен гъабхьи уву утІуккну яв трахтурдихъна!
– Залумхан хъитрайин?
– Дурарин думу ухдитІан кадабтІнадарин?
– Гьадму трахтурра думукьан балгдайиз, чи: швуб–сабан дидккан даркІиди ккадархьунзу: Думурхьил, Чювекк, ихь Зюргълихъ, Айлахъабдиъ, кьанди, Кизилюртдиз гъярайир…
– Вуш мутму дарипа? Ибшри вуш чаз, Залумхандиз!
– Ай чпин дюз гъюрубси апІри…

***
Мимидар, Уьсмнан 20 йигъ гъабхьну, гъи–закур, гъи–закур апІури, пассажирский УАЗ сижар–агайиз абгури, ва, аьхирки, дубхну, аварияйикк ккабхъну, кабина жараб хъюбхьу Татаро–монголарин вахтарин йирси «къянжара» туву. Махачкалайиан гъулаз гъябгъбан бадали Сеидуллагьдин му рас апІурира гьадмукьан йигъар гъушу. Мусоркайиин али вари хъархъас мидиъ а: вулканизацйирихъ гатІахьнайи чархар, гъачархьу машинарикан саб гьял кимбудар кадагъну гъузу хъалхъмар, памперсар, килкайин ичІи кьутйир – гьамус вари ктухурадарза.
Трактор хъапІуз удостоверения хьа кІури, машиндиз правйир хьтар мугъахь, мугъан кІул либхурадар! Касумкентдизкьан хъапІну учв, Уьсман гъюру, хъа, дилин, тувну Сеидуллагьдихьна, гъулаз гъюз нач гъабхьнушул белки, «вахт адариз» кІури, кьяляхъ хътакуру.
Мид’ин, иллагьки Дуллагь, бегьем рази шулу, фицики, фициб вушра, сарихъра хътру маршрутка гъулаъ сабпи ражари Мазнахъ хъибшнайивали фурс апІуз гъитрайи.

***
– …правйир узуз азуз, аьхю–адаш!
– …машинди гъазанмиш гъапІу пул юкьуб пайназ пай апІидихьа: саб пай – амартизацияйиз, кьюбпи пай – налогар, жара харжариз, шубубпи пай – яв зарплата, юкьубпи пай – арендная плата – му узуз! Мисалназ, уву йигъан варж агъзур гъазанмиш апІиш, узуз, Дуллагь, фукьан тувдива?
– Хьцур агъзур!
– Ва–а–аъ!
– Хъа фукьан тувзавуз? Узхьан гьацІ пайтІан артухъ тувуз шулдарзухьан!
– Узу увуз гьацІ пай ча кІурайин?
– Магьа кІурадарна, юкьубишваз пай дапІну саб пай зарплататІан тувдарза, кІури!
– Узу гьаци гъапнийин? Уву гъавриъ ахъундарва: саб пай – узуз, шубуб пай – увуз! 25000 – узуз, 75000 – увуз!
– Гьа–а–а! Дици вуш хъана ужуйи дарин!
– Хъа лиг гьа, вари харжар уву ахьрува: гъюбгъиш рас апІурва, налогар уву тувурва и так далее!
– Хъа ав, дурар гьаци апІурайиб аьгъязуз.
– Агъюган, гъавриъ ахъиган, ма жюлгер, кадапІ учвузра учузра пул. Сарун му яв ву! Варибдин жаваб уву туврава!
– Чухсагъул, аьхядаш! Гьамус бали гьапІруш рябкъидичвуз – Явруриз уч духьнайи тухмин улихь Дуллагь заан гъаши.
Гъулаъра: «Аьхю чвуччву бицІинуриз гъадабгъну машин тувну» кІури абхъу.

***
Либхура Дуллагьди машин: гъулаъ диди вари ляхнар апІура, харжи дубхьнадар касдин бализ, дарди хьуз жафайихъ ккубкьнайиб дар, мицибган фуж–вушра неинки шад, хъа гагьаъ итну уьрхюйи гьацир кас. Сеидуллагьди Дуллагьдиз фукІара кІурадар – вазра дубшна! Набши мугъан чан гъардшиз тувру гъазанмиш гъапІубдин юкьубпи пай?! Я байкІи, тувну, гьатму, фукІара кІурадар кІури, яв гъардшин кабхьну убгурайи юкІв сикин апІин, даршиш дугъан хпири дугъан ибар фукьан гъуднуш аьгъяйвуз!? Айиб адар! Адар айиб! Гьич фукІара! Кепеккьан туврадар!
Йигъарикан сад хур йигъан:
– Ма яв, машин!
– Гьаз?.. Фу гъабхьну, Дуллагь?.. Мицир дайдува?..
– Йигъди милицйириз штарфар яв машиндин кІуллан тувуз ужур узу вуйин?!
– ГьапІру?.. Фу штрафар?.. Хъа дубгъну рулихъ мудусан… Беле гьякь апІура дурари… КІурийза чпиз уву дидисну...!
– Яв йирси чухра…
– Мугагьназра гьадму чухра дайин? Ккундайиб хьа хъибтуб!
– Мидин кьялхъян мостар дюргъна…
– Хъа мина фици хъапІну дуфнава?
– Улихь хьайи мостариинди…
– Даршул?.. Фтикан гьамус уьж гъадабгънава, пул турувуз?!
– Диди гъапІуб фукІара адар…
– Хъа адмийир гъахури–хури гъахьунданна?
– Гъахьнушра, магьа кепегкьанжибдиъ имдариз…
– Гьеле ча узухьна яв гъабхурайи учет.
– Думу фу ву дициб?
– Уву увуз гъафибна увхьан гъубшу пул бикІурайиб!
– Ав, узу увуз гьацдар апІури деънайин!
– Хъа узухъди расчет фици апІуз ккава?
– ГьапІру расчет?
– Хъа ихь йикьрар фицдар вуйи?
– Гьич фицдаркьан!
– Хъа машиндин юкьубпи пай узуз тувуз йикьрар дайин, бай?
– Саб фила фу–вуш гъапну кІури, вуш гьадиин элеъну гъуздихьа, дарин?! Ма яв машин! Узуз цІийиб гъадабгъну тувруш ча… Увуси дар гьа варидариз чпиндари квартирйир иномарккйир тувра…
– Ари увуз чкъюр ипІин, жилир! Узу увуз фици гъапнийи? Узу кІуруб уву гьич апІрур дарва…
– Я чви, гьаму узу ахмакъ духьнайин дарш – учву! Йиз мушваъ нягьякьди гъапІуб фукІара адайиз аьхир! Хъа ибшри, Дуллагь! Чухсагъул увуз!
– Ваъ, узкан гиран дапІнада, узу чакан апІрушваъ? Гьелебелесан мугъу узуз цІийи машин гъадабгъшу тувна?
– Я бай, яв машназ фици гъабхьиган нач шулив! Хъа узу увуз кІури машин тувнайин, даршиш, ухьуз пул ктапІуз?
– Наан айиб ву дици? Гьам башаккадру аьдатар адагърур гьарган уву даршулда!
– Хъа узу увуз машин тувуз буржлу вуйин?
– Хъа йиз аьхю гъардаш дарна?
– Гьамгъукан гьапІри аьдат ву я гъуландар: чахьинди вуш – ву, жараб – аьгъдарзуз кІурайириз лигайва?!.. Дургихь йиз улариккан!!!
– Я бажи, увукьана мугъаз чІалла гьаз кІурдарва?
– Беле гьякь гъабхьну дугъаз! Беле гьякь!! Мушваъ бицІидар гашу йихури, хъа чав гъадагъайин машинар халкьариз туври, мавай учвуз кефер апІинай кІури! Мугъаз беле гьякь гъабхьну! Узу кІурийза думу гъачабхьнийинна!!! Арда фу дубхнава йипава йиз цІийи трахтурдихъ гъадабгъну! Му гьапІруру мицир, варидари алдатмиш апІрур! Рамазну апІин! Русланди апІин! Идрисли апІин! Уьсмну апІин! Залди апІин! Дуллагьди апІин! Хъарин нубат шлин вукІана яраб! ГьапІдикІана гьамцир жилирикан!

***
– …
– Я кас ккебяхъ, хивдизияв, шив, гъадабгъну трахтур!
– Увуна яв гъардиш гъярхьну айи вахтари, узу сарди гьаму хилариинди аш айи бедерйир хъючІюбу гъазанмиш гъапІубиз гьа, уву душну чв чуччун жилириз тувну гъафну кІури!
– Я риш, хибдизияв гъапнийин? Хивдиза!
– Ав, уву хруб аьгъязуз…
– Аьгъюган, сарун фу вуяв? Хивдизияв!


***
…
«Машин сагъ апІуза, Яраккна душну, сабан жвувандариз, хъа, гъадабгърур даршиш, жарадариз масу тувдиза».
– …
– Му ражари пул айир фуж ву кІурва? – яв пажнах!
– Вуш гьадгъухьан, гъадабгъуруш, гьерхдихьа.
– Гьерхархьа.

***
– …
– Аппаратура гъабхуз ужуб ккундайиз кІурадайна, Гъаинбег?
– КІурадайза, хъа саб гьациб, гизафубдиъ адруб, вуйиш, ккундийзуз!
– Хъа магьа йиз «буханка»! Гизаф кІурадарза – узу гъадабгъу кьиматтІан!
– Фукьан?
– Миржиб миллион!
– Гаф адарди гъадабгъурзаяв! ХъапІ ич икризди! Увухьди хьайвухь?
– Аллагьверди–халуринишвахь дебккнайиз.
– Гъарах–гъарах, хъапІ гьаминди!

***
– …
– Ма.
– Ча.
– Кудух!
– Ктухдарза!
– Кудух, пажнах!
– Ктухдарза, пажнах!
– Хъа узу кучІлар дапІнаш?
– Йиз хайир увузра ккундарш, сарун узу гьапІруш аьгъдарзуз!
– Дици кІурайиб дариз, пажнах, нагагь гъалатІ духнаш, кІурайиб вуйиз.
– Я бай, узу фици фицидарихъинди фикир гъапІнийиш? Йиз юкІв ужуб дар гьан!
– Яв гъалатІар кІул’ин уву дисураш, сарун яв мас адар! Гьелебегьле дици дисрур дидрихъаруз! Фу шуйкІан увкан му заманайиъ, айитІинди убзайиз, кІул жибкІрурикан арагъийихьди!
– Хъа фу шуйкІан, жвуваз ккуниб апІуз, гужназ жарарихьди гъитрурикан? ГъуштІил йизсиб трахтур гьамциб кьиматназ ккабгнайиз! Гъушза!..
– Йизуб жибкІурхьа, пажнах, гъуз, закур гвачІинган гъягъидива?..
– Ваъ, чІуру пажнах…
– Гьаз чІуру? Яв кІул’ин арагъи улубзну кІури?
– Ваъ, чІуру пажнах… Мухлият йиз хпирин имдин риш вуйиган! Эгер чи вуйиш – жара башкъа! Ич, гъуннуарин, гьациб айиб вуйиб, хабар айвуз?!
– Гьа, гъарах яв, гъарах, артухъ гафар апІидива!


47. Арф

…
– Магьа Мух, ма яв трактор, йиз ибар чист биши дапІнайва…
– Му фу вуяв мициб?
– Ихьсиб дарин?
– Мид’ин али ранг фу ву?
– Шир гъивиш ихьси хьивдарин?
– Аьгъдарзуз!.. Йизуб ккундузуз!
– Я кас явуб хьивдивуз! Только узукди мулхан! «ГьапІдикІан гьамцириккан?!»



***
– …
– Трахтур – урчІарихъ, хъа кьатІкьан кІакІул гурдахъ хъади ккундарин?
– Вуш, гъач, гьаргъму ПичІилирихъинди гъягъюхьа, узу алдатІури, учву гъядягъюри, саб гагьдиз прицеп абцІидихьа?
– Ухьуз прогулккара ву, гъушхьа…
ЦІийи рякъди ИлтІибкІрушв’ансина гъюради, му трактор тележкайи гьипра. Тормуз йивурушра бисдар, руль сабпну хъабсри, чІур дубхьна. Кабинайи айи хпирин гьарай гъябгъюра… Сеидуллагь гьапІрушра аьжуз духьна: «Ккунийдизуз, сагъ– саламатди хулаз гъурукьнийиш – мугъан айитІишв хъа зурба гьарйири абцІна. – Узуз му балгурайибси дар… Саб бала хайиз, гьич кІуллан му трактор алдадапІиш хай хьибдар!»

***
– …
– Я адаш! Уву Дагъниз душну ккунду?
– …
– Сар Гьисин кІуруриз йиз трахтур кьабул дубхьна, кьюб йицрахъ гьюдюхюруш гьерхрайи. Гьадму йицариз лигуз гъарах.
…
– Фицдарийи, адаш? Гьюдюхюз хай шулин?
– Гьюдюх, гизаф ужудар йицар ктучІвиди…
– Хъа вуш, хъаъну гъюри…
– Узу дугъаз гьаци хабар дебккдиза.
– Хай шул.
Саб гьяфтайиланси Дагънуарин Гьисин хъаъну кьюб жерд гъюра.
– Магьа Аьлипаша–халу.
– Трахтурдин аьхюр Аьлипаша–халу вуйинхъа?
– Узу гьадгъахъди йикьрар дапІназа. Вуйин Аьлипаша–халу?
– Хъа я Гьисин, кьюб кІардихъ трахтур шулин?
– КІирхъарин мурар, даршиш – йицар!
– Ургудислан?
– Я адаш, уву гьамрарихъди гьаму касдихъди йикьрар гъапІунна?
– Гъюру йисан мурарикан ужудар йицар ктучІвуру.
– Уву ухь’ин, адаш, Ляхлуар аьлхъюз гьаз гъитрава?
– Хъа я бай, яв трахтуртІан гьамрар зина дарин? Йигълан–йигъаз рукьарин кьимат кам шула, хъа йиккун – заан!
– Уву, адаш, Гьисинди бегьем алдатмиш гъапІунву!
– Узу бадали гьадму саб трахтурдихьан йихь! Сарун фу пузавуз?! Яв мици апІуз ккайиш узу Дагъниз гьаз гьаунва? Ккебехъну увуз кІуруб апІин!
…
«Гьисинди неинки йиз трахтур, хъа дидихъ хъибтІру саб самран тележкара гъубхнийи. Тележкайихъ юкьуб арф тувурзавуз гъапнийи. Йиз кІваан, му предложенияйиин гизаф рази гъахьнийза: бали гьамус, саб фила вуш, Аллагьверди–халуринси, арфар ккергъди, Мухлисайиз беле дурарик кайибра аьгъя, фицики узуз хайиз, думу чпин арфарин арфлихъан вуйи».
Чав гъапиганси, саб вазлилианси Сеидуллагь, Кьулккарин Назирра хъади, фицики думу ич гъвалахъ больницайиъ, гьамус «буханка» хъайи, йисан сабан, думура, чаз мажал гъабшиш, ляхниинна гъюру завхоз вуйи, Дагъниз арфариз гъягъюру.
– …
– Узу учвуз гьам ражари гъач гъапнийин?
– «Саб вазлиланси» фу кІуру гаф вуйив? Дици вуш узу яв уччвуйи гъавриъ ахънадар. Ваъ, ваъ, уву узу уччвуйи гъавриъ тІаундарва?
– Сабан арфари чиркквар апІурами…
– ГъапІдарикан я апІуз ккимбударикан тувдива!
– Дици шулдар, учву гьатму чвлихъна дуфну ккундийи…
– Уву йиччвар адацІну ккудубкІбахъна хъалхъам жагвариз?
– Ваъ, дици дариз, дармнар йивну имиза, гьамланзина дурар дурччвури гъурхиган вари йихурив.
– Гьамус дармнар шулин, йиччвар, чиркквар апІурайишвяригъди?
– Хал ккадабхъуз ужуб гьич дюзди алабхъурадардийиз…
– Сифтера, узу гъавриъ адарди, гьавайиди вазна гьацІ гъябгъюз гъитунза…
– Убзу бай, узу ичв арфарин гъанаъ адарза!
– Назир, рулихъ хъайир вува гьа!
– Йиз хасият узуз ужуйи аьгъязуз!
– Хасиятнакан кІурадарза, милицйири дисбакан! – Вари гъяаьлхъю.
– Учву гъюруб аьгъяди сакьюб арф гъядягъну хулаъ гъитнайиз, сарун увккан ккадархьдар, Сеид, яв гьадрар хьади гъягъидива сарун.
– Ваъ, дици хай шулдар, душну яв арфаригъна, узу тІуб йивури, юкьуб арф гъядягъидиза. Дурариинна саб балон йиччвра тувдива. Ихь йикьрар гьацдар вуйин?
– Ваъ дайихь. Юкьуб арф «узу увуз тувурза» гъапунзавуз, «гъядягъ» гъапундарзавуз, хъа балон йиччв яв увкан кибтІрайиб вуйяв!
– Ич адашра гьамци алдатмиш гъапІунва, дарин?
– Ичв адаш апІуб уву дарапІуз гьадгъан байтІан вуна?
– Гъач, гъач, Назир, гъушхьа! ФукІара мугъан ккундарзуз! Чаз ишри гьадму арфарра, тележкара, трахтурра! Хъа узу мугъахъди, шли шлиз артухъ алабцІуруш, гьюжатнаъ айиир вуйинхъа?
– Гьатму ичв арфарра ирчай!
– Уву «тувурза» гъапнийва! Духну ирч!
– Агь, Сеид, Сеид!.. Гьа гъарахай ичв!
– Шнуб вуяв?
– Йирхьуб!
– Шубуб ишикІтІан рякъюрадарзуз, аьхир?
– Мурар чиккв апІуз ккимбудар ву. Йирхьуб арф шулавуз! Хъа узу увуз юкьуб гъапунза!
– Уз’ин гъяаьлхъюб чІяаьн ибшри, Гьисин!
– Рази дарна? Гъитну гъарах яв!!!
– ИчІи ишкІаркьана ирч!
– Может фляги с медом тоже? Дургинихь йиз уларихьан! Гьацира йиз чв’ин дялхънава! Кьюб рукьахъ йицарра арфарра мугъаз – му наан айиб ву? Хъял дуфну гьадрарра тадагъайиз дургихь гьамшвариан, ни хъайи ***р!.. – ХъапІру хилихъди кІулра ис апІури Гьисинди, убхьуб– дурубхьуб – саб пеълинсиб дарпІну гъарма, гьивну бегьем арагъина саб тикисиб йиччв, Сеидна Назир гьяракатниинди Дагъниан утІуркку.

***
– …
– Увукк ккайи никк гъабгган гъаци шлуб агъдарнуз, жилир?
– Белки, шив, гьаму арфарилантина ухьуз хайир шул?
– Увуз хъахъушв арфар кІуруб аьгъяйвуз? Гьадму я чирккв, я йиччв дарапІрудар тувнавуз!
– Арфаринра гьациб айиб вуйин?
– Адарш, гьамус кьацІ гъапІган аьгъю хьивдивуз!
– Фици?
– Вари жан хътубгурайиганси гъапІган!
– Даршул?
– Арфарик кайибра аьгъдарди узу наана гьаънава?
– Хъа ацІу гафар фукьан кашулдувук?! Вари атаката апІури шулдуваки! Чпин адашдин хъюхъниан утІурччвурсуруда, саб иблисвалра ктарди…
– А–а–а, яв гьацдар гафар! Рябкъидивуз мурарикан фицдар арфар ктучІвуруш, баркавнарикан… Наан дивхьа мурар?
– Наан шул, гьаккму бистник! Узу яв дурарик тІубра кучдарзияв гьа…
– Мукучан, узу мурарин гъайгъу зигидиза, хъа уву узукна гьапІруш кІури апІидива?!
– Хъа, яв гьациб кьиртІ хъади гьаз гъахунва? Гьатму Аьшурди, Мирзялди гьапІраш лиг! Дубгъ!
– Магьа йиз хулаъ аьлимарин мялим!
– Яв, уз’ин уьлбюкьну ляхин апІуз ккаш, мапІан!
– Гьава, шив…
…
– ГьапІнив, гьапІнив, гьадмукьан аьхю чІветІер апІури гъюз!
– Сеткайикканзина ккубчІвну гардандиз кьацІ гъапІниз саб арфли!
– Саб кьацІ гъапІну кІури гьадмукьан гьарйир апІурин? Мугъазла улдубзну амкІра, му йиз хура  хутІли айиси ада!
– Ма яв гьамрар, сарун узу ччурарихьинди гъягъюр!
– Хайизра даккун гъахьуннуз!?
– Ккебяхъ! ЙикІуразу! ЙикІуразу байкІа!! Аьгь апІуз шуладарзухьан!!! Баняйи шидкьан анив? А–я–я!
– Ав аяхь, швургъан бочкайиъ убзнамидайин!?
Сеидуллагьдин арфли зегьле гъабхура. Мугъхьан гьич ктирсуз шули адар. Сацибкьан рягьят шулуш кІури му жикІузра гъягъюру… ЖикІрурихъ мугъан беден варжди жюрхяр гъабганси гъалин–гъалин алабцІура. Рябкъюр–рябкъюри, дидихьна, уьру–уьру цІаси жандин рангра дигиш шула.
– ЙикІуразу, шив…
– Ва–а–а мугъаз лигайчва, жаргъ Аьзиз Дашбегимириз тяди гъачип, ичв адаш йикІура…
– ЛиктІин дийигъуз шули имдарзухьан…
– Яваш, ахин ккипзавуз…
– Гьапнив, халайин бай?   
– Арфли кьацІ гъапІну, Дашбег.
– Хъа фу гьял илибшнавуин? Ма гьаму дармнаркьан хъютІюкь… Гьаммусди саб рубра йивидихьавуз.
– Рябкьюрвуз, мугъан судорогар шула…
– ФукІа даршул, гьаммус проходит хьивди думу.
– Арфли саб кьацІ гъапІну кІури гьамци шлуб вуйин?
– Аллергия ву сарун. Узу гъушза.
– Чухлагъул, Дашдег! Саб кьацІ дапІну хътабкну кІурна думу зегьриман! – Мухлисайиз яманди аьлхъюб гъафи.
– Фтиин аьлхъюрава, жилир йикІру гьялнаъ итну…
– Увуз саб арфли вари жан алабцІайизкьан кьацІар гъапІган…
– Хъа дарин!?
– Ву–ву–ву–ву, жилир!
– ЦІикканди кІурава гьа, уз’ин аьлхъюри!?
– Арфлихьан швуб кьацІ апІуз шулу?
– Узу дидин диван апІидиза…
– Фунуб вуш аьгъю хьибдинуз? – Хпирик хъана аьлхъюб кубчІву.

***
Арфар аьгь апІуз дархьу Сеидуллагьди дурар, Завражьейиан удучІвну дуфну гъулаъ хулар дапІнайи чан сижар–ага Гьясанбегаз багъиш гъапІу.


48. ИчІи хьувал

…
Магьа, му Сеидза кІуру гъучи!
Сарун мугъан ккудубкІубу!
Магьа му, чазра хабар дарди, касиб шули!
Магьа шликІа мугъаз кюмек апІрида!
Вари къаршу идиарзичаз!
Захди цІузар зигуз гъитарзичахьди!
Сарихьанра гучІ дарапІиш – гучІ апІрубсиб маш гъяйи жинс дар, вуйиш фукьан Гьяжитагьир – Хив райондиъ варитІан удубкьру, кьувват, ад, кьаст айи Ляхлаарин советдин аьхюр алаънийза, фицира мютІюгь гъабшдарки – чан хпир алаидиза, хъа лигуза, ***и гьапІруш!
Хъа – чан адаш!
Хъа – чан веледар!
Хъа – имбуну багахьлуйир!
Хъа – жарадар!
Хъа…
Хъа…
Хъа…
Хътадакарзачахъан узуз икрам апІайизкьан!
ДарапІиш, чан хилариинди учв гъядапІарзичав!
Язухъу мидин!
Фицдар йигъар гъидикІана чаинна!
ГьамустІанра му гьацибишвахъна хъаънайиз, мискин!
Ту, ту, ту, му гаф, яни – «Мискин», ачухъди пуз ккайиб дайиз, аьхир!
Саризра му гафнан мяна аьгъю хьуз гъитуз ккадариз…
Шлубкьан саризра!
Ил алапІи бендейизкьана…
Ва–а–а, «ил алапІу бенде»– ра аьгъю гъабшиш…
ИлчІибкь ушв, кІару руг айибшрияв душваъ, узу ургру гафар идирчурайиб!
…

***
Дагъниан гъахи кьюбдикан саб, сацІиб ухди аьхю гъабхьнийи ва думу, йицар гъадагъюри гъюру Хючнуарин Урмандиз цІицІгандимиди, пулихъ аьжуз гъахьи Сеидуллагьди тувнийи. Школайиъ урхурайи юкьур бицІир хъайи хизандиз, буржар кидирчну гъубзу му пул, суртІ апІубсира гъабшдар. Гьатмунуб йиц йикк’ан гьич арабшвнукьан дайи. Сифте Сеиделлагьдизра дурар, уьрудар вуйиган, жинснандарси гьугъужвнийи, хъа, магьа, бегьем вахт дубшну йицар аьхю даршлуган, я йикку адрацІруган, хай кади мидинра алабцІуб аьгъю гъабхьнийи. Шубуб вазлилан, Урмандизкьан гьяспи ккадру цІигь– йиц дубккну гъуландариз масу туву.
Яваш–явашди Сеидуллагь гъяцІал хьуз ттучІву. Мугъаз я ляхин туврур, я ляхниз гъадагърур имдар. Хпирин тягьнийир йигълан–йигъаз зур шулайи: «Русландихъ хъебехъну, гъулаз дуфну, уву дитну, учв Шадайра хъади удучІвну гъушну – кІуйи. – Узуз, йиз Россияйиъ амийиш, ккунибси ахьидийза!» Дугъриданра, Мусайин хиликкди Египетдиан удучІвну, ичІи чюллериъ уьргъну, читинвалар алахьнайи жугьдариси кІурайи Мухлисайира.
«Ригъ имиди мучІушин алабхъурайи...
Дигъ кмиди цал гьутІубччвурайи…
Жигъригъ бисуз хинкІариз гал абкІрубдихъ мягьрум шулайи…
Бигълигъ вушра сифахъ бихъруб имдайи… – Танхлихъ мурцІ хю хъимдайи…
Вай–гьарай, вай–гьарай, гъийин заманайиъ гьамцира шули имийинхъа?!
ЧІигъ гъапІиш, гьарайнахъ хъуркьрур дихъуйкІан?!
ЦІигъ ергну гъюрсиш, гъядягърур шуйкІан?!
Нашди Думу нашди, цІигъ дапІну раккин тІапІну, кІваъ учІвну цІа кабхъну хътубгурайи гъян КтІубшврур!
Наши, наши!!!???...
Шириш сиппаригъ гъубзри имдариз…»


49. Дариз зигуз…

Сеидуллагьдин дерд аьхюб ву. Мухлисайинна митІан цІибди даршлийи, хъа дишагьлийи чаннуб гагь–гагьнак жилириинди илипури шулу. Гьациган, хулан аьхюрин дерд аьхюб ву пуз рубкьдар – аьгь апІуз шлуб дар. Вариб саб кІул’ин алабхъура – жаваб тувну ккунду, арайиз удучІвну ккунду, бацІидаринкьана жан алабцІну, фун абцІну ккунду. Мурар – наънан апІуру?
ГьапІрушра аьжуз духьнайи Сеидуллагьди хиларигъ кІул гъяпІнайи. Гьаци саб хайлин вахт гъубшнийи. Дугъаз я хпирин, я бицІидарин – фукІара ебхьурадайи. Хъасин, чІатинди гъилигу. Гурдхъан трахтурди гъахи кьюб цІирицІра хъарццурайи.
– Ипну йишваъ кІул, шулдарин мидхьан, жараб дарш, гурдахъишвкьана хъабцІуз, узу баниццайиан гъадабгъурайи кьюб кепккиъ ул абхъну, бирк!
Фу кІурва, фу жаваб тувурва, варибдин тахсиркар учв вуди! Йигъ – гагь ригъ, гагь дигъси диф аскканзина илбигъури гъюри, гъюбчІври– гъюдубчІвури, сикинди гъибтрадайи.
КІарчарин тІурин ва аьхю екІв кьючІаккди, лизишнаъди, гъяр–гъярди Сеиделлагьди манзил ккадапІурайи. Дугъаз, учв наанди гъягъюрашра хабар адайи – ликари гъабхура хъалхъам; ил ал – фагьум имдар, юкІв либхура – кІул либхурадар!
Зюргълихьнакьан гъушур, мургулди Мукъурикинди кахъу – жюхрарин аьхю гьарар гъяйишвягъинди ва гьадушвягъ, тІурникан дапІну гьялкья, Сеидуллагьди чан хиларихьди учв ккирхуз гъитрайи. Аммаки дугъан фикри му ляхин мушвягъ, адмийириз рякъюр кІури, тамам апІуз гъитундайи. Милинтина думу Гьяргъярин гъулахъинди гъушур, шубудварж градус илтІикІну, чапди Кьяв’антина Савларик булагъдихьинди гъушу. Йиф дицикьан адайи. Машнак дивру лик ктІубччвурайи. Дифру чан дифлувал дириди дебккрайи. Аскканзина булагъдихъинди ктучІвурайириз, юкьуб тереф вари, дазаргну имбу деерццнайи гъурарна гъяцІал духьнайи гьарар гьитрухъанмина, жилиин йиф, гъюбчІну диф – лизишну дюнья дибиржнайи. Аязну агъавал апІурайи табиаьтдин саб бицІи тики, марччлихъни палаш дипрубсуб йишв, булагъихъансина ямажнакишв, тазади кудучІвнайи укІари чру дапІнайи. Гьадушвхьантина гьудучІвну гъярайи Сеидуллагь, саб дупну, Шли–вуш чан фагьмихъ хъаур, яваш гъаши, кьюб–шубуб лик кьяляхъ алдагъу ва чрушназ лигури уларилан нигъар диргъуз хъюгъю. Рубзури улариан мархьси, булагъдин дюзишвахъ хъайи, серниз далдади кутІучнайи миарин кьаблихъ дусу Сеидуллагь, чазра хабар дарди, крахури кьабликансина деу. Дадайи дурччвну, гьяспи ккадарди, чІири хулаъ мурччваъ ишурайи бацІирси Сеидуллагь юкІв абцІну агьи, агьи апІури гъишу. Гъишу. Гъишу кІваъ, гьянаъ айиб вари ибичури. Гъишу жвув айтІлан хьайизкьан. Гъишу жан кчІибкьури. Гъишу кІваз рягьят апІури… Хъасин дуфну чрушнахьна деу ва хусуси фикрари думу ацІу: «Гьаму кьюрдуъ – чрушан! Му хьуз мумкин дару ляхин, йиз улариз рябкъюри шула! Му чиркшин айи дюнья – хъа чиркишну узура гьаци апІуз гъитри шулин? Гьай– гьайди читинвалари, кІул адабгъуз гъидритди, йиз бедендихьан шулайзу гьа! Гьаму кьюрдуъ айи чрушну узу умуд тувра! Магьа пуч апІуз даршули! Хъа узу… пуч шули! Чара имики! Имдарди хьуз гьич мумкин дайи! Гьей, Сеид, Сеид, юкІв усалвалиъ ипну, гьапІуз ккундийвуз? Яв хулаъ фу дигиш хьивдийи? Юкьур бицІир сар хпирин кІул’ин иличну чухсагъул гъазанмиш апІидийна? Фу шуйи… Гьаци, мянасузди вуян–хъа му дюнья? Узу гьаз яшамиш шула? Фтиз? Фу бадали?..»
Сеидуллагьдин жвув чан гьялнахъна гъафи. Дугъан гъян, гьамус агъзурна саб суали абцІу. Гъудужвну, зинаси гъафи ва хъутнайи улар, селер гъушу гарцІлар булагъдин гъюдли шлухьди марцц гъапІу. Жандилан гьухьт алдабхъу. Ва кІваъ цІийи ахсрар ккивурси: паргарди, рягьятди, жвувахъ жан хъайибсира гьугърубжвди пашманвалин шадвали ацІу.
Йигъар хябяхъдихъна илтІикІнайи. Заансина ЦІан–гъяри ниризди гъюради, Анардина Аьзизри малар штуинна хъаърайи.
– ЧІейдиз гъушунна, адаш, гакІвлар алдатІуз?
– Закур, ихь аьрабара хъибтІну гъуншдин йицарихъ, хуз гъягъидихьа, йиз баяр!
– Ибшри, адаш!
– Хъа узу аьрабайиъ эъдиза…
(продолжение следует)
– – – – – – – –





ЗАР ВА ЗАЗАР(Сияние и Колючки)
 (Роман)

I Табасаран ккунди тІубкІурайи юкІв
1.Велосипед
2.Турист.
3.Райпо
4.Ревизия.
5.Почта.
6.ВЛКСМ

II Хъана таниш юрдариз.
7. Изумруд ва наряд.
8. Гъуллугъар ва гъагъар.
9. Габан
10. Шубурпир
11. Гъул’ан хялар
12. Кострама

III Ужуб юрд абгури хъюгъюб.
13.Заветы Ильича.
14.Аренда.
15.Трактор.
16.Соглащение.
17. «Хамутовский вариант»…
18.Суд.

IV Жвуван «йирси кьябахъ хъахъуб»
19. Трайлер
20. Поезд
21. Шейъ
22. Явру.
23. Хулар.
24. Гъалмагъал
25 Авария.
26. Страхование.
27. Наана гъярачва, Руслан?
28. Уж’вал
29. Ва хъана хат1а
30. Бухгалтер.
31. Катастрофа
32. Бугъма
33. Спирт
34. Новосибирск
35. Нижневартовск
36. Барак
37. Свердловск
38. Волгоград
39. Чяхир
40. Чиркей
41. Дичь
42. Чич;
43. Салярка.
44. Демонтаж.
45. Тележка. Чювекк авария
46. «Буханка»
47. Арф
48. Ич1и хьувал
49. Дариз зигуз