Писателин уьмриан сад йигъ

ПИСАТЕЛИН УЬМРИАН САД ЙИГЪ
(Повесть)

1
– Я адаш, Гюлмурадли ухьу закур Сулан сивиъ йицарихъ хъа кІур. Дугъу, йицар кудухну, хъаъну гъачай кІура.
– Хъа дугъу узукна гьаз гъапундар, накьра, швургъанра раццарихъ хъаза аьхир.
– Вал–лагь узукна гьаци кІурайи, адаш!
– Фуж хьайи дици кІурайиган?
– Ихь абара хьайи. Дугъура гьаци гъапнийи.
Йиз бали узуз кучІлар апІидар; дидихьнасан, гъулан маларин лижахъ гъягъбан аьхюрин гафарин шагьидди йиз адаш улупурайи.
Узу раццарихъ хъайган, душвахъ сивиъ айи йицарин месела гъитІибккнайи. Дурарикан сякьюдари: йицар хъаъну ккунду, хъа гьацІари: сабан вахт дар, мегьел улихь бабью лето хьими, ужудар ригъар апІиди, кІурайи. Узу мурарин «дявдин» гъавриъ ахънадайза – гьаз мушвахъ хъайидарин саб гаф дайкІан? Сентябрин гьацІ кьяларкьан духьнадар аьхир! Гьадму, сив‘ан йицар хъауз гьялак духьнайидари: «гакІвлар кьюрдуз хъахьну ккундарин; Кьаркьулиан укІар духну ккундарин; Сулан сивиъ ктисуз даршули аьхъюди лижягъ гъяйи кІирхъар удудна йивури йихура», кІуйи. Саб гафниинди асккан мягьлиндари хъауз ял апІурайи.

2
– Фици кІурава, хпир, узу гъи сив‘ан йицар хъаърин дарш хъаъдарин?
– Увуз фици гъапнуш гьаци апІара, жилир.
– Узухъди уьлдеш фуж ву?
– Ихь зиихъ гъунши, Багъдагюлдиндар.
– Дашбег– ими, адаш, гъулаъ адар, дурариз чпин нубат жарарихьна тувуз ккунди а. –  гъапи узуз йиз Аьзизри.
Йицар гъулаз хъаъну гъач гъапиган, мугъазра, школа ккатІабхьну, узухъди, сивиз йицар хъауз гъюз ккунди айи гьял ву.
– Уву гьамци апІин, жилир: душну Багъдагюлдихьан гьерх закур ичв ляхнар фици шулуш, гьаз гъапиш уву, яв увухъди закур гачІинган сивиз гъягъру уьлдшихъди йикьрар дапІну ккунду, сюгьрин миди гъудужвну рякътІин шлуганси.

3
– Я Багъдагюл, закур Сулан сивиъ йицарихъ хъайидар учву вуйчва?
– Ав, гъунши, йиз бай Закир гьаци кІури дуфназухьна, жилирра хулаъ адариз, гьапІруш аьгъдарзуз. Гьатму Мюгьюммеддихьна лиж тувруш, гьадму фикир апІураза.
– Узукна Аьзизри йицар хъаай кІурайики Гюлмурадли. Эгер йицар хъаъруш, яв Мюгьюммед гьаз вуяв, яв бай узухъди гьаъ, урччвубпи классдиъ айи беле хъуркьнайи жигьил дарин?
– Дици вуш узу, Нейман, душну Гюлмурадлихьна йиз гьаму ва жара суалар гьял апІидиза.
– Гъарахай, фици хьнуш узузра кІарва.

4
– Я Нейман– ими! Нейман– ими!
– Вай! Вай!
– Увуз ич дади баниццайихъинди лиг кІура.
– Думу душну гъул‘ан гъафнура вуян? – кІури, узу компьютерихъ деънайир, ич фужкІара адру хул‘ан Закирдин дихнахъди суаларра туври, йиз хуларин зиихъ хъайи участковый больницайин улихьинди гъушза.
Йиз гъунши Дашбег, больницайин зданияйин гьатмунуб терефнаъ, коридорин гьацІна кьюб палата дидисну, хал– хизандиинди, чав гьаму узуси хулар апІайиз, яшамиш шулайи, фицики думу учв, му больницайиъ духтирдира лихурайи.
– Фу гъапІчва, Багъдагюл?
– Аман чве, Нейман, Дашбег хулаъ адар...
– Хъа наану думу? – узуз агъдру саягъ улупну, Багъдагюлди чан гафарин мяна ачухъ апІайизра суалар туври, итІихури хъюгъза.
– Ич гага иццури ади, шагьриз хъади гъурхну.
– Думу дарш, чпин Къухурикарихьан думу хъади гъахуз шулдайин?!
– Чан сижар аба гизаф ккунду сарун. Закур Закир увухъди гъайих, Гюлмурадли хъаай кІурайи.
– Дици вуш, баладар, гьадму, йиз халайин пияниски байтІан Закир хъади хъана ужу ву.
– Узу уьлра закуризтІан гьязур апІидарза.
– Муминатрира закуриз цІикбар апІидиза кІурайи.

5
Хябяхъдин малар–пеэр динж дапІну гъафи Муминатри, Зиренайина Аьзизри алдаъну гъурку картфарикан цІикбаригъ гъяпІуз фарш гьязур апІурайи, хъа Анар компьютерикна «Ктрюбгърур» кІуру ихтилат «Аку хяд» газатдикан кбикІурайи.
– Фу гьял гъапІчва, аьхюр?
– Закур узуна Закир гъягъюрча.
– Я адаш, узура гъюза? – талаб гъапІу Аьзизри.
– Думгьа яв дарсар урх! – узхъанди жаваб туву чан чи Зиренайи.
– Гьадму ДашбегтІан Закир ужу хьибдивуз йицар хъауз.
– Гьаци дарди шулин арда!
– БицІирра вуди беле ужур ву йицар хътІуккуз.
– Касиб Ряжявяли сарна– сарди сивиъ а кІурайи; Багъдагюлди чпи душну ккунди айидар ву кІурайи, хъа Гюлмурадли гъи гъапунчуз, кІур. Дугъан шубуб гъя кІур, чпин – кьюб.
– Ухьуз гъюрури мурглин тІуларра, лишварра акъин, аьхюр.
– Малар хъаъну гъюрайири дурар фици хуза?
– Гьацдариз кІури узура гъягъюза, дая, адашдихъди?
– Аькъидара!!! – Зиренайиз учвтІан бицІи гъардшин аьхювал апІуз ккунди айи.
– Увхьан гьерхрадарза!!!

6
ГвачІнин ухди гъяр‘анзина Кьулккарин гъюлягъинди гъючІвза. Закириз узухъди гъюз ккунди адар.
– Гъач, бай, узухъди.
– Ухьу машиндин рякъди гъягъюрдарин? Хъаабхъиш эъдира вухьа Горийииннакьан.
– Шагьриз гъябгъруб гъубшну. Гориланзина гизаф ярхла хьибди. Узухъди гъач уву, гучІ мапІан!
Кьулккарин гъулакк ва гъулахъ гьутІурччвушваризра лигури, табиаьтдиин тамаша апІури, кІваъ гьяйранвал ва гьисс ади, гужназ узухъди Закир хъчІюхюрайиганси жилгъйириъди узарианзина, гъюрдар – хутІларикантина ВертІларин гъулаккинди ккудучІвурайза.
Фу лигурва!.. Гьамкьан вахтнаъ гьаму дерейиъ яшамиш шули му аьламат гьамусдиз гъябкъюндайиз: ВертІларин гъулан кІанакк хутІларик гьамус – хъа алдабхъну биргърубси айи гъвандин зиин кьюб тоннкьан гъюру, зурба, чапди, гъянигъузайин шляпаси дийибгънайи гъван алийи. Узу, йицарихъ хъайир, мушвахь наънан гъаши! Валлагь, йицарихьна фици гьаму узарианзина гъягъидикІан кІури айза, хъа магьа, аьтдати дару жюрейиинди гъягъруган, гьамцдар, жвуваз дярякъю аьламатар рякъруган гьич гъярайибсикьана шулдар!
Кьял‘ин кюгьне рюкзак йиз, Закиринра гъвалак – чпин дадайин йирси гъабхьи  дамская сумка!

7
Ургъ‘арин гъулхъанзина ярквраъди гъябгъюрайи рякъюъ ахънайиган, думу жямяаьтдин маларра гьахьунчуз ва габнариз учу йицар хъаъну гъюруча, ихь малар чиб– чпигъ гъидикьюз мигъитанай, гъапунча. Хъа дурари: учу ичдар ухди– и хъаунча, аьхъюди вуйи, гъапнийи.
Учу зина– зина кьялариз утІурччвну амкІар удучІврурихъ хабарсузди саб тулара кьяляхъ хъабхъру ва: «узура учвухъди гъюрза, гьатму яркврягъ саб ляхин гъяйиз, узу гьадинди дубшну гъибдиза» кІурубси, чав учуз улупну, хъана учхъан хътубгуру. Ярквраан аьгъю гьарай утІубччвуру. Ич тулайин аьмпари вари гъирагъар гъидису. Йиз хиял, думу швеъдихъ хъебгнашул кІури вуйиз; хъа думу швеъ ич улихьинди гьутІубччвиш гьапІдикІан –  гьацибушвахъна ***и му багахь хьайи ярквран гьял йиз жанди бисруган. ГьапІур, гьаму тулайиз гудручІруб учуз гучІурайинхъа?! Мидиз фикир тутрувди, хътІибшури батІур, Даламатар кІуру йишвахъна рукьурайча.
Булагъдиан шид гъубхъу Закирдихъди тулара, шид дубхъну, йиз кьяляхъ хъубкьру, ва Закирди чан гьигьнан духьнайивалиинди, хъа тулайи чан мелз ибихнайивалиинди узкан сацІиб, эргвал йивуз энгел хьувал ккун апІурайи. Хъа узу Закирихьан гьамци кІури гьерхза:
– Ухьуз ягъли кІакІ алишв алабхъидин?
– Ав.
– Ари гьадму кІакІниин деъдихьа. Хъа сабан ихь дерейиин гьяйранвал апІури, ухьуз рякърукьан гъулар ктухури, гьаци ихь эргвал аьлдябхъюри гъягъидихьа. Зина лиг, Закир, рябкъюрайвуз фициб диф аш? дилин ухьуз фукІара рябкъидар гьа.
Гьар зина удучІврурихъ табасаран дере гъябцІну рякъру гъуларин кьадарра артухътІан– артухъ шулайи. Дидихъди сабси, учхьансина рякърукьан вари ичІар– тепйирра учухъди за шулайиси рякъюйи, хъа Кьаркьул алишвлан рибшвурадайи.
Магьа учу, учузра аьгъдарди дифраъ учІвча. Гьамус гьапІру? улихь фукІара рябкъдар; дюн‘я вари дифраз илтІибкІнич; наанди гъягъюруш аьгъю апІуз шулдар; чигру чекмийириансина ликар ухъуз гъитра; дирхьари ва ягъли укІари чпигъ гъяйи штарин литІнар ич шалврарин чиркарикан йивура; тулайи гагь кьюларин урхъар ккиригъури, гагь, ич ликариккан хабарсузди ккутІурччву къакъвйирихъ хъиври, чан дирбаш‘вал улупура; Закир узухъ хъуркьрадар: думу дифраъ дургуз сацІибтІан имдар кІуради йиз лик яваш апІуруза ва узухъ хъуркьуз гъитруза.
– Закир, ухьу му Сулан сивиъ ургиш гьапІхьа?
– Удрургуз машиндин рякъди гъягъидихьа. Узуз мушвайишвар ужуди аьгъюдар вузуз.
– Фици? Уву мушвайишварин гизир гъахьунна дарш?
– Ваъ. Узу ич адашдихъди Генайин баниццайин УАЗдиъди гъафунза.
– Ихь йицарин бина хьайишвахьна машиндиъди гъягъюз шулин?
– Хъа! Дина, даруган, Арифлин машиндиъди адмийир дахъру будка фици гъубхнийи?!
– Аман ву гьа. Думуган узура хъайза. Учу КІанчча гъарзаригъян думу гъюдубчІвуз рякъра гъапІунча.
– Гьаму машиндин рякъ дибисну гъягъидихьа – ургидархьа. Дифра гъяди, жилгъйирикинди кучІвидархьа.
– Гьякь вува, дуст кас, сарун ухьуз, мушвайишвар кІанарикк гъарзар– кьулар ккайи йишвар ву ва бежегьет жилгъйирра гьамус дихъур. Набшдияв ухьу деъру кІакІ?
– Дина хъана душну ккунду.
Гъярача улихь таблин дарч вуйибси гьамус– хъа КІанчча гъарзаригъна хъуркьрача кІури. Амма... Саб хайлин гъушган, ич улихь, тула хъебгну гьебгу, бацариинди дийибгънайи швеъдинсиб гъаранту дугъубжву. Яваш гъашича. ЮкІвар дархъ– дархъ дурччвуз хъюгъич. «Швеъ» рибшвурадар. ГучІур– гучІури багахь улучІвурча. Манзил жикъи шлурихъ шеъдин юруш марччлихънинубдиз илтІибкІу, ва... лигуруш гъванарикан уч дапІнайи кІелеа ву. Думу саб тепейиин алийи ва Закириз:
– Магьа гьаму вуйнив уву кІурайи, ухьу деъру кІакІ?
– Ав.
– Дици вуш деъдихьа хьуб минутдиз.

8
– Магьа бай, Закир, ихь бинайиинна хъуркьрахьа.
Буткайиъ фужкІара айибси дар; раккин хъибхьна, цІур кахънадар, значит габан багарихь хьа, амма дифрагъян рябкъюрадар. АпІури цІикьрикьар, абццну рукьан ракк, айитІинди учІвза: мушваъ сифтена– сифте уларикк ккархьрудар йирси, гар йивнайи, гъийиху кьаби жвуварин гъузну имбу, дячІяргънайи шубуб палдум ву. Дурарин кІанакк, гьацдар кью– кьюб аьдиял, ва, ахнар ву кІури ччвур али, гъяргъяр айи, адмийир дахъуз албагнайи ч‘валар кка. Буткайин, саб му гъвалакк, ва гьатмунуб тмуну гъвалакк ярхишнахъди ккайи кьуларикан дапІнайи кьюб гараватдиин, узу гьаму зиихъ ктухдар алйи. КІул диврушварихъинди гутйирстарра дирчнайи. Раккин абццну учІвубси, гагул терефнаъ, гараватдин ликарихъ рукьан мичІли пич хъайи, саб хабахъна дарударстар, сацІиб кутІухнайи гакІвларра хъади. Пичран зиин саб, теликан рижв кайи, саб тІубанди гар йивнайи кІару чайник алйи. Дидин зиинишв фициб вуш, айитІишвра гьациб вуйи. Гьациб гьялнаъ айи гъазанра, пичрихьантина цалихъ хъабсну, дипнайи. Пичраз къаршу мурччваъ юкьуб баклашкйир, сабдиъ шид ади дирчнайи. Бедрейиъ, швнуб вуш, пачкйирра ади, кьилан шишал итІибкьнайи. Душвланзина вешалкади, кьумар йивну кабснайи кьулик ккумрак жахдин кІару сумка, шубуб, гъициркъу уьлер ади, кебхнайи. Гараватдикк екІв ккипнайи. Кьюбиб гараватарин арайиъ, уьл ипІру бицІи устул дивнайи. Душв‘ин, кьюб гъачархьу, штукк ккайи чру памадрар ади саб гъаб, кьил айи гуг, дарагъну муччврар– чІвирар, къуччварин варенияйи кабцІнайи нержавейкайин гъаб, гъюбгъю шекер айи кулек, кьюб рукьан ва саб пластикдин кружкйир алйи. Устлин зиин бицІи улдар ва улдарин зиин гюзгйирихьантина, му мурччв‘ан тмунуб мурччвазкьан мутмйир дивру тахта кьумариин илипнайи. Душв‘инра кьюб, са– саб литрийин ичІи банкар, чай ккабхьру бицІи чайник, «Мар‘ям» чай ади кьути, пичрак цІа кабхьуз, школайин ученикарин, кІажар гъячІягънайи тетрадь ва жара гьяп– чап алйи. Улдарин арччул терефнаъ, зиин, форточкайигъ гюзгдин ерина саб йирси пенжек дитІибкІну гъитІибкьнайи. Гагул терефнаъ айи гараватдин кІулихънаси, гьадму мутмйир дивру кьул илипнайи кьумрахъ, теликан къянзу дапІну, фанис кибхнайи. Закирди, нафткьан хъайкІан кІури, думу гъутІубччву:
– Сад йишвазсана хъами.
Вешалкайик кайи дициркънайи уьлерикан саб адабгъну, гьацІ парча дапІну, ич тулайиз ккипунза. Ккипрайиган кІваан гьамцира гъябгъюриз: уву яв сумкайиан увухъди гъафи ***из ккидрипди жараринубдиан гьаз ккиправа? Мидиз жавабра вудиси, фагьмиъ гьамцидарихъиндира фикрар арайиз гъафнийиз: му уьл гизаф, кІакІулсикьан дицибкъна, йиз асккан гъунши кьаби Ряжявялдихьан думу гьацира ипІуз хьибдар, хъа сив‘ан уьлер кьяляхъ хулаз гъахубра аьдативал дар; эгер чаз ипІруб ккундуш, узу узухь хьайи таза , гъюдал цІикбарикан сакьюдар чІукІар гъитдиза.

9
Учу мушваккна дуфну хайлин вахт гъубшну; гъюру кас адар. Гашди ачуз ушвник гьиринтІанмина кьацІкьан ктрудариз. ЧІатна удучІвну чІигъар апІурча, швтІар хъаурча, Ряжявяли гъюрдар, дих– дикІ адар.
– Дарфиш чав гъузур, узуз гашди азуз, думу хътаршра ипІидихьа, Закир.
Рюкзак хъятІябкьну ачухъ апІурза, мушваъ, кулекдиъ, дастмлигъ кьюб аьхю цІикбан йицІийирхьуб чІукІ а; саб парча уьл, килька кьути, кьюб чІвир, мархь убгъругандиз кьюб метрсибкьан ярхи, целофандин клиенка, рюкзакдик чІатинди жибдиъ «Альфа ва Омега» кІуру китабсиб ацІу журнална, тетрадна ручка а. –  мундар рюкзакдиъ узу ивдар вуйиз, гьаз гъапиш сивиъ азад вахт гизаф шуйи ва вахт ккабхъиш журнал –убхуз, тетрадь – фикриз гъафи хиялар дикІуз кІури вуйидар вуйиз.
Узухъди Закирдира чан сумкайиъ айидар, йиз улихь отчет туврайиси, узуз рякъюри адагъурайи.
– Закир, уву явдар гъит, йицар хъаъну гъярудариз рякъюъ гаш гъабхьиган, хъа яв сумкайикинди кеъдихьа. Гъюдал– гъюдалди, йиз иштагьра кмиди, чІукІар итІидихьа.

10
Ич кьадар дитІну хътакдарик, мичІли шидра хъубгъган, мяхъ кабхъзук. Вари жан аьхълушнаан гукІни хьуз хъюбгъниз. Йиз гьял гъябкъю Закир пичрак цІа кабхьуз эллешмиш гъаши. Мюрхюн гакІвлариин али галар аьлчІягъюри, цІикІри– цІикІрикІар апІури, нафтси ургури, пичракк ккивуз думу хъуркьдар, амма цІа чру гакІвларик кчІибгуру, хъа галар хътургубси ктІубІвуру.
Саб арайиланси ич тулайин аьмпар гъаши. ЧІатинди удучІвурза, заълан, ярхлаанси, дифраан инсандин гьарйир гъаши:
– Я бай, ичв ху хъутІубккай!
Учу тулайиз, ччвурра агъдарди, уьлин гьитмунуб парча ккипри, будкайин кІанаккна дих апІурача, аммаки учухъ хъпехърдар. Будкайин кІанакк кІару ругдиъ арагъийин ичІи юкьуб шюше а, дарш фукІара ккадар. Тула будкайиккинди гъюри, уьлин кьацІ ушвнигъди шрушра йибчури, хъана дифраан ачухъ шулайи гъарантйирихьинди аьжайиб жюрейиинди аьмпар апІури жабгъуйи.
– Ва–а, уву вуна, Тузик, – гъапи, наънан вуш минди адахъу адмийи.
Хушгел апІурайиси ич тула дугъан, будкайихьна багахь улучІвурайи ликарикк, бацариинди ис дабхъри –  ис дабхъри гъабши. Гъилигу гьялариан му касдиз ич тула гизаф таниш вуйи.
– Миди мушвахь гьапІра? –  гьерху хъуркьубси жигьил касди.
Закирди, узхъанди, тулайин гьякьнаан ктибту. Узу ихтлитар ктитуз думукьан иштагь айир дарза.
Жигьилин кьяляхъди салам туври, кьаби бабра, кьяши духьну, будкайиккинди ккучІву.
– Гъачай, гъачай, хялар! – Узу зарафат апІури, марцахъинди деай кІури теклиф дебккза. Бабу чавра пичрак хил кучну: «бяц» дупну чкиди ктабгъу ва гъяаьлхъю.
– Бабушка, устлихъинди деай кьюридра, гашди ашулчвуз, учу гьаммусди цІикбар дитІну хътакдар вуча, магьа учвузра гъитунча, –  дупну, чІукІар гъяйи пакет устлиинди рюкзакдиан адабгъну дипунза.
– Гъач бай, Малик, увура деъ, дугъриданра му Ляхлуарин цІикбар иццидар ву. Хифар хъуркьайизра му ганцар гьапІрудар вуячв? – гьерху цІикбик ганцар кайиб аьгъю дубхьну бабушкайи. – Узу фуж вуш аьгъяйвуз, бай?
– Ваъ. Ич гъулаъ шлин вуш даркбар кайир вува, бабушка.
– Узуз Жжемият кІурзуз. Гьясраталикьар фици ву?
– Гьа–а, Жжемият хала, уву Гьясраталдин ш‘ван Селиматрин чи вува.
– Диширияв. Жвул‘ан вуза. Жерд гъафундариз. Гьаму ичв йицаригъ гъяш кІури магьа гьаму цци ич йицарихъ хъади гъахьи Маликра хъади лигуз дуфназа.
– Учура нишвтІанси дуфнамича, мичІли шид дубгъну мяхъ кубчІвназук. Закирдихьан цІа кабхьуз гъабхьундариз.
– Узу ухьуз цІа кабхьарза, убцру чай апІарза, – кІури Малик, кьюб чІукІ дитІну, гъудужвну, мушваккишв узузтІан артухъ танишди гъяжягъюри, гараватдиккан екІв ккадабгъну, жвиллиди гакІвлар дуркну, кьулдихъан цІа кабхьру тетрадь хъадабгъну, кьюб кІаж гъячІягъну, вар– вар, вар– вар апІру цІа кабхьу. Чайнкиъ, мурччв‘ан шид айи баклашка гъадабгъну,  шид убзу, хъа пичрахь гъапагъ гьипу.
– Узу мина, гьамус шубубкІуру раж вуйиз, гъядру жердар хъауз гъюри.
– Сарун, дуст кас Малик, гъидарва!
– Гьаз?
– Гьаз гъапиш гъи учу йицар хъаъну гъулаз гъярача.
– Гъягъидарчва! – Узу чаз гъаписи, ярхи уьру маш гъяйи ягъли Маликри узузра гьациб гьисс ади гъапи. Дугъуси узура: «Гьаз?» дупну гьерхза.
– Гьаз гъапиш, сабпиб, ичв йицар гьич рякърушвариъкьан адаричв, кьюб гъапиб, кьюр касдихьан хам духьнайи йицар хъауз шлуб дар. Улихьна йигъари гьеле ич йицар саб еле– еле хъаунча. Йицар хъауз йицІбарра –  йицІисабарра школайиан кюмекназ гъафунчуз; магьа гьаци вушра сакьюдарин малар гъафундар.
– Наан а гьаму Ряжявяли? Му гьаз гъюрадар?
– Ряжявяли вуян йицарихъ хъайир?
– Ав, бабушка. Увуз, Жжемият– хала, узу бабушка кІура кІури хъял гъюруш кІударзавуз
– Хъа узу, жан хала, бабушка дарди фуж ву кІурава.
– Уву бабушка вуйиш, гьаму Сулан сивиз удучІвидайва гьаму жигьилихъди. Валлагь кІубан дишагьли вува!
– Чара адруган апІру ляхнар ву– гьа, бай.
– Гьаму дарфи жердракк ккабхънанив? Ич гъулаъ йигъан саб, саспиган, юкьукьуб лик ккайи жанаврари, саспиган кьюкьюб лик ккайи жанаврари, ипІури шулич.
– Жвуванубдин жвуву гъайгъу дизригиш, шли зигиди.
– Хъа яв жилир наан аяв?
– Думу хулаъ адайи.

11
Малик чІатинди удучІвну, чай убхьайиз, Ряжявялдиз учуси чІигъар, гьарйир апІуз, швтІар хъауз хъюгъю. Дих– дикІ адайи.
– Я бай, я Ряжябяли, йицар берейиинна хъа– а– а– ай!!!
УчІубкьну жвилли чигра кади айи гъитІибкьу дифру габнин ибахъна ич гьарйир гъягъюз гъитрадайи.
– Я Малик, думура гьаму бабушкайин яшарин кьаби жви ву, «я бай» кІури чІигъар апІуз.
– Ич бабушкайиз уву сивиз гьаз дуфнава кІури, хъа му ичв Ряжявяи, кьаби жви, шубуд йигъандиз фу кІури дувнайир ву? Касиб минди– тинди илдигъну гъяхънашул гьа. Магьа чайра гъубхьну; дубгъну йицарна думу агуз гъягъидихьа.
Учу Ряжявялдикан гафар апІурамиди, думу гьили шейтІанси, чІалкьан даркІури, гьапІрачва кІури будккайиккинди ккучІву. Тузикдин гьич аьмпаркьана гъахьундайи.
– Наан ава, бай Ряжявяли? –  гьерху бабушкайи.
– Думу “бай„ дарки, –  гъапи Закирдира.
– Думу узуз “бай„ вузуз. Йиз яшнануриз узу гьаци кІури шулза, хъа думу учвуз дедушка ву.
– ГьапІрава, риш Жжемият мушвакк? Мина узу кІваъ ахъну гъафунна?
– Хъа ав, уву кІваълан дяргъюри, яв бюркьяр гъяйи кьалу улар кІваан ададахъди; зазари алабцІнайи, гьутІурччвушвариз ухшар яв “уччву„ машариз лигуз!!!
– Наанив Кюругъли?
– Гьамина учв гъюбакк ккубкьур кІури кІул ккадабгъну гьаз аьгъя наанди дудургнаш учв. Хулаъ адайи.
– Ряжявяли– ими, увуз бабушкайи, яв сппарихьан итІуз шлу цІикбан чІукІар гъитна, устлихьна багахь улучІв, итІин.
– Агь чан, йиз Гюлюзерза кІурубдин масан бай ичІричан, фукІа къафун хътарди, юкьуб, гурдарси ацІу, къициркъу уьлер ивну ттеетунза сивизI
– Йицар наанив, Ряжявяли– халу?
– Агь чпин сабра мидарди тІанкь ишри чпин. Узу думу КьячІайиз кІуруб кІарза. Кьюд йишв вуйиз гьамшваъ, Ляхлуарин маларихъ, ккадабхъуз ужударин, уьлдеш хътарди...
– Саб уьл яв сумкайиан, Ряжявяли– ими, тулайиз ккипунза.
– Ккидрирчди гьаз ву йиз дурар! ***ин шуран кІуллан гьадму гъагъи турба  ттаратруб вуйи. КьасутІанси, узуз гъагъ ибшри кІури, дуруржди гъагъи, этІи уьлер ивну, масан бай кІуз ужжури! Касиб тулайин сппаркьан сагъди гъузункІан яраб! –  Гьамци гъапибси, Закир, Тузикдин сппариз лигуз, чІатинди удучІву.
– Хъана ипІин, Ряжявяли– ими.
– НакьтІанмина жандик фукІара ктариз. Рукларин бинайихъна гъушунза йицар хъауз. ХьтІарин кІакІарилан илдицну гъюрайир вуза. Саб чІукІ чІяаьну. Саб исткан чейсана вуйиш...

12
– Гьамус, Ряжявяли– ими, гъулаз йицар хъаъну гъягъидихьа.
– Йиз гьич фукІара адариз хъапІну гъягъруб. Хъауз ккунири дуфну чан хъаъри!
– Гюлмурад– имири хъаъ гъапунчуз. Дайин, бай Закир?
– Учвуз хъаъ дупнаш хъаай. Хъа узу думу КьячІайин хъюлазра йицарик тІуб кучдарза.
– Я бай, я Нейман– халу, узу увуз хъана кІураза: йицар хъауз хьибдарчвхьан. Ишри, учура кюмек апІарча, гьаму ухьхьан, юкьур– хьур касдихьан, хам духьнайи йицар дерккуз шулин, учхьан, ягъчІвур касдихьан дархьуб! –  юкІв абцІну гъапи Маликри.
– Йицар нашдив, Ряжявяли, гьеле йиз жердюкь, Красавчик, гъяш лигуз ккундузуз.
– «Аяванавар ичІрияв!» гьамцибган гъапну гьа Гьяргъярин Аьзиз– халури чпин эйвандихъан! Фици– фици кІуйва, бабушка? –  зарафат апІуз ккун гъабхьизуз.
– «ЙикІуруш яв Къазира, Шихра, Фарзаьлира, Рамисра ичІрияв», гъапну йишвну чІат кудучІвнайи Юргъайира, –  дутІуркІнайи кІвантІарикк инчІ ккади, йиз зарафат, Ряжявялди давам гъапІу.  Му зарафатнакан хабар дару Маликри, гъапибдин гъавриъ адрахъди, гьерху:
– «Аяванавур ичІрияв» гъапну кІури Юргъайин фу вуйихъа?

– Анавар Юргъайин бализ кІуйи, –  гъапи Закирди ва бабушкайихьанна Маликдихьан сабси аьлхъюб ттадабхъу.
– Я бай,  «Красавчик» узу иливу ччвур дариз; ич хтулари кІуруган, дид’ин гьаци алабхъну гъубзнайиб ву.
– Харжи ччвур дар. Гъач бабушка, яв Красавчик ич йицаригъ дугъриданра гъимишул, –  думу гъяш лигуз кІури чІатинди удучІвча, амма йицар берейиин алдар, даккуннуз гьич саб йицкьан рябкъюри! Бабушкайи Ряжявялдихьан хъана гьерху:
– Я бай, Я Ряжявяли! Йицар наанив?  Уву гьапІрайир вува?!
– Узу йицар минакьан хъаундарза; гьагъму табарик чпиз ипІури гъитунза.
– Хъа учу дурар кудухну гъулаз хъаъну ккундарин! Гьамус гьапІру, Ряжявяли– ими?
– Хъа ихь йицар фила ктухдар ву?! Гъул‘ан удучІвруган?!
– Хъа айи– адруб, жаваб– маваб айиб дарничв?
– Узуз гьаци пуз, уву наънан вува, байкІа?!
Йиз иблисвалин таб айи суаларин Ряжявяли гъавриъ ахънийи ва йиз кьюб маш гъяйивал кьаби касдин улихь ачухъ апІуз мажбур гъашиза.
– Дугъридан, Ряжявяли– ими, гьич сарира ктухури шулдар.
– Неинки ктухури, гьеле, гъул‘ан смена гъяйиз сив‘ан: «йиз нубат ккудубкІниз» кІури гьирин ухди гьергну гъярудар шуличвки, – гъапи ич йицарин гьял учузтІан ужуйи аьгъю Маликри.
– Узу сарун йиз яваш– явашди гъягъидиза, Нейман. Гъушган узу фу кІуру?
– Фици ву кІуру?
– Учву йицар хъаъруш, кюмек гьапІ кІуруш –  кІурдарш.
– Узуз аьгъдарзуз. Эгер йицар гъи хъауз шулдарш, закур узура хъаурдарза, йизра нубат гъи хябяхъдизтІан дариз.
– Гъи йицар хъауз хьибдарчвухьан. –  Маликри хъана чан гафар текрар гъапІу.
– Увуз ккуниб йип. Гъарах.

13
– Мура гъушу, бабушка. Мяхъра ктубчІвунзукан. Гъилигу гьялариан учхьан гъулаз йицар хъауз шлубси дар. Гьамкьан уччвуйи йиз хпири маниди алахьну гъарах дупну, узу душну кьяляхъ гъюрайир дарин кІури, хъпехъундайза. Ихь абйири гьякьди кІуру гьа, рякъюз уьлна палат гъагъи шлуб дар кІури. Эгер мици чІиллиди мушвакк йишв адапІрубси гъабшиш, узу аьхълу йикІуру. Аьхълу дийикІуз гьапІну ккунду, Закир? –  пну дугъахьинди йиз маш илтІибкІза. Дугъу фукІара гъапундаршра, узу йиз узуз жавабра тувза:
– Ахълирин йишв пичраан цІа утІубшвну ккундар.  Малик! Узуна Закир гакІвлариз душну гъидича. Мушвакк тІурнаркьана ккакІана яраб?!
– Мушвакк ичв гакІвлар хуз мярхярра, йиркквукъарра, къалагънарра, тІилра, лапатккара ккайичв, магьа гьич фукІара ккимдар, вари, гьариз гьягъюз даккни жигьилари дургну. Арда лапаткайихъ хъайи рижвра кмиди хъадабгъну гъубгну.
– Эгер мушвайишван тагъ гакІвларин вуйиш, гьадмура гъубгнушлийи.
– Хъа счан гъубгнура ву, Нейман– ими, ихь йирси бина амиди. Шифер, гакІвлар ккадагъну, гъванар ккивну гъибтнийи. Мушваъ гакІвлин кІуруб якІухъ хъайи рижвна гараватар ами
– Гьадрарсана мийи ургуз!
– Яв хиялтІан ургидар кІурайва. Веф якІун рижв хътабгъури хъюгъну, кІур.
– Магьа учвуз тІурин, –  дупну маликри учуз аьгъдрушвахь дивнайишвхьан шпагатдин юкьуб кьат тувунчухьна. –  Гъарахай, душну чкиди гъачай.
– Гъач, Закир, гъадабгъ ихь екІвра, ЦІимцІа терефназди гъягъюхьа.

14
– Фукьан ягъалди за шулакІан ухьу, Закир! Наанди алдахъидикІан! Дифрахьан гьич улиъ тІуб убччвуз рябкъюрдарда. Я бай, укІариин чиг алдайиш, гьамци вуйишра баладайи. Магьа, лиг, дуст кас, гьамлансина шубуб километртІан асина ЧІилхъарин гъяр а. Саб варж метр гьаму машнакансина гъушган мюрхюн гьарар алахьидихьуз. Мурглар апІуз гьаци ужудар тІулар каки, сарун фу пузавуз!
– Я Нейман– ими, мушвак фукьан уз ка, цалси вуда! Лик ктІубччвиш, гьашвлансина кІан ккадрушвазди ахъурва!
– Ихтиятди, укІар– кьаларихъан хъчІихури кудучІв. Ччумгьа сарун гьарарра рякъюра. Саб юкьуб кІакІул увуз алдатІидихьа, йирхьуб –  узуз.
– Гьамциб йишвакна, Нейман– ими, йицар– мярхяр фици хури шулу?
– Йицар хьади гъюруган, дуст кас, минди гъюрдар гьа, хъа зиихъ увуз чапди гъябгъюрайи жилгъасаб рякъ гъябкъюндайвуз? Ари гьадушв‘ансина гъвалак– гъвалакди саб ярхлаз гъягъюру. Ухьу, гьадабтІбахъ, узла гъафунхьа.
Жилгъайизди кью– кьюб гакІул ккадагъури шубубан хътакунча. Зиин йиртІну дурар учухь хьайи шпагатдиинди, иливну йирфариин, жилилан алцахруган кІакІар, дурччвури кІулин маар, гъючвюбхюри кьяши гакІвларигъян екІв, заансина гьялак– гьялакди берейиинна гъафунза.

15
Будкайиъ айидар чпин гафариъ арагънайи. Кьяляхъ хъадахъну гъузу Закир гъяйиз, узухь хьайи гакІвлар дишла гьадатІуз хъюгъза. Юкьуб ацІударстар гакІвлар гьадатІну гъурцир будкайиккинди ккучІвунза, фу лигурва мушвакк сарсана сар кьаби жви кка.
«Му наънан адахъир вуйкІан» кІури кІулиз фикир гъафнийиз. Хушгел дапІну, саб истикан чай имишул кІури чайникихьинди улар гатІахьуриз, думу ичІиди дябкъну, шидкьана убзну иливарза кІури баклашкйирихьинди каркар гъивза, мурарра ичІиди ву. «Гьамшвакк ккади мурари шидкьана гъабхундарда» кІури дишла харжи фикир узуз даккунди кІулиъ ичІибгнийиз. «Хялижв дуфну хабрарихъ хъпехъури мажал гъабхьундаршул. Пагь гаву жин, инсандин фагьмиъ фици дишла лукьсан чІуру фикрар тІаъри шулин» кІури, хъа гьамциб фикирра кІулиз гъафниз.
– Халу, уву инжиг машан, узу ухьуз штуз душну гъюрза, хъа уччвуйи таниш хьидихьа.
– Закир нашдияв, Нейман– халу?
– Думу кьяляхъ хъадахъну гъузнами, думура гьаммус гъиди.
Хьади шубуб баклашкара булагъдиккна юкьвнаккансина кьяши ужвси духьнайир гъушза.

16
– Чухсагъул, Малик, увуз узу штухьан гъяйиз цІа кабхьбаз. Валлагь вари жан амкІуна чигру ужвси дубхьнайиз, –  кІури чайник штухьди абцІза.
Закирдина бабушкайи пичриин эрццуз иливнайи гакІвлариин кьаби жвуванна чан наскйир эрццуз иличнайи.
– Гъач, гъач, Нейман, увура пичраз багахьнаси улучІв, –  гъапи бабушкайи.
Илдитну чекмийир, гагул жвурнахъинди хъайи гараватдин ликарихъинди хъайи гъазан, маш асисди ккитІибкІну, Закирди уьл гъибиржну дубхнайи, тинди дитІибшну дипнайи газат гьатІабццну, йиз кІанар кІару дархьуз, гъазнин кІан‘ин илипну, пичрахънаси дизигну, чиркар эрццури узура багахь улучІвза. Наскйир узура гакІлариин эрццуз кум гъябгъру турбайихьнаси илирхза.
– Гьа халу, гьамус узура увухъди таниш хьуза. Учву вари сарун чиб– чпихъди таниш гъахьунчва, сар узутІан мидар.
– Узуз сар ЗакиртІан ктарди вари танишдар вузуз. Сач узуна Малик гьамшваъ Жвул‘арин йицарихъ хъайча. Узуз Кюругъли кІуриз.
– Бахтлу ишриву Кюругъли– халу! Узуз Нейман кІури шулу. Гьякь гъапиш, йиз гьякьи ччвур узуз аьгъдарзуз. –  Узу мици гъапиган Закирна Малик гъяаьлхъю. –  Гьан гьеле, уву мина наънан адахъур вуш узуз ихтилат апІин.
– ЧІухин ниъ аабхъу. Шалврин чиркар ургурашулив гьа, Нейман кІури шлур, –  пну бабушка узук кяаьлхъю.
– Хьузра ву, бабушка; чиркар дар, турбайик кубкІнайи йиз атІин ву.
– Ичдарра вушул гьа, –  пну Закирра бабушкара чпин наскйирихьна ял гъаши.
– Узу лигарза, Закир, явдаризра.  Мушваъ абхънайи кум, гьич дугъужвузкьана шулдар!
– Пичриин али гакІвлар ургураячв, Жжемият! –  гъапи цІиб илзигуриси Кюругълийи.
– Ву– у– у– у, алдагъ, алдагъ, Нейман, гьамрар чІяаьн ву. Пичраккиндина гъваларихъиндисана дивдихьа чпи ктІухур.
– Дюз кІурава, баб. Хъа, Кюругъли– халу,  узу хъпехъураза гьа.
– Я бай, жердюкь адарди кьюр– шубуд йишв вуяч.
– Ичвра адарничв?
– Гьялак махьанава узу пайизра. Узу хулаз гъюруган школайиан хтуларра гъафнийи. Дурарихьан ихь баб наши кІури гьерхунза. «Думу сивиз гъушну», гъапунзуз. Узура яллагь, жерд хъапуз кюмекназ, йиз хпирин улихьна. Дифра гъяди фукІара рябкъдар. Гьар жилгъйир жара шлушвахьна гъафибкьан хпириз чІигъар апІурза, гьай кІурур адар. КІарчакна гъюрза –  дих– дикІ адар, ЧІилхъарин рякъюхъна гъюрза –  мушвахьра, сесеркьан ерхьдар, КІанчча гъарзаригъна гъюрза, дихар– чІигъар апІурза –  айиб адар. Рякъюзди шилназ лигурза –  мушвхьансина гьич фукІара гъубшубси дар; ичв бинайиккна гъюрза, фу лигурва, йиз хпир арггри гьамшвакк дахъна.
– Хъа наши думу?
Кюругълина Малик гъяаьлхъю.
– Значит му яв хпир вуяв сарун? Ча хил, Кюругъли– халу, узу яв улихь икрам апІуразавуз. Чухсагъул гьялали кас увуз, эгер увуз яв хпир гьамкьан ккунди вуш! Лигайву, наънан наана хпир агури дуфнава! Хъана баркаллагь, кас! Ари узу увустар касар гизаф ккунир вуза! Хъа йипа бай, Кюругъли– халу, уву сивиъ йицарихъ хъади хпир багахь хьтарди фици ктиснийва?
– Э– эгь, Нейман, йиз вари секретар увуз арццидарза.

17
– Аьхю жви, гьапІру ухьу? Мурарин йицарихъ габан хътар, Ряжявялира гьич саб йиц хътрапІри гьергну гъушну. Нейман мушвккан ккудучІвбанди дар –  учвра, чайра, мани марцра!
– Узу гьапІза, я бабушка, узу йицар наан агуза гьамциб гьавайиъди?!
– Хъа Ряжявяли хьуб‘инди, хяхяси рибшвру Ряжявяли душну ХьтІарин кІакІарилан илдицну гъафундарин.
– Узуз аьгъдру Ряжявяли дарда, хпир! Ухьу яв Красавчик наан ашра абгидихьа. Увуна Закир гьамшвакк пичрахъ бабна хтулси апІури хиктар гъуздичва, хъа учу, жилар душну йицар наан ашра дагну хъаъну гъидича.

18
– Закир, уву учу гъяйиз, ухьуз ахълириз ихь гурдахъ хъимбу гакІвларра гьадатІну, пичракк ктІухуз гъит. Гъилигу гьялариан ухьхьан гъи йицар хъаъну гъягъюз шулдар. Гьеле учу душну улкьана  йицарилан илбицуча.
– Ибшри, Нейман– ими.
Ич аьхюр Кюругъли –  улихь,  узуна Малик –  кьяляхъ, бинайилан чиграккди, дифраъди, кІару шюкьсиб ругдик ликкьан кбибисди –  духъну ади, ктІубччвури, аскканзина табариинна рякъ гъибисча.
– Узуз ичв йицар наан шулуш аьгъязуз, гьадина рякъ бисидихьа. Фактически ичв йицарихъ хъайидар учу –  Жвул‘ар вуча. Ичвдар, картар апІбахьан зат будкайикканкьан ккудучІвури шулдаричв. Ццира гьаци вуйи, Кюругъли– ими, –  гъапи аьсси духьнайи Маликри.
– Я бай, Я Малик! Узу яв гъавриъ духьнадарза, йипа, жигьил бай, вари гъюз имбу уьмур –  яв улихь, ичв йицарихъ гъягъюб  ув‘инна дурубкьнайинхъа?
– Увухъ адашна дада хъанухъ? –  кІури гьерхзухьан чан деринвалиан Маликри.
– Хъазухъ.
– Уву дурариз кюмек апІури шулна?
– Шулза.
– Ари узура дурариз гьаци кюмек апІури шулза гьар хьадну. Адаш ич суткйириинди телевышкайиин шулич, дугъаз хулаз лигуз пачти мажал адар.
– А– а– а, Адашдиз Шихяфиз кІуричв, дарин?
– Ав.
– Гьамус гъавриъ гъахьиза уву шлин бай вуш! Йиз гъардашна ичв адаш пажнахар ву?!
– Аьгъязуз.
– Хъа магьа, узуз аьгъдайзуз. Хьадну –  мушваъ, хъа кьюрдну наан шулува?
– Кьюрдну –  Урай шагьриъ, Севердиъ йиз магазин айиз, гьадушваз гъяри шулза.
– Хъа аьхъюди дарин?
– Йиз магазиндиъ гьямамдиъси шулиз.
– Значит, ичв халури дина хъади гъурхунва сарун? Зейнудинди душваъ нафтлин буругъариин ляхин апІурайиб аьгъязуз. Табасаранар душваъ фукьандар ачва?
– Узуз аьгъяди йирхьуб хозяйство ача.
– Молодец, Малик, молодец! Узуз уву ккун гъахьизуз.
– Сарун гьапІрухъа, кючйиригъ гъяхъну гъузуз хай даршулда: марцци сивар, марцци ляхин –  жвуван гьялали кьимат.
– Вазли сабдин кІул‘ин фукьан вуячв?
– ХьцІур.
– Вуш гьаддиз, уву габан вуйиган, бабушкайихъди гъафунва сарун?
– Дяргъиди гъузуз чара адар гьа, жавабдар узу вуза.
– Гьамус, Кюругъли– халу, аьгъю гъабхьинуз ичдар будкайиккан картар апІури гьаз ккудучІвдарш! Дурариз вари лиж гъудубгишра, узуз улихьди, вижна ктар.
– Чпин усалвал ву. Сар– сариз лигури фукІа апІури шулдар. Минди лигай, баяр, Малик, уву душну ихь бинайиланзина хярариъ лиг; уву, Нейман, гьагъму табарихъ хъайи дюзенариъ лиг, хъа узу –  гьатмунуб таб– табди, ГъуштІларин марччар ккаъру махьйирин терефаризди гъягъидиза.

19
Кюругълийи кІуруганси гъюргъюшвар, табар, кІакІар, тепйир, ханцІар, дюзенер, гемерйир, хьарар, ягъли гъарзар айи Сулан сивин йишвариъ дифраъди, улдудугди гъузуб неинки –  йицар, хъа  –  инсанарра мумкин дайи. Гьан, гьамцдар йишвариъ сарна– сарди, гучІра дарди йицар наан агуруш аг! Кюругълийи гъапи дюзенарихъди гъягъюрза –  ургуб йиц хамси укІ айишваъ ичІигна.  Дилинзина сабсана таблиинди улдучІвурза –  гьадушвкансина кьюбсана гъяркъзуз. Мурарра хъауз кІури багахь улучІвурза, гьадму маш– ичІар вуйибси къабна юкьубсана йиц карагъна. Мурарра гьатмундарихъди бинайин терефназди утІуккну, сабсана ягъал таблиинна улдучІвурза, гьаму арайиъ саб гагьдиз Мукъу гъярин терефназди диф дубгру, чиг ктІиппуру ва нирихъ хъайи гъарзарин кІуларихъ йицарин саб кьадар лиж гъябкъзуз. Уз‘ин али целофандин клиенка дутІубччвну литІнар кутІурччвну, дибиржну жибдиъ ивунза ва мушвариъ, сарун йицарин шил имдруб аьгъю гъабхьири,  заансина гьадина  жвар ккипза. Узу гьацІ рякъюз гъяйизра хъана дифру  варишвар гъидиржу.
Вахтар фукьан вуш аьгъю апІуз шулдар, йиз гьисабариинди: юкьбариан удубчІвна. КІваъ бина хьайи тереф дибисну улдудугдан бадали, гьадму, узуз йицар алди гъяркъю гъарзарихъна ктучІвунза. Аллагьди туври: гьич саб йиц рякърушвариъкьан имдар! Гьамус наан агуру? Диф хъана саспи йишварихьан гъюдубчІвуру; йицарин шил– мил айишвар имдар. ГучІур– гучІури узу дийигънайи гъарзарин гъирагъдихъна хьуб– йирхьуб метр ами кІури ханцІхъан заансина лигурза ва... –  мушвхьан Мукъу нирин гъяр думукьан ярхла дар. Гъяр гъябкъюбси, Маликри, чав цци йицарихъ хъайиган, чаз гъябкъюбдикан учукна гъапиб кІваин гъабхьнийиз. Дугъу, Мукъу ниркан улхруган, ГъуштІларин баяри шубуб шишал хлорка дубхну му нирикк ккабхьну, дийибхну душвакк ккайи вари чІивишан, кьюб УАЗ машинар ацІну фарель кІуру чичІар гъурхну, гъапнийи. Гьеле гьадму гафар кучІал ктарди, дишдар вуш ахтармиш апІарза кІури, гъарзарин заъхъансина нирихъинди ктучІвуз гьял гъапІза.
КІанкканди гъарзарин ягълишин рябкъруган, гьаму дюн‘я халкь гъапІу Агъайин гьаммишан ад апІуз юкІв абцІру: я Агъа Аллагь, фу зурбавал дарнив! фу заанвал дарнив! Гьаму вариб саб инсаният бадали арайиз гъабхунва. Анжагъ сар УвузтІан, инсандин жан хъивну, Яв Уву яратмиш гъапІу инсанаригъна гъафи Агъа АллагьдизтІан гъайри сарун шлиз икрам апІухьа, сарун шлин гафарихъ хъпехъухьа! Чухсагъул, Адаш, Увуз Яв учухьна гъабхьи масанвализ: ич гунгьарихъанди Уву Яв жан хачриин дивунва ва хъана Яв дюн‘яйиз гъидиза гъапунва – ухди гъач, Иса Месигь! Яв заанвали арайиз гъахидар ву гьаму усппагьи жилар– завар, нахшрар– ничхрар, нирар– гьюлер, ригъар– вазар, укІар– кІажар, гьарар ва гьюлериъ айидар! Яв ад Яв адмийири хъана запІрияв, Адаш, Бай ва Гирами Рюгь! Амин!
Магьа гьамци варибдин ва варидарин Агъайихъди дулухди фици гъузур! Узуз йиз узу ккун дапІну, узу гъапІу гунгьарихъанди узу дукІну ккуни йишв‘ин, узхъанди Чан жан диву Аллагьдин Бай Иса Месигь гизаф ккундузуз. Думу ихь дюн‘я арайиз гъабхи Аллагь вуйивалиин гьаммишандиз шад вуза. ХатІалу жилгъйириъди гъярури, гьаму гъюргъюшвар ва гьутІурччвушвар рякъруган, кІваан Адашдикан жвув уьрхюб ккун апІури, йиз вари жан Гьадгъан хилиз тувунза. Вари ужу шул кІури Аьршариъ айи Адашдикан миж ктабтІундарза. Йиз вари умуд Гьадгъуин ализ. 
Саб арайиланси, гъярихъ хъайи узу ккеркру ругъаригъянсина гъюдучІвур, нир гъябгъюрайишвазди адахъунза. Фу лигурва... гъах гъахьиза! Маликри дугъридан гьякьди кІурайиштІан: нириъ инсандин хил ктручу гъван– шиб имдар; нир гъябгъру архар шид гъябгъру кІурнийирси марцц дапІна; гъванар– шибар за дапІну гъирагъдихъинди илдигъна. Штуъ гьич саб жюрейинра чІивишин гъябкъюндариз. Белки гьамци гьамушвахьтІан даршул? Узухь хьайи маргълин кюмекниинди нир вуйибси зина– зина гъягъюрза –  вари арх гьаци ву; нир ккебгъру кІулхъансина гьаци ву! Табиаьтдиз фу зурба зулум гъапІну?! Агъайи халкь гъапІу инсанарикан иблисди фйир кадаъна?! Адаш, Уву къиямат йигъан дюн‘яйиинна гъюз вахтар багахь шлуган, инсанар фици хьидиш гъапи Яв гафар магьа тасдикь духьна. Дугъриданра, Адаш, ич гъюз ккимбу уьмрарра фицдар шулуш Увуз аьгъяйиштІан. Хъа аьгъдруб фу а хъа, йипа!

20
Хябяхъдин гьавйир ачухъди шулдаршра, гъян‘ан сарун дифарикк ригъ алабхъурайиб гьисс шуйи. Узу ниригъ гъимиди, саб гегьдиз йиз улхьанзина завариз, диф гьавайиз илтІибкІу. Пагь, узу фукьан исина жилин деринариъ а! Узхьанзина аьршариз узла дазаргнайи табарин кІакІар рякъруган жандиъ зиз абхъру;  гьамус –  хъа ув‘инна ахьур кІури гучІ шулу. ГъуштІларин баярикан ул кадахъну, дурарин язухъ зигури, учвуз Адашдин бахтнакан сацІибкьана кубкьричвуз кІури, бинайихьинди кьяляхъ хътакуз ният гъапІза. Узу саб рякъди кьюбан пну гъягъюз ккунир дарза. Гьаддиз йиз фикриъ, гьамус жара йишвар– жилгъйириъди гъягъидиза, гъапиза. Гъяр‘ан удучІвну, гъюргъю гъарзаригъна алдахъзу. Ккунийдизуз, гьаму плиткйирси, укІу уртим йивнайи гъванар ич хуларихъ хъади икриъ ккахьуз!  Ашлийи сумчІур КАМАЗ гъванар; гьелебелесан хулар апІуз дюргъну гьязурди  дахьнайиганси.
Дилинзина ккубсри маргъ, илдибчури дидихьди укІариин элепІнайи чиг, саб кюгьне ккидипнайи марччар аъру махьйир ва хьарар айи ягъли гъарзариккинди узузра хабар адарди гъафиза. Гьяракатниинди, дилинтина цІибди кІулаъ учІвури, узу гъафи ягъли гъарзариккинди адахъзу. Пагь– яда, мурар кІанккан лигруган, фукьан ягълидар ву! Мурар гъарзар дарки, хъа –  люкьярин мукьар айи гъул!  Диф гъимдардимиди йицІимиржиб люкьярин лизи цухар саб гъарчди алатІнайишвар гьисаб гъапІунза. Гьациб гьарсаб гъарзариъ урхъаъ люкьярин мукьар шулу.
Сивариъ булагъар гизаф шулу ва гьарсаб булагъдихъансина гъяр ккебгъру. Иллагьки дициб  йишв гъарзарин жарнан кІанакк ккайиган гъючІвну– гъюдучІвуз шлуб дар. Хябяхъ шулашра, Аллагьдиин вари уьлбюкьнайириз, гьацдар йишваригъянтина гъягъюз хъана аьжаинди шулу. Узу гьациб гьяргъянзина душну, гьадму ягъли гъарзарин лап кІанаккна гъафунза. Мушварикк нахшрарин шилар, дюрхъяр– хьарар ккайи йишвар гизаф ккайи. Гъапа– гъапди швеъ, ясана жанавар алабхъиш узу гьапІуркІана яраб! Узу гъарзарихъан хъчІихури гъяраза. Узхьансина гъюргъюшвар гъяйи гъяризди ягъалтІан– ягъал шула.  Узхьан кьяляхъ илтІикІну гъягъюз шлубси дар. Улихь– улихь гъягърурихъ хатІавал артухътІан– артухъ шула, я гъарзарин раж ккудубкІбанди дар. Йигъ гьарайкІул‘инди ккудубкІура. Дифран гъативал артухъ шула. МучІушин гьяракатниинди алабхьура. Гьамус гьапІру?! Узузра хабар адарди гъарзарин ражнан гьацІ кьялариз гъафибси, душвканзина зиихъ майднаризди гъябгъру жилгъа йиз улихь дугъубжвриз. Йиз кІван гьарай кубкІу Аьршариъ айи Адашди кюмек гъапІзуз. Гьадму жилгъайианзина, гъарзарихъан, укІар– кьаларихъан хъчІихури, мучІу хьайиз заан кІуларихъна ктучІвуз гьяракат апІурайза. Узу узуз, кьяляхъ гъилигган, кІан адрушван цалариканзина  ктакурайи кІубанси гьугъужвзуз.
Аьхирки, саб гьял дюзишварихъинди ктахъза. Бина наанди хьаш аьгъю апІуз шуладарзухьан. КІван ниятарихъди, зина– зина, тина– тина гъяри, дифраан сабдупну йиз улихь кьюб гъаранту гьахьйиз. ГучІ гъабхьизуз. Му фу гъабши? Багахьна гъягъюрза, йицар ву! Хъана зина гъягъюрза –  хъана йицар хьа. Сиварикантина мал– къарайи каънайи жилгъйириинди ва йицар чпи гъярайи терефниинди бина наанди хьаш аьгъю гъабшизуз. Йицар, ипІури укІ, гьялак дарди улихь гъярайи. Узуз дурар «гьай, гьай; уч, уч» кІури гьялак апІурайза. Йиз гьарай утІубччвубси зиъхъан Закирдин дихар гъаши:
– Я Нейман– ими– и– и– и!
– Ва– а– а– ай!
– Йицар гъафну, гъач!
– Бина наанди хъа?
– Увхьантина сабсана гъяргъянтина гьатушвахьинди– и– и– и...
– Узу дюзди гъярайин?
– А– а– ав!

21
– Уву наан ава бай, Нейман, учуз гучІар ккаъри?
– Бабушка, зиълан гафар апІурушра, жвувахъ хъайи ляхин гьубкІну тамам дапІну ккунду. Малик нашдичв? гьадгъухьан гьерхру хъана гафар амийиз.
– Думу, Нейман, учу акв амиди, Тузикра хъади гъулаз гьаунча. Учура дарфиган, гъуландар кІвахъни хьидийи, хуландариз гучІ хьибдийи, учу, гьамци –  гьамци, Сулан сивиъ гъузна йип пуз, гьаунча.
– Йицар увуз гъидихъунвуз, Кюругъли– халу?
– Узура Маликрира саб кьадар хъаунча.
– Хъа Красавчик гъибихъунчвуз?
– МучІуди фукІара аьгъю апІуз шулдар.
– Дици вуш, ахъли ухьу ихь будкайиъ гъуздихьа. Фици шулуш саб мадар апІархьа. Ихь хябяхъдин уьл ипІуз –  фици кІарчва?
– Учу мушвакк ушв дирибшвди гъузундарча.
– Ушв дирибшвди гъузундаршра, фуниъ убчІвуб ичв фукІара адруб аьгъязуз.
– Уву лисунра гъапІур дарва, Нейман, устлиз багахь духьну увуз уьл ипІин.
– Гьа, Кюругъли– халу, увура устлин багахьнаси йихь, ихь хьайи хьадрубдихъди ушвкьан зигар апІидихьа.
Рюкзакдиан килька адабгъну, аьлчІябгъну гъабразди тІапІза. Закирдира чахь хьимбу гъяфатарна шекрихьди дибикьнайи кІаму адагъну устлиин диву.
Кюругълина чан хпир –  саб гараватдиин, узуна Закир гьатмунуб гараватдиин деъну, кубсри килькайик, убхъури чай, фанисдиккди хябяхъдин хурагра дипІну ккудубкІча.
Мидин кьяляхъ, апІури гьарсабдикан ич гафар, узу йиз шалварна, наскйирна чекмийир эрццури эллешмиш гъашиза.
Кюругъли удучІвну чІатна, йицарилан ул илбицну гъафнира вуйи. Йиз гьял ужуди адарди гъябкъю Закирра дугъахъди гъушнийи.
– Ухьу бай, Кюругъли– халу, ахъли нубутарихъди ахидихьа, фици кІурва?
– Я бай, эй, Нейман, ихь адмийирин ушвниин, «нивкІтІан ицциб фукІара адар», кІуру гафар наънан алахьдар ву кІурва?
– Аьгъдарзуз, Кюругъли– халу.
– Гьамус ахъли аьгъю хьибдивуз. Ухьуз ихтилатра ву ва адапІу йишвра, ари хъебехъай, саб уз‘ин улубкьу гьядиса ктибтидизачвуз: I962– пи йисари трактор курсар ккудукІнайи жигьил специалист вуза. Швнуб– саб колхоз– совхоздиз гъягъюрза, узу гьич саб йишвазра му дагъустандин ругариин кьабул апІдар. ГьапІру гьамус?  Гашу йикІуз шулдар, швушвра, магьа гьаму йиз униъ айибра дубхназа, сар бицІирра ачуз, хизан дюбхну ккундарин. Гьязур дапІну саб бицІи чемеденра, узура целинайиз куш– кейтІан кибтІунза.
Астрахандиан пересадка дапІну ккунду Целинограддаиз. Поезд гьириккнатІан адарич. Вакзликк тІуб гъюбччвуз йишв ккадар. Гьа мина– тина лицурза кІул кивуз ужуб йишв абгури –  гьич бихъдарзуз. Хъа саб дупну умбрарин кІанакк йишв  кІваин гъабхьизуз. Лигурза, мушвакк саб ужуб тахча кка. Узура гьапІру, ккипну чемеден кІуликкинди, ккучІухну ликарра, сач гъачІирси гъакІнуза, гьаму йиз кьамкьариин дукІнайи Жжемиятси. Рябкъюрайвуз, Закир, саб бицІи гараватдиин магьа учу кьюредра улуршну ликарихъинди йишвра кмиди гъубзна; ккундуш, Закир, увура гьамушвахъинди дахъ. НивкІ гьамциб мутму ву!
– Ихтлат ккудубкІнив, Кюругъли– халу?
– Увуз хъпехъуз ккундуш, душвхъантинара ктибтарзавуз.
– Хъа яв ккебгъубдин ранг гьадушвхъантина  ктибтрубсиб вуйдийив. Уву яв ихтлитиз гьубкІну мяна тувава, дуст кас. Узуз гизаф уччвуйи хъпехъуз ккундузуз.
– Дюз гъапиш ккебгърубра гьамдиинди ккудудубкІуз кІури ккебгъуб вуйиз. Хъа ичв ахуз тямягь хъакІана кІури лигурайир вуйза.
– Арда гьаци кІуру гаф шулин?
– Ибшри сарун. Узу ицци нивкІуъ ади, гьацІишвариккна сари йиз гъвалак кутІра. Хъиргуз даккунди, уларигъян нивкІ гъюдубзури, «Фу ву?» –  кІури гьерзунза.
«Подвинься чуть– чуть, я тоже хочу спать» –  гьапунзуз мугъу.  Узу ликар имбубтІан зина ккучІухну, тахчигъ йишв сацІиб узуз артухъси цІар кадатну кьюб йишваз пай гъапІунза.
«Смотри, дорогой друг,  через линию не переходи» –  дупну, йиз хъана нивкІуз гъушза.
Гьириккна хъана йиз гъвалак кутІра. Лигурза –  гьадму бай.  Мугъу узхьан, наана гъярайир вува, кІури гьерху. 
Узу: – «Целинограддиз».
Дугъу: «Узура. Хъа гьаз гъярайир вува?» –  пну гьерхунзухьан.
Узу: «Ич Дагъустандиъ ляхниъ дерккрадарза, трактор курсар ккудукІнайир вуза, трактористди гъярайир вуза» –  гъапунза.
Дугъу: «Узура» –  гъапи.
Мугъу мици гъапиган гучІсира гъабхьизуз.
«Узуз Матфей кІурузуз. –  гъапи, –  Хъа увуз?»
Узура йиз ччвур гъапунза: «Кюр».
«Аваллагьи гьаму игагриз фу вуш апІуз ккунди а» –  кІури, кІул чІуру фикрари тІубкІурайиси апІурайиз.
«Уву дина адресниинди гъярайир вуна, даршиш гьаци?» –  дугъан мициб суалнура йиз кІвахънивал айибтІан артухъ гъати апІуру.
Узуз дугъридан узу наанди гъяраш аьгъдайзуз ва дугъаз гьациб жавабра тувунза.
Дугъу: «Узухь гъягъру йишван адрес хьазухь, Кюр, дици вуш,  сатІиди гъягъидихьа»
Узура: «Ибшри» –  гъапиза.
Кьюд йигълан поезддиан эдеурча, фу лигурва, Целиноград йифу  ккапІна!
Гьамус гьапІру? Узу гъул‘ан удучІвруган, дюн‘я хьадси дугъубжвна! Уз‘ин алидар, цІилдин, хьуб манатдиз кІуру патинк‘яр, пчІу пенжек, ичІи кІул, ликариин гьич атІнаркьана алдариз. Матфейи узу дишла саб столовайизди хъади гъахуру. Мугъахьра хьайиб чемеден ву, хъа йизтІан аьхюб.  Мугъу мушв‘ан, йиз гьял гъябкъюри, адагъну, «ма алахь», кІури наскйир тувунзуз. Хъасин саб магазиндиз хъади дурхну, сар хахулар гъадагъну тувунзуз. Жара магазиндиз духну, саб бафайкка ва саб бачукІ тувунзуз.
Му ляхни узу гизаф аьжайиб гъапІунзу. Гьамкьан йисари яшамиш шули мициб аьламат гъябкъюр дайза. Магьа увуз аьйни урус!
Матфейи гъапунзуз: «Мурар, дуст Кюр, йиз марцци кІвахьан увуз пешкеш вуйиз».
Саб шейтІни йиз юкІв гьич сикинди гъибтуз ккадар. Жарадари апІру ляхнариз кьимат ухьу ихь кІвахъна душну туври шулухьа. Фукьан уж‘вал апІурушра, ухьу дишла: «Гьаз аьгъя мугъан кІваъ фу айин», дупну чІуру хиялар апІрудар вухьа. Хъа христиан диндихъ хъайидарин дициб чІуру хиял кІваз гъюрдар, я чпи уж‘вал апІуруш, хъа ражари увкан чазра кубкьур дупну апІурдар. Йиз дуст Матфейи кІуруганси, дурарин апІруб кІваъ фукІа адарди, анжагъ марцци гъян‘ан апІури шулу.
 Магьа – ухьуз аьраварин мусурман динди ихь юкІварикан гъапІуб.  Йиз кІваъ гьамцира убчІври гъабхьнийиз: «Аваллагьи гьаму шейтІниз узхьан руб тувну мукьу гъадабгъуз ккунди а, дарш намумкин дар мициб гьюрмат фукІа дарди апІуб».
Хъа Матфейи гъапунзуз: «Эгер увуз узухъди гъюз ккундуш, пожалуйста! Ккундарш, уву жара йишвахьинди гъягъюрза кІуруш, яв ихтияр, дуст Кюр» –  гъапунзуз. Арда гьаму кьюрдун шагьриъ узуз гьамциб гьюрмат гъапІу кас узу гъитурин! «Матфей, – гъапунза йиз дустраз, –  уву ихтияр тувруш, узуз увухъди гъюз ккундузуз».
«Дици вуш, –  гъапи дугъу, –  гъи кьюридра гостиницайиз гъягъидихьа, хъа гвачІинган, ухьу гъягъру райондиз автобус а, гьадиъди эъну гъягъидихьа».
Мици гъабхьиган, узура, халуйи гъифит туву бицІи байси шадну кдутІунза.
Гостиницайиъ кафейиз хябяхъдин хураг ипІуз гъушча. Мушваъ ичкки убхъурайидарра а. Учук гъилигган мурари паччгьариси палат алабхьна.  Мушваъ кьюр уруслина сар казахри бегьем арагъи жандиъ убзра. Учу ич дишла, ихь абйири, хатІайихьан ярхлади гъуз кІуруси, номердиз отдых апІуз гъушча.
ГвачІинган, учу айи автобусдиъ гьадрар шубридра а, пиянди, вари рякъди даахну. Саб райцентрийиъ эдеъну, дидин ччвур кІваинди имдариз,  Матфейи мушваъ гьерхри –   гьерхри, учуз гъягъюз ккуни совхоздиз гъябгъруб абгуру.
Саб арайиланси, нахъв айи, гьацІлантина элебкнайи бортовой машиндин кьябаъ ади гъахьунча. Учу айи поселокдиан удубчІвиган машин дебккру ва душвазди гьадму кьюр урусна казах эъру. Му фу гъабхьи!!!
Учу кьюрид улихь бортнахъ, нахъвра ккабхьну, гъюнар йивну дахънача, хъа дурар, цІиб кьяляхънаси, казах кьялхъян бортнахъ даахна.
Му кьюрид урсар гъудужвну казахрик, палтар илдит кІури, ктукьуру. Мурарин мушваъ зурба гъалмагъал арайиз гъюру. Казахриз мурари, палтар илдит, дарш гьаму бортналансина гашу жанаврариз аьхъю целинайизди гатІабхьидичаву, кІура. Казахри чакъу гаркІал уьчІюбгъюру ва, узу сикинди гъитай, дарш гьамшвахь урар– фнар йивну идирчурзиячв, кІуру. Мурар, гучІ гъабшидар, чпин йишварихьна кьяляхъ зигуру.
Саб арайилан му кьюрид урсар хъана казахрин жандиинна алжагъуру. Мурар шубридра пиянди а, хъа казах – лап гизаф. Хъял кубчІву казахри дишла гаркІал уьчІюбгъюру. Матфейира узура мурариз, сикинди йихьай кІурача, учухъ гьич хъпехъурдар. Мурар хъана чпин йишварихьинди гьутІурччвиган, узу уччву гафар апІури казахрихьна душну, мугъхьан гаркІал гъибисза.
– Хъа я Кюругъли– халу, мурари казахриз, ккурттар гьаз илдит, кІурайи?
– Пагь, увуз дигъ‘ин али къаш– къамат рябкъюз ккундийвуз, гьелебелесан му сар зурба касдин девлету бай ву! СумчІурпи йисар вуйиш, думу, Советарин властди ухдитІан кулак апІуйи! Мугъ‘ин али ужудар хуррамдин сапожкйир, думу вахтари,  аьхиримжи йигъари модайиъ айи кастумар, казахарин гьар жюре накьишар кайи ужуб гъидкьин дубленка, гьациб пІапІах; хъа гьамундариин алидар –  гьаму уч‘инси. ИкибаштІан, мурарин кІваъ му мици гъадабгъурдар.
ЯрхибтІин жикъиб, му кьюрид урсар уч‘инна, уз‘иннана Матфейиин алжагъуз хъюгъру, учву му, Советская властдик кайи аьмгълихъанди гьаз хъюгърачва, кІури.
Казах, даахнайирси, ачмиш хьпягъ гъядар. Му урсарин, чпин хъял гьамус уч‘инди улубзурайиси ву. Узухъ, гаркІал ча кІури хъюгъру дурар, дарш казахрин ерина бортналансина уву гъягъидива, кІуру. Узуз яманди гучІ гъабхьизуз. Мурари узу мушв‘ан гатІахьиш, мушвариъ узуз узу гьириз кциркъруб аьгъязуз.
Машин гагь минди йифун рякъяриъ, гагь тинди хъабхъри гъябгъюра, амма хябяхъ шулашра хъубкьрадар. Гьадму арайиъ Матфейи чан чемедендиан финкасиб, мутІанра аьхю гаркІал адабгъуру ва дурариз, ичв йишвахь сикин йихьай кІури, буйругъ тувру. Му гаркІвал гъябкъган, дурар сабпну хътІурччвуру, ва душну кьяляхъ бортнахъ муччваъ учІвру, хъа казах кІуруш, хъчвухур–хъчвухури ич терефназди гъюру. Матфейи кьюрид гъучйириз ккадабгъну чан партийный билет улупуру ва кІуру: «Узуз учву дидисну милицияйиз гъахуз ихтияр азуз, фйир апІурачва!»
Хулигнариз аьхю гаркІлихьантІан, Лениндин шикил али уьру дилжарихьан хъа яманди гучІ гъабши.  «Пагь! –  гъапиза йиз узукна, –  гьамциб документ узузра ккунийдизуз, тІафлар–бандитарин улихь йишв бисуз гъитруб!» Сарун накара мурарин сескьана адабхъурвуз!
Саб арайилан машин дебккру ва вари эдеъну гьарсар чан йишвхьинди гъярайиган, казах бали гъапичуз: «Узуз Джанбай кІурузуз, хъа учвуз?» Матфейи: «Узуз Митя, хъа му йиз дустраз Кюр», –  пну йиз гъюнариин хил иливнийи. Думу узутІан ягълирра вуйи ва гьуркІирра.
«Гьамусдихъантина узура ичв дуствализ дисай. Сарун хябяхъ ву. Узу гьаму совхоздиъ яшамиш шулайир вуза. Отдыхать апІуз узухьна гъягъидихьа».
Деънача саб хулаъ; мичІалди ву. Ич улихьна чайна муна–тму гъабхну ва гьамдиинди ккудубкІну. Саб арайилан Джанбай хъана артухъси гутйирна ургмар хьади дуфну удучІвну гъушну. Хъасин учуз хушглер апІури Джанбайин адаш, дада, чвйир, чйир –  вари гъафунчухьна. Дугъан адашди чаз фуж кІурин ччвурра гъапнийи, хъа магьа кІваълан гъубшнийиз. «Зурба вуйи чухсагъул учвуз! Учву му йиз хизандиъ гьарган багьа хялар вуйиз! Учву дайиш, йиз бай думу бандитари якьинтІан гъядауйи. Джанбайин райондиъ ВЛКСМдин сарпи секратарди лихури мегьел йискьан дубхьнадариз, хъа сарун учвусдар дустар хъайивалиинди дугъу гизаф вахтна ихь Совет гьюкуматдихъ жафа зигиди!»
Магьа гьамци алабхъуру уж‘вал гъапІу касдиз. Ихь абйири гьаваи бадали душмандизра увхьан удубкьуруш уж‘вал апІин кІури гъахьундар. Гьаддиз, Нейман, яв сарун, Ряжявялиси, нубат ккудубкІниз кІури, гвачІнин ухди  гьергну гъягъбахъ махьан, белки, йицар хъауз, гьава ачухъ шул.
– Уву, Кюругъли– халу, чарх наанди илтІибкІурава! Сабан уву яв ккебгънайи ихтлат ккудубкІава.
– КкудудубкІди фу ву хъа, вари гъапунзачвуз.
– Дици вуйиган, тракториствал уву гъапІнуш–гъапІундарш кІурадардува. Аяман, арайиъ жара ляхнарра гъахьуншуличв гьа?
– Ва бая, Нейман, гъабхьиб фукІара адар; хъа бицІи–бицІи гъалатІар учхьанра тадахьну.
– Фици? Нач–гучІ дарди йипайву, сарикнакьан пидарча.
– Дишди гъапиш, тахсир ич дайи. Гьадму совхоздин директорихьна гъушча ляхин ча кІури. Кьюрдси ву, я апІуз шлу ляхин адар. Саб гьяфтайиъкьан совхоздин  общежитйириъ дахъну амича. Хьайи пулра ккудубкІнич, я директори тувру ляхинра адарчуз. Гьамлин яллагь директорихьна. Дугъу, гьавйир ачухъ хьайиз ккилигурахьа дупну,  ургцІуцІур манат авансра бухгалтерияйиан тувну гьаунча. Какрас учухьна цІийи ахнар–леъфар тувнамичухьна. Учу гьапІру, адагъну общежитияйиан мурар, масу тувну варж–варж манатдиз, му авансра ургцІуцІур –  бегьем пул хилариин гъабхьидар гьергну му совхоздиан, жара саб совхоздиз гъушунча. Мушваъ гьич трудовой книжкйиркьана гъидисундайдучхьан.
«Красный Октябрь» совхоздиъ дишла учу приказнаъ йивну, тракторар, сеялкйир ремонт апІуз алаунчу.  Мушваъра, имбударитІан ич бригадайи сабпи ражари хьадукран тумар дурзну ккудукІунча. Пул, гьаму читин ляхнар апІурушра, цІибтІан туври гъахьундарчуз. Узура Матфейира тракторар ккатІахьну, стройчастдин рабочйирди учІвунча. Мушваъра, саб бицІи гъазма ремонт дапІну ккудубкІдариз, сацІиб пул хиларигъ гъябхъдариз, гъузуз ккун гъабхьундарчуз.
Матфейи чахъди Чимкентдиз гъач гъапунзуз, хъа йиз кІваъ, йиз багъри Табасаран, гъул–хизан абхънайиз.
Матфей Чимкентдиз чан чуччухьна гъягъюру, хъа узу хъадакну йиз Жвуллиз гъафунза.
Кюругълийин ихтилат ккудубкІуради бабушкара чан жилирин ликаригъян сусугси, палтарра алмиди, ккарашвуру ва: «Гьамусра даърахди ихтлитарихъ хъминичва?» –  кІури, гъудужвну пичраъ гакІвлар итру, хъасин чІатинди удучІвуру. Дугъахъди Кюругълира удучІвуру.
Узу дахънайи гараватдилантина арццнайи урчІариан будкайизди, ич фанисдин акв ккапІри аквшин абхьру. ЧІат йигънуси акуди ву. Вазлиланмина гъюрайи ригъдин нурари ич юкІарра аргурайи.

22
НивкІу  улар удутІнайи Закир, узу гъудужвну, йиз йишв‘ин ккаунзу. Живан дишла нивкІуз гъягъюру.
Саб гагьдиланси чІатан адмийирин пиш–пишарин сесер ерхьуру. Нагагь, бабушкана дедушка чІат кудучІвнашул кІури, узу будкайиан удучІвурадарза. БицІи улдарихьинди дуфну, йицар дахьнайишвахьинди лигурза, «Красавчик, Красавчик» кІури, кьюб гъаранту лижгъян гъидицура.
Кьандиси узура вазлин нурар улукнайи Сулан сивариин гьяйранвал апІуз чІатинди удучІвза. Пагь, фукьан гюрчегди ва усппагьиди дарин чвлин сиварин рабгурайи зав, ва, тинаси, пуфар апІури, цІикІварси дахьнайи йицар!
Ич дифари, лап исина, дагъларин канчІарихъ, чиб– чпигъди гъярхьну, кафарийин лизи шеъдин бякьйириси тамашйир апІурайиб гьаму ягълишналан уччвуйи ва аьжайибди рябкъюйи.
«Красавчик гъибихъунчвуз?» –  гьерхри узура чІварчІвлиди айи йицарихьинди гъушза. «Баркавнар вари чпин берейиинна дуфнайиси ву. Адашдин амуртІан, закур учву гъулаз хъаъдихьа...» –  йиз фикрари узу фаркьат апІурайи.

23
Учу ахниккан гъудужвайиз, бабушкайи чайра дубхьну, будка гьямамси дабгну дебккна. Дугъан: «Гъудужвай, йицар арашвуз хъюгъяйиз чай убхъай» –  кІуру гафари узу маш–хил жибкІуз гъяригъ гъяйи булагъдиккна гъягъюз гьамци дупну, мажбур гъапІу: «Закир, чкиди чай дубгъну, гьагъму кІакІариинна душну, йицар наан дахьну имиш, хъаъну гъач».
– Урра, йиз нубат ккудубкІну!! Урра! Урра! –  ипну гьарай, хилар заваризди дазаргну, чІигъар апІурайза. –  Кюругъли– халу, йиз нубат ккудубкІну, учвуз гежехайрар ишри, узу гъушза, –  пну йиз рюкзак уч апІуз хъюгъза.
– Яваш, яваш, я бай, учву, Ляхлуар, гьапІрудар вучва!  Учву гъи йицар хъаъну гъярадарнучва? –  Бабушкайиз гучІ гъабшиси вуйи. –  Хъа я аьхи жви, ухьу ихь Красавчик фици хъапІру...
– ГучІ мабхьан, бабушка, яв Красавчик ухьу  хъапІну шубридра гъягъидихьа, хъа му бицІи бай сарна–сарди гьаму зурба сивариъ гъитдихьа, беле ригъ али йигъра ву!
– Я бай, фйирушра мапІанай гьа! Хъа яв смена дарфиш гьапІдива?
– Гъафишра–дарфишра кешккина чпин! Йиз нубат сантІанмина ккудубкІнайиз.
– Я хпир, Нейман зарафатар апІурайир ву, уву дугъан гьамусра гъавриъ гьаз ахърадарва?! Закир гьагъшварихъ йицар хъаш хъауз дугъу гьаз гьаъна кІурава!
– Хъа мугъу апІру гафар гучІ шлударсдар вуда, аьхюр.
Узу чІатинди удучІвза. Рюкзак гъюнарихъан хъадабгъну будкайиккнаси дипну, бакришназ кІури гьадагънайи учу гъахи мюрхюн гакІвларикан маргъ кадабтІну улчІвубгури айза Закири хьубсана йиц зиихъ ханцІарихъан хъаъну гъюруган.
ГачІинган, йицар чпин алишвлан гъудужвайиз узу гъапІу гьисабнахьна муну йицарра иливган варжна йирхьцІурна хьуб йиц духьнайиз.
Ич сиварин кІакІарик нурар кархьрайич, хъа исина дерйир мучІушну гъяцІнайи. Ригъ за шлурихъ исихъ дерйир сабпну дифру гъидису.
– Гьяракат апІин, Закир, яв сумкара гьязур апІин, ва ихь будкайик жюлгер кахь. Магьа ихь мушвакк вари шей‘ар чпин йишварихь хьимийихь ва швургъан гъабхи кьилан шишликан магьа имбудар ургуб пачка ву. Раккарихь фукІа–мукІа хьамин ихь? ... Дици вуш раккнар хъяркъну ачрар яв жибдиъ ив, ва ихь гъабхьи–гъабхьиси Гюлмурадлиз ктибтидива.
– Ибшри.
– Хъа я бай, Нейман, учвхьан, кюмек хътарди, йицар гъулаз хъауз хьибдинучвхьан?
– Бабушка! Аьршариъ айи Адашдин кюмекниинди! Гьаччму диф зина удубчІвайиз ухьу юкьредди гьаму йицар КІанчча гъарзаригъян гъядаидихьа, хъа душвлансина, саб чара шлуб бихъур.
Берейилан гъудужвру–гъудужвру йицар, гьубкьушварихъинди укІ ипІури даргъуз хъюгърайиган, Закиризра дупну, ич буткайихьантина КІанчча гъарзаригъинди терефназди илтІикІча.
Кюругълийин хиликкди, гьич саб йиц минди–тинди хьуз гъидритди,  аскканзина гьирчну йицар улихь гъярача, хъа бабаушка гьадму гъарзаригъна улихьди гьаънайич.
Кюругълийи гъапи:
– Душну улихьна, Нейман, гъарзаригъян гъюдучІвруган,  йицар сасабди гьисаб апІин.
– Хъа ухьу сюгьринмиди гьисаб дапІнадайин?
– Думу саб гьисаб, хъа гьамус жара гьисаб. Увуз яв улихь сив‘ан удучІвруган швнуб йиц хьади аьгъядивуш рягьят хьибдивуз, гъулаз гъушуриз.
– Йицар, Кюругъли– халу, узу вушра хъаъдиза гъарах, дурар ккудучІвайиз уву душну гъарзариин деъ ва ктухузра ктухидива.
– Ваъ, жан, дици хай гъюрдар, ичв жямяаьтдин йицар яв уву гьисаб апІин, Гюлмурадли увуз дупнадарин, йицар гьисаб дапІну хъаъну гъач кІури!
– Ибшри сарун.
Узу улихьди душну, йицар сасаб–сасабди, явашдитІан гъюдучІвуз даршлу гъарзарин зиина душну деунза.
Йицар ипІури укІра лап яман узарианзина шули–даршули удучІвурайи.

24
Диф зина–зина гъюз хъюбгънайи. Йиз кІваан габнаризра йицаризра ухди гьамушвгъян гъюдучІвуз гьяракат апІурайза.
Саб арайиланси машиндинсиб дих гъабши. Заълансина лигурза, учухьинди гъюру рякъди тепейихъан лизи «Нива» хътІибгъу. «Гьаму гвачІнин ухди фуж вуйкІан яраб? –  кІури фикир апІурамиди, Кюругъли– халуйихьна дуфнайи Жул‘ар вухьиди кІурамиди, гъарзарихънакьан хъапІну машин, арццну урчІар, душв‘ан ич гъулан администрацияйин Глава, ягъли жандкин, ургцІур йистІан артухъ дубхьнайи дичІвал Гьяжитагьир удучІву; хъасин, «Нива» хъапІрайи –  дугъан бай Ариф.
Узу гьамус йицар ктухуз гьязур духьнайза. Ич гьял гъябкъю Главайи хилин ишарайиинди: «Асина ктучІвуб лазим адар» кІуруси, салам тувну, Арифдизра: «Йицар ктухуз Неймандиз кюмек апІин», –  гъапи.
Учу кагьал–кагьалди гъюдучІвурайи йицар гьисаб апІурамиди Гьяжитагьири узукди гафарра апІурайи:
– Гьиринган раццарихъинди, хъабцІну жиларра хъади, удучІвунза ва мина, сивиз кюмекназ гъягъюб ккун гъапІунза. Гьич сарира илкьана адабхъундариз. Варидарин чІал гъибиснийи. Фицира, гъулан жямяаьтдин йицар вуда дупну, магьа Арифра хъади узу гъюз мажбур гъахьунза.
– ...ургцІурна йирхьуб, ургцІурна ургуб, валлагь, Гьяжитагьир– ими аьхю ляхин гъапІунва. Узу ув‘ин мюгьтал духьназа, кьаби кас гьаму ярхла рякъяри гъюб‘ин!  УргцІурна миржиб, ургцІурна урчІвуб, миржицІур, миржицІурна саб, яв йишв‘ин жарадар алйиш гьич саркьан дяргърийи.
– Гьаччуму раццарихъ хъамиди вари ляхнар ч‘ви ипІудуки: ихь Президентра камиди ултІуккиди, сасавган дирккудира шулдуки. Гьатму лиззувнув яц швнупуву, Ариф?
– Варжна юкьубпиб.
– Хъа яв гьисабниинди, Нейман?
– Йизра гьаци, варжна гьатмунуб хьубпиб.
– Ихьнуб гъяйибси дарда, Ариф?
– Увуз гъул‘ан хъаъриганси гъузну адар гьа. Гъулаз хъаиган ихь ахъизди гъафиб гьадму ихь хьибди.
– Узу гьюдюхрур гъюрадайин, Гьяжитагьир– ими?
– Гъюрайи. Мямуч! Пиянди! Хъюлаз машиндиъ итундарза, шейтІан. Намусуздиз нач адар. Учв, дом культурайин директор, хъа мугъан апІурайи тІулар! Магьа, рябкъюрвуз, узу Глававалдиан удучІвиш, думу сад йигъан душв‘ин гъитрур хьидар.
–  ...варжна сумчІурна урчІвуб,  варжна ягъчІвур, кьадри кайир дар сарун.
– Гьатму гардандиъ тІурин айи жерд ихь дарин, Ариф?
– Думу ич ву, Гьяжитагьир, –  багахь улучІвури гъапи, тинаси дийигънайи бабушкайи.
– Уву мушвариъ гьапІрава, Жжемият? Саб ражари, Нейман, Ставрополиъ вакзиликк кказа. Гагь–гагьнак сар узухьинди лигуру. Узура, аьгъдру мисал дапІну, чІалкьан кІурадарза. Хъана гагь–гагьнак дуфайин йиз улихьна, ккахъайин аскканзина узуз ккилигуру. Узу чІалкьан гъапундарза. Мугъахъ кьюр бицІирра хъа. Гъулаз гъюз кІури автобусдиъ эунза. Мура йиз улихь скамейкайихъ деъна. КутІну гъюник: «Аьхюжвуваз сало хьанухь» –  кІури, гьерхунза. Хъа аьлхъюз хъюгъну. Узу рякъяриъ айиган гьамура шулу, аьгъдарзуз Жжемиятрин фу вуш!
– Сар дарза, аьхюжвира  хъазухъ. –  Чазра аьгъдарди ушвниан адахьу бабушкайин гафариин вари гъяаьлхъча.

25
– Вари швнуб йиц гъахьияв, бай?
– Йиз, варжна йирхьцІурна миржиб, –  гъапиза.
Арифдира гьаци гъапи.
– Узу йицарин улихьди гъягъидиза, хъа увуна, Кюругълина, Закир, гъаъну, кьяляхъди гъачай. Гьич сабкьан минди–тинди гьебгуз мигъитанай гьа. Мурар гьамус сархуш хьиди.
Администрацияйин Глава, маларин главадира гьучІвну улихь, улихь гъябгърубдин кІарчаригъян Гьяжитагьири йивури, кьяляхъ гъубзрубдин кьялхъян учу йивури, аьхю лиж улихь гьипча.
Ариф, итну бабушкара, «Нивайиъди» лижгъянсина улихь ултІурччву. Яман узарикансина кудубчІвну машин, тепйирин ханцІ хъайи дюзенерихъ дийибгъу. Ич йицарра, дифран жар йивнайи табариан удучІвнийи ва, Ургъ‘арин, пай дапІну дурушвди дирчнайи хярариансина йицари чпин рижвар кьял‘инна за апІуз хъюгъю. Рябкъюрайи гьялариан, чпи гъулаз хъаърайиб дураризра аьгъю гъабшиси ву.
Улихь хьайир наан, йицарин жаргъуб наънан, мурари рякъди гьациб жвар ккипруки, Гьяжитагьирра хъидитну, заансина гюлле хътрукьди гъяра. Гьамус гьапІру? Мурар, якьинтІан Ургъ‘арин хюнйирин лижягъ гъярхьру, хъа гъуз, фунуб наан аш, агуз даршули. «Жан Адаш, Уву кюмек апІина» –  кІури Агъайиз йиз кІваъ ккарагунза. Асихъ ханцІарихъ машиндин капот за дапІнайи Арифлиз, гьаму малар деркк кІури, чІигъар–гьарйир апІурайча. Машиндиъ деънайи бабушкара кмиди утІурччвну, Ариф дазабгну маргълин кьатІсиб, заансина селси гъюрайи сархуш йицарин улихьинди гъаншариз жаргъуз хъюгъю. Саб гуж–балайиинди мурар кьюредди, му «сел» дебкку, ва, ич юкІвар разишну кархьча. «Чухсагъул, Адаш, Яв кюмекназ!» –  пну кІваан гъапиза.
Йицар наан а, хъа –  учу!

26
Гьамус учу наан, хъа –  Гьяжитагьир!
– Валлагь чухсагъул, Ариф, увуз! Уву дайиш, йицари ич жан гъадабгъуйи. Му рякъюн кьялаъ фу кІури дийигъунва?
– Машиндин улихь чарх гъутІубкІниз.
– Фукьан ужуб гъабхьундарин яв чарх тІубкІувал!
Ариф гъяаьлхъю.
Кьандиланси кьюрид кьабидарра учухъ бегьем гьигьнан духьну хъуркьу.
– Гьамус узу му мялъмариз апІруб айиз: ухьу шубур, сарун улихьди душну ккунду; Нейман, уву йиз гагул терефнахъди гъуз, хъа уву, Кюругъли, арччул терефнаъди, хъа уву, Закир,  кьяляхъди хъаъри гъач. Ухьу, баяр, цІиб улихьди гъягъидихьа. Ариф, чарх ккивну, чкиди душну Ургъ‘арин габнариз, чпин малар, йицарин рякъ‘ан ярхла апІин, йип. Мурар гъяаьрхьиш, сарун даахну дахъ!
АьгъяйиштІан Маликриз, хам духьнайи йицар гъулаз хъауб думукьан рягьят ляхин даруб! Пагь, Ургъ’арин маларин ниъ гъабхьи ич йицари фйир апІурвуз!  Варидари саб гъал дибисну, дурарин габнарин кюмекниинди гужа–гуж ич йицар ярквраансина ВертІилди ктубчІвру рякъюзди тІаъча. БатІур–батлагъ, гъванар–ичІар айи, сил убчІвиш, удубчІвуз даршлу рякъюъ ахъиган, йицарин гьяракат яваш гъабши ва ич тегьерназра, эргнашра, рягьятвалин гьиссар гъафияч.

27
Даламатар кІурушвхъансина, машиндин рякъ гъябгърубси, бабушкана Ариф, хъапІну «Нива», гъулаз гъушу.
Ич Тузик «шеъдихъ» хъиву яркврарианси гъяруганра лал духьнайи йицари дици базар гъапІундарча. ВертІларин дюзендихъинди ктахъган, ич йицарин кьяляхъди, Закирихъди, чру курткасибра алди сарсана хъа. Узуз аьгъю гъабхьизуз, му узу гьюдюхюз сивиз дуфну ккунир вуйиб.
– Къумгьа, Гьяжитагьир– ими, Мюгьюммед.
Гьяжитагьир кьяляхъиндикьана илтІикІдар, хъа, кьяляхъди йицар хъаъну гъюрайирин гьял, дугъу, рябкъюрайи узутІан уччвуйи, гъапизуз. Дугъридан дугъхьан чан ликтІин дийигъуз шулайибси адайи. Гъюрайирра илдигъури, саб жвурнахъинди хъахъри, хъадахъну, хъуркьну гъюз даршули гъюрайи.
– Хъуркьну гъач, я бай, я Жжавсай! –  Гьяжитагьири чан гъагъи дих деебту.
ЙицІикьюбишв‘ан диржури гъюрайириз гьич вижнакьана ктайи.
ВертІларин гъюларигъян гъядаурайи йицариин тамаша апІуз вари дурарин гъул уч гъабхьнийи.
Магьа, аьхирки ич йицар, ЧІихтІил дюзенариинна алдаъча. Мюгьюммед йицарихъ хъимдар. Фу гъабхьи? Гьяжитагьирдин чІигъари саб арайиланси думу ачмиш гъапІу.
– Яв хал ккадабхърияв, намусуз ху! Узу увуз фукьан кІуру, саб ляхнихъ хъайиганкьана гьадму зегьриман дубрубгъди гъуз! Нейман чан хулаз гъягъюра, хъа увуна Закир тап хябяхъдизкьан йицарихъ гъузрачва!
– Гъуздича, Гьяжитагьир– ими, гъуздича.
– Гьаму Закирихь уьл хьамдар, Мюгьюммед, гьадугъаз явдикан тувдина?
– Хъа бай!
– Замир уьл хьади гьаъдизавуз, Закир? –  гьерхза, гъулаз гъягъяйиз улихьна.
– Хъа гьаъ лисхъанушра, Замир школайиан гъафиган.
– Ибшри!
Гьяжитагьирна Кюругъли узхьан ярхла гъахьи ва, Мюгьюммед, идирхну тІурнарсдар улар, йиз багахь улучІву:
– КІул тІубкІуз апІурайиз, Нейман.
Закирдира хъипу:
– ВертІларин Мусайибдихъди кьюб румка гъургънира ву гьа!
– Гьаму ражари?
– Гьяжитагьирди гьадму чІигъар апІурайи вахтна гьараригъинди гъючІвнийча.
– Я жан чве, яв жандикан уву фйир апІурава?
– ЙикІуразу, Нейман!
«ЙикІуруш йикІ, ***ин бай ху, йикІ!» –  пузкьан ацІнайзу. Хъа вушра, язухъ гъабхьири, гафкьан дарпиди, гъулаз рякъюъ учІвнайи кьаби жвуварихъ хъуркьуз гъажаргъза.

28
Узу раццарихъансина гъярайиган, жилар, лисуккна гимихъ деънайи.
– Йицар хъаунчва, Нейман? –  гьерху узхьан дурари цІиб инчІ ккадиси.
– Ав.
– Сабан гьаз хъаънийва?
– Гюлмурад– имири хъаъ гъапунзуз.
– Агь яв аьхирчІиривившрияв, КьячІа!
– Дици люкьнар гьаз апІурачва?
– Фу ву арда, гьаму йигъари асккунарин Гьяжитагьиркьариинна лижахъ гъягъру нубат гъюрайиган, фйир апІура миди!  Ихьдарикан гьич саркьан сивиз йицар хъауз гьаз гъушундар, кІурава?  Иблис ***ир, магьа чпи душну хъаъну гъафну!
– Узуз мидкан гьич хабаркьан адарзуз.
– Ваъ, адардувуз! Учвлантина шлиинди лиж гъябгъюруш аьгъдарвуз, дарин?!
– Гъапиш хътугъарчва, баяр, ич йицкьана фунуб вуш аьгъю гъабхьундарзуз, гьеле ич гъяшкьан аьгъдарзуз, лижарин кІан–кІул адахъуз дардина!
– Гъарах, гъарах ичв хулаз, увура гьадгъан кІуллан йивбанува...
Агь, Нейман, Нейман –  магьа увуз!
Уву фтиин эллешмиш духьнава, хъа инсанари гьапІра! Увура инсанарси фила хьидикІан!
Ккундарзуз инсанарси –  узуз узу инсанси ккундузуз!!!
Хил алдабгъ, Адаш, йиз инсанвал даруваларилан!
                10.10.02.