Шубубпи насил

      ШУБУБПИ НАСИЛ



 І. БицІигандин вахт


1. Калушар


Сеидуллагь ликариин алахьрударихъ мюгьтаж духьнайи. Дада, дугъаз алахьрудар агури, мукьлан илбицурайи пеъси, хянакк, гьяятариъ лицурайи. Сарун фукІа дибрихъу дугъу, жилирихьан гучІури ашра, сундкьиъ дивнайи дугъан цІийи калушар адагъну, мурмрар апІури, чан балихьна туву.
-Ма, алахь, жан бай! – Гъапи Мислиматди, дючІюбгъну маш, дердлуди. – Швялхъиди вуш, кагъзар ив. Вариди чпин веледар уччву палтар алахьну шкулайиз гьаъра, хъа ичв гага чахъ хъуркьнайи бай хулаъ айиваликан хабар адрурси а…
Адашдин калушар алахьу Сеидуллагь, чаз дих гъапІу Рамазнан гьарай кубкІубси чІатинди утІурччву.
Дадайин йирси шаликан дибирхнайи ярхи чІул хъайи турба, швякьярихъ йивури гъягъруган, Сеидуллагь маршквракк лицурайи бицІи гъилицнацси рякъюйи.
Мислимат аьхю урарихъ дийигъну, ул алдадабгъри, гъягъюрайи бализ лигурайи. Саб герендиз, му арайиъ дугъаз му гъулаъ учвси бахтлу кас адруси вуйи. Хъасин, шадвалиан вуш, даршиш чаин улукьурайи читинваларин ккагъбаан вуш, дугъан уларилан чІатху нивгъар алдахьуз хъюгъю.
«Магьа фици йигъар-йисар уларихьан дудургну рягъюраш. Йиз бали институтра ккудубкІиди, хтуларра хьиди… Гъубшу уьмур…»
….
Гъулан кючйир «чІиви» духьнайи.
…
Сабпи сентябри вари тябиаьтдик, школайиз гьязур шулайи бицІидариксиб гьяракат кипнайи. Сиварин кІакІарихъан, гьарарин бязи кІажарихъан ва жара жюрейин лишнарихъан хълибгурайи чвул, жини-жиниди ккепІри-ккепІри, зяифубдиинна алжабгъури адмийирин юкІвариъ гужназ убчІврайи.
Йигъ кІваз хуш шлусиб дайи: шубуд йигъан хъади-хъади чиг дубгъну, гьацира аьсси духьнайи ликарин кІанакк кьурхьнайи жилари чІварчІвлишан ккапІнайи. Гъюблан-гъюбаз гъюларигъ адмийирин гьяракат артухъ шлурихъ, шту дутнайи гъатху руг бялуриз илтІибкІурайи.
Сеидуллагьгъарин хуларихьансина мектебдизди вуйи искІул кайи рякъ, ригъди кабгри гъарзаригъ гъяйи кьули битІси рябкъюрайи.
…
Уз’ансина, кІвак гьевесра кади гъярайи Сеидуллагьдизна Рамазназ чпи бегьем гъудуркьу жигьиларси гьугъужвнайи. Рамазнан сумкайиз улар алдадагъди лигурайи Сеидуллагьдиз чак турба кайинна хабар адайи. Хъа Рамазну чан нубатнаъ, гагь-гагьнакк сумка му хлиан тмуну хилиз бисуйи.
Кдидисрайи Сеидуллагьди цІиб арайилан, Рамазнахьан сумка ча дупну, гъибису ва пашманвал кадиси гъапи:
-Узузра гьамциб айиш!..
-Гъадабгъ йип ичв адашдиз.
-Дици пуз шулдар.
-Гьаз? Ичв адашдихьан гучІурнуз?
-Адашдихьан гудручІди шулин?
-Хъа-а-а…
-Ма, Рамазан, йиз турба увухьна…
-Ккундарзуз яв къянжжара турба!
-Увузди кІурадарза…
-Хъа узузди тувуз ккайна?
-Ча йиз сумка! – Хъял кадиси тІалаб гъапІу эйсийи.
-Гъит, сарун, Рамазан, сацІибсана гъабхуза! – Ккарагуриси ккун гъапІуриз кьяляхъ тувуз ккунди адайи.
-Дици вуш, Даниялкьарин мурччвахьна уву гъайибх, дилинсина – узу.
-Ибшри, – гъапи Сеидуллагь, сумка айи хил, чахьан удубкьдаршра, хъуршлихъансина аьхю касдиси тІубччвури, хъа чан, Рамазнахьна тувуз ктабгъу турба арччул гъвалак кабхъну гъушу.
Дурар, чпи йикьрар гъапІу мурччвахьна хъуркьу. Аммаки Сеидуллагь, сумка тувбягъ гъядайи. Дугъу Рамазнан «Ча йиз сумка, Сеид! Ча йиз сумка!» – кІуру буйругъариз иб туврадайи, хъа ликарик гьяракат кипрайи.
-Лиг, узу ич адашдикна фици кІуруш! Ча йиз сумка! – Рамазан, гьергуз хъюгъю Сеидуллагьдихъ хъиву.
Аьхю калушар алир гьерграйиган, кьяляхъди хъергнайи Рамазнан машар-палтарик ликариккан ккутІубччвурайи бялур кибчрайи. Аягъур гьяйвнин ширкІариккан ккутІурччвурайиганси ебчурайи шми батІри, думу кІуллансина алацІу.
Сеидуллагь, чан калушаринна турбайин эйвал апІуз дархьиди, сумкара хьамиди, машнахъди алдаку.
Чан сумка кабцІну гъябкъиган Рамазан дишла ишуз ттучІву.
Алдакур жарар вушра, иццру гъапІур му гъаши.
Бялуриъ ахъури, гъудужвну, кабцІнайи сумкайин маш, турбайин ктрабцІу гъвалкан кадатну: «Ма-а-а, мишан!» – дупну туву.
СацІиб икъну, хъасин хъипу:
-Ившлягъ – шиварин рягъ!
Дибисну сумка, апІури люкьнар, ишурайи Рамазан чпин хулазди рякъюн шулу, хъа му нярс, кацІнайи палтарра алмиди яллагь школайиз…

***

-ГьапІунвуз, Рамазан?
-Уззз…
-Фу гъабхьунвуз, Рамазан?
-Йиззз…
-Дадайикна йип, я жан Рамазан! – Хушди айи гевюлра дючІюбгъну, дугъан дада гьялакди хизандин хул’ан утІурччву.
Бал’ин али юруш гъябкъю Султанатди, чан уларихъ хътругърайиси, дугълан сабансана ул илбицурайи.
Гъабхьи гьядисайин гъавриъ адрахъу дадайи бай гъюниан дидисну айвандихъинди хъчІюхю.
-Хъа яв яманнн аззззар хъанив, гьаккму ар-кьараъди, хъергну машинарихъ мектебдиз гъягъюз! – Султанатдихьан аьгь апІуз шуладайи.
-Уззз… Йиззз…
-Фу «узззз, йизззз» гъахьи, ачухъди йип!
-Узззу машинарихъ хъергендарза-а-а! – Ишуб дебккну алжагъуриси гъапи бали.
-Дарш ув’ин али гьял гьапІруб вуяв? – ЦІийиди алахьнайи кастумар илдитури илзигури гьерхрайи дадайира.
-Сеидри кацІни-и-и-из!
-Гьа-а-а-аззз!
-Сумка ча кІури турувига-а-ан! – Чаз йивур кІури гучІури, Рамазну ишуб давам гъапІу.
-Яв ишбар гъит, тІягъюн! Уву узуз кучІлар гьаз апІурава?
-Дарза-а-а-а!
-Даруган, гьамци фици алацІунву дугъу, бицІи бали?
-Чан калушари-и-и!
-Уву дерккну дугъу чан калушдихьди бялур кибчуннук?
-Ва-а-а-а!
-Хъа Сеидди гъапІниз кІураданна? Шлин машиндихъ хъивунва?
-Машиндихъ хъивнин узззу-у-у!?
-Дарш мици хьуб мумкин дар аьхир! Давди Сеиддиин гьаз алапІурава, даршур?
-Дарза-а-а-а!
-Хъа гьапІунвуз?
-Хъа пундайин!?
-Фу гъапунва?
-Сеидири кибчунзу-у-у-ук!
-Думу ***ин балин увук закъум кайин?! – Гъавриъ ахъуз дархьу Султанатди, чан балин кІваз рягьяткьан ибшрида дупну, гьамдиинди гьисаб-суал дебкку.
Илдиту кастумар легниъ ирчу. Душну, жара, цІибди алабкІу палат дубхну, улурччву ва, насигьятарра туври, дадайи думу хъана мектебдиз гьау.
«Сарун думу иттумдихъди узуз гъяркъиш, узканди дариз! Узу увуз фукьан гъапну, гьадгъахъди мягъян! Думу яв тай дар!»
-Узу вуя-а-а-а-ан? Чаву-у-у-у!
-ХъутІукк увхъан!
-Хъа шлихъди гъягъюза-а!
-Небийихъди.
-Дугъаз узу ккундар…

***

Имбу классартІан, ккергъбан класс, дарсар ухди ккудукІну, хулариз деебтнийи.
Бугъ гъябгъюрайи жилилантина саб чарасузвализ вуйиси чпин сирнар хъчІюхюри, сифте ражари хулариз алдагъурайи бицІидарин машарик аьлхъбар карснайи. КутІубхнайи шилнаъди тІуру дапІну, чиб-чпихъди гъярайидариин ригъихьна удучІвнайи гъуландари аьжайиблуди тамаши апІурайи.
Сеидуллагь алдаку мурччвхьанзина хайлин манзил улихьди ликарикк жвар ккипну Рамазан гьяракатнаъ ахънайи. Дугъахъ хъуркьуз ккунди Сеиддикра сикинсузвал кабхъу. Амма, ккунду кІури гьапІарва: ярхи чІул хъайи турбайи, гъеерццган батІрар китІишнушра, дициркънайи ккурттарина швялхъи калушари хъуркьуз гъитрадайи.
-Я Рамазан! – дих гъапІу дугъу. – Я Рамазан!
Хъа Рамазназ ебхьурашра, ебхьурадайи.
-Я Рамазан! Дийигъ саб гаф кІурзавукна!
Мици гъапиган, кьяляхъ илтІикІур дийийигъди гъушу.
-Саб ужуб гаф вуйизки…
Дугъаз дугъужвуз ккун гъабхьи, амма…
-…саризра аьгъдруб…
…хъугъужвузкьан…
-…жиниб!
…хъугъужвундайи.
-Я Рамазаа-а-ан!
Сеидуллагьдиз чан дуст ярхла апІуз ккундайи. Дугъаз учв, Рамазнахъди хъайиган, учвсдар баяри гьясби ккаъруб аьгъяйи, дарди гъабшиш…
Гьаму кьюб-шубуб сяаьтнаъ Рамазан чахъди гъахьундар кІури, Сеидуллагьдиз, учв, жарадар кялхъри ялгъузди гъузнайиган, дерд дубхьнайи…

***

БицІир нивкІуз душну, ригъ кказабгнамиди, Мислиматди икриъ чІаппар кІюлгъниъ эрхрайи.
-Мектебдиан гъюрана, Рамазан? – Гьерху му дишагьлийи, рякъхъан чпин икир жара дапІнайи сеткайихъантина гъярайир гъяркъюбси.
Рамазну жаваб тувдар.
-Сеидуллагь наши, Рома? – Адабхъу дихниинди хъана гьерху Мислиматди.
Ибарат дарапІди, му суалназра жаваб тутрувди, думу улариккан ккудургу.
Муганайиз «бажи, бажи» кІури шлу Рамазнан гьял гъябкъган, Мислиматдин кІваз гьии дарди гъабши. Ва дугъу дишла гьамциб фикир гъапІу: «Гьаяман, Сеид ктукьнушул гьа!»



2. Гьунар


ЧІаппар эрхну ккудукІур хянаккинди ккучІву, ва гьадму гагьди кьюбсан гьудруркІу кІитІкІитІ хьади шалврик кивуз кьяляхъра ккудучІву.
Мислиматдиз чан байра гъюри гъяркъю. Дада дугъаз дикъатди лигурайи. Икриъ учІврайир, сацІиб хъугъужву ва кІул мухриина эбху. Дугъу чан гьациб саягъниинди чак тахсир кайиб ашкар апІурайи.
-Къачеле, Сеиди, хласти, къачеле! – Мислиматди думу, хилхъан дибисну хъчІюхюриси хизандин хулазди гъурху. Дада балин гъвалахъ, дугъан гафариз ккилигури дийигъу. Гьиржилси куцухну дийигънайири гучІур-гучІури кадабгъну чак кайи турба, алишвлан улдудучІвди, гьачІабккну хил хъизигну цаликкинди дипу. Мислиматдиз дугъахъди гаф-чІал адарди дийигъуз мажалра адайи, гьаддиз дугъу, чан хъял яваш дапІну, гьамци ккебгъу:
-Я Сеидуллагь! Сеидуллагь! – Силис гъадабгъурайир бегьем гъюдал гъахьнийи.
Сеидуллагьди кІвантІаригъян гъюдубчІвури-гъюдудубчІвди: «Вай!», гъапи.
-Ихь яшайиш фициб вуш рябкъюрадайвуз?
-Ав!
-Фициб ву кІури хиялив?
-Ихь айибсиб!
-Ихь айи гьял ужуб вуйин?
-Ваъ!
-Айибси гъудрубзуз уву, яв чйири, чвуччву, ичв адашди гьапІну ккунду?
Суалнан гъавриъ ахъу бали дишла жаваб туву:
-Гьарди чан палтар дюрхну ккунду.
-Сарун?
-Увухъ хъпехъну ккунду. – Гъапи эбхнайи ушвни.
-Дици вуйиган, гьаз кацІунва турбана палтар?
-Алдакунза…
-Уву ичв адашдин калушариин алапІнайи гьялназ лигеле!
-Агъдарди гъабхьну…
-Думу гьамус шагьриан хъуркьиган, фу пуз ккава!?
Дадайик хъял кимдруб аьгъяди дугъу мици кІубанди жавабарра тувнийи.
-Дюзди гъапиш, дая, думу йиз гъавриъ ахъур?!
-Думу – ахъур, хъа уву гьаз ахъдарва?!
-…!
Зиин али хуларигъ гъугърумарин сесер гъяйи.
«Гьагърар сикинди гьаз гъузрадар?» кІури, Мислимат умбрарианзина кьюбпи мертебейизди удучІву.
Дада зинди душнамиди, Сеидуллагьди, шлин вуш ккуркьнайи, цІийиди имбу, мучІу-чру ранг али финилин шалварна рукьар гъяйи бамбгин ккуртт илдиту. Дурар, кІюгъялди, гъи сифте ражари сундкьиан адагънайидар вуйи. Хъасин тахчайигъ керхнайи, чан мугагьназ гьарган алахьру йирси ккурттар тяди-тяди жандиин улурччву.
-Гъачай учву, ичв гъардши гъапІу гьунар улупузачвуз! – Мислимат чан байна риш хъади хизандин хулазди гъюру.
-ГьапІну, дая?.. – Неркизатна Руслан дадайин кьяляхъ хъергнайи. Дурарин аьхюну гъардаш, хизандин зиихъ хулаъ айи.
Хизандин хулан зиихъ, раккнар гъядарди, сабсана бицІи хал хъайи. УрчІарин йишв’ин, дуркьу литІнар кайи укІу чарч гьибхнайи.
Гьялакди, чІатху рубар ктагъури, накь чпин дадайи гъибирху турба Русландиз хулан цаликк гъябкъю.
Мектебдиз душнайир гъюб аьгъдарди, гьамус кІули гъахьи бицІи чвуччву разишнан чІигъ идипу:
-Ва-а-а! Аьхядаш мектебдиан гъафнуки!
-ЧІветІер маадаан!
-Я да, аьхядашди чан турба кабцІнаки!
Неркизатдиз мегьел чан чвуччву гъапІу «гьунар» дябкънадайи. Аьшкьламиш духьнайири дада итІихуз хъюгъю:
-Я дая, фу гьунар?
Дадайиз ебхьурадайи.
-Фу гьунар, я дая?
-Жаргъ уву, йиз риш, гьатму чан цІийи ккурттар ккюрхну лиг, аьгъю хьивдивуз!
-Ва-а-а! Хъана узуз урччуз!
Руслан, кабхъну гъвалак китабар айи турба, ликарихъ йивури, бархлик кубкьри-ктрубкьри, учв фици рякъюруш, хулан кьялаъ лицурайи.
Хъасин, Сеидуллагьдиз тясир шлуганси, шубридра дугъахьинди гъилигу.
Гъардшин куцухнайи гьял гъябкъган, Руслан аьлхъюз хъюгъю. Дугъахъди – Неркизатра, дадара.
Сеидуллагь, чаин алапІу аьлхъюб аьгь дарапІди, ишуб дутІубччвну, цалкансина крахури бархлиинна ис гъаши.
-ЧІяаьну, маймунар, учву гъяаьлхъюб!
-Аьлхъюрадарча-а-а…
-Яс риши хъиргидичва! – Мислиматди дурар хул’ан утІуркку. – Ккивихъ яс бай, ккивихъ! Сарун мицув тахсир мипІанин!
Уларилан гъушу нивгъар кжикури, инцІар дерккри, бали гъапи:
-Йиз тахсир адайизки, дая?!
-Тахсир адарди шулин арда?
-Фу тахсир?
-Тахсир дарин цІийи палтар кацІну гъювал!
-Думу ву…
-Тахсир дарин – батІрар атІнайи калушар!
-Сарун?
-Саб тахсир адайиш, мици хьуб мумкин дайи. Рамазну хъзигунвуз дарш?
ГарцІлариин гъабши кьяшишин марцц апІури, бали, гъудужвну, чаин улубкьуб гъабхьи-гъабхьиси дадайиз ктибту. Багърум бали ктибтруган, дадайин кІван иццрушин ккядябхъю. Сеидуллагьдин машназ цІапп дарапІди лигурайи дадайин уларилансина гъамлувалин лишнар алдахьуз хъюгъю.
-Варидарин бахтар сабстар шулдар, йиз бай. Ухьхьан дурарихъ хъуркьуз хьибдар. Дурарин хулаъ пул гъададабгърур сар учв РамазантІан дар, хъа ихь хулаъ гъазанмиш апІурайир сар – ичв адаш. Думу касибринра, фукьан лихурушра, хилиз гъюруб адар. Учву аьхю духьну хътрукьри, учуз уж’вал хьибдар. – Мислиматди чан уларигъна уч духьнайи цІадлар марцц апІури гафар давам апІуру. – Гъи ичв адашра шагьриан гъиди, йиз бай. Дугъахь увуз палтарна сумкара хьахьиди.
Краватдиин али бицІир, хъиргну, ишуз хъюгъю. Дадайи Сеидуллагь чан каркариккан ккадаъну, «гьеле ихь баяр-шубарихьна гъарах.» – пну, гьау. Хъа учв, риш ккарцури, деу.



3. Яврурик


Ригъ гъюблан-гъюбаз азгар хьуз чалишмиш шулайи, амма, айибтІан жикъи хьуз хъюбгънайи аку йигъан вахтну диди чан кьувват адапІуз гъитрадайи.
Гъулан гъаншариъ айи «Яврурик» кІуру машнак кайи йимишарин гьарари: вичун, хифран, жихрин, хтун ва жарадари, чпин сирнар ригъ гьудубчІвру терефназди илдицнийи. Гъатгъушин гъибикьюз гъидритдайи чру кІажари ригъдикан, йишв’ан-йишваз, гъитІан-закуриз чпихьна деетурайи нурар кьит мапІан кІури, миннат апІурайи. Ригъди чан нурариинди вари чІивишнариз ва чрушнариз кІурайи: йиз нурар кьит шуладар, ичв ляхнар кам шула, Узу гьарган гирами Ригъди гъузраза; Узхьан учвуз акв кьит апІурайиб ичв хал – дюн’я ву.
Улихь вахтари Яврурикишв бегьем бнгьерар хру, гьар жюре йимишарин хунча-бахча вуди гъабхьну. Душвайишв аьхиримжи вахтари, чан кІул’ин эйси алдруган, ккадабхъну. Улихьди, хаин шлударихьан уьбхюри, гизири душв’ан гъуландаризси колхоздизра хайир хуз гъитуйи. Дугъу, душваз йимишар хъуркьайиз шулугъчйир дарфбан бадали, йивру битІар айи йишв ву, дупну, гучІар ккауйи, кІур. Гьаддихъанмина думу кевшандин ччвур гъунна нугъатниинди Явру гъабши.
Чав тувру йимишарилан, мал-къарайиз ярхи хьадди ипІуз чрушнахьди тяйин апІрубдилан гъайри, диди, марцци-марцци маркІсиб штухьди рякъюъ айи сюгьюрчийин бедендиъ цІийи гъурулуш ипуз гъитру, ва гьацира, гъулан жямяаьтдин уларикк ккайиб хьпаз лигну, фуж наънан гъюрушра «цІийи чІалнан» хабар тувуйи.
Гьамци Мазанра шагьриан гъюрайиваликан сифте хабар Яврури гъапІнийи. Гьаз-вуш гъюз кьан гъапІу сюгьюрчи гъюрайиваликан мялумат тувру Яврури Мазнан хизандиз аьхю шадвал гъабхи. Гъалабулугънаъ ахъу Мислиматра чан веледартІан цІиб шад гъахьундайи.
Мазнахь чан бицІидариз алабхьруб, иллагьки, мектебдиз гъярайи Сеидуллагьдиз, гизаф хьайи. Адашдин гъагъар ригъруган, дугъан жандиан гъюру асаслу гьиссну хизандин хал абцІнайиси дебккнайи. Дугъриди гъапиш, хпирина жилири чпин кІваъ айи дагъдагъ веледариз улупурадайи.

***

Мазну, чав гьаз кьан гъапІнуш, хпириз ктибтуру.
-…!
-Узхьан вуйиш, аьхюжви, АрхътІанзина гъулазкьан яягъди гъюз хьибдайзухьан, – жилирин сюгьбатнахъан гъапи хпири.
-Нирлан ултІурччвайиз гъупп мапІан – дюзди дупна, яра.
-Фици?
-Йиз узукра мич ктайзук, гьамкьан ярхла рякъди гъюз шул кІури.
-Мидиз улихьна вахтари ккадаъру рякъярик гъилигган, думу думукьан манзилсира гьиюгъри шулдар.
-Думу, хьуз дюз вуяв. Ихь гъула кьабидари кІуруси, дурари чпин вядйири, ацІну нафтлин четвертар, ДербенттІанзина гъяцІли кьял’ин иливну гъюрийча, кІур.
-КІарубдихънара гьаци дайин?
-Хъа вуйи, беълийириз гъягърудар, далдабуна зурна хьади зурба шадлугъназ гъяруси гъягъюри гъахьну. Гьаци вуйиган, яра, ляхин, кІул’ин улубкьиган аьгъю шулвуз. Улихьмиди гъюз хьибдизухьан ясана хьибдайзухьан макІан.
-Дици пубра дюз дар…
-Гьа, саб гьядиса кІваин гъабхьизуз: ихь гъунши Исаймири чан жигьил вахтна чпи лезгйирин беълийиригъна гъягъбакан...
-КкитІибсурухъан яв сарун йип.
-Гъярихъ хъайи чІирниин деънайча, кІур, саб ражари гумихъ Исаймири. Чав – далдабу йивури, хъа шихялимири – зурна. Шадлу мяракайилан гъайри, мушваъ хъана дамагъар, гьюжатар шуйи, кІур, шли варитІан уччву мяъли апІуруш, шли варитІан тІарам ялхъван апІуруш. Лезгйирин ашкьвари вари ккуржуйи, кІур, хъа дишагьлийиригъ ихь хпариси ширин дих ади мяълийир пуз шлудар адайи.
-Хьузра адайи!
-Саб ражари ялхъвнарин гьюжат ккебгъру.
-Гьяйиф, мяълийирин дарди!
-Ялхъвниз ич баярра адаунча, кІур, хъа – дураринра. Фу лигурва, дурариндари ихьдар ккуржра. Сар кавхасир аьхю адми удучІву, «авар кавха» апІури. Сарун варидарин ич учкан мич ктабтІнийич! Шяхялимири, Хивна Уьсмаил дуфеа, гъапи, гъвач гьадгъваз дих апІуз гъитхьа.
-Гьаму ихь Уьсмаил, дарин?
-Ихь, ихь! Гьамлинтина гьаунча, кІур, дина сар лезги жви, Ляхла Уьсмаил кІурур дагну хъади гъюз. Касдин бали дагну гъахи. Рякъюъ эргнайи гьяйвнар дицуз бицІидарихьна тувну, гьан, гъапича кавхасириз, увухъди дамагънаъ учІврур гьаму касс вуйич. ЧІилли йиккун, уркънайи гарцІлар хьайи Уьсмаил гъяркъган, думу гъяаьлхъю. Лезгижви, хуш-беш дарапІди ялхъван апІуз хъюгъю ва дишла мяракайиин гьарай-фигъан уьлюбхю зурначйирихъди гарччларна ушвтар хъирчу. Чан мукьам ккебгъуз гъитну, лезгижвуву, чахъди Уьсмаилра ялхъвниз адау. Гьюжат гъизгъин гъабхьи. Хъа Уьсмаили чан ликарилан цІийи шаламар гатІахьиган, аьламатнан талит худнаъ абхъу. Дугъу, луркларикди ергури, жил убкруган, мяракайиъ айидар ушвар арццну, аьжайибди лигуйи. Хъасин Уьсмаили, теленгюси илтІикІури, лезгижви чан улихь гьитну, чав наанди ялхъван апІураш кьяляхъишв дярябкъди гъуху. Далдабчи Исаймири, дугъан ликар чан ликарихъ гъивнийиз кІур, хъасин – далдабуйиин. Лиъран чІулихьан ттюргъюз дархьиди, кудубтІну, учвра, далдабура, гьадму лезгижвира диргъури чІирниккансина нирик кахънийча, кІур.
-Пагь яда!
-Гьай-гьайди ихь жямяаьтдиз айи-адру саб далдабу нири дурубхри гъубзнийи, кІур. Кьяшиди имиди мяракайиз дуфну, лезгижви Уьсмаилиз аьжайибди лигури хъана гъяаьлхъю, кІур. Хъасин, чиб-чпин хилар дидисну, таниш гъахьи – Ляхлаарин Мердешярин Уьсмаилна ЦІантІарин Иминуллагь. Думу, лезгйирин арайиъ аьхю ад айи кас вуйи, кІур. Рябкъюрайвуз, яра, халкь, чан касибвализ дилигди, дидихъ даршиди, фици гьарган гештну, гьевесну абцІнади гъабхьнуш.
-Гьамусра, аьхижви, гешттер хъаърудари хъаъра чпин! Аьзиятнаъ айидар, айибтІан артухъ ахъра аьзиятнаъ!
-Гьацикьан миж кадабтІну, гьапІунвуз?
-Дици яв аьхю балхьан гьерх, дугъу ктибтидивуз…
-Фу гъабхьничв, сад йигъан узуз гъулаъ амдар кІури?
-Фу шул…
-…
Уьл ипІбалан кьяляхъ, гъахьи гьядисайирин гъавриъ ахъну, адашди кьюрид гъардшариз чІурариз гъягъюз ихтияр туву.

***

Шалврин чиркар кьамкьарихъна хъиржвну, адмийир гъягъбаан сакІал дубхьнайи ламишин кимбу жилиин гъяцІли ликар диври, гъардшар эскрарси гъядхъанзина гъушу.
Рамазназ чпин икриан дурар гъягъюри гъяркъю ва кьяляхъ хъергну хайлин рякъю гъафи.
Чпин гафариъ арагънайи чвйириз Рамазан чпин кьяляхъ хъергнайиваликан хабаркьан адайи.
Дихар дапІну, учв гьясбикк ккадраърувал гъябкъю Рамазан рякъюн гьацІ кьял’ан хътаку. Учв гьясбикк гъапІундар кІури гьисаб апІурайи дугъу чан фикриан. Хъа дугъридан дици дайи.
Дугъан, мугагьназси сатІиди чан дустрахъди наанди вушра гъягъбахъ гъира кьадарсуз юкІв хъмийи.
Сеидуллагьдиз чІурариз гъягъюз фуну вахт варитІан ужуб вуш ва наанди гъягъюруш, аьгъяйи. Думу, гьам гафназси, ляхнизра цІиб кІубнирсир вуйи.
Дугъ’ина ва дугъахъди хъайириина тІагърушин гъюрдайи.
Яврурикинди гъюрайи чвйириз, ярквраан хътакурайи чпин мялим гьахъу.
-Ягъур ибшри, Сеидуллагь?
-Адар, Аьлимурадими, Руслан хъади Яврурикна чІурариз гъягъюраза.
-Увуз нахшрарихьан гучІ хьивдарин?
-ГьапІру нахшрар? Ашра, мучІу кьулариъ ашул, – жаваб туву аьхюнури.
-Учуз жанврарихьан гучІдарчуз гьа, халу!
-Пагь!
-Учухь нажхар хьачухь, – хъипу бицІинурира.
-Русик бай Русик! Аьжаб кІубнир вува!
-Вуза!
-Ари гьаци, гьич сарихьанра гучІ мапІан! – ЮкІв капІу дугъу бицІирик.
-Узу хъадишвман апІурайи фурсар вуда, Аьлимурадими, мугъан! Даршиш гьацир гибчІлях вуки! – Чанра ад гъапІу аьхюнури.
-Гья-гья-гья! Русик, гьагу я гъардшин хъюхъниин тІуб илив! – Зарафат гъапІу аьлимурадли яваш гъапІу ликарик жвар кипу.
-Гьай гафу шейтІан – кІури, мялим гьудучІвган аьхюнури бицІинуриин кадиси бачІ алабтІу. – Гьаци кІуруб дарки аьхю адмийиз!
-Фици?..
-Думгьа гьаци, нажхар хьачухь, кІури!
-Хъа фу пуза? – Илзигури гъапи Руслан улихь гьутІурччву.
-Фу кІур?!.. Адашди гъапундайин: аьхюрикди гафар апІруган, бицІир гъючІвну ккундар.
-Дици вуш, узукди гафар апІруган уву гьаз гъючІврава?
-Узуз, аьхюриз, ихтияр азуз!
-Хъа узуз, бицІир ву кІури, ихтияр адар, дарин?
-Ваъ адарвуз! Му, узу аьхюр вудишвман, дурубкьнайи пешкеш вузуз.
-Хъа узу бицІир ву кІури, узуз дурубкьнайи йиз пешкеш набшди?
-Яв пешкеш – ккебехъну гъузувал!
-Узуз ккундарзуз дициб!
-Дурубкьнайи пешкшиз: «ккундузуз – ккундарзуз», кІуруб дар!
-Гъавриъ ахъунна?
-Ваъ!
-Увуз гъапишра саб ву, дарпишра – цалик хифар кахь-карахь!
-Ктахьруган, макахьан!
-Наанди гъябгъюрукІана увуз гъапиб?!
-Гьавайизди!
-Ваъ, му ибаъ апІуб, тмунубдиан утІубччвурив!
-УтІубччвуруш, маапІан!
-Хъа утІубччвуз мигъитан
-Гъитну даккнир уву, мигъитан!
-…
Мурарин улхуб, «Я жжакьу, жжакьу, наана гъябгъюрава?» кІурубси, зат ккудубкІуз ккайиб дайи.

***

Явруриканзина заан кІулариз удучІвайизра, Руслан, эргунза, кІури, халачисиб гъюдли майдандиин деу.
-Дюз кІуруш, узура эргназа гьаму узариъ! – Сеидуллагьра Русландикансина крахури деу.
Кьюридра, чпи деу йишван чІирналансина гъяризди лигурайи.
Гъяр ягълиб ва ккуруб вуйи.
ЦІангъяри нир, Рубасси дарди, ихтиятди чан хулигъянсина жабгъурайи. Нирин тмуну терефнахъан, деънайирин улхьанзина завун аьршариз Кьаркьулин табар удучІвнайи. Табасаран дагъдин кІакІар гьарган чпин улихь хьашра, гъардшар, дурариин гьяйбат хьубкан сикин шуладайи. Кбалгуру сарун баярин бедендиз кІан завариз дабхънайи бедреси рябкъру саб таб такабур.
-Я аьхядаш!
-Йип!
-Уву сабанкьан гьагъму дагъдин кІакІниинна улдучІвунна? – ГьачІабккну тІуб, Русланди Кьаркьулихьинди улупу.
-Гьатмигъари узуна адаш гьадлин дуфну амдарин?
-Дици вуш, душвлан фу рябкъюруш, гьеле йип? Ихь гъулкьана рябкъюрин?
-Душвлан рякърудар гъяркъиш, бай Русланд, сарун яв мюгьтал духьну гъах шалва! Яв гьамустІанра, дюн’яйиин гъахьир дарза йип!
-Узу хъугърубсикьана йип!
-Увуз ккундарш мухъугъан. Гъудужв!
-Хъа фу рябкъюру, я аьхядаш?
-Яваш-явашди гъягъюри, сакьюдар аьламатарикан пузавуз.
Дурар ккуру жилгъайизди удучІву.
-Йип, йип гьеле!
-Узу наан хъайи? – КьастІансира гьерху аьхюри.
-Уву гьич ккебгънукьан вуна?
-Агьан, кІваин гъабхьизуз. Гъул рябкъюйкІан кІурайва? Гьамус узу кІурайиб гьаммишандиз кІваълан дапІну гъибт, тап уву дидин уччвуди гъавриъ ахъайиз: эгер увуз саб кІакІ рябкъюруш, дидилан уву хьайи йишвра рябкъюру – му саб.
-Диф гъяшра?
-Диф гъяйи йигъар гьисабнаъ айидар дар.
-Хъа кьюбпиб?
-Кьюб гъапиб, учв, Кьаркьулси, гьаддилан рякъру вилаятарра гьадмукьан успагьиди ву.
-Ивус гьипІудягъявус?
-Душвлан адашди вари табасаран гъулар ктухниз ва гьарсаб наан хьашра, улупниз?
-Гьеле йип фицдар гъулар вуш? – Руслан кичІигнайиси айи.
-Хиварин, Кьулккарин, УртІларин, Ккувгъарин, Жвул’арин, Ккум’арин… – Сеидуллагьди ктухурайидар кьабул дархьи Русланди гъапи:
-Дурар узузра аьгъдарин?!
-Магьа, аьгъяш, йип?
Руслан, чаз аьгъю гъуларин ччвурар ктухуз хъюгъю:
-Ургъ’арин, Думурхьларин, Халгъарин, Яргъарин, Гьяргъярин… – магьа!
-Ай касиб! – кІур, гьавайикан улхурайи гъардшиз Сеидуллагьди. – Гьадму яв хъюхъникк ккайи ихь гъулар аьгъязуз кІури, фурсарра апІурана?
-Увуз узузтІан артухъ аьгъяйвуз дарш? – БицІир аьхюрихъди гьюжатнаъ учІву.
-Узу аьгъюдар кІурадарзавуз!
-Хъа?
-Узуз гъяркъдар Кьаркьулилан! Хъа гъеерхьдар ктухуруш, ккурттариан адахъидива!
-Гьанеле, назар мапІан!
-Хючна кІурушв аьгъюб вунуз? – Русландиз аьгъдрувал гьисабназ гъадабгъну, дамагъниинди талитнаъ учІву аьхюри кьасухъдира ккебгъу.
-Ав! Ургур чвуччвун гъала айишв!
-Яракк кІуруб гъеебхьуб вунуз?
-Ав, ихь дади апІру мяълийирик кайи Таригъулдин гъул!
-Хъа Яргъил?
-Хъа ав аьгъязуз – ккадабхъу гъул! Ихь адашди гъапундайин?
-Думгьа увуз аьгъюб. Адашди гьадму гъапнийин, дарш – Думурхьил?!
-Вай – гъил, вай – хьил, саб гафар дарин!
-Ппя-я-я! Думгьа увуз фукІара аьгъдарди: Думурхьларин гъул ккадабхънукьана адар!
-Гьа-а-а, ихь халайихьна хифариз учву гъушу гъул, аьгъю гъабшизуз!
-Вай – Рубас, вай – ЦІангъяр, кьюбибра нирар дарин?! – ХътІерццу Сеидуллагь.
-Нирар ву кІури, му – бицІиб, тмунуб аьхюб ву гьа!
-Ар гьаци гъуларра ву. Хъа – Кюрягъишв? Ибарихъ хътІабхьубкьана вунив?
-Ваъ!
-ТІюрягъишв?
-Ваъ!
-КьучІунакишв?
-Ваъ! Аьжаб аьгъявуз, аьхядаш! – Руслан, гьамус, хъана мюгьтал хьуз хъюгънайи. –
-Гьа-а-а, гьаци шулу гьа!
-Гьадрар вари гьагъму сивлан рякъюрин?
-Узу увуз гьеле гьацІан гьацІаркьан ктухундарзавуз. Вари шлиз кІваинди гъузру! Адашди сумчІурииннакьан улупнийзуз.
-Ажаб ужуди вувуз, аьхюр вуди, адашдихъди наанди вушра гъягъюз!
-Вуйин? Аьхюриз чан ужувлар айин? Гьаддиз узу увутІан аьхюр вуза, йиз гьюрмат уьбх!
-Гьамус аьгъю гъабшизуз, уьбхнура ккунду!
-Магьа гьамусдихъантина, узу мектебдиъ айиган, увуна адаш гъарахай, – гъапи Сеидуллагьди, ряхъюхъ урхьар дяркъну, гьадрарихьинди жаргъури.
Саб кааб кудубтІну, ниъ капІу. Урхьар сабан спиди имийи, яни хъуркьнадайи. Сеидуллагьдин сппариккан «чхь-чхь» апІури, кьутІкьли эверсюф нагариккинди утІубччву.
-Вя-я-я! Тюгь, тюгь! Аьжаб кьутІкьлидар ву, – пну, дугъу урхьар ушвниан шуршар-муршарди гатІахьу.
-Гьадмукьан даккун хьузкьан гъитІундайиш гьапІрийи-хъа, аьхядаш?
-Узу гъитІнин, дарш ниъ капІнин?
-Ушвнизди гъурхнийва аьхир?
-Ушвниан гатІахьундайин?
-Иццидар вуйин?
-Вуйиш узу гьаз гатІахьнийи? Фукьан ккуш ккунибкьан иццидар вуйи! Ма-а-а, итІин!
-Фтин тяаьм ал?
-Нивгъарин!
-Агус ча!
-Ма. Каршвну итІин!
-Мурар гъициркъдарстар вуки!
-Ари тяаьм гьадрариъ а!
-Тю-ю-ю! Фукьан хявидару мурар!?
-Ар фици шулу?
-Хъа узу гьапІнийи?
-…
СацІибсан зина гъушган, девейин гъузгъунсиб бицІи таблиин дурариз аьдати дарустар гьарар гъяркъю.
-Гъач, Руслан, гьагърарихьна!
-Къукьури ф’яру?
-Йиччвар айи бицІи бетйир.
-Гьацдар шлуб дарки?!
-Шулдарш рябкъидивуз!
-Ву-у! Гьаммусдиси кучІлар апІуз...
-Фтин кучІлар гъапІунвуз?
-Нивгъару кІури дуруржу урхьарин!
-Хъа урхьар гъуржишра гьацдар дарин?
-Вадар! Адашди гъахидар дицдар дайи.
-Хъа дурар бархликкинар вуйи гьа, хъахънай!
-Вадайи…
-Дарш дайи, хъа аьгъю хьивдивуз! Ихтиятди ликар алдагъ!
-…?
-Ззаззар арсдияв!
-…
-Сифте мурклар, хъа швякь дурубкьну див!
-…
-Ликар гьаци дивруш, ззаззар арсидар.
-Магьа мурар бетйир дарди?
-Гьамус бети гъапну кІури, дишшири бетйир дар гьа! Гьаддиз ухшар а кІураза.
-Магьа йиччвира адарди?!
-Ва-а-а! КкунийкІана увуз гьамус белччен айи мяжжмягъюра гъяди!
-Хъа кчІулар гьаз апІурава?
-Му кчІулар дар, яв интерес запІру гафар!
-Гьа-а-а, вуш гьаци йипа-а-а! Алдатмиш апІру гафар!
-Фицира харжи гафар дар.
-Ни капІуза, аьхядаш? – Русланди явашди саб гъюдубтІу.
-Йиччвуъ, сппар арсдияв, ихтиятди кьацІ алахь!
Мици гъапиган, Руслан мидкан хъана уччвуйи клигурайи.
-ГучІ мапІан…
-Алахьуза?
-Лигарва, сарун. Йиз гафарин дад ушвниъ убчІвидар… – кІурайи Сеидуллагьдин улар, гьаму чалланзина кабхънайи, исчІли, жвури-жвериди дийибгънайи ярквралан илдицурайи.
-Му фию мицув!!! – Русландихьан чинчриин кьацІ алахьуз гъабхьундайи.
Дидин хьуб чагъу дилар, чІилли галикк ккучІукьну ккайи.
-ВятІу!
-Кфир тІеме вуйин?
-ТІемекьана алиб дар!
-Даруган «вятІу» гьаз апІурава?
-Ихт’яр арарин?
-Кфир дад алдрубдиз – ваъ.
-Сппар улдушвурайиз гьа!
-Хъа сппарихъишвар хьархьли гъахьнийнив?
-Фици хьархьли?
-Хътрубкьу лизагъниин кьацІ алахьруганси.
-Ваъ.
Сеидуллагь, «гъач, тумгьа гьямюхъярин гьарар», пну, улихь гъушу.
-Я аьхядаш, мукьарин цІур фици вуйи?
-Ч’чар.
-Гьа-а-а, вуйи гьа! Мукьури уьлюрер вуян?
-Хъа! Узу увуз гъапундайин, хъуркьган мурар йиччв айи бетйирси шулу, яв хъаршври итІин!
-Мурар фила хъуркьру?
-Сабпи йиф дабхъайиз дурар ашарси хьиди, тІяаьмлуди уржиди. Сач узуна адашди гъахундайин, дуржну гьялнаан душнайи чинчар?
-Гьадукьури маркьури вуйин?
-Гьай гаву аьгъдрувал! Ар гьаци хьиди дурар саб-кьюб вазлилин.
-…
-Лига, аьхядаш, аьжаб гьямхъяр гъя! – Аьмлюхъяр дяркънайи бицІир жилик ктисурадайи.
Сеидуллагьди гъюдубтІну шубубдин галган:
-Гьамус лигухьа хъуркьнаш-хъуркьнадарш, – кІури, аьмлюхъ чан чру галиан учІвубгуз хъюгъю.
Гьаци тмуну гъардашра эллешмиш шулу, аммаки аьмлюхъяр гужназтІан учІвугдайи. Гьаци вушра, дурариз утІуз ккун гъабши.
Заз абсбахьан гучІури, аьхюри гъаписи, назукди тазади ккахьнайи кІажариин ликар диври, Руслан гьарин кІанакк ккучІву.
-Я-я-я! Я аьхядаш! Мина къача! Хуб аьхю галган гъибихъзуз!
-Швнубдин ву?
-Думу гьикІири гафу?
-Швнуб гьямюхъ чиб-чпик карсна?
-Гьамкьан! – Русланди чан саб хилин вари тІубар улупу.
-Агу?
-Магьа!
-Дюзив, дюзив! Фици аьгъю гъабхьунвуз?
-Фукьан чиркквар ихь пеъли учІвугну гъапиган, дади гьаци улупунзуз.
-Ву-у-у, узукІана мугъу чаз аьгъяди гьаци улупну, вуйиштІан чан аьгъдарди алабхъуб! Аьнча-кьюрай-гьа! Темпел!
-Хъа уву – тепе!
-Тепейик мянфяаьтра ка, хъа темплик кайиб адар!
-Фу мянфяаьт ка тепейик?
-Хъа тумгьа лиг, фукьан вичун гьарар каш!
-Тму тепе дарки!
-Хъа фу ву?
-Багъ!
-Багъдиъ айи ягълишв фу ву?
-Зи дубхьнайи жил…
-Ари гьаддиз тепе кІуру!
-Хъа вадар! Тепе Набат бажирин жилириз кІуру!
-Хъа гьаз кІурайиб ву?
-Учв ягълир вуйиган!
-Вадар! Чак мянфяаьт кайиган!
-Фтин мянфяаь ка дугъак?
-Гъвандин уставал!
-Вуш гьаци йипа. Ибшри уву кІуруси!
-Адахьрудар вунив?
-Гьямюхъяр?
-Хъа сарун фйир?
-Хъа-а-а… магьа!.. – Разишну кудутІнайири, дадайи кибирхнайи жибдизди ирчру. – Яс жжив авцІиган, яв турбайизди ахьдиза, аьхядаш. Ившриян? – Чахьан утІуз шлушварикан, учв ккуркьру кюлер ис апІури, ктутІури, хуш ляхниъ зарбди архьу.
Чпин кьадар утІбалан кьяляхъ, Сеидуллагьди чан бицІи гъардаш, кІару миар гъяйи гьараригъинди гъурху.
Беълийиринсиб михики рангари ккаъну, жакьвлин уларстар кІучІарра алди, миар, бицІирин аьхю тІубарси, гъварч-гъварчди кюлерилансина эрхнайи, хиял апІин, мурар кІару урхьар ву. Дурарин айитІра, чинчаринси гъициркъу дилар айи.
Русландиз чинчартІан миар артухъ бегелмиш гъаши. Даршулин-хъа, урхьарикна чинчарик гъилигган, дурар, учІвру тІяаьм хъади меълидар, гъюдлидар вуйи.
Мушвак элвен миарра гизаф кайи. Ка пну, чагъди, йикку ацІнашра, кІару миарси дурар думукьан иццидар дайи. Дурарин дад гизаф меълиб вуди, ушвниъ, дубхьнайи хахул картфинсиб, кьюраккйирикан дапІнайи хараринсиб хукушин гъибтуйи.
Сеидуллагьдиз аьгъяйи, гизафна-гизафси чпин дадайизна Неркизатдиз кІару миар ккуниб. Кунду кІури, дурарин тямягь гьубкІуз шулдайи, гьаз гъапиш, миаринра хъуркьру вахт дубхьнадайи.

***

Миарихъан хътакдари чІимччариинна гьюжум гъапІу.
Чпикра мукучанай кІурайиганси, чІимччарира чпин зазар, гату гъябкъю гъютІрахьимдиин али рубарси, чвйирихьинди учІвруди гъазаргу.

***

Сеидуллагьди чру майдандиин, ис алахъну, фу-вуш ктубтІурайи.
Дугъахьинди Русланра гъажаргъу:
-ГьапІрава, аьхядаш?
-Гьамрар фйир вуш аьгъяйвуз?
-…
-Гьамус ниъ хъапІиву. – Дугъан хъюхъникк ацІу дирхьарстар кьярчариин гашнишинсиб, чрушин хъимбу тумра алди, укІ ккиву.
-Фу ву хъа? Гъурудудйирин ниъ хъайибу сарун!
-Му, дустижви, – кІур, муаьййандиси Сеидуллагьди, – гьашв кІуру укІ ву. Урус чІал’инди: тмин.
-Увуз дидиз гьаци кІуруб наънан аьгъявуз?
-Чахъди сивиз гъушган, сивиз гъягъру рякъярихъ мурар гизаф шулу, гъапунзуз.
-Агу узу хулаз гъушган, адашдихьан гьирхдиза!
-Гьирх, хътругърур! Мидкан узуз дугъу хъана ктибтунзуз.
-Сарун фу?
-Миди йиккун хурагниин гьадмукьан ицци дад алапІуруки, сарун фу пузавуз, кІвантІар илдижвбакан сикин даршалва!
-Гьа-а-а! Увуна адашди сив’ан, раккариланилжибкру мургулси йитІну гъахидар гьамрар вуйин дарш?
-Гьамус келлейиз гъафинив?..
-Гъач, аьхядаш, учІвру кІажар, бабан бурзар утІухьа? – Гъапи Русланди, кІваин духьну, чаз Сеидуллагьди саб фила-вуш улупдар.
-Гьаму вахтна бабан бурзарна учІвру кІажар гьапІрудар ву?
-Хъа тмуган ухьу…
-Тмуган фу вухт вуйи? Дурар хьадукра шулу.
-Хъа гьамус?
-Гьамус дурарин вахт имдар… Гьарсабдиз чан вахт улупна, Руслан. – Гъарибвал кади гъапир улихь улучІвну, дурар гъулан терефназди илтІикІу.
Мурарин турба аьмлюхъярина учІвру, мер апІрустар хутари гьацІаккди абцІнайи.

***

Заансина Яврурикинди ктубчІвурайи жилгъайиъди саб тягьяр манзил гъафиган, Сеидуллагьдиз чпихьанзина зиихъ машнак жагваз тІулар алдатІурайи адаш гъяркъю.
-Я, адаш, магьа учу! – ЧІигъ гъапІу Русланди.
Мазан, дих кубкІур, дишла хъзаргу… аьхю бализ гъапи:
-Ай ужуб гъапІунчва гьаминди гъюб. Гьамушвягъ гъяйи тІулар, Сеидуллагь, гьадинди гъядягъ! Узура, сарун, сакьюдарсана дуршвну, гъюдучІвураза.
Саб бицІи иркра хьади, Сеидуллагьди тмундар гъядягъяйиз, адашра ярквраан удучІву.
Дугъу вари тІулар уч дапІну, саб тягьярин ирк гъийибтІу.
-Мурар гьамкьан гьаз вуяв, адаш? – Клигури иркнакан, гьерху бицІинур бали.
-Гьамусра тІулар гьаз вуш аьгъдру бай хъади гьаз ву йиз?! – Адашди дибисну балин хъунти хъюхънихъан гъутІурччву.
-Ав аьгъязуз!
-Гьаз?
-Йицар хъауз!
Сеидуллагьдиз аьлхъюб гъафи.
-Гьай гаву ахмакъ! Гьамкьан аьхю чІвеъ тІулар садар йицарихъди чІур апІурайин?!
Руслан, аьмлюхъяр уьргъюри, кьамкьарихъди дусу. Сеидуллагьди рукаригъян тІулар гъядягъюрамиди, гъюргъю аьмлюхъярихьди дугъу чан жибар ацІу, ва гьадрар ктаури, итІузра хъюгънийи.
-Яв гъардшиз гьамусра тІулар гьапІуз вуш аьгъдарди хьувал яв тахсир вуйиб аьгъяйвуз, Сеидуллагь? – КІур адашди, турбайизди чан жибдиан аьмлюхъярна хифар ахьри.
-Гьамус чаз улупархьа, адаш, раккарихь жагв апІруган. Гьадушваъ, сулу жанаварси итну ккебгъган, чаз аьгъю шул!
-Сулхьан жанавриз гучІдарки?
-ГучІуру шли гъапнийи?
-Хъа сулу жанавар фици ибтнийи?
-…
-СулактІан аьхю аьмлар узукра казук!
-…
Мазан, гьич саб хъугъужвуб дарди тІуларин ирк гъюниин иливну, баярра хъади улихь гьучІвну, яврурикинди диш гъаши.
-Жихрар ккундунучвуз? – Гьерху адашди, ккидипнайи аьхю ва кьаби Явру багъдиз хъуркьиган.
-Ав, ав, адаш! Бердеъйир, бердеъйир! – кІури, Руслан шадну ктутІу.
-Дици кІуру кІури, ицци фун ккавукку гьа, Руслан! – кялхъю, гъарибасиб машназ инчІ идипури, Сеидуллагь.
-Хъюхъ абшру гъатху бербеъйир кІваин гъашиш, яв фун дебккуз даршлийи!
-Фици?
-Сабдизра дилигди душну гьаригъ гъядаркидийва!
-Гъядаркидийза увуз гъюдутІуз…
Ягъли, ацІу кьаб али, дахъ айи жихрикк Мазну гъюнилан гъагъ илдипу.
-Гьамус баяри гъуржу лизагънар итІидихьа, – кІури, пенжек хъидибтну, думу гьаригъ гъючІвуз хъюгъру. Мазан кьаблин сабпи кюлерихьна за шулади, «тррр-тррр» – автоматдинси дихар гъахьи. Гьам арайиъ баярин фикирра гьадму дихнахьинди илтІибкІнайи. Адашди, кьабликканзина ккилигурайидариз кІур:
-Лигава, Русланд, кІекке – фукьан уччвуб вуш!
«Русланд» адашди иливнайи нугъат вуйи. Хъа гьаз мици кІураш, я чаз, Русландиз, я Сеидуллагьдиз аьгъдайи. Саспиган чав, Сеидуллагьдира дугъаз Русланд кІуйи.
Ккверкквелайи, хъана, «тррр-тррр» апІури, гъямгъям, кІару гъван убкру ягьлиз илтІибкІу.
-Я-я-я! Аьжаб уччвуб ву! Гьагъри гьапІра, адаш? – Руслан, аьжайиб гьядиса рябкъюрайиганси, ушв тІапІну, аскканзина ккилигурайи.
АдашдитІан ухди Сеидуллагьди жаваб туву:
-Диди, адашра гъимиди, гьар алдабтІура. Яв кІваълан гъубшнунив дарш, адашди ухьуз ккерккеле-дадайикан ктибтру ихтлат – сулу фици рижв йивну гьар алдабтІуйиш, фици кІанччари кюлер кчІягъюйиш?
-Я адаш, мугъаз лигава, узуз кучІлар апІури! – Русланди адашдикан, гучІар ккаъру аьхюну гъардшин гафариз жаваб ккун апІурайи.
Мазан зина гъючІврайиган, ккверкквелай, гучІ дубхьну, ярхла ярквраризди гъитІибху. Гъардшарин улара, думу ккудубгайизкьан, гьаддихъди гъушу.
Гьаргъян гъюдучІву Мазну, жихрар турбайизди уч дапІну гъулазди рякъюн хьуз хъюгъган, чан баяриз ккверкквелайиканси ва жара нахшрар-ничхрариканси, гьарсаб Яврурик кайи, гьар касдин ччвурнахъ хъитІнайи жихрарин гьарариканра – дурарихъ хъайи аьламатнан тарихдикан чаз аьгъюбси хъпехъурайидарик ялавлу аьшкь капІри ктибту.
Адашна баяр гьаму чвлин вахтна Яврурикан гъюб, бицІи Неркизатдизси Мислиматдизра аьхю машквар вуйи. Фицики, чан веледариз, багъ-бистан хътарди Ляхлаъ дуламиш шулайи хизандиз, дурари ицци йимишар хури шуйи.
Уьл ипІайиз улихьна, чІурариан дуфнайидари чпин хилар жикІуз хъюгъю. Адашди хилар жикІруган, Неркизат дикъатлуди лигурайи. Дугъаз, адашдин жигьил, ацІу тІубариинна кмиди кІару иччи чІарар, шид убзуз карк ккибису хиларин гагьариин лихбаан йивнайи гъициркъу кІешар гъяркъю. Машар жикІурайиган, Неркизатдиз чпин адаштІан ужур – (гъяни даркбар кайиган), адаштІан уткан – (гъудуркьур, гъитІибкьу йиккунур вуйиган), адаштІан кьудратлу – (ягъли унтІ алди, хъюхъяр цІиб яркьуди ккарагънайиган), адаштІан ихтиятлу кас, сарун му дюн’яйиъ адруганси гьугъубжвуйи.

***

Эргвал йивбахъан Мазан, дудубчну ирк, гъюдюхюри, ацІу-ацІустар тІулариин кІакІар алаъну, баярра хъади жагв убгъури гьяракатнаъ учІву.

***

Ригъ алабхъну, лижгъян гъафи малар-марччарин мескен адашдина Сеидуллагьди ухди динж гъапІнийи.
МучІу шулайи табасарандин дерейиз, завуъ ригъдин кюмекниинди кархьнайи дифариз, даждин кьял’инси ерлемиш дубхьнайи гъаншариъ айи Ккувгъарин гъулаз гьар хъитІирхванган, кІван марцци гьиссариинди лигуб адашдизна бализ чарасуз вуйи.
Мугагьназси гьам ражарира, лавланган гимхъан жилар алдагъбалан кьяляхъ, маскуриан халачи урхрудар гъюблан кьяляхъ, чІяппряхяри хюрч апІурайи вахтна, мучІу завуъ крачІури сасабди акутІан аку шулайи хядариз сар сабан, сар сабан ккилигури, адашдина бали чпин уларира вацІрацІар апІуз гъитрайи. Гьам гьялари гъирагъдилан тамаша апІурайи касдиз мурар гъяркъиш, дугъридан, табиаьтдиин гьяйран духьнайивалиин шак гъубздайи, амма, фикрари дурар, гьяйранвалихъди сабси, закурин йигъандин зегьметнахънара духнайи.
-Совхоздин ляхнилан гъафири гьапІдикІан, Сеидуллагь, ухьу? – Аьхю балин ният фициб вуш аьгъю апІури гьерхрайи адашди.
-Хъа гьапІухьа? Аьгъдарзуз.
-Сад йигъандин ихь хулан аьхюр, хизан юла гъабхрур уву ишри. Ихь хулан аьгьвалат аьгъявуз, гьапІрийва?
Сеидуллагь хъугъужву. Дугъхьан адашдиз тувру лайикьлу жаваб абгуз гъабхьундар. Балин читин, ккададархьру гьял гъябкъю адашди думу дициб саягънаккан ккадау.
-Закур, дуст касс, кьюрид жилар кьюрдуз гакІвлар алдатІуз гъягъидихьа, – гъапи адашди, балин гъюниин хил иливнайири.
Сеидуллагь чан паргарихъна дуфну, машнаъ инчІра ипну разивал улупу.
-Ибшри, адаш! ЧІейдизди, зурба пирпар айишвазди гъягъидихьа. Беле, пирпун шубуб мурччвнан пІипІар али гьямхъярра уч апІидихьа…
Мурарин сюгьбат кьатІ апІури, Неркизат унчІвигъ гъяхъю:
-Учвуз дади уьл ипІуз гъач кІура. – Пагь, мурар фукьан ицци гафар даринхъа! Гьар гаш гъабхьирин метлеб, гьамцдар гафар ибарик куркІуб гьаму сар СеидуллагьдинтІан даркІан яраб?
Гъюблан-гъюбаз лавландиин йишв алабхъури, завна жил, хядарна гъуларин аквар чиб-чпигъ гъидикьюрайи.
Гьяйванатар, гьяшаратар, гьарар, укІар, инсанартІан артухъди табиаьтдихъди гьуркІну аьлакьайиъ айидар, гъюрайи мичІлишнар гьис дапІну, мучІушнахъди сабси сикин шулайи. Дурари, инсанариз улар тІаъну лигай, кьяляхъ хътабкру йигъ адар, чвул гъябгъюра кІури, сессузди гьаррай апІурайи.
МучІу йишван гъябгъюрайи ЦІангъярин дих, микІру чан уьшвтарихьан ебхьуз гъитрадайи. Думу дих гъулаз ебхьувал, кьюрдун аязариз вари вахт илиди гьязур йихьай кІуру лишан вуйи.

***

Накьси, Мислимат гъи гвачІинганра, Сеидуллагь мектебдиз гьаъри, аьхю урчІарин дарчариин дийигъну, балин кьяляхъди, улар алдадагъди лигурайи. Гьаму арайиъ дугъан бедендин гъурулуш чаз кьабулди вуйи хуш шартІариъ айи, гьаз гъапиш, дугъан уларикк касиб, гага хътрурсир накьдин Сеидуллагь ккадайи. Хъа, гафну – сар, палатди кьюр апІур кІуруганси, ликтІилан кІул’инна цІийи палат алди, учвстаригъ дийигъуз нубатнан жигьил кудучІвну рякъюйи.
Балкан инсан ктучІвур кІури дадайин миж, накьтІан гъи гужал дубхьнайи.
«Сарун Яврурин чІурар увухъ мюгьтаж шулуш кІурза, Сеидуллагь. Фици уларикк уьмрар рябкъюр-рябкъюри гьюдюхюрадарин…» – Фикрар апІурайи дада балкан ктІарццурадайи.



4. Жаза


Рамазан, мегьел, чан дустрахъди ттиркІнайиганси дайи.
Му ражарира, мектебдиан деетайизра думу кушв-кушв кивну хулаз гьерграйи.
Думу чпин икризди гъюруган, душвахь гъазан жибкІури дада хьайи. Султанатдин гьяракат, мектебдиан жилир гъяйиз, маскуриан риш хъуркьайиз, лисуз хураг гьязур апІуб вуйи.
-Гьаз мици амкІ утІубччвну гъюрава, Рамазан?
-Дариз!
-Даршиш, хъана, гьадму Мистучрин терс хъергунвухъ? – Балин сумка дибисну дадара хулазди учІву.
Мици гьерхиган, Рамазну, учв ужуз гъапІиганси гьибгъну, гъапи:
-Гьадму Сеидрихьан узуз гучІури айин, хъергунвухъ, пуз?!
-Хъа гьаз гьялакди гъюрава?
Рамазназ чІиж утІубччву.
-Мугъаслайву! «Гъюрава, гъюрава» ипІуди, кивну бала ккиввирухъди!.. – Ликариин алидар ултІуфуз даршули, «дархъ-дархъ-дархъ» раккнин дарчарихъ йивури хъял дуфнайиси вуйи дадайин ккуни бай Рамазназ.
-Явашди йип! Узу мюхъютІюкьян! Яв ликариин алидаркьан мячІяргъян! Закурра герек шлудару… – гъапи дадайи, хянакк гвар’ан шид убзри.
-Дарш узуз гьацдар макІа-а-ан… – к1ури, бали, кубчІвну хъял, душну зиин али хулаз «Беларусь» радиолайиин Ризабала Агъабалаевдин мяълийир кайи карт иливу ва вари хулар рахруси сес идипу.
Хъасин Рамазан, лисуз апІурайи хурагназра дилигди, хизандин хулаз дуфну, гьудубтІну гьацІ парча уьл, ккадагъну гаргниккан кьюб сябнарстар нисун кІикІлар, чІатинди утІурччву.
Дадайи, икриъ цаликкди кайи гъварзун деърушв’ин деъну, картфарна гулар алдаурайи.
-Наана гъябгъюрава, йиз ккунирсир бай Рамзес? – Дадайиз, зарафат кайиси дупну, чан гъвалхьансина саб чІал-чІукьра дарди гъярайир дерккуз ккун гъабши. – Лисуз апІурайи хураг хъубкьайизкьан гъуз. Гашу шавлу шалву гьа!.. Йиз ужур, хъайина хътру сар бала…-си, думу Сеидза кІурубдихъди гъягъюз ккаш, мягъян! Дугъу чІур апІурву! Дурарин жинс фу-вуш аьгъюб вузуз…
-ЧІур апІуз узу машин дарза-а-а! – Кюбиб гарцІларра утІусну абшври, ккучІвубкьури уьлна нис, икрихьансина жвар ккипну гъажаргъу Рамазан дадайин улариккан: «ичв адашди диван апІидияв, кьяляхъ хъадак…» пайизра ебхьуб-деребхьуб дапІну гъудургу.
Латхъантина раццарихъинди рякъ гъибисуриз, гьялакди мектебдиан гъюрайи чпин адаш гъяркъю. Рамзназ дугъхьан гьитІикІуз ккун гъабши. Амма Девлетдин, дицисдар дюрякъю мисал апІрударикан дайи.
Аьгъдар-аьгъдарди мурччвахъ гьитІикІнайирихьна душну, адашди хабарсузди иб гъибису. Мици шлубдиин гьич шакнандикьан дару Рамазнан ушвниан: «А-я-я-я, а-я-я! Иццири ипІудаяс!..» – сесер утІурччву.
-Узу увуз накь фу гъапнийи?
-А-я-я-я…
-Узхьан ихтиярсуз гьич сабишвахьнакьана душну аьгъю дарибшри гъапнийин? – Хъял кайи Девлетдинди думу, ибхъан дибиснамиди рякъюзди хъчІюхю. Гьитну улихь, «игьи-игьи» апІури, шириш рубзури ишурайирин жибдиан итІибгънайи уьлин швур гъябкъиган, адаш айибтІан хъюлу ацІу.
-Мугъаз лигачва! ШейтІнин бакІлукІ! Гьаму мял’ум узухъ гьич хъпехъударда!.. – кІури, хъуркьну, иццру дарапІруси адашди балин йирфарилан бачІ алдатуру.
ГучІ ккапІбаз вуйи пІакь кубкІур, «игьйир» гужал дапІну, жанлуди гъягъюз хъюгъю. Чан гъвалхъансина гъярайир фуш вуйкІан кІури кьяниди ккилигу Рамазнан уларикк, хиликк гажинра ккади штуккна гъягъюрайи, чпин классдиъ риш, Тамум, ккархьу. Риш начдиси, мялимдин гъвалхъансина гьудучІву. Классдиъ риш гъяркъган, Рамазнан ишуб дишла хътубтІу. Адашдин пІакьаритІан, Тамумдиз учв гьаци рякъбу дугъаз артухъ тясир гъапІу.
Хъзигури бай хизандин хулазди уржу адашди чан хпириз:
-Му гьяйван йиз ихияр дарди, алдапІну самбал, чІатариз гьаз деетунва, Ин-Султ?
-Думу узухъ хъехъурайин…
-Узу накь дупнамизавуз: бай уччвуйи вердиш апІурадарва!
-Узу думу гъарах дупну гьаънадарзаки!
-Гьаз, дидисну саб-кьюб тувундарва?
-Учв ву, мягъян гъапнушра гьергну гъушур…
-Хъана кІураза, гьаз хъатІундара?
-Узу, хъергну кІури, хъуркьрайин дугъахъ?.. – Жилирихьан гьилигуриси жавабар туврайи хпири.
-Айвуз фу пузавуз, бадбад! Хъа уву мугъан дадана, дарш фуж?! Гьамгъан эйвал апІузкьан даршулайир гьапІрайир вува?! Нач дубхьназуз, узухъстар бицІидар хъайи мялимарихьан, на-а-ач!
-Узу гьапІза, дугъаз гъапи гаф гьясбикк ккадруган! Узхьан гьитІикІну жини ляхнар апІуру… – Султанатди жилирин улихь учв тахсиркар даруси улупурайи.
-Йиз улихь чІаппар мукутІурччан!..
-ЧІяаьн ишри ичв чІигъар… гагь радиолайин, гагь мурарин! Ахнайи бицІир хъиргидичва! – Заансина дуфну, чакан хабар адру Султанатдин аьхюну риш, илзигури мурариз хътІурччву.
Рамазнак аьлхъюб кубчІву, яни, аьлхъюб адаршра, гужназ чак капІу, фицики, дугъаз Келиматдик чактІан артухъ тахсир рябкъюрайи. Мугъан гъавриъ ахъу адаш чан шурахьинди илтІикІу:
-Хъа уву мектебдиъ гьаз адарва?
Дадайи мягъян гъапунзуз, пуз, хъял кайи адашди хъана элегбар ккергъур кІури, Келиматдиз гучІ гъабши. Му гьялариъ, сарун кучІлар ктагъуз вахт имдруган, жаваб апІуз даршиди, ккебехъну дийигъу.
-Мурар вари ичв дадайин тІулару! Гъапибдикан аьр адру ***ин! – КубчІвну кьюбпи хъял, Рамазанси адашра радиолайин кІул’инна гъушу. Фу лигурва, радиола хъяюкьнадар – пластинка илбицури, хъабсну руб хъухар апІури убцру дубхьна.
-Пагь, баяр! Узу мурариз фукьан ктубхурухъа, аьр адру аьнамаз ***ириз! – Чан-чакди мурмрар апІурайи Девлетдинди, – цалик хифар кахь-карахь! Пубкан файда адар… – дугъу радиола хъядрябкьди, лисундин концертдиин алапІу. Гъалмагъал айи хал мукьмари абцІу.

***

Келимат хулаъ имдайи. Чакди адаш элегайиз, лисун – апІуб-дарапІуб, маскуриз гьергнийи.
-Узуз уьлкьан гьив, Сил-Сул-Султ, ИнСулт! – Жилир, унчІвихъ дивнайи устлихъ деу.
-Узук саб тахсир ктаршра, уву узуз гьадмукьандар пуз!.. – Гъавриъ ахъу хпириз жилирин жини сирар тІаънайи образар, кьабулди адайи.
-Тахсрарин гъугъмик уву дана, ИнСулт?!
-Балин ерина узу ишри! Деъ увура, Рамазан. – Дадайи курси устлин багахьнаси хъапІу.
-Узу гъи думу уьлхьан мягьрум апІураза… – Адашди дугъан улихь диву муччвур, чахьинди гъизигу.
-Гашди адарзуз… – Рамазназ устлихъан гъудужвну, хул’ан удучІвуз ккун гъабши.
-Дуфну яв йишв’ин деъ гъапунзавуз, гъюлгъяцІи! Ккундадаршра узухъди уьл ипІидива! – Адашди, чан улихьна гъабхи гъаб, балин багахьнаси хъибкІу.
-Яв улихь дивуб дугъахьинди мидиван, магьа дугъазра адабцІураза!
-Тмуну бицІидар наанив, Су-у-улт-элегье-е-ер? Кьилра абкъин, гьеле, гьич кайибсира дар.
Кьил айи гуг дубхну устлиин диври хпири гъапи:
-Узук чан кулхрира ву гьа, элегну ккудубкІайизра…
-Ухьу сабан элегнадархьа, шив!
-Хъа думу узуз йивру яв «инсултар»?..
-Мугъкан адми даршиди ихь элегбарра ккудукІидар! «Инсультар» – ваъ, смертарра хьуз мумкину мушваъ!
-Адми даршиди сарун, мугъан фукІара дар?! БицІидарин мескен, гъюляригъишварна яркврар шул.
-Ар яв гьацдар хъахънай фикрар апІури, му кІул’ан адаънава… – Йикк кайи шурпа убхурайи жилирин гафар ккудукІурайиси дайи.
Чан нубатнаъ, жилир гъюдал духьнайивал гьисабназ гъадабгъну, хпирира чан балабниин тІубар иливу:
-Ич адашди учузра, шубардимиди, наанкІа гъушиш, чІалкьан кІурдайи… Му, гьамусдин жигьилар фу гъахьнийкІан, тІуб кубкІубси чвурхьру назнази зергелегйир… Вари хъюгънашра, вердиш дапІну удудукьрайи гьудгьудйир! Уву дурарихъ фукьан хъергиш, гьадмукьан бизарра хьидива ва уьмурра, аьгъдар-аьгъдарди дудубгну гъябгъидияв. Увура яв бицІирси духьну гъуз, увуз аьгъяш…
-Хъа я, шив! Йиз уьмур дубгуз гъитри, явнубдихъан думукьан гьапІуз хъичІихнава? Ккуни жилирихъди явубра харж апІин, сарун?
-Йиз уьмрин аьхюр узу вуйиш…
-Явстар гъутІу жюбер дугъаккра миккиван сарун, халккутІай! Ар гьадму яв абин хулаъ уву уччвуди вердиш дарапІган, гьамцдар тІулар апІуз кІури узуз швушвди гъафнухьидийва… – Девлетдиндиин улубчІвурайиси айи. ИпІурайибра дипну, – Саб хай кайи хурагкьана апІуз аьгъдрурин гафаризлачва!..
-Узуз уву мицир, ягьназ хуз, – ву-у-уй, хъа хпирикан ктахьурайидарихъ хъебехъайчва, дарши аьламат… – даршлур вуйиб аьгъяйиш, швуваз гъюрий! Гъюбазра йиз ликар ккадахьри! Ич дада гъахьнийи, жегьеннем-васил духьну накьвариан утІурччвуз ужур: «Гъарах, ужуб, аьрбатлу, девлетлу, беле суй айи касдин бай ву», кІури. Аьгь келле, му балайиккна гъюбан! Сижар адар кІури сацІиб рягьят апІарза кІурайза, наънан, сижартІан аьхю сижар кІул’ин алахънайиз… – Эгер бицІидарихьинди Султанат учв удучІвундайиш, мушваъ фу гьял шуйкІан!
Дугъан кьяляхъди, хпири ккагъру жилир шулин кІуруганси, хъипу:
-Агь яв гъапІуриин нянат алибшрияв!!! Узу увуз гьадмукьан аьрхюз гъапи гафар вуйин? – Жилириз чан хпир кІюгъял вуйи. – Мугъан мучІмучІиз лигачва, кьил илбижвурайи хюндинси ибирхну мелзра! Узу увуз, халккутІай, балин гъаягънаъ йихь кІураза, яв-йиз абйирин архйир йирккуз!
Учв ккунди апІурайи жилирин гафарикан хпирик ижмиди иц кабхънайи. Алахьну ликариин Девлетдин чІатинди удучІвган, ктирсуз ва уьбкъюз даршулайи, васана чІат чаз, гъирагъдилан лигурайидарихьан гучІбура, чІалкьан пидар кІури уьлбюкьнайи Султанатди хъана чан зиз абхъру гъагъи тягьнийир кьяляхъди хъирчу:
-Гьаз арха йибккурдархъа? Йиз гагана дада явдарси, гьярамдиин элеъну, халкьдигъян гъюдучІвдар дариз!
Мици гъапиган Девлетдиндихьан учв дерккуз гъабхьундар. Гъубгу юкІв ккядябхъруганси, кьяляхъ хъадакну, «аьр адруб!», кІури, дугъу хпириъ саб убсу. Султанатди, «гъачІидиза, жан Аллагь!..», апІури бицІириси, жарадариз ебхьбахъдира, чигъар-агьрар, шикаятдиси алдабгъури ликра, хъчІюбхру жюрейиинди гьа, хулазди гъушу.
Му шиклар саризра гъяркъюндайи, гьаддиз Девлетдиндиз гучІ адайи чан, гъуландарин ва мялимарин арайиъ айи репутация чІюбгъюр, ясана, жарадарин чакан вуйи фикир жараси шул дупну.
Ишурии хулаъ учІву дада бал’ин алархьу:
-Гьаму яв кІуллантина пакьар куркІунзук, шейтІан!
-Гьадмукьан дарда! Агус йиз ибариз лиг, адашди фйир дапІнаш! Узу увусикьан, бицІи байси гъишундайза!..
-Ккебяхъну, душну багъдик кайи Шамайкьариз уль ипІуз гъач, йип!
Рамазан дадайин бачІариккан дичІвалди ккутІурччвну, разишниинди хул’ан утІурччву.
-Фтиз рази духьнава? Узузра гъивну кІури, жженжжел?
-Ппя-я-я-я!
-Узу яв хулаз гъафиган диван…
Багъдиз аьхю чве гъюруган, Шамайна Шанай, каргри гъвалар, хъирчну чиб-чпихъ кІулар, даахнайи.
Гюнейикишв вуди хьпаз лигну, багъдин жил кьяшиди имдайи, хъа вушра, ламушнаан йивру бугъ машариз аьгъю шуйи.
Дадайи бицІидариз уьл гьиврамиди Рамазан гъудургнийи.
Ригъ, ягъалди завун кьялариз ачІабккури, лис’ан илтІибкІурайи. Гъулан жакьварин мукьмар, гвачІинганси, дурчарин йирхьнаригъ, гьараригъ, арчларигъ гъимдайи.
Уьл ипІбалан кьяляхъ, шубар ахуз ккауз дадайиинра нивкІ алабхъу. Саб краватдиин шубридра улуршну, сарсанадизра йишв гъубзнайи. Султанат гьадмукьан исчІли, куру жандкин вуйики, хиял бирмиш апІин, думу йирхьубпи классдиъ урхурайи риш ву. Дугъан машназ гъилиггантІан, думу Девлетдиндин хпир вуйиб аьгъю шулдайи. Дугъан маш, учв жигьилди амишра, чІубхуз хъюбгънайи. Жилири чан бац имивган ккебкру машниинна гъатху тІюрхъярра алзагнийи. Ухдимиди цІуху хьуз хъюгънайи кушар, ургъйир дапІну, гъюнарилансина деетнади шуйи. Имбу дишагьлийириси, чпин хулаъ дугъу кІул’ин я ягълухъ, я чухта алабхъури шулдайи, яни продвинутая женшина.
Ляхлаарин улихь дирчварин шубар заъкандиси интІивалииндира лицрудар ву кІури шуйи. Султанатдира, гьаци вуйивал тасдикь апІурайиси гьугъубжвуйи. Дюз гъапиш, дугъазра, имбу дирчварин шубаризси, кьяляхъ гъулариз швушвди гъюз ккундайи. «Рякъ-хул хътрушвз, гьаммишан дуркьариин илитІнайи лукІариси йишв-йигъ халачйир урхрушваз душну гьаз ву?!», кІуйи шубари.
Девлетдиндин абйир-бабар, бализ швушв тув кІури гъафиган, шуран терефну саб улхуб-рахубра дарди, гъи ккуншра гъайихай кІури, чпин разивал улупнийи. Сумчрикан сарун гьич гаф пузра рубкьурдайи, гьаз гъапиш, думу вахтари зурнйир али аьхю сумчир апІувал, девлетлу хизан хъайи эйсйирихьантІан шлуб дайи.
Дявдин вахтари Девлетдиндин адаш гъачагъ гъахьир  ву кІури гафар-чІалар жини-жиниди гъуннаъ ухдихъанмина дарагънайи, ва гьадрарин бинайиин алди, чав шагьид дару ляхнарин Султанатди чан жилириз тягьнийирра йивури шуйи. Гьаци дайиш, дурарин хизан, имбударигъян жаради, гьаз мициб гъабхьну – девлет айиб? Гьаз гъапиш, ургур абйиринуб сар Девлетдиндиинна дуфнайи, гъузнайир – сар учв насилтІан даруган. Нагагь, дугъаз Рамазналан гъайри, сарун бай дархьиш, гьаци Рамазанра, чаз аьгъяди учв шубубпи насил, ацІну хьиди – миржирпиринуб хьади. Харжи ляхин дарки. Харживал, сар жвили веледтІан дархьивал ву. Мура харживал дар. Харживал – айиб, ккубкьнайиб, дибихънайиб, багъиш дапІнайиб, гъазанмиш дапІнайиб, дюбхнайиб…харжиди ишлетмиш апІуб ву! Гьит гьарсар аьлдягъюри тухъ ишри! Лигухьа, миржиринуб шубубпи насли харживализ дарш ужувлаз харж апІуруш. Агь уьмур, яв гъавриъ ахъуз хьибдар!
Гьамцира кІуру мелзарихьан кюмек ишри: «Халачйир урхуз ужагъдиъ дишагьлийир адарди, йицІуб-йицІикьюб гьалвар наънан шулу?» Наънан шул, гьюдюхдар, гъадагъдар, аьхирина-аьхир, тадагъдарушра, гьитІикІдарушра, яв фу вуяв, мелз, бахилвалиан чІуру ниятади кІурайи? Уву дици мапІан! Аьхюрин улихь дугъу чахъанди жаваб тувди, уву – увхъанди! Гьаддиз гьязур хьуб хъа зурба заанвал даринхъа?!
Яшлуйирин гафариинди, дурарин диван апІуз шлур гъахьундар, кІур. Диван чан АпІрури апІиди. Мидкан хабар адру Девлетдиндин хизандинра язухъ дарин?! Хъа гьядисйир фици шулаш, уликк гъитдихьа.

***

Рамазан бабкан хьайиз Султанат, учв Девлетдиндиз швуваз гъюб’ин швумал духьнадайи. СатІиди гьапІрайи уьмур давам хьпахъ дугъан даккнишан артухъ шулайи, фицики веледар хъиршрурихъ, кІул’ин хабарсуз ургъурайи мархьари кми-кмиди читинвалар алахьурайи.
Шамайинна Шанайин даркбар, хасиятар вари дурарин адашдин дадайихъна гъушдар вуйи. Гьаддиз бабу дурариз дадайитІан уччву гъуллугъ апІуйи. Хъа Рамазнак тІулар, халис чан дадайинна адашдин хасятар кидикьну кучІвнайидар ву, пуз хай шуйи.
Гьамци абйир-бабариз чпин хасиятар, чпин веледарик чпин улариинди ачухъди рякъюрайи, ва саспиган гьадди дурарин хъял, гьиринган гюнейик депІу йифунситІан артухъ ярхи шулдайи.
Тмуну терефнаан, мициб дюшюшну дурариз жарасира тясир апІуйи: Рамазнан кІуллан, гюнейикансина кудурзну гъафи гъеебцІу йифун кьюб кьалу нир чиб-чпик ктикьруганси, сар-сариъ гизафси утІукьубра алабхъуйи.
Девлетдиндиз чан бай, саб гъайгъу адарди юздиъ ялгъузди улдубгнайи гьяйванатси гьугъужвнайи. Аьхиримжи вахтари, велед аьхю хьпахъ учвстар гагйири: «Яв балин эйвал апІин…» – кІуруган, адашдиз думу тІурми ктауз ккундушра, хъайина-хътру сар бал’инна хил за шулдайи.
Гъушу гьядисйир кІваълан душну гъягъюру, эгер уьмри дурар, аьгъдар-аьгъдарди хабарсузди уйнамиш дарапІиш.
Му гъулаъ Девлетдиндин хизан, гъийин йигъаз, баркаллу хизанарикан саб вуди гьисаб дапІнайи. Гьаз гъапиш, гьамусдизкьан, дурарин хулаъ гъахьи чІуру гьядисйириин гьам вахтну, гьам Девлетдиндин жумарт хасиятну уртим йивнайи. Магьа, душвланзина, кьюб чиб-чпиз къаршу хасиятарикан гъабхьи бигълигъилантина му хизандин тарихдиъ цІийи гъат ккебгърайи.
Гьеле адашра дадара чІивиди имишра, халкьди дурарин хизандиз – Девлетдиндин хизан кІуйи. Гъулан жямяаьтдин арайиъси жара йишвариъра гьюрматна ад гъазанмиш гъапІуриз, кьяляхъ фукьан аьхю тІамгъа кипу тахсрар кашра, хил алдабгъуру, инсанарихьанра манишин бихъуру. Дурарин хизандин гъяни ччиварилан улдубчІву кьаблик камк кабхьну кІури, зиълан ктубчІвру чІвумуччвра камкли гъадабгъну ктубчІвури шулдар.

***

Девлетдиндин адаш Къурбанели я гъулаъ рякъюб мумкин дайи, я жара йишвариъ, мажлисариъ. Дугъак думу пише саб фила-вуш чакан ктучІву тахсрари кипуб вуйи.
Сивариан сакьюдар йигъариз гъулаз гъафи Къурбанели, гъулаъ ктидисди, гъавумарихьна хпирра хъади душнайи.
…
Кючейиъ айи Рамазназ дурар гъюри дяркъну улихьна ккажаргъу, ва шадну йикІури абикна бабак кархьу. Ширин хтул кьялаъ тІаъну дурар икриз багахь гъаши.
-Ча, баб, ча баб узу гъабхуза?!
-Аьгь иблис, ярхлаъ имиди гьаз ча гъапундайва?
-Йиз шадвалиан учвхьан гъагъ гъябкъюндайзуз!
-Гьаци гизаф учу ккундийвуз?
-Хъа-а-а-а! Учву адруган адашдина дади йивуру… Ча, баб, хулаздикьана гъабхуза…
-Ма-а-а… хьивдарвухьан… гъагъибу…
-Я дая, абана баб хъади гъюраза-а-а-а! – КІубан бай, гъабхуз даршлу билихра кьял’ин алди, кьабидарин улихьди хулаъ учІву.
Мукьан ухди сижрар гъюрубдиин ихтибар дарди, тяди краватдилан ултІурччву Султанатди, устлиин уч духьнайи гъабар, чиб-чпиъ йивну, тумбушкайизди уржу.
-Саламалейкум, сусу! Хал эчІири адияв? – Хулаъ учІву Къурбанели, цаликк дипнайи гутайиин деу. Дугъан гъвалахъ, крахуриси, Балаханумра бархлиина ис гъаши.
-Аба, марфкІик кусну гьаз ава?
-Жан сусу, иргуназа, изу гьялди къят. Балахси деуз хьивдарзухьан. Курсдиинди деъдиза. – Къурбанели гъудужвну, устлиин хлурчч дивну, айтІланди дибирхнайи, кьарну абцІнайи кьяран пІапІахра алдабгъну, лик ликрихъ хъипну, хизандихьинди илтІикІну, дудуркьну деу.
Чпи фици душну кьяляхъ хътакнуш, ихтилатар апІурамиди, хтулиз гъагъарин эйвал апІуз, я сарихьанкьан гучІ кади дайи, я – начди.Учв гьаци вердиш духьнайивалин кьадар аьгъдру Рамазан, фу аш абгури, гьарайнахъди билхиан ичІикІурайи.
Вичар адагъруган, сабнубдик кьацІ кахьну, «Ашарстар дар…», дупну, гъирагъдихьинди дипу.
-Ар мидиъ кьучІ а! – пну, мичІал дубхьнайи, чІилли ганчІарстар галар али йиккун цІикбиин тулайиси кьацІ алахьу.
Билхиъ айидар адагъурайир, хулаъ учІвну фу-вуш абгурайи тІафлиси, гьубкьуб сабишвахъинди дирчри, амкІун штуанра кмиди духьнайи. Мутмйири хулан кьял алабцІу.
-Му шюшегююл ичв дадайи, жжан, увуз булушка бирхуз кІури тувуб ву. – Бабу думу чан швушвахьинди гьачІабкку.
-Ай чухсагъул, баб! Аьжаб уччвуб ву! Узу саб фила-вуш гъиву тягьна ич дадайин гьамусра кІваин илмийкІан?! – гъапир гъудужвну, парча чан юкьлансина илипну, гъилигу.
-Хьузра уткабут ву, жжан! – Бабура чан кьимат диву.
-Гьаму аварши али уьл гьатланмина дубхну гьаз вуйкІан!.. Мешттюкью, мешттюкью, ай маладис! Гьамус бали мешттюкью уьпІиди… – кІури, рюкъ гъябкъю дажиси гъахьир, чичІси Рамазан дид’ин алархьу.
СацІиб ипІбалан кьяляхъ, мура ярхлаз гьадапІу. Думу, митІлан ицциб абгури, хъана ичІи дубхьнайи билхиан каркар адатуз хъюгъю.
Къурбанелди айтІан гъултугъдиккан чернил хътрубзру шарикдин ручка ккадабгъну, багахьнаси гъач дупну, хтулиз, ма йиз бализ, абайихьан жакьрам, дупну, туву.
Ай сагъул, бализ ручкара, бализ чан-чав бикІру ручкара!.. – кІури Рамазан абайин багхьан гьудучІвну, хъана итІрудар дахьнайишвахьинди гъягъюру. Учв деушвахьинди, бежегьет саризра адру ручка дипну, сабсан вичхъан хъчІихуру, ва, хъана, бегелмиш дархьиди, кьацІ йивну, ручкайиин улубччвуру, хъа илбицуз хъюгъру.
-Я-я-я, ажжав илбицунду ава!...
-Ручка гьапІуз вуйиб… – Шлиз кІурава ву! Рамазназ я абайин, я дадайин гафар ерхьурадайи.
Мидканра файда дибрихъган, хул’ан гьацимиди ручка жилиинди дипну, хъана мештюкьихъан хъчІиху. Кчичури, кчичури, «фукьан бужам убхъуза» кІуру ***иси, мидканра чан фун рази даршиган, наразивалин «аьмпар» деету:
-НитІиф гьас хундарчва, бав? Вари аьжжувурар духну-у-у!..
-Аьхю бабкьарин хифар адарда, йигьгиккан ккибицурайи абугерден – нитІиф наънан шулу? Гьамус увуна адашди хифар харчва. Беле хъуркьрира а. Жижрарин илкІси гъубхьу мерик гъурцу лизи ганцарик кахьну, шамар кайи йиччвтІан ицци нитІиф апІурхьа, гьяжжилеглег бализ. – Бабу, йишв’ин ктрисрайи бицІир кайи швушвси илдицурайи хтулин цІа кабхьнайи фун ккядябхъюз чарйир агурайи.
-Я баб узуз, гагь абугерден, гагь гьяжжилеглег гьаз кІурва?
-Йиз хтул кьасабриз абугерденси багьади вузуз…
-Хъа гьяжжилеглег?
-Лемчейиан белччем гъипІу гьяжжилеглегиин вари гьяйран шлуганси, йиз хтулиинра гьарган узу гьяйран вуза…
-Ай маладис, бавас изу ккунду…
…



5. Тарс


Рамазан, мештюкькан саб кьадарин бигълигъ кудубтІну, абана баб хулаъ айиган, адашди чаз чІалкьан пидар кІури, чІатинди удучІву. Дугъан рякъ, ккундушра-кундаршра, автоматически, Сеидуллагькьарин икрихьинди вуйи, гьелебелесен му динди гужназ хъчІюхюра. Дурарин раккарихьна варжна хьуцІур-йирхьцІур чІапплин манзилтІан адайи.
Гъунна гъулариъ аьдат дубхьнайиганси, гимихъ жилар уч шлуган, дурарихъди, ярхла дардиси, жигьиларна бицІидар уч шлу йишварра айи. Эгер, жиларин гим раццарихъишв вуш, жигьиларин йишв – раццарин гъвалахъ рякъюкк ккабснайи дернин гъваъ вуйи, хъа бицІидарин – Рамазана Сеидуллагьстарин гим, дернин гъваин зиихъ хъайи Мавзудинкьарин икрикан дубхьнайи.
Сеидуллагьдиз ебхьри дупну, Мавзудинкьарин икриъ гурд’ин деъну урчІвлар апІурайи Тавархандиз Рамазну дих апІуру:
-Я Тав-лу-у-у, Тавлу!
Дипну тІул, гъяпІну гаркІал, Тавлу дугъахьинди гъажаргъу.
Таварханра Рамазанси интІиди вердиш гъапІур, нягьякьдарин кІул вуйи. Жарар алисиб уьру маш, гацІ алдабхьурайи хъюхъ гъяйи, йискьбариинди сябун ктрубкьу гар али хилар хъайирин тІулариккан вари гъулан бицІидар инжик духьнайи.
Гьарсар бал’ин, гъулан бякъйири чаз хас вуйи нугъат иливнайи.
-Фияв, КьанчІур? – кІури, багахьна гъафи Тавлури Рамазан дидисну тІурччвуз хъюгъю.
Чаз «КьанчІур» кІуруган, Рамазназ гизаф хъял гъюйи, хъа гъюру кІури гьапІарва, Тавлу учвтІан кьюд йисандин аьхюр вуйиган. Чан гуж дурубкьруб аьгъяди, дугъаз чІалра пуз шулдайи.
-Ттирит изу! – Дугъан бацаригъян гъютІурччвуз кІури Рамазну даршлу чарйир зигурайи.
-Гьай гаву, КьанчІур! Мугъан сандалйириз лигачва!.. – Тавлури Рамазан заъну, чан фун’ин илитну, сабпну хабарсузди жилиинди деету.
Рамазан, учв дерккуз дархьиди, кьамкьариан уьлюргъюру:
-Ттувгу сарун!
-Я бай, мукьури нанннанияв? – кялхъри уйинар апІури, Тавлуйи Рамазан гьялди гъитрадайи.
Дугъан хиларигъян гъютІурччву Рамазну:
-КІударзаааа! Таввват! –дупну, гьергру.
-Арда, изиву кьюлан урхъа учІвишра ккараурин! – Тавлу дугъахъ гатуси хъергру.
СацІиб ярхла жаргъайизра, хъуркьну, гъюниан дидисну:
-Иву шлис Тавват кудийва, чвкъюрин цІарагъу!.. – кІури, дугъан кІул Тавлуйи чан гъючІин ичІаъ дючІюбкьну, хъипну лик ккитрайиган, Рамазну гьарай апІури:
-Изухь сав мутмура хьазухь! КапІидарзавус! – гъапи.
Чан гъючІикк ккайи Рамазну гьамцдар дад кайи гафар гъапиган, Тавлуйи кІул деебту, ва:
-Агу улуп! – кІури, сулан тІулар апІуз ттучІву.
Му арайиъ Рамазан хъана гьергру. Гъилигу гьялариан, дугъаз чакан гьацдар уйинар дапІну ккунди айи.
-Гьай гиди гаву, гавну! Алдатмиш дапІуну, изухьан гьергюс ккундайнус?! – Гьигьлан духьнайи Тавлу хъана зарбди хъергру.
Му ражну Рамазан, ярхла манзил ккадапІигантІан дисуз гъабхьундар.
Хъуркьну гъидисури кІул дишла гъючІикк ккапІну, чахьан шлуси гъючІюбкью.
-КчІулар апІидина, КьанчІур?! Халурис кчІулар апІидина?! … – Гьар гьерхрурихъ мугъу кІул айибтІан ижмиди чІюбкьюйи.
Хъа Рамазназ кайибсира дайиси вуйи:
-Валлагьи кчІулар дарис! Ттирит изу!.. А-я-я-я!
-Жибдиан кагъзигьян гъибиржнайи мештюкьин бигълигъ адабгъну, Рамазну Тавлуйихьнаси гьачІабккури, ма, увуз тадабгъ, кІурайиганси, инчІ ккадапІу.
Му арайиъ, Тавлуйи йивну бац, мештюкь хьади гьергу.
-Ча яс мяшттюкью, бацан… – Чан айи вари кьувват адапІну, хъипри-хъипри беден тІубччвури, хъергру.
Тавлуйихъ хътрукьу Рамазан гъалинди ил хъибтри дийигъу.
Гьаму арайиъ, шяргъярикк аьмлюхъяр уьргъюри, Сеидуллагь чІатинди удучІву. Дугъу, яваш-явашди багахь улучІвну, Рамазнахьинди саб карк чав итІурайидарикан гьачІаркку.
-Ай сагъул, Сеидуллагь! Мукьури наннанияв?
-Закур гъач узухъди, ккундуш, улупурзавуз. Ярхла дар. Яврурикантина кайи Кьюла-гьарик ка.
-Хъа ич авана бав къюнияч КъуштІулан! Лиггин фицрар сандалияр хнуш!
-Нубарак ишрияв! Ижжурар, печІюрер вухьиди?
-Ма лигуз алахь! Гьаци гьиидар вуки… – Рамазну сабнуб илдибту.
«Хъа сумкайинси дарибшри гьа» пуз ушв абццу Сеидуллагьди: «гьиидар, пчІидар вуш Тавлуйихъ гьаз хъуркьундарва» кІури фикиркьан гъапІундайи.
Дуст алабхьуз чалишмиш шулу – лик убшурдар. Дяргъруб кьяляхъ туври, гъапи:
-Гъач, Рамазан, алдагъухьа… Дурчар гьадатІ дупнайиз ич дадайи, уьлер кивуз. Ккундуш, гъач ич раккарихьна.
Сеидуллагьдин теклиф гъеебхьу гьидицнайи дуст, чаз нитІиф тувганси шад духьну, саб нач-гучІ ктарди гъушу.
Кьалу шид гатІабхьуз икриз удучІвнайи Мислиматди Рамазан чан байси къаршуламиш гъапІу.
-Дурчар гьадатІну ккудубкІиган, йиз баяриз кІаму али лавшарра тувдиза, – пну мясляаьтчи Мислиматди дурарик аьшкь капІу.
Хъа гьаз, дернин уьлер ктагъурайишваъ, убцру уьлна саб кІикІал нис туврушваъ, кІаму али лавшар Мислиматди дурариз тувурза гъапну? …
-Уву, Рамазан, «а, у» гьярфар кауз гъудубгънийва? – Дурчар гьадатІуб дедребккди, гьерхру дустру.
-Гьамус гъушури дикІарза, – гъапи Рамазназ, абайи чаз гъабхи ручка гьамус кІваин гъабхьнийи. – Ич абайи узуз, Сеидуллагь, саб ужуб, чернил хътрубзру ручкара гъабхниз!
-Гьеле закур школайиз абкъин, лигухьа фициб вуш.
Дурчар гьадатІубси, кьюриддира, хулаз гъушу. Гъуржу жихрарра хъади, тІубанди кІаму али чІилли чІвяркъ лавшиз, кІвантІарра заъну, хъюхъра хъучІубхну кьацІ йивруган – сарун мутІан аьхю неззет фтиъ а?!
КІаму Мислиматдиз гъуншди, чахьна, мас дарабкьну айрнихъ тямягь гъабхьирин арзуман ккедябхъюз гварна гъятккан тувивалин чухсагъул мялум апІру лишан гьисаб вуди гъабхиб вуйи пузра хай шулу.
Саб фила-вуш хюнди кІари гъапІган гъурху му алатар Эсмру гьамус кьяляхъ духнайи.
Гъахундайишра баладайи, сабан Мислиматдинди кІари апІайиз гьейна-гьарай!
Хъа, дугъридан, гьюрмат дапІнайивалин гьякь мяна магьа гьамдиъ а: жарадарин диллиг дибиснайиган, диллигин эйситІан, учв гизаф инжиг хьуз гьамусдихъантинара даккунди, гвачІинган гъафи сюлюркйирихьан чаз гварра бетйирра гъадагъу Эсмру, кІваълан гъагъи гъагъ илдипган гъабхьи шадвалиан гъурдсиб кІамура хъипнайи.
…
Сеидуллагьди, закуриз аьмлюхъяриз гъягъюз йикьрар йитІну, Рамазан чан дарсар урхуз, чпин хулаз рякъюн гъапІу.
…



6. Пягьливнар


…Гъушу йисариси дарди, ццийин йисан мал-къарайиз укІ уч апІбан ляхин варлуди ккудубкІну, жямяаьт, жвуван маларизра пай гъапІу хярар кудубшвну, архаин гъахьнийи…
Йицар хъайи хизанари уртахъ-уртахъди, кьюрди улубкьайиз ктидисди, чпин алафар зигурайи.
Хъа Мазанстар, йицар адрудар, чпин улихь гъягъру жара ляхнар кІулиз адагъури, кьюрдуз ккилигурайи.
Гъушу йисарин ляхнар гизаф кагьалди, зяифди кІулиз адагъувализ лигну, йирси биргадир адаъну, жямяаьтдин тІалабниинди думу ляхин Мазниинна табшурмиш гъапІнийи.
Гьарсар чан гъайгъушнаъ шлу – шли сумчрар, шли ашдик, шли риш хъаъри, шли цІийи хулар элеркури, шли гъийихдар киври, шли лихуз душнайидар гъаршулламиш апІури – чвлин йигъар гьяракатнаъ айи.
Чвул улубкьбан лишнарикан саб, гъулаз пягьливнар гъювал вуйи.
Гъи хябяхъган Мазан гимхъан гъафиган, дугъан хизандиз пягьливнар гъулаз гъюб аьгъю гъабхьи. Мициб мубарак хабар вари мягьлийиригъ дишла гъятІабхьу… бицІидар шадлугънаан ратІитІри гъахьи…
Сяаьт миржиб гъабхьихъантина кючйириъ Мазнан веледарикан, гьаци, саб ляхин-кар-бирмишназ гъитрухъантина, дихъуб читин вуйи. Гьаддиз лигну, лавланган му хизандиз хабрар хрур, гимиихъна гъягъру Мазан шуйи.
Пягьливнар гъюбан хабар, ахсрар ккивайизра, гъунши гъулариъра арабгънийи.
Сеидуллагьдина Рамазну му йигъан Яврурикна гъягъюз йитІнайи йикьрар хъа йигъаз алдау.
Дурар мектебдиан, пягьливнар илитну саб сяаьтдилан деетнийи. Мектебдин раккнаригъян гъюдучІвдари гьарай-кІул’инди китабар дирчуз хулариз жвар кипу. Хъа раццарихъанди душну ккунидар дийигъну, раццар алацІну уч духьнайи халкьдизна тІилариин жвукь йивурайи пягьливниз тамаша апІури гъузу.
Кьюб сяаьтнасан пягьливнар илитну, хъасин лисуз алдабгънийи.
Лис’ан ибицурайи ригъун рицру нураризра дилигди, аьшкьламиш дубхьнайи халкь ухдимиди раццариинна уч хьуз ттубчІву.
Лисуз вуйибтІан лисхъсн гъсбхьи мярака аьхюб ва гужлиб вуйи.
Пягьливнариз лигуз Ургъ’ан, Фурдгъан, Яргъан, ВертІлан, Кьулккан, Гьяргъян, Ккувгъан ва УртІлан хайлин адмийир дуфнайи. Му гъуларин халкьарра айиган, раццариин йишв гъубзнадайи – гъваар, айвнар, хуларин кьюбпи мертебйирин унчІвар, раццартІан ягъалди айи бистнар ацІну лигури деъну-дийигънайидари гьар бабат рангарихьди мярака дабалгнайи. Халкь гизаф уч духьнайиган, тІилариин али пягьливнизра, кІанакк ккайи гъямпІлизра ва зурначи-аьшкьаризра чпик кайи гьунарар артухъси улупуз аьшкь шуйи.
Пягьливни гагь велосипеддин чархниинди, гагь курсийиинди гъягъюри, гагь шид айи истикнар дивнайи синира хьади, юкьуб умбур айи гъярариъди хъаъри тІиларилантина гъягъюри гьунарар улупуйи. Гизафси халкь гъямпІли апІру тамашйириин аьлхъюйи. Дугъу саб хабар-ятарра дарди гъафилди айи уччву, газдин палтар али швушвар-шубуригъинди саб гъурд хю деебтуйи. Дурар, сифте нач дубхьну, мани гъахьи марччарси чиб-чпиъ учІвуйи, хъасин, апІури вичІри-вичІри ктІурччвури хлинццар, китабдин сасаб-сасабди ккадаурайи кІажарси гъязмзари жвурхури зиквар дурчаригъ гъяйи гъулан жакьвариси, лизи духьнайи ккурттарна касинкйир ултІурччвури-ктІурччвури шадваларигъ шуйи.
Сабпну гъямпІ, чаин али хуччагсиб шалвар, батІриъ деъну кабцІну, кьаби бабарин унариъ деуйи. Гьаци Балаханум бабан униъ деиган, дугъ’ин аьхю гьарай уьлюбхю. «ГъямпІли жвур урхьна!» – кІури датІархьнайидар, чпигъ хю гъибчган, хъюхъяр-ушвариъ убчІвну, энчйир апІури, хъана зарафарар бадали чиб-чпиъ ургъуйи ва аьлхъюйи.
ГъямпІли, гъуландарин аьхюбсиб пайнан ччвурарра йитІну ккудукІнийи.
Зурначийин гъвлахъ, кьял хъабхъру курсдиин деънайи яшлу касди касибди имбу хизанар гъидитури сацІибкьана кьуш кайидарин ччвурар кІури шуйи. Гьаци мугагьназ Мазанра гъидитури шуйи, хъа Девлетдиндин ччвур кьюб шубуб терефнаандира йибтІру дюшюшарра удучІвуйи. Мазан мегьел, гъуллугъ илипна кІури, думукьан чурчли духьнадаршра, гъи сабпи раж вуди дугъан аьхюну балин ччвур гъийибтІу. ГъямпІли кІуланчврар апІури: «Пягьливан гъардаш…» дупну, пягьливнира: «Леппижан юлдаш…» гъапиган, гъямпІли хъана ву-вуш кІури, Мазнан улихьна дуфну, йивурайи мукьмихъди саб уткан ялхъван ккацІабху. ГъямпІлихъди назвалар апІбалан кьяляхъ Мазну адабгъну шубубдин кІаж туву. Аьдатра гьациб вуйи, хъа саспидари, ччвур йибтІну гъямпІ багахь улучІвайизра пул гьачІабккуйи. ГъямпІли: «Баркаллагь биргадир!» дупну, Мазнан самарси кІару шюкьстар кушаригъ хю гъитІибшу – мура халкьдиз, гъвалахъ хъайидари: «симар гагьаъ арсдияв, гъямпІ» кІури, аьхю аьлхъюб гъабши.
Пул чемодандиъ ипубси, пягьливнин тІалабниинди гъямпІли, сулан тІулар апІури, ккеъну, вашайи чирквар дисруси Рамазана Сеидуллагь дидисну тІилариккна гъурху. ГъямпІ тинди илтІикІнамиди Рамазназ гьергуз ккун гъабши, амма гъямпІли, гатди гьебграйи кюл йивну бац бисруганси дидисну тІиларикк ккайи кьючларик китІу. Мяракайин арайиъ ишуз икънайи бицІир, вижнасузди дийигънайи дустрахьинди лигури ижми гъахьи. Хъасин, учв гьаз дидиснайир вуш гъавриъ ахъур сикир гъаши.
ГъямпІ бицІидарихьинди гъюруган, дурар курцІил гъябхьу шюхъярси, гьар жвурнахъинди рагъуйи. Дурарин чаин дикъатниинди ул аливаликан аьгъю гъямпІлин хиларигъ му ражари Тамум гъяхъю. Чпин классдиъ баярра тІиларикк ккайиган, дугъаз дицикьан гучІ гъабхьундайи.
Пягьливан тІиларилан саб кІулихъинди элдеу. Заъну, гъямпІли Сеидуллагь ис гъаши пягьливнин хяртІахъ хъиту. Чан гъяцІли, бишируг али ликар, пягьливнин вацІрацІар апІру, арсран кепкер китІнайи пенжгик куркІруган, кІулхъан хъичІихнайириз гьиидардиси гъабши. ХяртІахъ деънайирин ликар пягьливнин гъючІикк кивну, мухрилансина алдабгъну, келегъайихьди гъийитІу. Мидихъди сабси, Сеидуллагьдин улариланра саб мучІу ягълухъ гъизигу. ГъямпІлин кюмекниинди паргарагъаж пягьливнин хилиз рубкьайизра, думу теленгуси, уз кайи тІилиланзина душну кьючларигъ деу. Рамазан китІнайи мярхяр йитІру гъашдин тІил кудубчну гъямпІли пягьливнихьна гатІабхьу. Аскканзина гъафиб гъибисури чан кьюбиб ликарра илдандин тІилик гъашдиндихьди китІну, кьюжалди тІурнин кІакІар кІанаккинди эрху. Рамазана Тамум, тІил жара дапІну жуккмиъси иту. БицІидар жуккмиъ сикан гъашибси, пягьливан гъудужвну, яваш-явашди, китІнайи ликар илдандин тІилилан улчвухури,чиб-чпихъди хъаъри, гъягъюз хъюгъю. Мици гъягъруган, лепйир йивурайи Тамумна Рамазан сар сарикан йивували вари эллер аьлхъюз ккауйи.
Чан кІанакк шулайи аьламатар зиин али Сеидуллагьдиз рякъюз ккунди рякъюрадайи. Дугъаз учв, вари терефариан ихтиярар кьатІ дапІну дидисну дустагъдиъ итнайирси гьугъужвуйи. Кас зиин ал, хъа сабан улар гьеркна. Дугъаз гьадму саб гьамус аьгъяйи. Улар гьеркнайишра баладайи, варитІан гъагъиб ибар гьеркну хьуб ву. Дугъан хиял ву чаз ебхьурайиган вариб ебхьурайиз кІури. Ваъ, дици дар. Сабан дугъаз ебхьурайиб чан бицІивализ гъилигу гафарна сесертІан дайи. Ав, кас зиил ал, хъа учв зиин алиб, рябкъюрашра гьич гьугъубжвуракьан адайи. Мура дугъан уларихьан гьебкнайи. Сабан урхурайирра му гафарин гъавриъ ахърадар, хъасин, эгер дурари Сеидуллагьдин уьмрихъ улам хъипну гъашиш, гъавриъ адрахъузкьан сир жиниди уьбхюрайи гафар дар.
…ТІиларикан ликар кудурчну, пягьливан тмунуб кІулихъинди улдучІву. ГъямпІли Сеидуллагь хяртІхъан дудурчну, жилиинна ис гъапІу. Рамазана Тамум кІуруш, пягьливан тмуну кІурихъ кьючларигъ дийигъубси, хю кибчайиз, жуккмиан утІурччвну, гьергнийи.
«Сагъул!» дупну, Сеидуллагьдин хил пягьливни гъибису, ва хъана ккебгъу жара мукьмихъди, думу, гьавайиъ уьрхнайи чІяппряхси тІилариинна ялхъвниз гъажаргъу. Сеидуллагьра, чан машаригъ хю гъябхьайиз, милин дичІвалди учвстарин дестейигъинди гьергу.
Рамазну, дустрахъан хъичІихну,дугъаз чан гъвалахьинди гъюб ккун апІуру.
-Аьжаб вуйва, Сеид, пягьливан духьну!
-Вуйда-а-а… – фурс кадиси…
-Пягьливнин хяртІахъ хъяъну гучІ гъабхьундайнуз?
-Гьич пягьливнин хяртІахъ хъайибсира шулдайи.
-Мугъасла! Сарун фу дубхьну ккундувуз?! Сар увутІан айин пягьливантІан зина гъахьир!
Рамазну чаз мици гъапиган, сарун Сеидуллагь дерккуз шуладайи, гьелебелесан чав-чаинди зурба гьунар дапІнайиси. Дустраз я жавабра туврадар гьа, бахтаври!
-Яв уларилан илбитІнайиган фици вуйва, Сеид?
-Думу жвартІ вуда…
-Хъа жвартІ даруб фу ву?
-Узук кайиб аьгъдарвуз гьа, Рамазан, аьхю гъахьиган, узканра зурначи шулуш кІурза – гьациб гьевес капІуйи мукьмари!
-Му фтикан улхураш, хъа – узу?
-Увузра аьгъю дубхьну ккундуш – узуз аьгъю гъабхьуб гьаму вуйиз: мукьмар йиврурин гьунар ву пягьливни тІилиин апІурайиб.
-Хъа вадар!
-Магьа дарш, гьеле мукьам хътарди гьич тІилариинкьан улучІври!
-Фу вуйичв! Давди меэлеганай, – гъапи мурарин гафар ерхьурайи сари. – Мукьам заан мутму ву. Узу пягьливниз лигуз дуфна кІураначва?
-Хъа гьапІуз?
-Мукьмарихъ хъпехъуз! Мукьам ебхьруган, пягьливниз гьапІуз ккундаш, дишла аьгъю шулу. Гъагъму улариз дярякъру Гъизбика баб чпин хулан улдаригъ гьаз гъяхънайир ву кІурачва?
-Пягьливниз лигуз – гъапи тинди хъайири.
-Дярякъруриз рябкъюрайин? – Му гафар гъеерхбдар вари гъяаьлхъю.
-Гъизбика бабаз рябкъюрадар, кур вуйиб учвузра аьгъячвуз – ебхьура! Ари гьациб мутму ву мукьам – халис пягьливан!



7. Кьял’ан адауб


«Узу йиз дуструхъанди жан диварза» – кІуруриз лигуз ккундийи, гьациб дюшюш алабхъиган гъюбччвну кІул гъюнаригъ гьерграйиган, «гъютт» хъипуз!
«Яв дустраз саб фу-вуш гъабхьнийиш гьапІдийва?» кІури суал дивруриз «улихь хьуз ккимбуб аьгъю хьуз узу Аллагь вуйин? Чан гъабхьуб хьибди» кІуруризра лигуз ккундийи, дугъу чан дуструхъан жан туврайиган, «баркаллагь!» дупну дагълар гъяцІуз!
Сабпи ч’чандариз «гафариинди дагълар ккитІикІрудар» кІури шулу.
Кьюбпи ч’чан адмийириз «ари гьатцдарихъ йирфар хъирсуз хай шул» кІури шулу.
«Дуствал илдантІ ижмиб ву» кІуру гафарин мяна сабан Сеидуллагьдизна Рамазназ, чпин ара гьаци гьибгърашра, фу-вуш гьубкІну аьгъдрували, чпин азадвализ мяшат апІурайи ва думу дуствал гужал шлурихъ, чиб-чпикан асиллу вуйивалра артухъ шулайи. Йирхьубпи класс ккудубкІурайиганра дурарин дуствалин аьлакьйир гъючІюргъюндайи. БицІи-бицІи гирнар ктарди (дицистар даршиди гъубзубра дар), чвевалиинди, хурчч-хлурччихьди яшамиш шули, дурарин уьмриан гьамус йицІудпи кьюрд гъубшнийи.
Сеидуллагьди Рамазнан тІуларихъан, Рамазну Сеидуллагьдин гъир’ятнахъан ужударстар кІалбар гъидиснийи.
Имбудариндарихъди нумунади керхнайи му кьюриддин шикларира мектебдин коридор балгури хайлин йисар вуйи.
Сеидуллагь географияйин кружокдиъ имиди, Рамазан, гашди азуз кІури, хулаз гъягъюз шерик гъаши. Мектебдин гьяятдиан удучІвайизра, дугъахъ Тавлу жаргъури дуфну хъуркьу ва, Рамазнан лугрихъан хъичІихури, важиблуди гъапи:
Шубар гъяйиз, гъач, гьагъушвахь, Даньялкьарин бистникк, дийигъну дурар кьял’ан адаухьа?
-Гашу йикІуразу, Тав, гьадрарихъди уйинар апІурайин? – Рамазназ кІул ккивуз ккунди адайи.
-Гьациб неззет аки, ахмакъ!
-Ву-у-у, фу хьибди гьаддиинди?!
-Хъа дурари гьатмигъари ухьу гьаз чпин кьял’ан адаънийи?! – Вуш-дарш думу чахъди гъюб ккун апІурайи Таварханбег гъучди.
Му арайиъ гаш’вал кІваълан гъубшури, гьамус багьнийир ктагъуз хъюгъю:
-Хъа учитилдиз гъяркъиш гьапІхьа?
-Учитлар наану!
-Лисуз алдагърудар дарин?
-Дурар учительскайиан удучІвайиз гьейна-гьарай!
Чан гафниин гъузуз даршиди, чара имдруганси, рази духьну, Рамазан рякъюн зиихъ чІинаккнаси дийигъу, хъа Тавлу – асккан гъирагъдиин.
Чиб-чпихъди гафар апІури гъюрайи шубар, рякъюн кьюбиб гъирагъариинра баяр гъяркъюбси, хъугъужву.
–Арда узу гьамрарин кьял’ан гъягъюрин! – кІури, Тамумди чпин классди бай, пежкин канчІ дибисну чахъди хъчІюхюз ттучІву.
Рякъюзди кадабхьнайи гъатху ругдик саб ярум-чух дийигънайи балин шурахъди гуж гъурубкьундайи.
Думу чаз гъизигу митІлан, кучвурхну кедйир, алдакнийи. Хъял кабхъу Рамазан чкиди гъудужвну, чан йишвахь, убснайи устулбаси гъаркІ гъахьи.
ГучІурайи шубар аьбатсуз Тавлуйин терефназди гъюрадайи. Думу чав Рамазнахъди хъайир дарза кІуру саягъниинди, вижнасузди Кьаркьулихьинди лигури чІирниин дийигънайи.
Рякъ «гьадабтІнашра», гъварч духьнайи шубариан арайиан кІубнидарстар удучІвну, люкьнарна агьрар апІури, гьеле фу шулуш лигухьара кІури, диш дапІну чпин хулариз гъушу.
Школайиан гъюрайи жара шулугъчи баярра: «ГьиримичІванай, гьиримичІванай!» – кІури аьшкь капІри Тавлуйикна Рамазнак ктикьу.
Шубари, баярин кьял’ан гъярдарча, кІури, хъа баярра рякъ тутрувди инкарди дийигъну, гьюжатар, люкьнар, лижар апІури саб хайлин вахт гъубшу.
Дурариз, ипнайи гьарайнахьан Аьлимурад мялим гъюри гъяркъюндайи.
-Учитил къюрди ада!! – Шубари шадвалин гьарай гъитІибкку.
Тавлу ва дугъан терефкрар, люкьрухьан тюрккерси гьергу.
-Гьаму ву учитил Тамумдикди элегур! – Шубари сикинди, чаз чалкьан пидар кІури дийигънайи Рамазнахьинди улупу.
-Изу дайзаки – Тавлу! – гъапи дугъу мялимди чан ибхъан гъибисган. – КчІулару мурарин! Узу даруган узу гьич гьергнукьан вуйин? – УчІвру гъабхьириъ ишуб ибккну давам гъапІу: – Тахсир гъабхьнин гьедрергди гъузуб?!
Узуз сарун, гьамцдар тІулар апІури рякъри!.. – пну Аьлимурад мялимди дугъан гарцІликкан бачІра ккадату. – Ичв адашдикна мидин ихтилат апІарзаяв, гъучи бай! Чав имбудариз аькьюл улупрушваъ, аькьюлсуз тІулар апІури хай шулин?!
Рамазназ шубарин улихь ишуз нач гъабхьи, аммаки иццришну уларилан нивгъар алдахьуз гъиту.
Му читин гьялнахъ ахънайи Рамазнахьна чан ккуни дуст Сеидуллагь мегьел ачмиш духьнадайи. Гьадмукьан ярхиб вуйкІан мурарин кружок! Даршиш гучІ гъабхьи Сеидуллагь школйирин зиъхъанди жиниди хулаз гъушнийкІан, дарш дидкан хабар дарди Тихий океандиъ Марианская впадинайин деринариз душнайкІан!?
Гьаму гьядисайин кьяляхъ, школайиъ гъабхьи комсомол собрандиъ Рамазнан, Тавархандин ва хъана дурарихъди хъайи баярин хамар ккурхьуз гъитнийи. Имбударинси Рамазнан улихьра гьамциб гъадагъа диву: эгер сабансана, саб тикисибкьан шулугъ ктубчІвиш, цалкан шикил ктабгъуб ва дидин ерина кялхъбан сурат кебхуб.
Шубар кьял’ан адауб, фуж нярсди адабгъуб вуш аьгъдар, школайиъ яркьуди дарабгънайи. Кьял’ан адаъну пну шулайиб гьич фукІара адайи, хъа гьамци дийигъуб, шубариз гизаф хъял гъюру ляхин вуйиб аьгъяди, баяри кьасухъдира гьацдар апІуйи. Хъасин сабишв’инна уч гъахьи йишвахь, зарафатарихъди кялхъри, шубарикан аьлхъбар апІури шуйи.
ИкибаштІан, шубариз чпик кялхъюб уччвуди рябкъдайи, гьаддиз дурарра гьациб жюрейиинди баяриз къаршуди удучІвуйи. Саспиган гьаци шуйики, шубари чпин кьял’ан баярра адауйи. Хъа баяр, дурари дици гъапІну кІури иб тутрувди, диш дапІну рякъ дибисну гъягъюйи. Мициб гьялну шубарик имбубсан хъял капІуйи, ва, сарун, жараб фукІара апІуз даршлудари, классдиъ баярик ктлулхри, хайлин йигъар тІагъруди гьауйи.



8. ИчІ


Хябяхъган гимихъна уч шлу баяр Рамазнак, «аьжаб пІакьар гъитІнийва!..» кІури кялхъюз хъюгъю.
Шлин кІвак дисуру учвстарин кьутІкьли тягьнийирна кялхъбар!
«Узу вуйиш ккюдрюбгърийза», – кІуруган, Рамазнан жандин мичІли гьис келлейиз удубчІвуйи, ва дугъу баяр чаин аьлхъюз гъидритарза кІури, кьаст гъапІу.
Баярин кьялаъ сюгьбатнаъ арагънайи Тавлуйик кутІну, Рамазну думу гъирагъдихъинди гьадау ва чан фикриъ айиб ктибту. Рази гъахьи Тавлури илтІишури хиларин гагьар, кІуру:
-Гьиринган?
-Хъа фила?! – гъапи кІурайиб ухди дубхьну ккунди айи Рамазну.
-Ар ибшри! Увкан, Рамзес, чан халис жви ктучІвивал рябкъюразуз. Дарш Сеидра… гьадапІ тина, иблис!
Чпин хусуси гимхъан – Дернин гъваълан, имбу баярихъди дурарра алдагъу.

***

Сяаьт миржибдиз къаб минуттІан ккимдруган, ахниккан даккунди гъудужвурайи Рамазну, ушвар тІаъри тІагърушнар алдаурайи.
Шамайна Шанай ухдихъанмина мектебдиз гьязур духьнайи, амма дадайи, кьуршар а, туфлийирин ерина чекмийир алахьай кІури, гъитрадайи. Шубариз чекмийир наан гьясбикк ккайидар ву! Дураризра, аьхю чуччуси, баярин улихь чпи утканди улупуз ккундийи.
КІару папка ккивну гъючІикк, алдаъну резиндин чекмийирин кьикьар, шубари кьан гъапІишра баладар кІури, чйир улхьан гьутІуккури, Рамазан школайиз гъягъюз икризди удучІву.
Гъирагъ-бужагъдилан илтІикІурайи дугъан уларикк чахьна гъюрайи Тавлу ккархьу. Рамазан, чпи сан гъийитІу йикьрар кІваин духьну, дугъан гъаншариз, зиълан фикир ктруси улупури, хъа айтІан кюцюхну гъюру. Йикьрар йитІна – дурар тамам дапІну ккунду. Гьамус гьапІру?
«Сабахайрар ишри!» – Салам тувбалан кьяляхъ, йикьрар ккергъу ва дурар тамам апІуз кІул’инна диису Рамазну:
-Валлагь, дуст, хил алдабгъ, ахниккан гъудужвуз тІагъру дубхьну, дидихьнасана ич дадайин бирмишари бизар дапІну, гьадму ихь йикьрар гьич кІваинкьан гъахьундарзуз.
-Дици вуш, гъач, гьамускьана хъюгъхьа? – умуд ктру ккарагувалииндиси теклиф дебкку Таварханди.
-Уву фу кІурава?
-Уву гъапиб.
-Лапатка шли хибди?
-Уву ккебгъури!
-Вари школайиз гъюри…
-Вуш гьапІну?!
-Кьулккарин Фурдгъарин баяр-шубариз рякъдарин?
-Гъяркъиш чпи гъузур!
-Жиларра гьам сяаьт раццарихъ хъади…
-Дурар алдагъну.
-Хъа ухьхьан дицибкънайи жил ухди йибккну ккудубкІуз шулин?
-Хъа, утнайи жил йибккуб фу ву!
-Мектебдиз дяргъюри, мурарин мушвакк фу яман-азар кка кІури, ав, Мазну сикинди гъитара!
-Баладар, бая-я-я…
-Хъа ич адашдиз гъяркъиш…
-Аман ву гьа! – Аьхирки ужуб багьнайиин алабхъу.
-Вуйин?
-Уву гьирин ухди гъафнийишра йибккбакан неззет хьибдайи.
-Узуз аьгъяйиз аьхир!
-Дици вуш, Рамазан, гьаркбанган гъач.
-Ибшри.
-Сеидрихьди лапатккара хуз гъитдихьа.
-Дугъу хурин-хъа? – Рамазнаан жара хиялар гъягъюру.
-Гьаз хурдар-хъа?
-Нагагь…
-Яв улдукьу дуст дарнив?!
-Дуст ву кІури, думу мициб ляхниз шерик даршулда, Тавлу!
-Уву шерик хьпахъ-дархьпахъ лигурадува!
-Хъа фици абкъин кІуру дугъаз?
-Ухьу гьапІруш, дугъаз макІан, хъа гьаци, бакарди вуйиз дупну, чапдива.
-Саб багьна айиш гьацира шуйи…
-Рякъюъ айи шид деебтуз вуйиз йип.
-Дугъу чав деебтидиза гъапиш?..
-Дици вуш, узу ич хул’ан хивдиза, сарун. – Тавлу учв диллигарин гъайгъушнаъ учІврайи.
Школайиз гъярайидарин гьакІайсуз гафар хътІарццбанди дайи.
-Гьеле фици апІурушра, гъи саб ужу шлуб абгур, хъа хябяхъдиз фици дубхьнура, Аьлимурад чпин хулаз гъягъяйиз, гьязур дапІну ккунду.
-Ухьуз думу фила гъяруш аьгъю хьибдин? – Гьерху ипни маш гъяйи ягъли Тавлуйи.
-Гьаз шулдар-хъа, гьар жвумигъан дугъан лисхъандариз шубубпи дарс ади шулу. Гьадришвман гьадму вахтназ гьязурди ккунду. Ухьу дидкан Сеидриз аьгъю дапІну ккундар гьа, лиг, макІан!

***

Дарсар ккудукІган, Девлетдиндин, хъайина-хътру сар бай, гьюдюхну палтар, фу-вуш ккучІвубкьури, дернин гъваин дийигънайи жигьиларихьинди гъафи.
-Ахшамхайрар ишри ичв! – пну, жибдиан адабгъну Рамазну кІурицІ ушвнихъ хъабхьу.
-Гьайвус фи пузавус, Рамсес маймунин сес! Чагус, халурисра савцІувди! – Зилфикьари карк ккибису.
-Размнак кучІвнайи фурсариз лигачва!
-ГьапІнияв, Зид-Зидун?
-Увухьинди хябяхъ дубхьнайин, «ахшамхайрар», пуз, – гъапи кубччвруганси Зияутдинди.
-ГъючІвну дифар рябкъюрадайвуз, хябяхъ шули!? Гьам-мус малар-марччар гъиди.
-Ауз гъягъюз гьязурди гъуз!
-Узу даршра аърудар айиз! Ляхин сяътиз дилигну апІурайиб дарки, хъа инсандин чан гьялариз! – кьатІ’иди жаваб туву, хътабгъуз «аьгъдру» Рамазну.
Гафариъ арагъну, баяригъ гъятІархьнайирихьинди дуфну Тавлури илгьамнииндигъапи:
-Тумгьа Сеиди чпин улдарикк! – ва дугъу Рамазан гьадгъахьна хъади гъурху.
Сеидуллагьди чпин хуларин хуку духьнайи цаларикк, рякъюъ аьлабхънайи кьуриш ккабтІрайи.
-Дустраз кюмеккьан апІуз гъюрадардува, Рамазан, узу гьамциб зиллетнакк ккитну?!
-Ари уву гьациб зиллетнакк ккайиган, лиг, Тавлура хъади дуфназа.
-Зарафат вуйиз.
-Йиз дариз.
-Гьаци, гьавайиди вахт гьапІайиз ккабтІрайир вуза.
-Аферин бализ, дадайизна гагайиз кюмек апІурайи! – Тавлурира гъалинди ччим улуку.
-Думура ву гьа, ичв марччарина цІигьари гагь мелзар йивури, гагь крахури, гьагь ккацІабхури гьамци дапІна. Арсал ипІураячв марччари кьил ккунди!
-Марччари арсал ипІурин?
-Вай –ва! Гьадрар дарин гьаму гъванарра камдарди гъитІдар!
-Я Сеидуллагь, мина гъач гьеле! – Хул’ан дих гъабши дадайин.
-Гьаз вуяв, дая?
-Ужв ккадатнайишвакк бархлар ккирчайиз, гьагъму хулаъ айи, узхьан запІуз даршлу мутмйир минди-тинди хъиркІуз, – асккан хулан улдаригъян кІурайи дадайи.
-Учура кюмекназ гъюча, Мислимат бажи? – гьерху Рамазну.
Дадайихъанди Сеидуллагьди ухди жаваб туву:
-Гъафнийишра харжи даршлийи, хъа вушра узук кІубанвал каш лигидиза.
-Гъарах, гъарах, уву учуз гьацира кІубнир вуйиб аьгъячуз!
-Узу гъяйиз, ичв иштагь аш, батІур ккабтІуз шулучвхьан, – дупну, лапатка Рамазнахьна тувур, дадайиз кюмекназ гъушу.
Хилиз лапатка рубкьну-рубкьундар, саринкІа шил-мил хьимдардимиди, Тавлури улупушвахьна душну гьялакди ичІ йибккуз хъюгъю.
-Рябкъюрайвуз, Рамс, абгруриз наанушра бихъуру! Магьа, сиягь хьуз ужуб, учв дуфну ихь хлиъ убчІври! Хъаувура лапаткайин дердер зигурава.
-Сабан хилиъ лапатка убкьна кІури, вари ляхнар тамам духьнадар. Аьжаб гъицибкъи жил ву! – кІури, Рамазну, адмийири ликар диври гъярушв’ин лапаткайин кІакІ йивури, жил убкурайи. – Дутна кІурадайна, Тавлу, му жил?
-Вадайза!
-Швнуб йигъ убгъури, хъа жилиз дизибгнадар.
-ДитІибкьнайишваз шид зибгурин?
-Гьамкьан сусуг йивурушра му Сеидкьарин гъуйиригъна гьаз битІура?
-Гъваин гьубкІну хяхял алдруган…
-…
Кьюриддин бажаранвали, кьамкьарихъна ичІ йибккну саб гагьди ккудубкІу. Эгер гьамциб ичІ йибкк кІури сари табшурмиш гъапІнийиш, мурари кьюб-шубуб сяаьтнара ккудубкІуб мумкин дайи.
-Ухьу гьамус думу Аьбуцрин диван апІидихьа! – Кьюриддира, трахтурар душнайи архариан хъапІри, бялурихьди ичІаъ абцІу.
Хъасин, сабдихъра дилигди, адмийириз аьгъю дархьбан бадали, ичІ’ин гъирагъарихъ хъайишваринстар лишнар алауру.
Мина-тина гъягъру жарадар душваъ адрахъбан бадали, Тавархан гъаравулра апІури дийигъу.
Кьуриш цаликк ккабтІну, чІяаьн вушра-даршра вижна ктарди, Рамазну лапатка эйсийин икризди гъабхи.
-Ма, Сеид, ичв лапатка, сарун ккудубкІунча.
-Ужуб гъапІунчва.
-Учура гьаци хиял апІурача, мутІан ужуб ляхин гъабшдар!
-Чан «аферин» кьяляхъ гъайибх Тавлурин! Гьагъму мурччвазди дубс.
-Авхидиза.
-Сарун узура ккудубкІунза, – кубкІу лизи ругдихьан ктІурччвурайи Сеидуллагьди гъапи.
Мислиматди дирхьлин мургул хьади дуфну балин кьял ултІубччвуз хъюгъяйизра: «Ча узу ултІубччвуза, Мислимат бажи», – пну, Рамазну гъурдаъ удрубшру рижв хъайи мургул чахьна гъибису.
ДижибкІну маш-хил, марцц гъаши баяр, гимихъ хъимбу чпин таярихьна гъушу.

***

Магьа Рамазназ, школайиан аскканзина чпин адашна Алимурад мялим гъюри гъюркъю. Думу дишла, улдубтІну ригъукк дипу  картфин ширси гъучурху. «Мугъан гьамусдиз школайиъ фу закъум акІан?!» – чав-чакна кІурайи дугъу чпин адашдиз хъялра дуфну.
Раццарихъ хъайи жиларихьиндикьан дурушди, Девлетдин диш дапІну, дернин гъваихьинди гъюрайи. Хъа Аьлимурад, жилариз саламра тувну, зиихъинди, сельсоветдин идарйирихьинди илтІикІу.
Рамазан дернин гъваълан ултІурччвну, ичІахъ хъайи «гъаравлихьинди» гъажаргъу.
-Гъач, Тавлу, чкиди, ич адашдиз рякъяйиз жвартІ шулхьа!
-Наши думу?
-МикІ духьну гъюра!
-Наана гьерграва, Рамазан?! Уву гъяркъну гьа! – Асланди багахьна гъюрайи мялимдизра ебхьури, гьерграйидарин кьяляхъ чІигъ хъипу.
-Мурариз лигайчва, йиччв алиганси, мушвлан кам даршули! – Гъапи Девлетдинди чан рякъ давам апІури.
-Марччарихьна дуфнайидар вуча, мялим. – Асланди чпик кипу тягьна рягьятди кжибку.
Акв туврайи кІару туфлийир артухъ ктрацІруси ликар диври, Девлетдин инанмищди, фтикан фикрар апІураш, чан гьарганси, гьялаксузди улихь гъярайи.
Гъяра Девлетдин, артухъ батІур айишваъ швякь ккюбхнуси улихьишв диври, кьюбиб хиларин штумаригъ дидисну чиркарра цІиб заънуси…
Рякъюн асикк ккайи Мазнан чвукказди бицІириси мявар апІури кьюб гатура адарку…
Асккан рякъди ялгъузди гъюрайи хюндин паравоздинсиб дихра утІубччву…
Кьаби Бяргъяцра Къяндимирин цаликк дабхъна…
Хюллан совхоздин плайин бюверра ерхьура…
Маллахмеддира таййирихъан кІирхъар хътІуккура…
Ва… сабпну «хъулп» гъапІу… Девлетдин, сацІибсана мийиш, гьай-гьайди машнахъди йивурайи. Рамазну Аьлимурадлиз гьязур дапІнайи ичІаъ чпин адаш ахъу. Улихьинди лакІ гъахьир, учв алдакайиз хилар ккудукьу. Хъа гагьариккан ккутІубччву бялур, лизи ккурттдин лугарикканзина ккибчу. Дугъан абхъу лик, чиркар-миркарди кьамкликансина лягьяйи гъабшу. Тмунуб чиркнииннара гьациб гьял дуфнайи.
Девлетдин ицру ацІу, ва гьадму иц камиди кьяляхъ хъадакну дерниин дийигъайи жигьиларихьинди гъюз ккун гъабши, аммаки, чаз гъабшиб саризра ашкар апІидарза кІури, хъял хъютІюбкьну, саб ишарат-мишарат дарди, фукІа дархьуси, чан улихь гъушу.
Дернин гъваълан дугъан кьяляхъди лигурайи баяриз вари гъябкънийи ва дурар, деребхьруганси, жини тІитІйир апІури аьлхъюз хъюгънийи. Дурарин аьлхъюбра, Девлетдин тина гъягърурихъ артухъ-артухъ шуви ва чист ккеркиган вари адабхъну аьлхъюз хъюгъру. Ва жаргъну дуфну, ичІаз клигури тамаша апІури гъаши.
Сеидра вари баярихъди гъяаьлхънийи, амма дугъан аьлхъбу, чаз рягьятвалтІан хажалатвал артухъ гъабхнийи. Дугъан машниин инчІ алшра, гъян пашман дубхьнайи; сацІиб гучІра кабхънийи.
-Гьамус диван апІидияв, Сеид!
-Йиз гьапІуз?!
-Сарун яв жжану! – Гьамус вари зарафатарихъди дугъ’ин аьлхъюрайи.
-Йиз тахсир адайизки?!
-Хъа лапатка гъабхур фуж вуйи?
-Узу ич цаликк…
-Уву дицдар кІури кІул ккадабгъидара…
-Узуз йибккурайибдикан гьич хабаркьан адайиз…
-Яваш, хабар закур, ичв шиклар кячІягъну, дурччвну школайиан утІуккруган хьивдичвуз!
-Сеидриз кюмек апІурава, гьамбал, кІури, ухьу Рамазниин гъяаьлхънийхьа, вуйиштІан Тавлурина дугъу лапатка гьамциб апІуз ккайиган гъибисуб вуди!
-Точно, аьгъю гъабшизуз, – тасдикь гъапІу Асланди, дугъу му ичІ Аьлимурад мялимдиз ккабалгнайиб вуди гъабхьну, чахьна пІакьар тувиган, хъял алдабгъуз!
-Хьузра вухьиди! – Зидундира Асландихъ хъипу.
Хъана саб хатІа жараризра хьайиз, Сеидуллагьди хъана лапатка дубхну, «гьаци гъибт…» кІурударизра дилигди, ичІ ибкру.
-Сарун мишвахь дикъуну кІуди тІеме амдарда, къачай алдагъухьа, – гъапи Аслан улихьди, жигьилар чпин гимхъан гъеерцІу.
ТазатІан аскканзина кказабгурайи дифрура, дерйиригъ кагьалвал гъябхърайи мучІушнура ва лалди гъюляригъ даргъурайи марччарира алдагъуз баяриз ял гъапІу.
ГъюбчІври-гъюдубчІвури, саспиган жилилан алцІахури гъябгъру дифру гъулан суратарилан УгъултІан хури укІу ругдин арсал алдатури гьибгъуйи.
Чиг зазси кивнайи.
ЧІярппрях, кьюланстар вицІ-вицІар гатІахьури, кючйириан ибицуз ттубчІвнайи.
Фукьан усппагьиди дарин жарадариз кбабалгру Ляхлаарин табиаьт!



8. Машквар йигъ


Май. Сабпиб. Даршул – агъзурна сабпиб!
Гьарсарин уьмриъ сабпи май сабпибси гъубзри!
Жангар заварин аьршариз удубчІвурайи ригъдихъи, гвачІинтІанмина бицІидарин гъайгъушнарра зирингди, жанлуди, чІивиди адашвурайи.
Гьарганси гъира гьаму вахтна саб къайда адру жергейиъди горн ва далдабу йивури мялимарна ученикар, школайиланзина, раццар вуйибси Гулланзина ЧІихтІил хярариинна гъягъюрайи.
Горнйин, ибариан утІурччвру гурлу чІветІери неинки дестейиъ айидар, хъа гьацира хуларигъ гъимбу адмийирра, дирижну, чахъди гъюз гъитрайи.
Рамазниин цІийи кастюмар алйи, хъа Сеидуллагьдиин – дубччну ити йивнайи лугар ктру кІару ккурттна чан муганайиз школайиз алабхьру шалвар.
Рамазан шадди, аьлхъюри, кІубанди вуйи, хъа Сеидуллагь, чан сабпи майихьна вуйи гьисс имбудариси алдарди артухъди улулупди, гумрагьди вуйи.
Гьар йисан Ккум’аринна Ляхлаарин баяри волейболин гьякьнаан гьюжат апІуб аьдат дубхьнайи.
Рамазанра волейболиин гизаф юкІв алир вуйи, хъа Сеидуллагь – дицикьан дайи, сарун, тупру, чаз аьгъдарди туш гъадабгъурайиган кьюбиб аьхю тІубарра гъюргъхъанмина гьамус – затра.
Гъунши гъуларин спортсменарин арайи ццийин тамашира гъизгъин дамагъну азгарди убхьурайи.
Классный руководителар кІулиъ ади, бицІи классарин баяр-шубар разишну гъадагъну тупмаргъ, тІужри уйнамиш апІбиин машгъул духьнайи.
Беларуссдин тележкайиъди итІру шей’ар хьади гъулан туканчи зурначира гъафи. Школайин кьавларихъ хъпехъуз мектебдиъ айидарин дици тямягь шулдайи. Нагагь, дурарилан гъайри, сарун мукьмар йиврудар адайиш, каманчичийина дафчийи чпин аьгъювалариз гъилигу шадлу сягьна ачмиш апІуйи.
Ялхъвнар апІуз ккунидарихьан асуллагь мумкинвал адайи, иллагьки – шубарихьан. Са-сарди ялхъвнар апІруган, фила нубат гъюруш ккилилигди, юкьукьур-хьухьурди удучІвуйи. Гьамци ЧІихтІил хярариин гьара-гъугъ илипнайи.
Ккум’арин жямяаьтди чпин хярариин идипнайи шадвалин ширин мукьмарин гьарай – кларнетдин дихар, Рубасдин сесери мяшат апІурашра, ЧІихтІилна ебхьуйи.
Ккум’арин дирбаш баярихъди, волейболиан чпиндарин тереф уьбхюз, Рамазнан аьхюну чуччун швуван чве – Къазира дуфнайи.
Сеидуллагькьарин классдиъ айидариз Къази сачдин майихъанмина танишур вуйи.
Тупраз лигуз тямягь хъимдрудари, чпизра аьгъдар-аьгъдарди гъирагъ йивуз хъюгъю Сеидуллагь, Рамазан, Аслан, Къази, Зияутдин, Тагьир – саб таяри гъварч, жара гъаши. Дурарин я мяракайихъ юкІв хъимдайи, я – жара тамашйирихъ. Фтихъ-вуш юкІв либцурайи «гъагъи» дишагьлиси, баярра саб йишв’ин ктирсуз даршули, аргъарди гъадагънайиси, саб жара машгъулат абгуз чалишмиш шулайи.
-Гъачай, баяр, сабишвахьна гъягъюхьа? – Наана гъягъюруш аьгъдарди, Рамазну баярин улихь теклиф диву.
-Наанди гъягъюхьа? Саб нубат алишв йип сарун, Рамсес! – Асландиз гьич фукІа кІваин шуладайи.
-Ччвур абхъну кІуруш, гъачай Сулан сивуз гъягъюхьа, хъасин ЧІилхъариинра улукьидихьа, гьеле дурарин машквар фициб вуш аьгъю апІузра кади!
-Вуйи гьа! Гьамус гьаму узарианзина дина фила хъуркьру, дурцну ликар! – наразивал улупури гъапи Тагьири.
-Хъа гъачай, Ккум’арин мистан цалариз лигуз гъягъюхьа, беле дурарин машкврахьнара гъягъидихьа… – кІурайи исчІли яркьу, куду машар гъяйи Зияутдинди.
-Гьавачва учву, гьадрар датІнайиз, я учвура ич мист дярябкъдар дарчва, гъачай саб жара йишвахьна. ЦІиб айин аьнтІикьа йишвар?! – Ккум’арин Къазди му маршрутра тина гъапІу.
-Дици вуш, Жвуллиз куш-кейтІан кибтІдихьа. Гьациб неззет шулуки дурарин чІвурд’ан итІикІруган! – Асланди баярин арайиз чан план адабгъурайи. – Аяв азаналлагь! Хъа Жвул’арин саб биржв ккайи гъяд гъябкъюнчвуз? Гьадмукьан ягълиб вуки, зиълан лигруган улар гьюдюхюру.
-Ппе-е-е! Душвлан улартІант гьюдюхюрдар! Хъа Халгъарин ягъли гъарзарихъна гъушиш…, душвлан лигру фунур касра кІули-зевди дархьиди гъуздар! Гъягъюрушра гьадинатІан гъягъюдархьа дарин, Къази? – Хялижвувура чахъинди хъипуб ккун апІури, мажбур апІурайиси айи Тагьир.
-Хъа уву гьаз ккебехънава, Сеидуллагь? – ккилигурайи Къази.
-Хьузра ву гьа, – кІури, гъюниин бачІ алабтІу Асландира.
-Сач ухьу Къази хъади наанди гъушнийи, Рамазан? – гьерху, фу-вуш пуз кккунди чаз ккилигурайидариз аман-иман амиди даркІурайи Сеидуллагьди.
-Яваш гьеле… гьа-а, сач ухьу Хьаржкъарин ккадабхъу гъулан, увузна Русландиз гъибихъу дернизра лигуз кади, Кьаркьлиин али ифдин даграриз лигуз гъушнийхьа.
-Гьамус ухьу, дустар, хъана Къаздиз аьламатнан йишвар улупбан бадали, Уркъинишварилансина гъягъидихьа… – аьхирки адабхъу Сеидуллагьдин.
-Ар дина хай шул! – Фикриъ адрушвар кІваин алаъган, вардариз бегелмиш гъабши, ва баярин десте Уркъинна рякъюъ убчІву.
Чан таяригъян жаради, Сеидуллагьдиз мушвайишварра ужуйи аьгъяйи. Чпин хутІил гьадму машарик ка кІури ваъ, хъа, учв, мюгьлет ккабхъубкьан, адашдихъди гьарар-чІурариз гъягъюри, табиаьтдиин гизаф аьшкьламиш духьнайир вуйиган.
«Раццарихъ дийигъуз, гъюляригъ дицуз фила-вушра хъуркьарза, – фикир апІуйи дугъу, – хъа жвуваз аьгъдрушв артухъди ахтармиш апІуб, баб ваандин тарих аьгъю апІуб, абгуб – му гьарган хъуркьру ляхин дар».
-Гьай гаву, Сеидуллагь, гьярис кас дарна! Гьеле чпин хтІулик малар-марччар кучІвнаш лигуз кІури Уркъинна гъягъюхьа, гъапида… – Асланди дугъаз бюгьтан гъиву.
-Увуз ккундарш мягъян! Дярякъю йишварихъди таниш хьуб, дегьзаманайин адмийириз лигуб увуз гьярам шул. Увуз аьгъю дапІну ккундуш, ич хутІликра гьадму вядйири гъапІу лат ками.
-Ву-гьа, кучІлар!
-КучІлар вуш, гьамус рябкъюрвуз…
-Узуз дярябкъри имдарзузки – зурба шиб ка кІури, фу ву-хъа?
-Ккаян дарш? – Сеидуллагьдихьинди лигури, маракьлуди гьерху Къазди.

***

Лизи кюкйир али халачайинсиб шикил арайиз хури, Уркъин ямажарикантина гъулан марччарин сел карабгънайи.
Марччлихъан таблин мурзниин дийигъну, шафникк чамахра хилар алди ккудубкьну, вари марччар чан уликк ккаънайи.
-Наана гъяракІан гьатму мангъйир, вари гьарайнахъ – Тават тавтихъ кІуруганси, гьялакди!
-Учу гъярайишв аьгъдарвуз гьа, Къафлан-ими! – Гъапи Рамазну, марччлихъникра, думура чпихъди гъюр кІуруш, гьевес капІри.
-Гьаз аьгъдархъа – кьукьлийир уржуз гъярачва сарун, чІуру хуттар кюкдихъан хътахьайизра! Йиз агълиж рукаригъинди, мюхъючІюбхянай гьа, жулукар! – Марччлихъан мурарик кялхъю.
-Фукьан зарафатар кайир дарничв марччлихъан?! Сифте мангъйир гъапиган, фу-вуш дубхьнашул кІури, гучІ гъабхьнийдизуз… – Къазди Сеидуллагьдикан чав марччлихъниз туву кьиматназ жаваб ккун апІурайиси гъапи.
-Уву дугъахъди сад йигъан гъахьиш, аьлхъбу йикІурву, Къази. Гъулаъ шли нягьякь тІул дапІну аьгъю гъабшиш, тахсиркрикан саб тІарам ихтилат ктабгъну, вари гъуландар гьадгъуин аьлхъюз гъитру. Магьа Рамазанра дугъан уларикк ккархьуз гучІури кьюд йискьан шула. Къафлан-ими рякърушварихькьан гъуздар.
-Рамазну гьапІну-хъа? А-а-а! КІваин гъабшизуз, ичІ йибккуб!.. – Гьаци пайизра, Рамазан уликк ккахъуз кІурайи Къафландин сес гужли гъабши:
-Я бай, эй бай! Увуз кІураза, кІубан бай, гьадму ичв идишдик йизра хъял кайиз…
-Гьаз?
-Сарун кимдариз…
-Гьаз?
-Гъач гьеле имирихьна…
-Гьазз?
-КІуллан карк аладтузияв…
-Гьаззз? – Рамазнак хъял кубчІврайи.
-Мукъкъурикан рябкъюрайиз…
-Фууу?
-Хуб уччвуйи уржнийва йиз дажи кайи ичв адаш…
-Наан? Фила?
-«Гъуйдиъ»
-Фу «гъуйдиъ»
-Мазнан улдарикк гъийибкку…
-…
-Увуна Тавлури…
-Филарин гафар-ляхнар…
-Гьамус узура гъюрза кюмекназ, кІулихъди ахъруб йибккидихьа… кьюридди…
-А ттувгу сарун!.. Диф гъяди увуз фици гъябкъюнвуз?..
-Пячлучар апІури удучІвуз даршлуб… трахтур хъибтІиш трос кьатІар апІруб…
-Рихшанд апІури къугъасла…
-…

***

Арчлилан ергну айитІинди урсу баяр Сеидуллагькьарин хутІлик гъаши.
-Магьа, думу узу кІурайи лат!
Сеидуллагьди баяр саб яркьу, ацІу шиб ругдикан ккитІибгънайишвахьинди гъурху.
-Гьаму шибдикк ужуб булагъ ккади гъабхьну, Йиз хиялиан, булагъра ваъ, хъа шид айи гъуйира ккади гъабхьнушул.
Бацарихьди ругар, ккиригъури, хъасин, аьхю ичІ ккайи шибдикк са-са-сарди ккучІври-ккудучІвури, баяр мюгьтал духьнайи.
-Увуз фици аьгъявуз, Сеид, мушвакк шид ккади хьуб?
-Гъябкъюндайвуз, руг ламунди.
-Гьамус ламун руг айишвариъ варишвариъ шид ади гъабхьну, дарин? Жилиъ айи руг ламун шул сарун.
-Мунуб уву кІурайи ламунвал дар.
-Дици вуш, набши душвазди гъюрайи турба? – гьерху хътругърайи Тагьири.
-Улихьдин вядйири, ихь гьаму деврариъси са-саб булагътІан даршули гъахьундар. Гьар гъулаъ кьюб, асккан кІул, шубуб-юкьуб лат шуйи. Дурарикан саб лат жиниб шуйи, душмнар алархьиган, ишлетмиш апІруб. Хъа гьатмундар – гьаммишан шид хури ишлетмиш апІрудар жиликк ккади гъахьну. Жямаьт гъирмиш апІуз кІури душмнари дарапІруб гъабхьундар. Латар, гъуййир, кьулуртйир булагъарикк агъу ккапІрира гъахьну. Шлиз аьгъя, гьаму латра, белки, душмнарихьан жиниди убхюрайиб вуйкІан. Эгер мина шид гъюрайишв адарш, йицарихъди дубхну убзри, хъа абцІиган, зиълан элебкну, лазим вахтназ, жиниди уьбхюри гъабхьнушул.
-Хъа думу жилиз дизрибгри гъубзрийкІан?
-Узхьан хътирчуз даршлу суалар хъирчри мапІан. Сабсан, лиг му лат, тмундарси дарди, фици гъуйиси аш.
-Белки, му зат лат дарди хьузра мумкин вушул! – Чан фикрариин дийигъу, хилар хъиржвуз ккуни Тагьир.
-Мумкину! Уркъин гъул гьатму таблиин алди гъабхьну, хъа му лат, гъулхьан ярхлади дапІна. Гьамус хъана асина гъушган, аьгъдрударин кьюбсан лат улупидизачвуз.
Баяр хтІулилан улдучІвну, тамарзуди СеидуллагьдихъдиУркъин гъулаз гъяру.. Дина гъяйиз, дурар алабкІнайи жилгъайиъди аьмлюхъярин яркврягъ гъючІву.
Му лат, дугъридан лат вуйиб гатІархьу улариз рябкъюйи: думу, дегьлиздинсиб бушлугъра ккади гъвандикан дапІнайиб вуйи. Мушвакк ккучІвруган гучІбаан, танишдарурин юкІв чибгуйи – жилиантина шубуб метртІан артухъ ярхиди дюрхъ дапІнайи. Дидин гъваларихъ хъайи цалар, зиълан аьхю ахларстар шибари дибирхну, мюгькам дапІнайи. Вари цалар вуйибси чрушан хъайи кІару уртим йивнайи, хъа кІанаъ дийибгънайи миркксиб штуин хьахь алйи.
Му аьжайиб латакк кІул ккивубси, зяиф аквнаккди, улихь вахтарин деврар, гьядисйир гьугъужвуйи.
Латан гьучІвушвхьансина, саб жюрейинна сес хътарди кІегьсиб шид удубчІвурайи. Малар-марччарин шикІари ахьнайи ичІар, штун кІанаъ лепе дириврайи гъюбарси рякъюйи. Марцци шид айи аьхю ширкІ’ан вари баяри, «Магьи чина Мягьи чвера» кІваин апІури, жилин тІяаьм хъайи «шараб» гъубхъу.
-Хуб гъабгъу булагъ ву! – Миди Къаздин гъянаъ кьюрд тІапІубси вуйи.
-Гъабгъуб дархьуз, ихь абйири лат ву гьа! – аьламатнан тарихар гъяркъю штухьди, гъудгнин жикІурайи маллайиси, Сеидуллагьди хилар алжагъу. – Гьаз аьгъя, Уркъларин гъул ккадабхъган, гьадушв’ан вуйи агьларикан ибарат гъахьнушул багарихь хьайи гъулар. Ич адашди, му битІари ккидипу гъул ву, кІуйи. Узуз хъугъузра ккундарзуз: гъулар ккидирчрукьан битІар шулин? Йиз фикриан, битІар, адмийир йихури, гучІар ккаъру дин хъапІрудариз кІура. Ухьу гьамусра, саб чІуруб гъапІган, люкьян вуди, «кІару битІ» кІури шулдарин! Гьаддихъанмина гьамциб люкьянра арайиз гъафнушул.
-Пагь гаву, Сеид! Аьжаб хъугъуз гъитру ихтилатар кавук!
-Гьамусдиз учукнакьан ктибтундардува? – Асландина Тагьирди ушвар тІаънайи.
-Сарун фу аьгъяш, хъана йипа, Сеид! – ТІалаб апІурайи мюгьталвалин зиз айи Зияутдинди.
-Рябкъюрайчвуз, муну лат, Уркъларин гъулан гъвалахъ хъучІубкьну хъа. Му булагъ гьарган ишлетмиш апІурайиб вуди гъабхьну. Читин йигъар алахьигандиз, гьашвккан дубхну, ич хутІлик кайи гъуйдиъ шид убзри гъахьну.
-Вуш, дурар ичв арчлилан фици улдучІвуйи? – Асландин суалниин вари гъяаьлхъю.
-Вертелётдикк йицарра мярхярра ккитІри гъахьну…
-Гъачай, сабсана лат улупузачвуз ккундуш, –пну, Сеидуллагь улихь гьучІвну, баяр таблилансина, гъванар-гъюрдаригъянсина, варжйирин гъужагъдиъ убчІвнайи, йицарин мярхяр зигузтІан даршлу рякъюзди удучІву.
Душв, кІарч алибдин нежсари ва кІикІлари абцІнайи. Рякъюрайи гьялариан, мушваригъна мал-марчч гьар йигъан гъюрайи.
Кьаби духьну, уьмрихъан гъягъюрайи, гизафси хифарин кІакІар дерццнайи, вичун, жихрин, хтун, чимлин, миун ва жара зазарин гьарари Уркъларин таблиинишв дибиснайи.
Фила-вуш, цІа кипну айтІан гъубгу, шубур касдин хабаъ удрубшру хифран саб кьабли, тазйир кадаъну, гужниинди хъана яшамиш хьуз чарйир зигурайи.
УртІларин гъулазди либгурайи машнакансина тап гъяризкьан, кьасйир хъади къайдасузди гъарзарин жарарин «лиж» шид убгъуз ктучІвурайи маларси, жилиъ арсну дийигънайи. Гьар ражнан гъарзарихъ, чІурувализ илтІикІнайи йимишарин гьарарра ади чру майднар хъайи.
Гъюрдарин чІвеэр рукар-кюлер кайи мухрарикансина дуппзарихънакьан ирифнайи. Жихрарин гьарарик гизафна-гизафси накьварин гъариба накьишар кайи шибар ккайи.
Дурсу вядйирихъанмина алдакнайи, улдушвнайи ва кьяни духьнайи, гъушу аьсрарикан сарун вижна ктарди уюгъарси ва бешеппйирси, пашман гьялниинди айи накьварин шибарин дерд му жигьил юкІварик кабсрайиси дайи, гьаз гъапиш, гъубшу вахтну вари аьзабар кижикну ругарикк ккаънайи ва зиълан чрушнахъди кюкйирин успагьивалра табиаьтди дизигнайи. Гьаци безетмиш дапІна жигьиларра… Вахт жабгъура… Дид’ан, лазим даруси гьисаб апІурайи гьядисйир удирчура…, кІваълан гьауз гъитра… Инсанси гъузу инсандин фагьмихьантІан вахтнан бегьер гъадабгъуз хьивдар.

***

Сеидуллагьди улупурайи шубубпи лат, учвра жилиъ айи гъвандинуб вушра, дицикьан аьхюб ва тІяаьм кайи шид хъайиб дайи. Хъасин:
-Гьамус, гъачай учву, ккундуш, кьут айи аьхю гъванра улупурзачвуз…
Баяр латхъанзина, хъана дюзишв’инди улдучІву. ЦІибсанатина душну, аьмлюхъярин кюлерикк ккайи, ичІ айи гъарз’ин дурар эргвал кифуз деу.
-Ва-а-а, му Рамазнан ичІсиб вуки… – Кьут гъябкъну-гъябкъюндар, Аслан дишла кялхъюзра ттучІву.
-…
-Му чпин гъулан кьут вуди гъабхьну, – гъапи ихтилатчийи, хил утІубчнайи ичІаъ убсри.
Кьут, ккивхъанмина дирибшвну адруси, кьянишин ктарди, хицІси ичІибгну жилиъ, къадимди дабхънайи. Хъуршлихъансина хил гъябгъру ичІ кІару дубхьнайи ва йифаринна мархьарин штари абцІнайи.
-Кьут гъулан гьацІ кьялаъ ккивруб ву. Гьамдин бинайиин алди, ухьхьан, ухьу али тІарам йишв Уркъларин гъулан гьацІ кьял ву кІури, тасдикь апІуз шулу.
-Тастикь дарапІиш чав гъубзур… – Агь байкІи Аслан!..
-Гьаму гъюрдар, дуппзар, гъюргъюшвар, гъадаргъу, ахьу хуларин вуди хьуз мумкин ву.
-Мумкин ву – дар…
-Гьеле ккебехъну гъуз, Ася, фу вуяв папугайси… – Тагьир дикъатлуди хъпехъурайи. – Увуз ккундарш, хъадак учхъан…
-…
…
Баяриз чпин юлдши ктитурайи гафарикан бегьем файда гъабхьи гьял вуйи. Лизариз гъяри рякъ’ин алшра, Сеидуллагь баяри гьялди гъитбанди дайи, хъирчри суалар, вуш-дарш аьгъдруб пуз гъитри.
-Учву саб тІирх капІуз ужудар дарчваки! Узуз аьгъдрубфици пуза?
-Аман жан дуст, фу вушра йипа учуз. КучІларкьан апІуз улуп аьвамариз – ккарагурайи бицІирси Тагьир Сеидуллагьдин хилхъан хъчІиху.
-Узу ктибтузавуз…
-Ваъ-а! Увухъ хъпехъуз интерес шулдар…
-Гъабхьиб ясана дархьиб вуш, пуз хьибдарзухьан, хъа йиз хиялнаан Уркъин жямяаьтдинра ихьсиб дарсар киврушв ади гъабхьну. Гьаз кІурухъа узу мици? Гьаз гъапиш Пайгъамбрин гъарзухь хьайи дюрхъян багарихьишв, вахтнаан гъатху духьнайи, гъеерццу швларси гьадахьурайи аьраб чІалниинди дидикІнайи кІажари алабцІна. Дюрхъ, кІуруш, къурънин дафтрарина китабари абцІна.
-Думу пайгъамбрин ччвур фици ву?
-Гьамусра, пайгъамбриз фуж кІуруш аьгъдайвуз, Зидун?
-Хъа увуз аьгъяш, фуж кІуру?
-Хъа – Ягь’я!
-Хъа вадар – Магомед!
-Думу аьрабаринур ву, хъа ихьнур, табасаранарин – Ягь’я пайгъамбар!
-Увуз наънан аьгъявуз? – Аслан хъугърадайи.
-Хъа ич авин китабарикан ич адашди учуз ктибтури шулдар кІури хиял вунив?!
-Сабпи ражари ебхьурайиз…
-Хъа Ляхла кІуру ччвурра сабпи ражари ебхьунайвуз, Асланчик?
-Ихь гъулан Ягь’яйихъди фу вухъа?
-Хъа Ягь’я пайгъамбрин ччвур дарин ихь гъул’ин алиб? Гьеле сацІиб фикир апІин?
-Ва-а-а, хьузра ву гьа, Сеидуллагь! Аьжаб аьгъявуз! – Зияутдин мюгьтал духьнайи.
-Гъулариин ччвурар гьаци гьаваи бадали иливури гъахьундар гьа! Магьа гьаму гъулаз Уркъин кІуру, гьаз мици кІуруш саризра аьгъяян?
-Хъа увуз аьгъяйвуз?
-Ахтармиш апІидиза – пидизавуз, хъа сабан аьгъдарзуз.
-Дюрхъкан ебхьури йизра сабпи раж вуйиз. Гъачай гьадина гьягъюхьа!? – Рамазнакна Къаздик гьялаквал кабхъу.
-Учву кІурубси ибшри! Чан гъачІур ичІри, гъягъидихьа! – пну Сеидуллагь баярин улихь гьучІву.
Сиягьятчи баяр, жилгъйиркьан друшвариансина Ляхлаан Хючназди гъябгъру рякъюзди ктучІву.
Девейин гъузгъунсиб гъунналансина улдучІвубси УртІларин гъулккансина жабгъурайи нириъ айи кьулуртайин «гюзгдилан» гатІахьурайи нурар баярин уларикк ккархьу.
Къаздихъди имбударира, гъарзариканна хяхликан ибарат дубхьнайи кьулиин али рякълансина гьялаквал ктарди гъябгъюрайи нир’ин тамаша апІури хъугъужву. Асланди мушвлан «жв-жв-жв» сес хъипну гатІабхьу гъван кьулуртайиъ гъивган, гьар жвурнахъинди гъадаргъу чІатху цІадлариъ, баяриз гьардиз саб ригъ кархьу.

***

Гафар чІалариъ арагънамиди, мушвлан гъиришву баяр, заансина гъябгъюрайи рякъю, хабар хьайизра, Пайгъамбрин гъарзухьна гъуху. Дина хъуркьу сяаьт, фу алш-алдарш арабгури, Рамазан ергну му гъарз’ин улурсу. Дугъу гъарзун ичІ’ан кьюб хифна юкьуб гъяфат адагъу. Чахь дурарин ерина дивуз ужуб хьадруган, баяриз улупну, хъана кьяляхъ дирчу.
Пайгъамбрин гъарз’ин гьар асина-зина гъягърури, алиб алдабгъну, жара шейъ-шюйъ дивру аьдат вуйи. Баярира, чпин аьгъдрувализ дилигну, гьадму, гъийин девриз гьакІай дубхьнайи, чан вахтнаъ важиблу ляхин бадали дебккнайи абйирин аьдат гъючІюбгъюндайи. Мидин важиблувал фтиъ а? Улихь вахтари рякъюъ гаш адми алахъури шулу, гьаддиз гьадрариз сацІиб кюмек ибшри пну, гьарди чан садакьа гьаци гъибтри шуйи, хъа гьаддиз игьтияж айири думу гъадабгъну чаз ишлетлиш апІуйи, хъа адрури гьаддиин чан терефнаанра диври артухъ апІури гъахьну. Му касиб адмийириз вуйи ужуб адат, Аллагьдихьан тадабгъну, динди, чан ад артухъ ибшри пну, чан ликрихъ хъибтІнайи.
-Гьаз кьяляхъ дирчрачва? – Гьерху гъарзухъна гъафи Сеидуллагьди.
-Хъа учухь дурарин ерина дивуз ужудар хьтруган.
-Ай баяр! Хъа хьтарш гьапІнухъа?
-Гюннегь хьивдарин?
-Гюннегь фу ву?
-Аьхюрари гьаци кІуру сарун, шлиз аьгъя думу фу-вуш? – Учв заанди дисру Тагьириз, чаз фукІара аьгъдрувал, гьамус аьгъю шулайи.
-Адмийириз ккаърайи гучІар! Магьа итІурза, гьеле лигуза фу шулуш, – кІури, Сеидуллагьди тмундариз итІуз гучІурайидар, чан думукьан тямягь хътаршра, итІуз хъюгъю.
-Я бай, я бай, вари увуз даршул узузра каъ, – кІури Зияутдиндира дурарикан итІуз гъидису.
-Мидиз пайгъамбрин гъарз гьаз кІуру, Сеид? – Гьерху сир аьгъю апІуз тямягь гъабхьи Асландира.
-Узу гъапиганси, гьаму табиаьтдин усппагьи гъванра динди чахъинди илтІибкІна. Ягь’я пайгъамбар кІваълан гьаъну, дугъан ерина, адмийири чпикан ктагъу пайгъамбар арайиз духну гьадгъан ччвурнахъ фици кІураш, саб учву хъебехъай. Рябкъюрайчвуз гьамушв’ин гьаму кьюб ичІ? – Сеидуллагьди тІубахьди ичІан даргарихъан хъичІибкІури улупу.
-Ав! Хъа ичІар ву кІури фу ву-хъа?
-Пайгъамбри гъудган апІуз хъюгъиган, кІур, гъван гъюдли бамбагси гъабхьну кІур. Му ичІар, дугъу кьамкьар утІукьган гъахьидар ву кІур, хъа унтІ утІубкьишв, гьатму УртІларин машнак гъарзуъ ичІ ахьну гьамусра гьамци ами кІур.
-Думу фукьан ярхи гардан алир гъахьну – шубудварж метртІан артухъ алир!
-…
-Хъугъуз шлуб дар! Махъвар!
-…
-Хъа хъебехъ гьа, Аслан, мушв’ин алидар алдагъну гъитІур женнетагьли шулу, кІур…
-Ва-а-а! Ухди гьаз гъапундайва, ари гьаддиз увуна Зидунди дурар учузра ктарди ттаршвнихьидийчва?
-ГучІ дубхьну кьяляхъ дидричийчва!
-Хъа учуз гьапІри аьгъяйи?
-Гьамус аьгъю йибхьай, гъавриъ адарди адтар тамам апІруб дар!
-Хъа жегьеннемдиъ аахъиш…
-Жегьеннемерна женнетар учвуз ишри, йиз думукьан ухди йикІуз тямягь хътариз!
-Ваъ, эй! Му гъарз’ин алидар гъитІур женнетдиъ ахъру, кІурадайна?
-Гьадрар, Къазди кІуруганси, махъвар вуйиб рябкъюрадайвуз! Вушра, аьгъдрубдихьан, аьгъю хьайиз, ярхла гъахьиш ужу ву, – пну Сеидуллагь «бамбагси гъабхьи гъарзхьан» гьудучІву.
-…

***

Сеидуллагьдин «команда», яркьу рякъ’ан удучІвну, чІимччун зазарикканзина ис алахъну ккудучІвури, ягъал гъарзарин кІанаккинди гъафи.
Швумзазар ккурттарикан кацІахбаризра дилигди, варидарин кьяляхъди Къазира рягьят кади каркариинди гъарзариккинди ккутІурччву.
-Гьаму зазаригъянсина гъядряхъруганси, ихтиятди, биширугарикансина кчвурхуз гъудрузди гъачай, – гъапи улихь хьайи кьунац Сеидри.
Баяр, Сеидуллагь улихьди, гъарзарин цалик карсну гъюри, лап уз кайи машнаканзина дуппуз хъайишвахъинди улдучІву.
Аскканзина дюзишвахъинди ккудучІвдарин уларикк ккархьдар, душвайишв вуйибси дадаргънайи, аьраб гьярфариинди дидикІнайи тикйир духьну гьял кимдру кагъзар вуйи. Баярин гъаншариъ айи гъарзариъ дюрхъ рябкъюрайи. Дидин инсан гъюдруршрубсиб урхъ фукьан дериндиз аш, аьгъю апІуз шулдайи, гьаз гъапиш дидлан шубуб тереф мяракайиланси илтІикІнайи ягъли гьарари акв зяифтІан гъюз гъитрадайи.
Сеидуллагь мюгьтал духьнайи: аьхиримжи вахтари учв гъафиган кІажарилан гъайри фукІа адру дюрхъяхъ кьюб ишикІ дилжар алдахьну утІурайи дафтрар гъайгъушниинди дивнайи.
-Узу тмуган гъюруган, дюрхъ мици адайи. Думуган дафтрарна китабар гьубкьушварихъинди гатІахьнайи. Мурар ишкІариъ шли ивнийкІан?
-Шли ивнушул, сар диндихъ хъахънайири вушул сарун. Ихь гъулаъ дицир ахьузра адарихь…
-Гьамус саб ихь гъул’ан вуш вуди, дарш дарди дарки! УртІларизна Ккувгъариз мина ухьузтІан багахь дарин? Агьа-а-а, шли кІурушра Ккувгъарин Гьяжи халуйи ивдарухьиди, – гъапи Сеидуллагьди, гъадабгъну саб дафтар клигури.
-Гъяжи халу фуж ву? – ихтиятди гьерху Къазди.
-Гъяжи аьгъдайвуз? ДумутІан аьхю малла Халгъарин Наврузбегра вуйин? Дугъхьан шли-вуш, Ляхлаъ сабпи ражари гъвандин хулар гъапІур фуж ву кІури гьерхиган, Гьяжжи Гьюлли Гьяллатти, гъапну. Ари гьадму Гьяжжи Гьюлли Гьяллатти гьаму Уркълан ву кІури шулу. Гьяжжирис, чан гафариинди, аьгъдруб адар: гатди кьур’ам фици убхрубдилан ккебгъну, та-а-а-ап битІру кур’ам фици батІул апІрубдиинна – гьаму дюн’яйиъ айи гъудургу ляхнар вари…
Саб хай кайи шейъниин аьшкьламиш духьнайиганси, Асланна Тагьирна Зияутдин, гьяшаратари дитІну, сифарси духьнайи кагъзар ккиригъури, чпихьан урхуз шлушв абгуз чалишмиш шулайи.
ИшкІариъ ивнашра, микІру вуш аьгъдар (фу-вушра алапІуз чІалкьан даркІру микІра – футнийир апІуз –...), тушсиб малкамдиинди дидикІнайи кагъзар, дюрхъян айтІан хъюгъну, тап гьарарин кьабариккна гъяйиз, дарагънайи.
-Узу гьапІуз кучнийкІан, – зиълан гъапи Тагьири. – Гьамус узуз гунагь хьибди.
-Узу мушвккан гьергдиза! Валлагь мушваккишв шейтІнин хал ву… Гьамцдар шилар, – ис алахъну, биширугдиин али фтин-вуш лишнар улупури, кІурайи Зияутдинди, – гьич саб нахшринкьан айин? Фтин вуш, аьгъю апІуз шулдар. Гьарза хьуз мумкинвал а. Гьамцдаришварихьна – рягъяриккна, накьваригъна, маллйирихьна, динагьлийирихьна, мистариз гъафиган, кьуръмин кІажар дисруган, жинар кучІвуз мумкин ву. Гьаци гизафтар гьарзакар гъапІну диндихъди вуйи ляхнари. Гьациган, ич бабу дицдариз багахь духьну ккундар кІури шулу ва «диндин тІуларихьан Уву ярхла апІинава, Аллагь!» кІури, йипай кІури шуйи, ихь гъулаъ ЧІвякъярин бабси кьяни духьну чІур дархьуз.
-Узу гъапундайин, мурар гьич кьуръминдаркьан вуян?! Ученикарин дафтрар!
-Ву-гьа! Ученикарин дафтрар! Гьич гьамцдариз ухшар айидаркьан дар.
-Гъачай, гъачай, гьамушвхьан гьергурхьа, жжин кчІибгайиз? – Аслан улихьди, хъа имбудар, жаглуг дапІнайи кІирхъарси аскканзина ккадаркуз хъюгъю.
-Наана гьерграчва, гучІбяхяр? – Чахъ хъпебехъруган, Сеидуллагьра таблиинна за шулу. – Кьунъминдар вуш, маллйири дурар дюрхъязди гьаз гатІахьна?
-Дурарин дурар гьаз ву гатІатІахьди, сарун чпихьан адмийирикан кьукьар ктагъуз даршлуган!
-Агьа-а-а, дийигъай учву, ич адашди ктибту саб гьядиса кІваин гъабхьизуз…
-Дюрхъяъ айи жжинариз ккидибт…
-Гьадмукьан неззетнануб вуки!
-Учукра жжинар кауз ккундахьидивуз…
-Сабдинна гъавриъ адрударси махьанай… Наана гьялакдива, Рамазан?
-Яваш, гьагъушв’ин эргвал кифуз деъдихьа.
Таблиинна хъуркьу баяр, шейтІнар хъергнайиси ккутІурччвдар, аман-иман имдрударси гьар йишвахъинди сар илдигъу. СацІиб гьялтІиланси, хъчвухур-хъчвухури, Сеидуллагьдин багахьнаси гъафи ва чаз кІваин гъабхьи гьядиса ктибтуб ккун апІурайи, фицики, сарун мурариз мушвахь гучІ хьимдайи.
-…
-Ихь гъула Залданбег ими, чпин баб ктІерцциган сар маллайихьна  гъушну, кІур. Маллайи бабан гардандикк ккибтІуз кІаж дапІну кьяляхъ гьаъру. Хъа сад йигъан, баб даахнайиган, Гьякимдина Казимди гьадму кІаж уршвихьди ккудубтІну уйинар апІурайиган, Залданбег ими хъуркьру. Гъядабшвну фу гъякІан кІури гъилигу дугъаз ихь гьярфариинди дибикІнайиб рябкъюру. КІажук: «Гардандиан гъагъ кам дарибшрияв!» – дибикІнайи.
-Гья-гья-гья! Ар ма чаз! Гъардаш духтурра вуди Залданбег имийиз маллайихьна гъягъюз фу ккунду?! – Му ражари баярин ниятар сабси алахьу.
-Ич адашра саб ражари, гьацибдин шагьид гъахьну, – гъапи Асланди, – узу думуган дугъан ихтлатназ думукьан уччвуди фикир тувундайза.
-Ухьу лизаризра душну ккунду гьа, баяр, гъачай гъягъюхьа, – пну гъудужву Зияутдинди сюгьбат кьатІ апІури, имбударра гьялак гъапІу.
-Зидундин лизарин афрарихъ юкІв дубхьнахьиди, гъачай, баяр, гъачай… – кІури, Тагьири Сеидуллагьдиз, гъюнихъан дидисну, зарафатнахъди улихь гъизигу.

***
…
Баяриз лизар ккунди адайи. Дурар, майин машквар йигъан чпихъди жара гъула байра хъайиган, дугъаз чпин адлу, мучІу яркврар улупбиин аьшкьламиш духьнайи.
…
Сеидуллагьдина Къазди Ругурикьулиин гьяйранвал апІурамиди, имбудар, чар гъябкъю чарвйирси, чямяхийинстар яркьу цІабар али лизариин алархьнайи.
…
Ярквран гьацІкьял’анзина лап ягъалди, ругдиканна кІикІликан арайиз дуфнайи жилин кІакІар, чиб-чпихьан дицикьан ярхла дарди, итІигънайи. Таблилан заансина Рубас ниризкьан дурукьнайи гъарзар кьулариъ айи ярквран зиин мициб шикил рябкъруган, гьяйбатлувалин гьиссар баярин кІваъ адрахьди фици гъузур?!
…
Хъасин дурара, Ругурикьулиин гьяйран духьнайидарра, гьадму ярквран деринариъ учІву. Дурариз, ярквран зиинди илтІигънайи жилин кІакІарин улучІвуз ккунди айи, амма цаларси дийигънайи дагъариинна за хьуб думукьан рягьятди дайи. Дурар, кучІвуз ужуб йишв абгури кІакІарин канчІарихъан хътІикІурамиди ибарихъна фтин-вуш сес гъафи. ХътІабгу сесназ иб тутрувди мучІудисира гъванарик кучІврайи Сеидуллагьдизна Къаздиз гьарай утІубччву Асландин чІигъар гъеерхьу:
-Швеъ, швеъ! Швеъ гъюра-а-а!!!
Баяри, чпин улариз швеъ дябкънадаршра, хьайи лизарра гатахьну, айи-адру кьадарниинди, лик дивуб-диривуб апІури, гъарзар-кьуларианзина жвар ккипу.
Гъирагъдилан дурар гъяркъю касдин, гьамкьан зарбди рукарикканзина гьерграйи гьаму слин бякьйир гьапІрударукІан, кІури хиял хьуб мумкин вуйи.
ГучІ хьпан зягьматнаан чпи сар-сарихъан хътургнуш-хътургундарш аьгъдарди, рякъюъ алахьру кІаж-заз, рук-кюл, ичІ-гъум, дярябкъри, баяр хьуб дакьикьа хьайизра, Уркъин таблиинди кьяляхъ ултІурччву.
УртІларинна Думурхьларин гъулар рякърушв’инна ултІурччвиган, «гурп-гурп» апІури ергурайи юкІвар ккедябхъюз хъюгъю, амма, лизи-лизи мягъярси духьнайи машариъ кьаназ ранг ибшундайи.
…
-Гьаци багахьди швеъ гъябкънийзузки, Сеид, сарун фу кІарва! Эгер узу дидиз гъяркънийиш ккадаъдайи. Ккерябгъюри гъарзун чІулизди гъябгъюрайиб гъябкъган сацІибсана мийиш юкІв дутІубкІну йикІурайзу!
-Ва-а-а! Я Къази, ихь ибарихъна хътІабхьундайин «бу-у-угъ, бу-у-угъ» апІурайибси дих? Уччвуйи фикир тувундайза, вуйиштІан швеъран!
-Узуз дишла швеъран вуйиб аьгъю гъабхьнийзуз, хъа сес ярхлаанси гъюруган, Халгъарин бугъйирин дихар вушул кІури хиял гъабхьнийиз!
-Увуз думу фици гъябкъюнвуз, Аслан? Увура учухъди хътайна? – гьерху сабан чан амурназ дуфну адру Рамазну.
-Узу увутІан асина душнайза, мелзарстар лизар агури. Хъа сабпну арччул терефнахъан, саб хьцІур метрсиб манзилнаан шяхряхярин дихар гъеерхьзуз. Фу лигурва, ярхи чІарарин дедемсибди жил бацарихьди ккирибгъура! Хъа гьамлин, учвузра дапІну чигъ, габада ккипунза…
-Ужуб апІрийва хъебгну гъидиснийиш…
-Думу рибшвайиз узу рякърушвариъкьан имдайза…
-…
…
Гьигьнан духьнайи баяр, ушвнигъна гъюдубчІву каф дерццнайи кІвантІарикан кжабкури, дахаргнайи жанар кьяшишнахьди тухъ апІруси, аскканзина ккудубчІвури аш, швеъ таблиинна улдубчІвайиз, Уркъин булагъдиин улукьну, гъулан терефназди диш гъаши…
…
Баярин му машквар йигъ инсанаринна табиаьтдин табиаьтдихъди таниш шули гъубшу.
Ва аьхирки Сеидуллагьди чан-чакна гьамци гъапи: «Фици инсанар, чиб-чпикан ктагъу махъварин лукІвалиъ ахъри шулдарин, иллигьки – диндин лукІвалиъ! Хъа табиаьт фукьан гюрчег мутму дарин: диндиккан асиллу даруб!»



ІІ. Байвахтнан бицІивал


9. Мюгьюббатдин гъирагъар


Йисар чпин къанунариинди гъягъюрайи, хъа инсанарин гьял-гьисаб – чаз хас вуйи шартІариъди.
Ккудушу хьуд-йирхьуд йисандин арайиъ гъулан уьмур, жизби-жизби хъуркьувалар гъузрухъанмина, асла дигиш дубхьнадайи. Хъуркьуваларикан гьисаб апІуз шулу, сельсовет Гъурбнан бажаранвалиинди гъулан кьялан школайихъ интернатдин хулар хъауб. Ляхлаарин му дигиш’вал гъунши гъуларизра аьхю кюмек вуйи. Гьамус, урчІвубпи йицІубпи классариъ урхуз гъафи баярихьан, йигъан гъулаз дяргъюри, интернатдиъ гъузуз шуйи.
Мугагьназ, Ляхлаарин жигьилар заан классариъ урхуз Ккумизна Хючназ гъягъюйиш, гьамус душвариан, Хив райондин гъулариан баяр мина гъюри гъахьи.
Гьаци, аьгъювалар гъадагъуз тямягь хъайи кьюр жигьил, гьаз-вуш, чпин Гъвандккарин кялан мектеб кьабул дархьиди, ЦІудхъан Ляхлаз гъафнийи.
Сад йисандин арайиъ дурари му гъулан агьалйир чпиин мюгьтал хьуз гъитнийи.
Дурар, Назирна Сулейман, адру машкврар, сумчрар гъулаъ гьич хьуб мумкин дайи.
Назири апІру мяълийирихъ хъпехъруган, думу учв бабкан гъахьихъанмина мяълийир гъянаъ ади гъахьир шул кІури хиял шуйи.
Табасаран халкьдиз гьацира цІибди мяълийир айиган, Назир гьар вахтна, урхувалра кІваълан гьадрапІди, цІийи мяълийир агбахъ, дурари халкьдиз, жигьилариз шадвал, шииринвал хуз гъибтбахъ шуйи.
Концертдиъ Назир сягьнайиинна улдучІвруган, баяр-шубарин: «Гьа, Назир! Сагъул! Сагъул!» дихар ерхьуйи.
Дугъу гьар мяъли дапІну ккудубкІубкьан, хъпехъурайи жямяаьтди саб хилди «Сагъул!» кІури гурлу, давамлу гарччлар йивуйи.
Гизафна-гизафси Назирин мяълийир, жигьиларин кІваъ убхьурайи мюгьюббатдикан шуйи.
…
Сулейман Назириз саб жюрейииндикьан ухшар айир дайи.
Назир исчІли, ацІу жандкин, яркьу, ачухъ маш гъяйи гъудуркьу жигьил вуйиш, Сулейман ккуруди ягълир, гъитІибгъю хъюхъ гъяйир, фурсар ктарди аькьюллур, шубарин уламнаъ шлу уткан бай вуйи.
Сад йисан Ляхлаъ гъабхьи Сулеймандин уьмурра, Назириндихъди сягьнийириин гъубшну.
Дугъан уйнамиш’валар: концерт тешкил апІуб, думу маракьлуди гъабхуб вуйи.
Гьарсаб мяъли ккудубкІбалан кьяляхъ, хъасин мяъли апІрурин нубат гъяйиз дугъу халкьдик чан аьлхъбан тахалусариинди, интермедйириинди, зарафатнан гьядисйириинди аьшкь капІуйи.
Сулеймандик кайи гьунарариинра халкь гьяйран вуйи.
ЦІудхъарин баяри гьар элгьет йигъан гъулаз гъягъруган, вари эллерин юкІвар гъахуйи.
…
Сеидуллагьдикна Рамазнак, дурарик кайистар гьунарар цІиккандикьан ктайи. ЦІудхъарин баярик гъилигган Ляхла баяр гъуржу гулйирстар, дичІвалвал, бажаранвал, утканвал, адмийиригъ гъидикьювал ктрудар вуйи.
…
Гьяйиф вуйкІан цци гьаму баяр школа ккудубкІну гъул’ан гъягъюб!
Аьхиримжи вахтари гъуландарик пашманвалра кабхънайи: гьамус дурари багарихьди, баркаллагь гъуландар, кІуру вахтар гъюрайи.

***

Сеидуллагьна Рамазан урчІвубпи классдиз удучІву.
Чпин байвахтариси дарди, кьюриддин дуствал мюгькамтІан мюгькам, лигимтІан лигим дубхьнайи.
Гъулан гъюларигъ, жигьиларин арайиъ, дурар даттарси шуйи, гьаз гъапиш, чпин «фагьумлу» гафариинди, аьхю адмийирра кмиди, ккагъуйи.
…
Баяр хътирчури, шубарра бегьерариз гъюрайи.
Чан вядайи гъулаъ варитІан уччву, успагьи юруш хъайи риш сар КелиматтІан дайиш, гьамус дицистар «кюкйиир» артухъ духьнайи. Иллагьки дураригъян Келиматдихъна вуйи чи – Шамай, Тамум, Гъурбнан Нарусат, … гъитІигъюйи.
Сельсоветдин шурахъ юкІв хътру жигьил му дерйириъ хьуб мумкин дайи, дугъан адаш аьхю гъуллугъчи ву кІури ваъ, хъа – шуран уччвувалиан. Шлиз аьгъя Бикайин юкІв фуну жигьилин мухрин кьуларикк ккаш?
Гьациб, махъварик кайибсиб юруш хъади хьпаз лигну, Нарусатдиз вари гъуландари, бицІидихъанмина «Бика» кІури шуйи.
Бика, Шамай, Неркизат, миржибпи класс ккудубкІбан гьарайниин алийи. Вушра, дурариз варидаригъян жаради, йицІубпи классра ккудубкІуз ккундийи.
…

***

Назириз Бика учв Ляхлаз гъафи йигъхъанмина гизаф бегелмиш духьнайи, аммаки гьамусра дугъаз шуран кІвахьна вуйи жюлег бихъурадайи.
Мюгьюббатнаан мяълийир апІурайи Назир, ялав алдарди Бикайихъ ургурайи.
Дугъан ебцІурайи гъян’ан гагь-гагьнак гьамцдар мяълийир утІурччвуйи:

Уву фуж вуш, йипа, я риш!
Гъабхурайиз уларин нур.
Гъач багахьна, шулхьа таниш.
Жигьил уьмур мапІана кур!

Гьаз апІурва йиз юкІв пашман?
Жараб шулдарш, бикІа кагъаз…
Мици гъузуз шулдар узхьан…
Чара апІин йиз аьзабназ!

Амма фукьан фицдар мяълийир гъапІнушра, кагъзар гъидикІнушра, дугъхьан Бикайин юкІв мютюгъ апІуз гъабхьундар.
Назири, Сулеймандин юкІвра Бикайиин улубкьнайиб аьгъдарди, дугъахъди гьар йигъан чан ккунирикан улхуйи. Амма Сулейманди дугъаз чан кІваъ айиб аьгъю апІдайи.
Фукьан вахтна дустарин арайиъ жинивалар гъузру хъа?
Аьхир Назириз дидкан аьгъю шулу.
Сад йигъан дугъу, кІваз фукьан иццру апІурушра, дустраз гъапи: «Сулейман, узуз аьгъязуз яв юкІв фици аш. Сад йисандин арайиъ узхьан Бика мютІюгъ апІуз гъабхьундарзухьан. Узуз саб чара адар. Гужниинди ккун хьуз гъитруб дар. Яв бахт гъилибхиш, бахтлу ишричву, увуна Бика.»
Му гафари Сулеймандин кІваълан зурба гъагъ алдабгъу. Дугъан гъянаъ Бикайихьна фициб мюгьюббат аш, сар АллагьдизтІан аьгъдайи.
Сулеймандин юкІв Бикайихъ фици убгураш, ришра гьадму балихъ гьаци жиниди ургурайи. Сулейманди Нарусат мектебдиъ гъяркъишра, жара йишвахь чан юлдшарихъди алахъишра, риш улариккан ккадаъдайи. Шуран уларира балин лигбариз убцру, юкІв мани апІру, аку умуд айи жаваб тувуйи.
Кьяляхъ-кьяляхъ Сулейман гъизгъинди Бикайихъ хъахъуйи. Саризра дярякъру дугъан нурари Бикайин гарцІлар каргри, вари гюзел бедендилан ялав гъябгъюз гъитуйи. Дидихьна дикІру кагъзарин гьиссну риш лал хьуз гъитуйи.

***

Имтигьнарин вахт гъафи.
Миржидпи ва йицІубпи классарин баяр-шубариз экзаменарихьна гьязур хьпан бадали консультацйир гъахурайи.
Сулейман йирхьубпи вазлин сабпи гьяфтайин элгьет йигъаз чпин гъулаз гъушундайи. Сочиненияйиз гьязур шулза, гъулаъ мюгьлет хьивдарзуз, кІуйи дугъу.
ЮкІв алири ккунирин хилиз гьадму йигъанра, наан-вуш алахъу дугъан бицІи чуччхьантина, кагъуз рубкьуз гъитнийи.
Муганайиз гъадагъру кагъзари, аьлчІябгъну урхайизра Бикайик гьевес капІуйиш, гъи мунуб рубкьайизра дугъан гъянаъ зат даршибсиб шаду гьиссна, зизна мяхъ ипу. Кагъаз мяълийилан ккебгънайи:

«Гьарикк дийигъназа сарди
Увуз лигури, я ккуни риш.
Гъузуз шулдар уву дарди…
ГьапІза, уву узуз даршиш…

Бика! Уву адрушваъ ктидидисди, узу гъи гъулаз гъушундарза. Увкан хабар бихъуруш кІури, сарна-сарди ич хулаъ дусназа. Гьаз вуш, гьатмигъари гъибикІу кагъзиз жаваб гъибикІундарва. Гъаддиз увхьан гъикьан жаваб гъюруш, ккилигури аза.
Йиз ккунир! Ярхи йигъди, гьамци тІагъруди дусну фици гъузза? Школа ккудубкІру йигъар гъюра, шлиз аьгъя сарун, Бика, ухьу чиб-чпиз фила рякъюруш? Увкан гизаф тІалаб вуйиз: гъи лисхъан, саб багьна дабгну, хул’ан удучІв, саризра аьгъдарди ихь майдандиз гъач. – Бикайин кІваз сабпну чІух гъапІу. Дугъан жан, чазра хабар дарди адабшвуз хъюбгъю. – Йиз ккуни кюкю! Школа ккудубкІураза, амма уву дитну фици гъягъюза?
Я Бика, ургуразу! Кагъаз давам апІуз шули имдарзухьан. Лиг гьа, узу цІибдикьан гьясбикк ккаш, дарфиди мугъузан. Яв Сулейман.»
Нарусатди кагъзиз мак гъапІу ва думу кьюбиб хиларин гагьариин илипну, чан адаршвурайи мухрариин иливу. Чпи-чпилан уьлчІюкью улари думу мюгьюббатдин вилаятариз гъурху: «Йиз ккуни Сулейман, ухьу чиб-чпихьна фила багахь шуйкІан? Жан аьжайиб жюрейиинди дийибгънайиз, нашива…»
Хъасин шуру, гъудужвну фикир жара йишвахъинди илтІибкІу.
Дугъридан, бедендиъ цІийи кьувват тІапІиганси, ужагъар ликриккан апІури, марцц апІруб – марцц апІури, жибкІруб – жибкІури, лисун хьайиз вари тершвну ккудукІу.

***

Лисундин чІев дуфну, вари хизан кІаркІтІихъан хъитІикІган, лигру гьялариан, гъийин хураг бегелмиш дубхьнадру Гъурбну, хпирихьинди кІур:
-Учву, аьхю шив, укІарин цІикбар мугагьназ апІуйчва, хъа гьамус гьапІуз-вуш хъябкьнадучва?!
-Валлагь, аьхю жви, укІар адар кІури хъирихнача. Гьадмукьан яв юкІв хъаш, шубар укІариз гьаархьа.
-Узуз таза хъачарна тегьмюзер айиша аьгъязуз, дая. Лисхъан душну харча. Ккундуш, гьамус уьл гъипІдар гъягъярча, – гъапи айтІан разишнаан уьлдугънайи Нарусатди.
-Сарун апІрубра имдаричв, гъарахай. Ахълиризди ичв адашдиз цІикбаркьан ккирчдихьа, – пну Селиматди жилир рази ктау.

***

Сулейманди, чан ккунириз кагъаз дибикІну хътапІхъанмина, краватдиин гагь му гъвал, гагь тму гъвал ккибикьури, тап лисузкьан, я нивкІ дяргъюри, я урхуз тямягь адарди, я ккудушу дарсар текрар апІуз даккунди, дустагъдиъ итнайириси шубуб сяаьт гьау. ФукІара хил’ан уьдюдюбгърайир, пелтек йицси, гъудужвну, хъябкьну хал чІатинди удучІву.
…
Шаксуз Нарусат гъюруб аьгъяди, Сулейман, учв рякъру касарин жара хиял даршбан бадали, урхури илипну ацІу литературара хилариин, хьадукран штІум убтІру ригъдиккди кагьливалин ликар алдагъури, лугар хътру, гьар рангнан цІарар кайи цІийи ккурттдикди майдандихъинди илтІикІу.
…
Аьхю рукьан бедрера хилихъ хъипну, Нарусатна чан бицІи чи, школайин кІанакк ккайи картфар дурзнайишваз гъюру.
Бедрейин кІан ккарабгънусиси укІар утІбалан кьяляхъ, чи пеълин-укІар утІури хутІлиин гъитну, фужкІа хьтрувал ахтармиш дапІну, учв гьадму майдандихъинди гъушу.
…
Майдан исчІли гъарзарин кІанакк, юкьуб тереф ярквран кьялаъ айи. Сакьюдар, гъирагъдиин али гьарар гъитрухъан, душвккансина тап ниризкьан, жилгъйирра кади гъарзар ккайи.
…
Нарусат майдандихъинди гъюбси, аьмлюхъярин гьарариккан Сулейманди дих гъапІу. Ккунир агурайи улар дихнахъди гъушу, ва гьялаквал дебккну, яваш-яварди балин багахьна гъафи.
-ГучІ мапІан, Бика, фужкІара хьтар… Гъач сирниккнаси… гъач, Бика… гьарарихьан ицци ниъ бисухьа…
Багахь улучІвурайи риш хъугъужвубси, ликар цІиб чІирнаккнаси деетну, Сулейман учв дийигънайишвахь деу.
Насусатдин ушвниан гьич гаф дардина илкьана адабхъурадайи.
Кьуб метркьан имиди Нарусат багахь улучІвну, Сулейманси, гьачІарккну ликар деу.
Йигъандин манишну шур’ин палтар пчІуди алахьуз гъитнайи. Бикайин успагьивалина утканвали, шуран, дерник уьлси, хъуркьнайивал, унтІа-пякьюси уччвувал улупурайи. Лигрурин жан чибгуз гъитри гьачІарккнайи ликар, дукарси гьутІуснайи мухрар, гаргникк ккайи кьюриккйирси кергънайи, сескьан гъюдудубчІвру кІвантІар, шуран нач’вали ацІнайи улар Сулуйманди аьгь апІуз даршули хътІюкьюрайи.
Думу аьгъя-аьгъдарди, шуру чак куркІузкьан гъутуйкІан-гъитдайкІан кІури, алишвлан хъиркІри-хъиркІри, ккунийдизуз йиз ккунириз саб маккьан апІуз хияларра ади, багахьнаси шулайи.
-Бика, узуз аьгъюб, школайиъ амиди, ихь гьаму сабпи ва ккудубкІру рякъювал шул кІураза, – нач’вал гъитбну, аьхир сессузвал гъючІюбгъю ктирсуз даршулайири.
-Дици гьаз кІурава? – Гужназ кІвантІаригъян гъидипу мушвахь шулайи ляхнарин гъавриъ адру, гьавайиъ уьрхнайи Бикайи.
-Ухьу школа ккудубкІурахьа. Эгер яв тямягь хъмиш, – улубжурайи Сулейманди чан гъизгъин дубхьнайи жандин тямягь, – урчІвубна йицІуб урхидива, хъа узу, ккудубкІур, урхуз душну ккунду. Урхуб дархьиш, армияйиз гъягъидиза. Гьаци ужу шулаки, узу армияйиан гъяйиз, йицІубпи классра ккудубкІидива, хъа гьадмуган ихь сумчир апІидихьа…
Гьамци пайизра Нарусатдин машназ инчІ утІубччву.
-Аьлхъюб адарки, якьинтІан кІураза, Бика… Гьамус, кьюд йис уву дярякъди, кІваъ сикинвал адарди йигъар фици гьаъдикІан?
-Сар уву гьаци йигъар гъаърайиш… баладайи… имбудариканра хабар гъадабгъну ккундарин! … Думгьа йиз шикил хьадарнухь?
Суленман гъвалахъ хъайи китабдигъян шикил гъядябгъну лигуру.
-Уву, Бика, гьаму шиклик кайирсир дарва… Уву кьадар адрубкьан уччвур… вува… Шиклин машнутІан, мидин кІанакк ккайи гафари артухъ ккунивал адабшвуру. Саб уву хъебехъ: «Йиз Сулеймандиз, гьаргандиз вуйириз! Яв Бика!»
Нарусат айтІанзина начу йикІуру…
Шикил китабдигъинди гьитІибкІу Сулейман шуран утканваларихьинди лигуру. Кьюридра заанвалариз удучІвурайиси айи. Дугъан я Бикайин ушвниъ сарун пуз гафар уршрадайи – кьюриддинра чІал гъибиснийи.
Амрихъан духнайирси Сулейман, чрушвлан улчвухури, шурак карсайизкьан хъиркІру… ва… учв дерккуз дархьири… сабпну Бикайир кІул кьюбиб хилари дибисну: «жан йиз Бика…» … шуран кІвантІариъ ичІиргу…
-Ухьу жарадариз рякъюр… ГьудучІв… – Нарусат дугъан гъахмагъяригъян гъютІурччву…
Чан ккунирин кІулихъ уьру-уьру, цІари-цІари духьну дийигънайи шураз гьарарикк ккимбу гъеерццу кІажарин шяхряхяр гъеерхьу…
-Хил алдабгъ, Бика! – гъапи Сулеймандизра нач гъабхьнийи.
Бай гъудужвну шурахьна багахь хьубси, сабансан жара сесер гъаши.
Зат дарши жара нач’вали ургурайи байна риш, жандиъ гукІнишинра абхъну, майдандихъан дургуз чалишмиш гъаши…
…
***

…
Дифар улучІвуз асккан ккирибшурайи…
Амси шуз ккайкІан…

***

Картфариз руг йивру йигъарра гъафнийи, амма гъул’ан ЦІудихъ балихъди Гъурбнан риш гъахьну кІуру футнийир кам шуладайи.
Гъабхьи гьядиса дар: Ляхла… бали риш гъидисну!
Нарусатдин гъвалахъ дицистар гафар-чІалар апІрур адайи, саки Сулеймандин ибарихъан дурар кам шуладайи – гьеле хъа йигъ хьайизра дугъаз дурар гъеерхьнийи: «Сельсоветдин риш… ришди имдар… кьяппа…гъуллан алдаъну ккунду….».
Гьамцдар ва жара футнийири кІул гекю гъапІу Сулейман, чан кьувватар уч дапІну, Назирра хъади Гъурбнан хулаз гъягъюру.
…
Нарусатдин адашра дадара, саб аьхю бала гъядябхънайиганси, гьилиди айи, куцухнайи, фици «аьйиб» алжабкуруш урхнайи, адмийиригъ гъидикьюри имдайи, варибдихьан вархи хьуз хъюгънайи, кІарубдиъ мегьел учІнадайи, хъа гьаддихъна гъюруси айи…
Чпин гьял чпи гъулан футнакрариин кюмекниинди гьамцибдихъна дубхнашра, дурар, му мумкин вуйи ляхин дар кІури, айтІан хъугънадайи, чІуру хиялариз гъянаъ йишв туврадайи.
…
Мюгьюббатагьлийири, саризра иб тутрувди, штухъ харгнайи, ярхи къуру чюлиъ ургънайидариси сари сариз ккунивалин кагъзар дикІури амийи.
…
…Хизандин хулаъ халачайихъ хъайи Нарусат, Сулейман чан дустра хъади учІвубси, гъюруб-дяргърубдикан хабар-ятар адарди, хъутІурччвну, жара хулазди гъажаргъу.
Селимат хулан улдариккнаси, арфанийиз ухшар айи цІикІв апІури, келеф крабчури, ацІуди зикв айи гутайик куснайи.
Дугъаз Сулейман гъяркъюбси, уларихьан кьюркълин цІа крибчганси гъабхьи.
-…
-…чан нач-гьяя адарди гъюрира ву гьа! КІару битІ! – КІваъ удрубшруб гъапи суфат Селиматди халачайихьинди илбицу.
-Фу гъабхьну, Селимат хала, фу гъабхьну?! Сабпи ражари ичв хулар дуфнайидар вуча… Дуъру йишв улупну, хуш-беш дапІну, хъа гьаз ккебгъдарва яв дяви…
-АпІурайи гафариз лигайчва,намуссуз ***ин! Гьаз гъюрва ич ужагъдиз? Хъана яв няна алапІуз?! Дудургну гъарах!
-Учву, Селимат хала, кафтрарин гафарихъ мухъугъанай. Дурар гьациб ктубчІвур кІури ккеъну шулу, гъибихъу рубдикан мукьу ктапІуз. Йизна Бикайин арайиъ гъабхьиб гьич фукІара адарич. Майдандихъ укІариз гъафирикди гафар каъну кІури, гадмукьан аьхю гъалмагъал ипуз хай шулин? Учву жигьилар дархьиди аминчвахъа? Гъийин девриъ, Селимат хала, ухьуз лайикьсуз гафар апІуб герек вуйин? Гьялак махьан, магьа школа ккудубкІну, зат мидарди гъярача. Гьала гьадмуган лигуза, учву фици архаин шулуш!
-Хъа архаин дархьиди гьапІуз ккава, ЦІудхъарин ккурузай Риза?! Увухъди хъайи гьаму байра аьрбатанвалиъ миитан! Дудургну гъарах кІуразавуз, гьамрарин адаш гъяйиз! – Кьасухъди вуйи гужли ий утІубччвнайи Селиматди, келеф дипну гъудужвну, йисирси дийигънайи Сулейман, хъзигури, хул’ан идитуз хъюгъю.
Селимат хала, узу яв люкьнариз лигидарза, – чІатинди удучІвури Сулейманди дишагьли ккарцурайи. – Бика йизур ву! Узуз думу гьадмукьан ккундузузки, тутрувди гъузуз хьибдарвухьан. Дугъаз узура гьаци ккунду! Сарун ичв мушвягъ фукІара гъядаричв…Гежехайрар ишри!... Бика йизуру!...
Жанлу сесниинди гъапи аьхиримжи гафар, гьубкьушвяригъян ва гьубкьушварихъан хълигурайи гъуншйиринра кмиди гъянариъ арснийи – му мициб фу замана дуфна!
Айвандин раккнар чиб-чпикан йивну, кьяляхъ хулаз гъафи Селимат шур’инна диш гъаши.
-Яв маш гъядябхърияв, нач адру ченги! Шлихъди кІул ттивнакІан ккурттариан адабхънайи качу. Уву гьамустІан, бякьядимиди, гьяйвнихъсиб жан хъа кІури, гьацдар тІулар апІуз хъуркьнана?! Агь ичв хал ккадабхъриячв, бякьйир хътарчухъ кІури, дердер зигрударин! Гьаз ву му бал’ар хъади? Гьамци кІул ипІуз? Адмийиригъинди маш гъядябгъюз мумкин адариз: яв риш мицир-тцир – кьяппйир йивури! Риш тяфа му гъулаъ Селиматдихъна ГъурбнахътІан хътарин дарш?! Гьамус силсевет ву кІури, Гъурбнан риш, имбуну шубарра гъудурмиш апІури, дазаргну лицура кІури, узуз гьаз пиди, саризра гьясбикк ккадру нянати ***ири! Узу МислиматтІан СултанаттІан фтин камуру? Дурарин шубар гьамцдар гьаз дар?! Аллагьтялайи йиз кІул’инна гьамциб бала гьаз гъядябхънийкІан?!... Игьи…Игьи… – Дусну пичран гъвалахъ, цІуху кІулра мурччвазди илтІибкІну дару балайикк ккахънайи касиб Селимат ишуз хъюгъю…
…
Гъул аьлдябгъюрайи футнийир, микІру биширугси, ирибгъу пейинси, гъунши гъуларииннра кьалу селси улубчІвнийи…
Киришну ккиришву дифари гъул кайи вари ямаж абку…



10. Ккадабхъу гъул
вая
сабсана насил ккадабхъу

…
Рамазнан ккуни аба Къурбанели кивну, кьябар-кьуларихъан хътакайизра гъуландар чпин ляхнариъ ичІигнийи.
…
-Я баб, ихь ава, гьамкьан кьаби гъахьнийишра, гъулаъ гьаз кдисури гъахьундар? Ихь ава ихь гъуландариз гьацІаризра аьгъдар, хъа дугъан тай кьабидар гимихъ шуйи, чпин хтуларихъди яркврариз, хутІлариз гъягъюйи…
-Хъа чахьан гьаци гьаз гьерхндайва?
-Узуз дугъхьан гучІури шуйзуз, йишвну гъюйи, йишвну гъягъюйи…
-Марччлихънин уьмур гьациб шулу, йишвандинуб. Уву дици махьан, дарсар урх, адашси хьидива…
...

***

…
Кьюрд багахь хьуз дицикьан имдар, архаинди мугъузанай кІурайиси, мичІлишин хьади хъубкьу микІ гъулан гьарсаб пІипІнаъ рабхурайи.
Цци ЧІейди ярквраъ урчІвубпи классарин баяри практикайиъ гьязур гъапІу гакІвлар, гъилигу гьялариан, кьюрдун цІижан йигъаризра гьуркІруси дайи. Гьаддиз школайин директор, чІатху-чІатхударстар заан классариан баяр гъядягъну, йигъар ригъарихъ хъахьнамиди, Думурхьларин гъулаз, ккидирчнайи хуларин гъардар, митйир, дукьнариз машин хьади гъушнийи.
УртІлантина Думурхьилна читин рякъ вушра, тяжруба айи шофери гакІвлин кьяб хъайи йирси машин гьииди хъапІрайи.
…
ГакІвлариз имбударихъди чпира гъядягънайиган Сеидуллагьна Рамазан разишну кудутІнайи.
…
Дурар тІубччвру кьябаъ, чпира машиндихъди лакьури, чІурарин зиъхъанди гьарарин кюлер гьахьган, саб дупну ис шули, гагь дисури, ккутІурччвури тамашнаъ айи.

***

Думурхьлар, дипну чпин яр-йимишдин ва тарихнан девлетлу гъул, хул-рякъ хътарчухъ кІури, ургцІурпи йисари гъутІурччву жилариинра багьана илипну, сакьюдар хизанар амиди, дюзенариз удучІвну гъушнийи.
Гьамциб жюрейиинди гъи сифте вуди Сеидуллагьдинна Рамазнан уларикк гъийин девриъ ккадабхъу баркаллу гъул ккабхънийи.
-Гьамус швнурна-сар йисарилан ухьустари гьаму гъулра битІари ккидипу гъул ву, пиди… – машин гъулахъинди хъубкьрайиган, фикирлуди гъапи Рамазну, Сеидуллагьдикан чан гафариз фу-вуш пуб ккун апІурайи.
-Тазади гъюру инсанарин фагьмиъ ухьустар кІамйиринси, битІарна шейтІнар гъузди кІурна, Рамзес? Гьаз аьгъя дурариз фицдар кІуз ужу багьнийир дихъуруш!
-Сарун жараси жараб ктабгъуз шул кІурана дурарихьан, Сейдланд?
-Фикурнан ухьутІан кьитурар даршулда дурар. Мисалназ, Жилар дутІурччвну ккадабхъуб ву пида, ясана дагълариъ айиган, гьава гьудрубкІди гьергну гъушдар, кІур…
Рамазну, фу-вуш хъана пуз ккунди хяртІ цабхуради сабпну машин дебкку ва улихь дийигънайи баяр бортнахъ гъиву.
-Яваш, Рамзес, митІирхан,сабан хлинццар киршнадарвук, кьябаъ амиди хилари лап-лапар апІуз… – зарафат гъапІу Тагьири.
Машиндиан эдеъу директор, Гьясраталина Аьлимурад мялимарин улихь гъучІвну, Сеидуллагьна Рамазанна Зияутдинна Тагьир хъади, ахьнайи хуларихьинди гъушу.
Мушвхь, шли-вуш уч гъапІу, гъадаргъу хулариккан ккадагъу шакар хьайи.
-…кьюрну пичру шакар пидар, ахьай машиндизди… – директорин буйругъ жигьилариз ужуб дарс вуйи: мушвхьан шакарин шил гъудубгу.
ГакІвлар ахьруган кьяб’ан шаку духьнайи митйириан завузди, туп гъивганси, биширугар утІурччвурайи.
…
Саб гагьдиланси абцІу машин директорра хъади, гъулаз рякътІин гъабши.
Гьясраталди баярик аьшкь капІри:
-Гьавай, баяр, хъана машин гъул’ан гъяйиз, гакІвлар гьязур дапІну гъитурхьа. Хъасин вичар-хифаригъна гъягъидихьа, – гъапи.
-Ухьу дици хъуркьрайин?
-Хътрукьуз фу ву: багахь гьязур хулар: ккадагъ – гатІахь, ккадагъ – гатІахь! Машин гъулаз хъубкьайиз ухьу багъларигъра гъяхьа…
-Тумгьа, думу УртІинди ккудубчІвура…
-Ар вуйин, уже машин шулайихь!
…
Кьюб рейсназ сар хулариккан баяри саб гегьди ужуб-харжиб уч гъапІнийи.
Гьясраталина Аьлимурад, эрг’вал йивбалан кьяляхъ, улучІвну ягъалди айи цалариин, аьтрафарилан ул илбицну, хъана баяр деънайишвахьинди гъюру.
-Я Рамазан! – Багахь хьашра, чахъинди иб хъивай кІуруси, Гьясратали мялимди дих гъапІу. – Гьаму Аьлимурад мялимдиз гъеебкку ичІаъ ичв адаш фици ахънийиш кидибта!
Вари гъяаьлхъю.
-Я байкІи мялим саб фила фу вуш гъабхьну кІури гьамусра гьацдар кІваинди гъузруб вуйин-хъа!
-Ва-а-а! Мугъаслачва! Хъа сарун фу кІваинди гъибтхьа, я гъуландар! Накь фу гъипІнуш – гьадму?
-Саб себеб адарди, седеф ктабхъдар – мидкан гьапІхьа?
-Хъа Сеидуллагьдира сач, гакІвлариз гъягъруган, екІвухьди классдиъ парта ктапІурайиган Аьлимурад мялим хъуркьундарин!? Мугъаннуб кІваинди гьаз адарчвуз?
-Аман вуйи гьа… Хъа вушра дугъу чан хай кайи пІакьар гъитІнийи. – Зарафатнахъди гъапи Аьлимурадли.
-Дарш, валлагьи ич адашди узкан карк ктатнийи…
-Я бай Девлетдин наънансина арсну кІурийва…
-Гьава, мялим… Хъа увура Къафлан имирин гъардаш дарна… – Чан гафарикан рази гъахьи Рамазан гъяаьлхъю.
…

***

Думурхьлан лигруган, Ляхла гъулан гьацІ рябкъюйи.
Хуку шакар айи машин гъулаккинди ккудубчІвури дябкънайи мялимари ученикариз гъапи:
-Машин хътабкайиз ухьуз бегьемди вахт ами, душну ухьуз, тІагърушназ итІуз хифар акъинай, хъа вичар-жихрар учу учвузра кади гьаму багарихьан утІидича. Тагьирна Зияутдин Чвкъюригъинди, хъа Сеидуллагьна Рамазан сивузди терефназди гъарахай.
Баяр, чпин ихтиярназ деетган шадну кдутІнийи. Гъягъюрайидари, шли гизаф ва ухди хуруш кІури, дамагъра кмиди гъапІнийи.
…
-Сабан ухьуз вичар итІуз гъягъидихьа, Рамзес… – теклиф дебкку дустру. – Гъач узухъди, ашарстар айишв аьгъязуз…
-Хъа хифар?
-Я бай фтин гъанаъ адарна, хифарра хьади Тагьирна ЗидунтІан ухди гъидихьа, фтихьан гучІуравуз…
Дустар саб багъдихьинди гъажаргъу. Багъдихьна хъуркьайиз, гьацІаз дараргънайи хуларин икриан ***ин сесер утІурччву.
Гьяятдилан илтІикІну имбу цалари икир гьубкІну рябкъюз гъитри адайи. ГатІархьу уларикк ккархьу хулар, дишла гъизил хилар хъайи устайин тевертишдиккан ккудучІвдар вуйиб аьгъю шуйи. Хуларин машар накьишари халачиси дабалгнайи. ГъурчІву гъванарик сасдар шиклар – утІучну, сасдар – ултІурчну каънайи. Кьюбпи мертеба зат мидарди дарабгънайи. Гъярин терефназди илимбу цаларин арслариинра уччву рангарихьди гьар жюре табиаьтдин шиклар каъну рякъюриси гъузнайи.
Хуларин гъваъ вари абхънадайи – гьацІишв’ин шямгъларра хъмиди сусугра кмиди алмийи.
Хъебграйи ху рябкъдайи, амма думу икриъ айивалик гьич саб шак гъубздайи.
Му багъдихъан хъитІибкІнайи арчил, имбударинси дюбгънадайи. Рябкъюрайиси, шли-вуш гьар хьадукра думу цІийи алапІурайи.
Дустар, хуларин сагъди имбуну пайнаъ фужкІа ашул кІури, шаклу гъаши. ***ин аьмпарихьанра гучІ дубхьну дурар хъугъужву.
Рамазну, чан кІулиз гъафиб дустраз гъапи:
-Гьагъму ахал рябкъюрайвуз, Сеид?
Гъавриъ адрахърайири:
-Хъа ав! – гъапи мюгьталди.
-Гъач думу гьагълансина, хуларин гъвалхъансина гъяризди деебтухьа? ФужкІа аш, белки удучІвур!
-Гьяйиф дарин гьагъмукьан ужуб ахал чІур апІуз! КІикІлар гатІахьну гъитурхьа?
-Аш, кІикІларин сес ебхьурайин дугъаз, чан ***ин аьмпаркьан дерерхьрайириз?!
-Белки фужкІа адаршул?
-Ашна-дарш гьамус аьгъю апІидихьа…
-Я Рамзес, сардиз гъабхуз гъитурхьа…
-Ккунириз ацІнадарин гьамцдар ахлар гьамшвариъ? Шлиз лазим ву?..
Дурар ахлихьна аскканзина гъяжаргъу.
-Гьамус лиг уву фициб кьучІ аш… – кІури, Рамазну ахал илдипу ва кьялаъ самра амиди гьамушвлансина деебту.
Гъерццу укІар, дурчар, арчлар уьргъюри, дуппзарилан ебгури ахал зарбнаъ абхъу. Даабхнайи сикин табиаьтдиъ сабпну аьхю гьарай абхъу.
Ахлиз тамаша апІурайи дустар шадну кудутІнайи. Зиълан учв уччвуйи улупурайир вуш, даршсана, узу тахсиркар дайза пуз, ккади айир вуш, «гьяйиф дарин…» кІурайи Сеидуллагьдира бегьем кьукь ктабгъурайи. Чав гьамци кьукь кадабгъну, нагагь мидин силис гъадабгърур гъашиш, мугъу, узу дидигъ гъядарза пидикІан? Касиб Рамазан, яв гъюнарикк гутйиркьан ккивну гъуз, гьацир дуст хъайир, эгер…
Мурар гьамциб гьялнаъ амиди, саб дупну гьадму хуларин улдаригъян укІу кум утІубччву. Дидихъди сабси, баярин гъвалахъинди жилиъ гюллйир арсу, хъасин дурариз тюфенгин биши пІакь гъеебхьу.
Аяванавур ичІрияв!
ГучІ дубхьну гьерграйи Сеидуллагьдихъна Рамазнахъ гюлле хъубкьрадайи, гьеле дурар гъяркъю касдин улар мийибшри! Дурар гьациб гьяракатниинди машнакканзина жаргъурайики, хиял апІин, баяр тІирхура!
…
-Явазаналлагь, Сеид! Ухьу гьамус гьапІдикІана, – даршули-даршули ушвниан идипу Сеидуллагьдихъди гьигьнан духьну жвар кайи Рамазну.
Гьич кьяляхъиндикьан илтІитІикІди, дурар аскканзина Думурхьларин таблиланзина Кьаркьулизди жаргъурайи.

***

Хулан эйси, тудубчну тулара, саб хилиъ тюфенг, тмунубдиъ гьяса ади, кьаби жандик гьяракат кипну, ахал гъибиргъу узкканзина баярин кьяляхъ хъахъу. Эгер, гьам сяаьт думу касдин бацарикк гьич фужкІа ккахънийиш, тяркь дапІну тюфенг йивну, саб улхуб-рахуб адарди илдигъуйи.
Аьмпар апІурайи ***ин кьяляхъди кьаби жви гуж балайиинди гъулан зиихъ таблин кІакІниинна улдучІву. Гьамлин дугъаз Кьаркьулин кІанакк яркварзди учІврайи баяр дифраанси гъяркъю. Думу сацІиб хъугъужву. Хъерграйиринна гьерграйидарин арайиъ айи манзил вазлихьан ригъдихьнасиб вуйи. ГьапІуз ккава кьабир, уву наан, жигьилар наан?! Чахьан баярихъ хъуркьуз даршлуб аьгъю гъабхьири, чакан ва чан хъюлкан гьапІруш аьжуз гъахьири, гьамциб йигъ алабхъайиз ккилигурайириси, чан улихьди хъебгри учвси яшариан адабхъну гъянтар дубхьнайи улдубчІву ху, алапІну саб люле али тюфенг, йивну йибкІуру.
Тулайин жандак гьаци таблиин дипну, дугъу гьарай гъапІу: «Ар ма, учвуз, йиз бай гъачІи гъачгъар!»
Кьабирин кІваз гьамус сацІиб рягьят гъабхьиси вуйи, фицики мушвахь гъабхьи гьядисайиин зат пашман дарди, саб ялгъузди учв гъузнайивалиан курпашманди, чан ужагъдиз кьяляхъ хътаку.

***

Аьжал хъудубкьнайидар ярквраз хъуркьиган, яваш духьну, кьяляхъинди илдицу. Му арайиъ ***из гъиву пІакьра кІваъ айи Рамазназ саб километр манзилнаъ мухриланзина чпихьинди инсанди гъаранту жабгъурайиси гъябкъю. Дугъаз му арайиъ сабпигантІан гьадмукьан артухъ гучІ гъабхьнийики, эргнайивалихьна жандиъ мяхъвалра абхъну амриан гъушур дустран хабахъинди аларжву.
Аман-иман хъимдру Сеидуллагьди думу, багахь хьайи гъарзариккинди, хюйин шишалси юкьвнаан дидисну хъчІюхю, ва, хъергнайир гьаминди гъафиш дярякъбан бадали, Рамазнан зиълан кюлер алахьну жин гъапІу. Ебгури юкІв, дустран йишв мюгькам гъапІган дугъу, гьарар-рукар кюлеригъянсинаасихъ хъайи гъяригъна душну, истикансиб люл дапІну, яркьу пялкьюъди шид дубхну, дустран унтІлансина машниинди улубзу…
Хъасин гьяракатниинди зиихъ хъайи гъарзариинна улдучІвну, чпихъ хъергнайир нашдикІан кІури лигуз, учв дярякъруси, ягъли, мучІу гъурдин гьаригъ гъючІву.
УчІубкьну дийибгънайи гьаргъян, улхьан кюлер гьадаури Думурхьил терефназди лигурайиган, дугъан ибарихъна чаз дих апІурайибсиб сес хътІабгу. ГукІнишин кайи Сеидуллагь, фу-вуш аьгъдарди, илкьан хътадабгъди цирклиин ликІ шулу. (ЛикІ шулу гъапиган, диришвди гъван шулу кІуру гаф ву, гьархьан учв жара апІуз даршлуси.)
Саб гьелиланси дугъаз: «Я Сеидуллагь!» – кІури, гъалабулугъ кайи дих гъеебхьу. Сеидуллагьдиз сифте чан дустран сес аьжайибди гьугъубжвнийи ва гьаддиз, якьинди дугъан вуйиб аьгъю дархьиди учв хьайиша ашкар гъапІундайи.
-Вай! – Чан дару дихниинди жаваб туву дугъу.
Рамазназ чан дустран дих вуйиб аьгъю апІуз читин гъабхьундайи.
-Ухьу чІивиди амиян, Сеидуллагь? Наши думу? Гъюрайин?
-Магьа лигураза, рякърушвариъ адар.
-Уччвуйи лиг!
-Гъюрайиш ***ин дихаркьана ерхьуйи, дих-дикІ адар… Фицива?
-***ин гьял алабхъну…
-Гьии гъабхьунвуз?
-Йиз гъанаъ машан. Гъюраш-дарш уччвуди улам хъапІ!
-Узу гъюдучІвза, гъюруш адар…
-Сарун гъюрашра гьедрергарза. Му фу гъабхьи! СацІибсана вуйиш йикІурайзу гьа…
-УвутІан ужуб гьялнаъ узура адарза. ГучІ хьувалин зягьматнаан гужбалайиинди гьаму гъурдягъ гъючІвназа… Явашеле… Рамзе… дихар айиси ву…
Сеидди мици пайизра, Рамазан, люкьрухьан гьитІибкІурайи жакьвси, жаргъну душну, чан гъарзарикк ккадарку.
Улин писписари мяшат апІурашра, хъана зина гъючІву Сеидуллагьдиз, чпи агури гъюрайи Гьясратали мялимна Зиявутдин гъяркъю. Думу жанлуди гьаргъян гъючвюхюради: «Я Рамаза-а-ан, Сеидулла-а-агь!» дихар гъаши.
-Гьа-гьа-рай! Магьа-а-ча-а-а! – чан айи кьадарниинди чІветІ идипу ягъли гьаргъян.
-Ихьдарин, Сеидуллагь? – гьерхри, Рамазан чан мугъарайиан утІурччву.
Сеидуллагьра гъюдучІвну, кьюридра минди-тинди лигури, черчелеъйири пиприхар гъапІишра гьилиркъури, гьарай кІул’инди заансина чпиндарин гъаншаризди диш гъаши.
…

***

Йигълан-йигъаз жикъи шулайи йигъандин гьавйири илгьамниинди гьарар, укІар кІажарин жан гъадабгъурайи.
Сюгьриндин ахсрари дагъларин кІакІарик ручІнан лизи сакъал йивуз гъитрайи.
Дугъриданра мициб саягънаъ сюгьриндин Кьаркьулиин тамаша апІру касдин улихь думу дагъ агъсакъалси, чан агъзрариинди гъушу йисар жинди уьрхюри дичІибгну депІнайи. Рукьаригъ гъябхъю нахширси, мичІлишнан йисарвалра капІну, дагъ ахсрарин гъужагъдиъ абхъу.
ВацІрацІар апІури, улар йитІурайи мани-мичІли ручІ, ибшури-ибшури, гъванар гъумар айи гарцІларикансина, булагъарин штарихъди гъибикьну, гъяраригъинди ктубзури швушвар-шубарин гвараризди, тазашин хури, адабкурайи…

***

Саб гьяфта улдубчІвбалан кьяляхъ, кьюрд хьайиз, рякъяр кьяши шайиз школайиъ айидар сабансана Думурхьилна гакІвлариз гъягъбанди гъахьи.
Му ражну директоринна Рамазнан ерина Девлетдин гъягъюру.
Чан бал’ин улубкьу, гьай-гьайди аьжал хътрубкьри гъубзнайи гьядисайи думу йишв’ин ктирсуз гъитрадайи.
…
Девлетдинна Гьясраталина Аьлимурад, лапатккйирра хьади, машин дебккнайи, аьхю мистан гъвалахь гьучІукьну хьайи хуларин гъваин хамхрар ккадагъуз улучІвнийи. Сеидуллагьна зияутдинна Тагьир, багахь дарабгънайи гъазмайин ккадахьнайи дукьнарна цІугънар кьябаъ ахьри саб уйин айи тамашайиинси машгъул духьнайи.
Мялимар, шямгъларихъан ругар илдичури, митйирин кІулар ачмиш апІури, ихтиятди ляхнихъ хъюгънайи. Гъваин хяхялна гъатху руг гъатар-гъатарди саб-швнуб жарди алабхьнайи. Дурари аьхю иштагьниинди ккадагъури гакІвлар машиндихьинди гатІахьурайи, яни гьардиз чпи апІурайи ляхин кьабулди вуйи ва юкІвра хъади тамамвализ хурайи.
…
-Кьувват ибшри, учвуз Ляхлаар! Фу хабар ву?!.. Ич ругар-гъванаркьан гьялди гъитай! – вари уьмриккан аьсси духьнайирси, гъагъи сесниинди кІури, Сеидуллагькьарихъ хъергу кьаби жви багахь улучІву.
…
Кьабир Сеидуллагьдилан илдицну, чан улихь гьахьру гьяп-чапдик гьяса кучри, шлудар илдигъури, даршлудариъ патрум али кІакІ ургъри, ушвниан гафкьан ададабхъди, лихурайидариз машат даршлуганси, мистан цаликк лизи личІв гъвандиин деу. Баярихъ хъергруган хьайи эглюгин жибдиан дугъу кІару чІигьирчинстар сюбюгьнар адагъу ва варидарин улихь сасаб-сасабди учв деънайи гъварзуин уьргъюз хъюгъю.
«ГьапІрайиру гьаккму ахмакъ?!» – жиниди мялимарина ученикари чпин арайиъ гьамци кІурайи.
Дурарин мюгьталвал дерккрайи суалар чаз гъеерхьиганси кьабири ачухъди гьамци жаваб вуди гъапи:
-***ир вари гьамкьану, дурарин аьхирра гьамциб дубхьна, хьибди, хьуз кками! Сюбюгьнар хъаърудари дюн’я ккидипура: «учу кІурубси апІинай, учу апІрубси мапІанай» кІури – му наан айиб ву?!
«Гьарза улхура…»
-Гьарза улхурайин-улхурадарин, ичв арайиъ кьяляхъна аьгъю шлударра хьиди…
«Мугъу фукІа апІур гьа?!..»
-Узу уз’инди фукІара апІидарза… Худа ишри гъутІу хурмайилан хам улчвубхрур!
«Я бай, ва-а-а, валлагьи тму пайгъамбару?!»
…
Баяри гьяфтайиз улихьна гъапІу икІрацІвал кьабирин кІваин алмийи.
Саб гьадму гьядиса вуйиш баладайи, дугъан фагьум гъубшу заманайиин дийибгънайиганси вуйи.
Зиълан гъилигган, дугъан али юрушниинди аьгъю шуйики, думу гъийин деври кьаби дапІну адрувал, хъа фила вуш кьаби гъахьир, гъийин йигъазкьан гьаци гъузнайивал. Думу вахтназ табигъ дарурси вуйи.
Кьабирин гъяцІли ликариин я шаламар дару, я сандалйир дару, дитІрибшу лиърикан дидирхнайи, машарилан патинкйиринси гъахма гъябчнайи ликрин гъабар алийи. Дугъан шалврин чиркар фуну парчайикан дидирхнайидар вуш, аьгъю апІуб читин вуйи, хъа ирканси рябкъюйи. Шлиз аьгъя думу, филадихъанмина дурубччди айиб вуш. Шалвар кІуруб алдадабхъуз гъидибтІнайи лиъран чІулсиб гъятІил, эглюгин седфер кадрахьрушвхьансина кІакІар ирхну, деебтнайи.
…

***

Мялимари алдабгъурайи гъваъ, имбунубдигъян, цІийиди илибкнайиб вуди аьгъю шуйи – тазади имбу гъардарииндина, мялхъвари шаку апІуз хътрукьу кІару нафт йивнайи пирпариинди.
Дурар ккадагъну ккудубкІнушра, машин абцІайиз гакІвлар гьуркІну духьнадайи, гьаддиз мялимар хамхрарин кІуларра ачмиш апІури алархьу.
Девлетдинди саб кьулиди илтІибкІу хамхрин кІул дипнайишв марцц апІурайиган, дугъан лапаткайин мурз цал’ин биши ругдикк рукь’ин гъивубсиб сес гъабши.
Гьясраталдизна Аьлимурадлиз гъач дупну, дицибккънайи цалин деебццнайи батІур ихтиятди рибгъуру. Дурарин уларикк жидайин кІакІ ккабхьу. Девлетдин думу запІуз чалишмиш шулу, амма гъагъиб вуди гъабхьундар. Лапаткайи вари жвурнарилан руг илбичуру, кюмгъяр ккайиси ву. Жидайин зиълан кумран урхъ илибкнайи гъван илдипу, лигуруш, думу жида дайи, хъа халар хъимдру, кьюбиб гъваларихъанра мурзар али, гандрижи дипІнайи ханжал вуйи.
Урхъниин илипнайи ханжлин кьял’ансина сим идибтІну, кІару кюмгъризди деебтнайи.
Зиълансина хулан айитІинди лигруган, кюмгъяр ади рябкъдайи. Кюмгъяр гъаншариъ айи цалиъ кьюб унчІвин кьялаъ айи.
Цаллан ханжал-жида Девлетдинди гюзгюси ихтиятди за гъапІу ва дидихъди телихъ хъибтІнайи кьадарин гъарпузсиб турбара кумран гъяр’ан (кумгъяр, гъуннуари кІуруси –кюмгъяр) адабхъу.
Мурариз, цал’ин йишв илмидарди, аскканзина баярира тамаша апІурайи.
Яраб карграйи кьабириз мушв’ин шулайибдикан чан мурмрарихьан хабар адайкІан…
Кьабир мушвахь хьа-хьтар, мялимарнна ученикарин фикир кюм алибсиб лиъран турбайи чахьна дизибгнайи.
Зарафат дар гьа…
-Гъизил вуш, варидариз сабси пай апІидихьа, – гьарйир гъюрайи асккан Тагьирдин сеснан.
-Ихь законари увуз пай апІин кІурадар гьа! Государстайиз тувиш, сабдик юкьубпи пайтІан ухьуз рубкьдар, – Зияутдиндин дихсибдира учв гъяйишв ашкар апІурайи.
Ханжал кудубчну, Девлетдинди «гъизил айи турба» хиликк ккибху ва:
-Шубуб килакьан а, баяр! – гъапи.
Пул гьисаб апІуз «даккни» Гьясраталди дишлади бухгалтериси гьисаб гъапІу:
-Дици вуш, шубуб килайикан саб кила – турбайин гъагъишин уьлюттю. Гъубзубдикан юкьубпи пай ихь ухьухьинди кадабгъу, имбуб милицияйиз тувдихьа…
Зарафат ктру зарафатчийин зарафатниин вари гъяаьлхъю.
-Хъа фукьан пул апІур гъубзубди? –Тямягьну Зидундин мелз балкан ул ктипруганси либхуз гъитрайи.
-Фукьан шулуш, магьа уву гьисаб апІин, мисалназ саб граммдиз хьцІур манат вуш… – Сеидуллагьдин арифметикайиз баяри инчІ ккидипу.
-Аьжаб ужуди ву! Ухьуз гьардиз … алабхъуру, – гъапи Тагьирин хилар цаллан улдучІвудайидариз кюмекчйир шулу.
-Хъа учву, шейтІнар, ичв учвюгъ пул пай дапІну, кьаби жвуваз капІуз ккадарнучва!? – гъапи кьабир уларикк ккархьу Гьясраталди.
…
-Дугъан пул гьаз ву, гъи-закур… кІурайирин… – Лап явашди гъапи Аьлимурадли чан кІвантІариин тІуб иливу. – Тш-ш-ш…
-Уву дугъан «гъи-закурин…» гъанаъ машан, пай гъяпІ, узу дидин эйвал апІидиза… – Гьясраталди мици гъапиган аьлхъюб кубчІвну цаллан ахърайи Девлетдиндин хил’ан ханжал адабхъну абхъну гъарзариин йивну гъюбгъю.
Сеидуллагь, ханжлин кьюбиб гьацІар гъадагъну, чиб-чпик кухьри, аьжайибвал кади дидкан клигурайи. Му арайиъ кьабирра минди гъафи. ЧІалкьан дарпиди дугъу балин хиларигъян рукьар гъидису ва, дурарик аьламатар дидикІнайиганси, чан уларихьна багахь дапІну, клигу.
…
Лизи-лизи мягъси гъяхьи Сеидуллагь, кьабириин хъугъвал алдарди, ярхлазси гьудучІву.
…
Девлетдинди, чаз гъибихъуб вуйиз, агу узу лигуза фу гъяш, кІури, гужа-гуж цаллан улдучІвури Аьлимурадлихьан турба дибисну, дидин кьикьнахъан сим хътубчуру.
…
Чахь хьайи ханжлин паяр дирчну, кьабир, кьяш имдру уларилан нивгъун гъеерццу цІадлар рузури, дуллу духьнайирси, му хуларин алабцІнайи икир вуйибси лицурайи.
…
Сеидуллагьди кьабирилан ул алдабгъурадайи, саспиган дугъаз дугъан язухъра шулайи. Сар гьадмутІан кимдарди вари, аьхю шадвалиинди тамаша апІури Девлетдиндилан илтІикІну, улари цІаппкьан дарапІди, турбайиан убучІвуз ккайи гъизилиз ккилигурайи.
…
Уьбкъри, суза зигурайи кьаби касдихьна вуйи артухътІан-артухъ арайиз удубчІвурайи хажалатнаан Сеидуллагьдиз «гъизил» сарун гьугъубжвурадайи, я дугъан багахьна душну фу дерди вуш гьерхуз гучІбаан шуладайи.
…
Кюмгърин сернаси кІару дапІнайи хил хътабшву турбайиъ убччвну, назарра апІури, Девлетдинди гужназ душв’ан хътабхьури шюкьянсиб ругра, гъумбек уьчІюбгъю… ва…
-Магьа учвуз гъизил! – аьхю иштагьниинди гъапи.
Варидарик, мици хьуз гьич мумкин дар, кІуру гъал кади аьлхъюб кубчІву.
-Арда ихь гьациб бахт шулин! – ккимидиси, рази дарувал улупу Аьлимурадлихъди Гьясраталдира. – Касиб, кьюб пай ккуркьрайиз кІури шадну кудутІнайдуза…
-Фици хьидикІана уву, учгъян жаради кІвантІар илдижвурайир! Гъизил гъибихъу узуз ваъ, увуз кьюб пай! Дарин?! – Сарун мурарихьа чиб-чпиз фу-вушра кІури аьшкь кади зарафатар апІуз шуйи.
…
Жанавар гъябхьу марччарси гьутІурччвдар гъяркъю кьаби жви багахьна дуфну, гъумбек гьясайихьди минди-тинди илбигъуз хъюгъю. Илбигърурихъ дидин айтІан серин (саж) адабхьуйи ва дидихъди кагъзин дибиржнайи бицІи багъламасиб адабхъу.
Гьяракатниинди ис алахъну гъадабгъу Гьясраталди думу гъядабчуру, лигуруш, кІару накьиш али арсран тІублан вуйи. Гъибиржвнайи кагъзик кьуръниинди дидикІну гъяркъган, кІваз гьиидар гъабхьирин хиларигъян тІулбанна кагъаз гъючвюхю.
Ис алалахъди, кьабири чан гьясайин алабкІнайи кІакІниин тІублан улубччвуз гъитру.
Девлетдинди за гъапІу кагъаз, чаз аьгъюбдиинди урхидиза, кІури хъюгъяйизра, «чагу, йиз бай, абайихьна!» пну кьабири, дибисну, арччлахъан гагул жвурнахъинди дибикІнайишвлантина кьюбан улар гъурху.
…
Гъизил дарди гъабхьиган, Девлетдиндиз дерд гъабхьиси вуйи. Дугъаз Гьясраталди папрус туву ва кабхьну гатІабхьу килбитин тІуликан, варх дапІну, сабпну, серинсиб кІару руг, бицІи бомба гъутІубкІиганси кабхьу. Мидхьан гучІ гъабхьи кьабирин хилириан кагъаз адабхъу ва вари бартихъди думура гъубгу.
…
Мушвахь шулайи гьядисйирин, гьамус я мялимар я ученикар гъавриъ адайи. Дурариз му гьаци аьдати дюшюшситІан гьибгънадайи ва давам апІури гъизиликан вуйи чпин зарафатар, дурар ляхин ккудубкІбахъ гъахьи.

***

Кьаби жвуван уьмур, дугъриданра кьяляхъ хътабкну, жигьил гъахьиганси вуйи. Думу касдин кІваинна, гъи чан улихь дийигънайиганси, ккудушу гьядисйир гъюру.
Ктухури чаз аьгъюдарин ччвурар, кІваинна хури гьадмугандин гъачгъар: «Мягьямад, Гьяжимягьямад, Мягьямадбег, Нурмягьямад, Мягьямадкерим, Къурбан-эли…» – дугъан фикир аьхиримжируриин дийибгънайи. «Узуз гьаму кас наан вуш гъяркъюр вузуз. Наан айкІан учв? Фикир, хъана ачухъ йибхьа!.. Къурбан-эли… яваш… Мягьямадрин гъараваш, Мягьямадрин лукІ, хлихъ хъайи ху! Яв Мягьямадрин жан ухди гъадабгъназа. Гьамус узуз аьгъюдарик, сар увутІан чІивиди амдариз. Шарш гъянаъ айи жегьеннемдин гурд, наан ашра ккадаударзаву!»
Шуран шикилнахъди, Къурбанелдин суфатра кьабирин фагьмиан дубградайи.
Кьабир чан хулаз душну, гьязур духьну, чан душман агури, рихари ккаънайи тарихарин рякъяриъ учІву.
Думугандин гъачгъарин жини рякъяр кьабири ужуди дудургънайиси вуйи. Гьаддихъанмина фукьан йисар гъушну, табиаьтди думу рякъяр аьгъю даршлуси гъапІнийишра, му касдин фагьмиан дурар дудургнадайи.
…
Эрг’вал аьгъдарди, фукІа гьидрибгъди, Кьаркьулин канчІариккан ккидицну, лавландин вядайихъна Яврурикансина думу Ляхлаарин накьваригъинди алдахъуру. Дугъаз учв саб фунуб-вуш вилаятдиъ айибси гьугъубжвнайи.

***
…
Жилирин накьвдихъ хъубснайи ягъли, мусурмнарин накьишариинди дабалгнайи шибдихъ кьабириз Балаханум ккусну рякъюру.
ЮкІв барутси кабхьу кьаби жвуву, гьич саб хъугъужвубра адарди: «Йиз шуран жан гъадабгъур яв жилир вуш, гьамус яв жан гъадабгърур шуран адаш хьиди» – пну, тюфенг алапІуб-алдарапІуб дарди кьаби бабаз йивуру.
Балаханумдиз чан кьяляхъ шулайиб чан гъян’антина ачухъди рябкъюрайи. Дугъу, чаз йивурайир гьич фуж-вуш аьгъю дарапІди, кьяляхъинди кІулкьан илбибицди гьамци жаваб тувнийи: «Ухди кьанди учу яв хлиан гъягъруб аьгъяйчуз, Думурхьларин Дар-Дакьаб. Къурбанели яв сирни гъакІну, узу – магьа, яв хилари…»
КІурайиб ккудубкІайиз, Балаханум жилирин накьвдихъинди илдигъу…
«Сарун вижна кимдарзуз! Гьамус йиз гьякъи-гьисаб душмнарихъди ккудубкІурухъанмина… ваъ, ваъ, дици рягьятди думу узхьан гьергидар, Балахунум. Думу йиз хилариинди терг дарапІди хътадакарзачахъан, накьвдиз дуфнура…» – кІури, мучІу дубхьнайи дерейилантина чан риш пуч гъапІушварихьинди гатІахьну улар, ришвури имбу халарихьди сабсан патрум хъивну, кутІубшву йигъахъди чан уьмурра ктІубшву.
…

***

…
Къурбанелдин накьвдин гъвалахъ кьюбсана ичІ йирккну, душвариъ Рамазнан бабахъдина, учв дарш, дурарин шубубпи насил пуч апІарза кІури хъергу Дар-Дабакьнахъди дугъан тюфенгра, тІулбан алапІнамиди гьадму гьясара кивнийи. Дидихъди сабси, саб наслин уьмурра му гъул’ан удубчІвнийи.
…

***

…
Уж’вал бадали дарди гъапІу ляхнари ва жвуван намусну Девлетдиндин айитІишвар ургуз гъитрайи. Дугъаз учв му дюньяйиин йитимси, плендиз гъадагънайи йисирси гьугъужву, гьамциб жюрейиинди дадара дукІну, фужкІа хъимдру-имдруси ваъ, хъа, мегьел саркьан гъавриъ адарди, аммаки, бицІи-бицІиди, тики-тикиди чаз ачухъ шулайи гьядисйири тарих тазабаштІан ккибикьурайиган.

***

Рамазназра му гьядисйир бегелмиш дайи. Дугъу чан дерди Сеидуллагьдиз ктибтури, гъюру гележег фици хъапІруш, ярхла вахтариз планар йитІури шуйи.
Гьамкьан аьхю ляхнарра духьну, дурар гъярхьуз алаурушра, чиб-чпиз гъилигу: сар – иблисвал кайи, сар – чаз ккуниси яшайиш гьапІрайи дустарин дуствализ манигъвал апІуз гьич сарихьанра гъабхьундайи.
…
Ккадахьиди гъулар, ккадахьиди наслар… гьаму дюн’яйиин – улариз рябкъруб, хилар кучуз шлуб вари ккадабхъиди, хъа инсанарин кьастарна инсанарин масанвал гьаммишандиз гъубзди. Гьар касди чав гъазанмиш гъапІуб хътІюбкьюри хьиди: шли – намус, шли – намусузвал; шли – йиччв, шли – агъу, шли – чан кьастар, шли – чан масанвал!
Гьавара: гагь – мархьар, гагь – ригъар, жараси шлуб дар, хъа, мура-тмура кабалгруб ву; учвура инсанар: гагь – ужудар, гагь – пис ляхнар, гьякьвал – нягьякьвал, шлиз кбалгуру, язухъийи – дубгъухьа жвуван ляхнарин жавабдарвал жвуван кІул’инна гъадабгъуз.



11. КІул агуб
ва
кІуликк-кІул


…
Фикрарна хиялар гъузра, хъа ляхнар, минди лигну тинди лигайиз, тазадар арайиз гъюра.
Мектеб хъуркьувалиинди ккудубкІну, Сеидуллагьна Рамазан сатІиди Махачкалайиз урхуз гъягъюру.
Гъарахри, ав дурариз, ичІи хилариз, гьаци ккилигурайи зигьим туврайи душван мялимар!
Пединститутдик я му, я тму кахъундайи, яни кааундайи, дарш баяри жафа дизригди имдайи.
…
Сеидуллагь дагълу юрднан меркездиан гъулаз гъафиган, вари мюгьтал гъаши: гьамци дарсар аьгъю, ад айи бай фици институтдик ктрахъди гъузну.
Гъулаз кьяляхъ хътакубси, думу гъуштІилна душну, совхздиз аьрза тувну, рабочийди лихуз хъюгъю.
…
Адашдихьан гучІбу, Рамазан гъулаз хъадакну гъафундар. Думу саб СМУ-йиъ лихуз учІвру.
Чпин хизандилан гъайри саризра Рамазнан гьял-гьисаб фици гъабхьнуш, аьгъдайи.
Рамазан урхуз кахъундаршра, Шамайи, Шанайи ва Султанатди, чпин бай кахъну, Сеидуллагь кахъундар кІури, жямяаьтдигъ гьарай гъипнийи. Сеидуллагьдин кІваз икибаштІан, учвтІан чан дуст заанди дисури ккундайи ва дугъу, думура узуси лихура, гьякь бадали ваъ, хъа учвси кахънадар кІурувал гьисабназ гъадабгъну кІуйи.
Пагь фукьан чІуру юкІв айи бай гъахьундарин му Сеидза кІуру дарши жжюжжей! ВуйиштІан мугъан учв уччвуйи улупури апІурайи ляхнар зиълантІан дарди. Хъа Рамазну учв уччвуйи улупдайи ва зиълан вуйи ужудар ляхнарра дугъан цІибди вуйиси ву. Фици вушра гьаму гьядисйир дикІурайириз Сеидуллагьдин хасият ми-мидар гизаф ужуйи аьгъя, хъа Рамазнануб – дицикьан аьгъдруган, дугъан ляхнарикан бикІура.
…
Сеидуллагьдин гафарихъ тмундар хъугъдайи ва дурариз чпин аргументар, далилар айи: «Уву хътрахъган, хъюлиан кІурайиб вуяв сарун!»
«Вуш учву кІуруб ибшри…» – жикъи жаваб тувайин Рамазнан дуст ккебяхъну гьудучІвуйи.
Совхоздин бригадири чаз фу ляхин апІин гъапишра, саб къаршувал адарди тамамра апІуйи. Хярар дуршвну ккудукІиган, тележкйир хъацІуз гъягъюйи, хутІлариз пейин зигуйи, рубар йивруган малар дисуйи, саб дарш саб ляхин дарди думу сикинди гъитдайи.
…
Чвлин кьюбпи вазлиъ думуна Зияутдинна Аслан сатІиди армияйиз гъурхнийи, хъа Рамазан, сад йисандин стаж гъазанмиш дапІну, подотделенияйиантина селхозинститутдик кучІвнийи.
Девлетдинна Султанат гьадмукьан рази гъахьнийики, фици пухьа, жикъидиси, имбударихьди, чпин дирбаш балкан ктибтури, чпиинди вуш, ушв абцІуз гъитбягъ гъяйсикьан дайи. Гьаз дурари дици апІуйи? Сифте гьялариз гъилигган хиял шулу чпин балин гьунарариз дилигну дугъан тярифар апІура кІури, хъа вуйиштІан ляхин жарабдиъ ади, ваъ, ваъ, институтдик кучІвуб дицикьан аьдати ляхин даршра, му гъулаъ хъуркьувалси гьисаб апІурашра, абйир-бабарин фикриъ айиб: бай хъуркьнайивал вуйи, сарун гъяжягъру вахтар хъуркьна, сарун фици дурарин чпин шадвал улупну ккундучвуз? Дарш, гьамус Султанатдин ерина Мислимат гъючІвдиян, чан гъубжу Сеидрин тярифар апІури? Хъа эгер Султанатдин ерина Мислимат вуйиш, дугъу гъунши гъуларра сикинди гъидритрийи. Гьа, дурар чпин йишварихь гъузри, лигухьа учв, уьмур, фици гъябгъюраш.
Хъана текрар гъапІишра харживал адар: бай институтдик кучІвну, студент гъахьихъантина абйир-бабари, гъулан шубарилан ул алдатру вахт хабарсузди магьа хъубкьнайи. ГьапІру, шлин ужагъдиинна риш ча кІури гъягъюру, наънан, фтихъан хъюгъру, хиял апІруси му «гьупп» дапІну апІру ляхинсиб дайи, варидариз мициб алабхъричпиз, гьала лигухьа дурари гьапІруш, сабпну кІул’инна гъубгъу тІурфанси шулу гьа!
Гьар гъулаз гъафикьан Рамазнахьан фуж швушвди хуруш, гьерхуйи, амма дугъхьан нач’вал кади адабхъну пуз шуладайи. Шубарин ччвурар ктухруган, дугъаз варидарик кирчуз тахсрар, багьнийир дихъуйи.
Дадайин аьгъдар-аьгъдарди Нарусат, кІури сельсоветдин шуран ччвур адабхъган, Рамазан гафкьан дарапІди, ушвниз шид уч дапІнайиганси дийигъуйи. «ЧІалкьан кІурадарш, рази ву» – дада, гьамци кІури шад гъаши.
Вайгьарай, варидарин юкІв алабхьру Бикайиин, вуйиштІан Рамазнанра алди гъабхьнуки! ГьапІру-хъа харжи ляхин дар, уччву риш варидариз ккун шули аьдат ву, хъа вари сабдин гъвалатІ шулайи, сарира шуран ният фициб вуш, аьгъю апІдайи.
…
Жибдиъ кьюдварж манат пулра ивну, укІу жинснан шарврин чиркар чиб-чпикан крахури, фурсарикан пидархьа, гвачІнин ухди Рамазан меркездиз гъушу. Думу гизаф шаддира айи, фицики, дадайиз чан кІваъ ади гизаф вахтари жиниди уьрхюри, ккун духьнайир риш фуж вуш, сарун аьгъю дубхьнайи. Дугъан дяхин гьамдиинди ккудубкІнийи, гьамус нубат абйир-бабарин вуйи.
…
Сяаьт миржибдиз дарсариз гъягъюз гьязур шулайи Девлетдиндик, шубарихъди панзаригъ гъяйи хпир дуфну ктукьуз хъюгъю. Султанатдин гьар жюрейиинди гьюдюхюрайи машнак гагь-гагьнак инчІ кубчІврайи.
-Аьхирки, аьхюжви, ихь Рамазнахьан, чаз швушвди фуж чапруш, итІихунза. Гьамус аьгъдарзуз, уву фу кІуруш?
Гъи кивру дарсар текрар апІури устлихъ деънайи Девлетдин сифте, тІаъну урчІар учІву хпирихьинди гъилигу, хъа тІагърушнар адаури, багахьна дуфну: «Фици кІурийва, йиз шив?» – кьастІанси гьерхри, думу гьачІаркку хилари хабахъна за дапІну, гьаци жилииндира диту.
-Сикинди гъуз, Гъи увуз жигьил хьуз ккунду кІури, шлуб дар. Швушв хуз бай хъуркьнавухъ. Дугъаз риш ккагну айиз.
-Фуж вуяв, шив? Рябаткьан хъайир вунив?
-Думу увузра аьгъявуз – цци мектеб ккудубкІурайир.
-Неркизат?
-Гьадаъ тина, чан дадаси ярхи маш гъяйир! Думу рякъюз асулкьан алдру мутму узуз ккуни жинс дариз. Чаз фу гъапишра, аьгъя-аьгъдарди гъатлан апІрур ву. Узу гьадму эзмишлу изитІар жандиан адаъру тюфалама ча дупну дюн’яйилан гъярин?!
Хпирин чІуру ниятнахъ хъпехъуб-хъпебехъуб апІурайи Девлетдин, хъана устлихъ китабариз лигури деъру. Саб вижнара ктрурси, хпирин «характеристика» хътІабццган, дугъу ушвниан адапІу:
-Ширинат?
-Гьадаъ, гьадаъ, гъариби нукьтІа! Чакан гаф гъабшиш, шлихьан вушра силис гъадабгъури, инсанар бегьем биябур апІрур! Узу дугъан ужагъдихъинди гъягъяйиз…
-Шамсият?
-Ву-у-у! Гьадмусана мийи дубхну йиз хулаъ убччвуз, кІутІ кайи къукъу пеъ…
-Татьяна?
-Узу дюн’яйиин алмиди…
-Пенжер?
-…!
-Испаният?
-…
-Хъа уву фуж вува, варидарик тягьнийир кирчуз?! Гъачагъ Къубучрин швушв!
-Къурбанели чан йишахь гьялди гъит, узу Гъурбнан риш кІураза. Беле кІваз манир, ухьуз гъилигу абйир-бабарин камаллу риш ву!
-Хъа я тягьниярин начальник, жараб дарш, дугъкан дарагънайи, жямяаьтдигъ гъяйи тІуртІрар чІяаьн дарнуз?
-Гьамус шли фу кІураш, гьаддиин элеъну гъузхьа? Дици вуш ухьуз хул’ан удучІвуз рубкьдар…
-Ибшри. Думу гьаз кІваин апІурава?
-Магьа уву думутІан артухъур улуп…
-КІваъ дишла гьадму гъивнийиз, йицІубпи класс ккудубкІнайир гъапибси.
-Рябкъюрайвуз, жилир, яв кІвакра Нарусат карснийив. Саб фила вуш ЦІудихъ бай гъахьну кІури, гьамус дугъан кІулиъ фужкІа амдар. Яв хиялтІан дугъак тахсир ка кІуруш, гъалатІ шулава, аьхюжви. Дурарик кялхъри шлу Гидайинна Дадурин футнийирихъ хъпехъуз хай шулин? Уву зигьимлу кас, арда яв шураз сар шли-вуш ярквраз гъач гъапну кІури гъягъюрин?
-Узуз аьгъдрур дарда. Шлин марццишин апІурава? Мегьел саб дарскьан гъубшундариз, чан ккунириз кагъзар дикІурайи дугъаз замечание дарапІри. Арда жарар ккунирикан йиз бализ швушв шулин? Шли фици гьава хътабгъураш, узхьан гьерх, тягьнийирин директор!
-Ча дупну гъахиган, ихь гъизилсир балин улихь дугъаз думу кІваълан гьархди…
-Ав гьархди, гьархди, увуз гьархуннуз?
-Ав уву узуз кІваълан гьархуз гъузара… Фикир апІин, фикир. Мич макадабтІан. Риш ихь балин ккайир ву. КІуразавуз, сацІибкьан яв баяр-шубарин гъюрайи гележегдикан, улихь улукьу гьядисйирикан фикир апІин. Ихь ад халкьдин арайиъ фукьан кьяляхъ гъивнуш аьгъяйвуз? Ад Аллагьдин ибшри, институтдик кучІвну ихь бали сацІибкьан за гъапІунхьу. Ухьхьан ихь бализ даккнир хуз шулин?
-Гьа гъабхьи, йиз дарсаризкьан лигуз гъит! Гьелебелесан пажар дубхьна! Саб ужу шлуб шул. Жаргъ ушв гьибтруб гьязур апІин…
…
Хябяхъган шубарра маскуриан дуфну, хизан сабишв’инна сатІи гъабхьиган, дадайи, хъана бализ швушвкан ккитІибсуру.
-ГьапІхьа, аьхюжви? Фуж ча пухьа?
-Фуж ча кІуруш, пуза, дая?
-Йип…
-Чан дустран чи! – КІваъ дамагъ ади гъапи Шамайи.
-Фуж? Дугъан дуст фуж ву? – Султанат эзмиш гъаши. – Йигьаг убхьураш картфар кахь, Шанай!
-Аьжаб вува, дая, гьякьикьат дярябкърайи! Увуз гьамус ихь Рамазнан дуст фуж вуш аьгъдарвуз, дарин?
-Йиз балихъ дицир бабушви дуст даришри, я духьнура ккундарзуз, гъюляригъ гъябхъну, фукІара апІуз даршулайир армияйиз гъубхну. Йиз бай чІур апІурайир гьадму вакьвакь гъахьнийи гьа! Магьа гьамус дидхъан хътакган йиб балин ляхнар вари ужуйи гьярайиз, ту-ту-ту…
-Гьацдар усал гафаркьан мапІан! Жвуван шубарин улихь жарарин бай асккан дарапІур. Ухьу бализ швушв агбакан кІурахьа, хъа уву, мушвахь хьадру Сеидуллагьдикди элегнава! – Жилири кьянивал арайиан идипу.
-Учвуз ккуниб апІинай, – гъапи рангар ккадатІу хпири. – Рамазну Нарусатдилан гъайри фужкІара апІдарза кІур…
-Уву фу кІурайир вува, я дая?! Арда гьадму баятІи ихь бализ хуз шулин? Дугъу ихь гъула баяр фужкІара гьясби ккаъдар – импуртнияртІан, хъа увуз гьадму ча дупну хуз ккундавуз! – Иц кабхъу Шамай, дукІ гъядядябхьруси дючІюбгъну маш, удучІву.
Султанат сабушвхъан, имбу хизан саб жвурнухъан духьну, бязи вахтари заанишвариз удучІвру гьюжатар урхьбалан кьяляхъ, сарин кьувват артухъ дубхьну, аьхирки хамис йигъан Нарусат ча пуз гъягъюз йикьрар гъаши. Дугъри гъапиш, сар дайи, дугъхьан фукІара апІуз хьибдайи, эгер кьяляхъ Рамазнан рюгь хътайиш. Дарди хьуз ккудубкІру гаф балихъ хъайиб вуйи.
…
Кючйиригъ адмийир гъимдруган, улихьди Девлетдин, кьяляхъди хпир, газетдикан дапІнайи аьхю багъламара хъади, Гъурбнан хулаз рякъюн гъаши. Дугъан хулаз Мазнан гьяятдихьантина, раццарихъанзина заан гъюляригъинди душну ккундийи.
Мислиматкьарин икрихьантина гьудучІвурайиган, Султанатдиз Сеидуллагьди ктапІу кьял хъабхъру скамейкайиин дивнайи ичІи бедре гъябкъю. Хъа фу ккундувуз йипа Султанатдиз мурарин раккарихьинди улар апІуз… «Харабайиъ саб дарш саб гъядядябхъди гъубзурдарда: кьасухъди, ляхин ягъурлуб дарибшриячв кІури дивнайиб ву му бедре!» – фикри Султанатдин юкІв мичІал гъапІнийи. Саки дагъу бедрейикан, гьацира хъял кайи жилириз гъапундайи.
Вазлин чарх тепейихъан хътІибгъуз ккунди, дурар рякъюъ амиди гьудудубчІварза кІуруси, афалугъди, нурар завуъ имбу дифарин кьюкьяриккна деетури, ккепІнайи.
Жилирна хпир ичІи дубхьнайи гимихъинди гъюради, Эсмру чпин улдаригъянсина, кІанакк фужкІа ккаш-ккадарщ дилигди, леген гатІабхьуру.
(-…?
-Арда легниъ фу айи кІури суал тувурин? Хъа фу шул…!)
Жилик кубкьу дуркьибсиб ва кьилзибсиб кьяшишан, йибчну, хъадахънайи Султанатдик кибчру.
-Агь ппайкІи Эсмер, адмийир кка-ккадар дарпиди, заансина вярш дапІну, леген гатІабхьурада! Уч’ин улубзнийиш гьапІрийкІан гьагъгъу?! – Легнин кьяляхъди дишла улдар хъирхьу Эсмрез аскканзина чахьинди Девлетдинди гатІахьу гафар гъеерхьундайи.
Хъа Султанатдиз Эсмрекан хъа зарбди хъял гъюру.
-Мийимидри гьагъмусана имийи, уз’ин нежес алабтІуз! Хъа алабтІу гьисаб дарин, гьамус пІялтІ апІну кІул’инди даш ктарин дарш?! – Чаз удубчІвнайи хъял гужназ дебккну давам гъапІу хпири. – Ихь рякъ ягъурлуб шлуганси рябкъюрадарзуз, аьхюжви…
-Фици?
-Тинди Мистучри ичІи бедре йиз улихь гьубччв, минди Эсмрю кІул’ин чвкъюр алабтІ…
-Гьамус гьацІ кьялаз гъафидар кьяляхъ хътакидархьа, шив. Узу хъаш, ляхнар ужу хьиди. Гъурбназ чара хьибдар тутрувуз… Узусиб гьялнаъ думура а…

***

-Саламалейкум учвуз! – дупну, дурар Гъурбнан хулазди учІву.
Му арайиъ Султанатди гьяракатниинди, хулаъ айидариз аьгъю даршлуганси, гьязур дапІнади ккуни руб, кІваълан гьархну, мухрин хявйирикан кадабгъну, хулан айитІинди урчІарин дарчариин дипу.
Дуркьарихъ Нарусатна бицІи чи деънайи.
Гъурбну, ккипну гъюнарикк ацІу гута, хъипну кьамкь кьамкьлихъ, «Октябрин акв» урхури дахънайи.
Селиматди кІуруш, пичран кІулихъ дийигъну, ккарабгъу кІан ккайи гъазник, уьл дипІну гьадагъу рюкьяч-кьул жикІурайи.
-Валяйкум салам, гъачай, багьа хялар! – пну Гъурбан алишвлан гъедергу. – Жаргъ Селимат гъюдли гутйир акъин…
Нарусатдин улар цІигъ дапІну тІау урчІарихьинди гъахьнийи. (Аьжаб кІурава, икибаштІан, шлин вушра, саб хабар-ятар адарди арццу урчІарихьинди улар дарди сарун наанди хьиди? Дарш Нарусатдикра кюрхюз ккунди айвуз!).
Дурар гьаз дуфнайидар вуш, шуран кІваъ дишлади гъибиснийи. (Ва-а-а вуйин?! Гьамцдар ляхнар жиниди уьрхюз шлудар вуш, магьа – иб.)
Нарусатдиз, урчІарин дарчариин Султанатди руб дипри дябкънайи. (Дархьуз шуран улар наанди лигури шулу кІурачва, чпира гьацдар аьдтари урухьнайидар!) Хялар хулаъ деубси, гьеле уву фици дипруш дип кІуру саягъниинди хъял кадиси рубдиин иливну лик, сацІиб илзигуриси дитІибшну, ар ма увуз кІуруганси Нарусат хул’ан удучІвну гъягъюру. Гьаму арайиъ Султанатдинра улар руб гъадабгъуруш-гъадабгъдарш, Нарусатдиин алийи.
Риш, хъиирхьну раккнар тинди учІвиган, Султанат мюгьталди, чан рубдихьинди лигуру. Шуру ис алахъну гъадабгъундаршра, фу лигурва – руб дипушв’ин илмидар. Чан уларихъ хътругърайири жара хиял гъапІу: «Мумкин ву, узуз рякъяйиз касдин шуру ис алахъну гъадабгънура хьуз… Хъа гьаз гъададабгъурхъа, учв беле институтдик кайи бализ ча кІури дуфнайиган… Гьелебеле шлиз мициб бахт зав’ан абхърухъа… » ЙибтІнайи суфат Султанатдин ригъ али машназ илтІибкІу.
…
-Гьагу, Селимат, учуз саб убхърубдиз лиг. Тек-биртІан гъюру хялижв дар. – Хуш-бешдиман алдабхъган, Гъурбан, жаритІ апІуз картфар алдаъбахъ хъюгъю. – Сифте, Девлетдин, фунариз гиран камиди, ухьхьан гафар апІуз хьибдар. Гьаци вуйиган ихь кьасабрарин аьдатариинди картшар бугъмиш апІидихьа.
…
Улдарихъ дубснайи кулекдиан саб карк гъяфатар адагъну, Султанатди, дуркьарихъ деънайи шурахьна тувну, гъапи:
-Ма, жжан, бажжирисра къаях!
Саният айвандихъинди удучІву. Аскан мурхьлиланзина кебхнайи гюзгдик йивурайи вазлин акв, хизандин хул’ан удучІвурайирин машнягъ гъябхьнийи. Саният, чан чи айвандикк дидрихъди, Сеферин, аьхюну гъардшин хулаъ учІвру.
Краватдиин маш заваризди, накь дуфнайи кагъаз урхури, Нарусат дахънайи.
Раккнарин дих гъабхьиган, думу кагъаз гьитІибкІну, тяди гъудужву.
Думу чан хъана, хабарсузди учІву чуччуз хъажагъну, чаз туву гъяфатарра кьяляхъ хъутІуккну, чира утІуккну, алдабхъну угьхьт, али йишв’ин дахъу.
Кьамкьлиан кьюжал дапІну лик ккучІубхган, Нарусатдин арччулну аьхю мурклиз заз кубччвиганси иццру гъапІу. ГьапІру заз вуйкІан кІури килигуриз, чав гъитІибшу Султанатдин руб аьгъю гъабхьи.
Думу калготкайик кабснади гъабхьну. «Ма гъарабх яв гъябгърушваз!» – Шуру руб улдариантина гатІабхьу.
Гутайикк гьитІибкІу урхуб давам гъапІу: «…Бика, гъягъюрайи йигъар фици гъяраш гьигърукьан дарзуз, увкан вуйи фикрарихьан. Учу айи Куйбышевдиъ гьадмукьан уткан шубар аки, амма увусир гъядар. Уву жара хиялра мапІан… фужкІара адарзуз – сар увутІан, Бика! Гьамус шубубпи курс ккудубкІураза. Кьюбсан гъузрайиз. Ухьу миржидваржтІан артухъ йигъар улдучІвайиз фици гъузур? Уву, ккудудубкІди швуваз гъюрдарза кІурава. Лиг, я кюкю, фукьан вахт имиш. Узу ккудубкІайиз, ихь ЦІудихъ хулаъ гъуздива. Дадакьар гьадмукьан ужудар вуйички, каркаъ итну уьрхюруву. Уву ча пуз гъарахай кІури гъулаз кагъазра дибикІназа. Ча кІури гъафиган, узуси, кьяляхъ хътІурккуз мигъитан. Я гъизилгюл кюкю, сарун гьамдиинди ккудубкІураза. Шубуб мак увуз! Яв ккуни Сулейман! Кагъаз тяди-тяди бикІ, я уву дитІирхну гъач!»
Нарусатдин гъян, зина идипуз даршули бегьем убхьурайи. Дугъан гьиссар кьянццяригъ дючІюргънайиси айи.
Фу апІурушра аьжуз духьну, аргъарди гъадагънайи риш, хулазди учІву дадайик: «Узу дугъан бализ гъягъюдарза, дая! Думу ккундарзуз! Ймз ккунир айиз!» – ишури кархьу.
-Минди хъебехъ, жан риш: яв аьхю гъардаш, багърум кас, багьа вуйвуз, даршсана гьадму ЦІудихъ бай?
-Думу фу кІуру гаф вуяв? – гъардашна ккунир чиб-чпихь ттеври шлуб дарки!
-Алабхъишвахь, ттевну тиндира дапІну ккунду. Саб гафниинди учу гьамцдар йикьрар гъийитІунча: ихь Сефериз Султанатдин риш, хъа уву – дугъан бализ!
-Я дая, учву фйир апІурачва?! Варидари имбубсана ул ктипуз гьаз гъитрачва? Йиз гъардшиз сарун жара швушв дихъдар кІурайчва? Ясана думу узуз багьа вуйиб аьгъяди, ичв кьастар кІулиз адагъбахъди узу аьжуз апІуз гъитрайидар вуйчва?!
-ФукІара кьастар ич адарич, ча ихь бализ сарун фуж гъиди, увуз аьгъявуз швнур гъахнухьа… гьич дюзди алабхъурадарихь балин… ФукІа даршул, жан риш! Жвуван хайирназ шулайи ляхнар улиъ духьну ккун. Сарун кІваълан гьарх думу Сулай! Мишан… Фу гьаррайив, бицІирси ипну гьаррай!.. Гъи гъахурадарва гьа! Учу кІурубси дарапІиш, яв гъардшин уьмур кур апІурава… Гьа-а, гъит яв игьйир…
Хабхъан, Нарусат ишури хъана ктаватдиинди гатІархьу.
-Ккебяхъ, ккебяхъ, хулаъ хялар а, гъеебхьиш биябур шул!
…
Хъа хизандин хулаъ мясляаьтар давам шулайи.
-Ар дици вуш, жан Селимат, узу йиз бай гъафиган, шурахьна гьаъдиза, чпин арайиъ фициб мясляаьт шулуш лигархьа.
-Гьаъ, жан чи, гъюри сарун! Раккар гьарган ачухъ вуйиз. – Селиматди, «гьадму узуз кьутІкьал гъабхьи СулайизтІан, хъана гьамрариз ужу ву» кІуру фикир ади чан шадвал жин апІурадайи.
Икриъ, ярхлаан дуфну гьаърайи хяларинси хилар дидисну, гьар чпинишварихьинди жара гъаши.
Му ражнура вазли Султанатдихъди чан тамашйир апІурайи: дифракк ккубчІври-ккудубчІвури, йишв’ин аквшин-мучІшин алапІури.
-Гьаму Эсмрен улдариккинди гъюбси вазра гьитІибкІура, улубзруб дярябкъруси…Мистучрин бедерера… Ичв жан адабгъриячв, йиз ляхнар сарун, тю-тю-тю, дюз гъахьниз…

***

…
Чпин мирасарра хъади, элгьет йигъан хпирна жилир, пул дипузра кади, бахш дапІнайи Шамайиканра пуз, хъана Девлетдинкьар Гъурбанкьарихьна гъафнийи.

***

Сарун ми-мидар гъавумар, гьадрарихьан гъафи йигъан, йишв гъабшиган, чан шадвалиан дих дапІну, Шамайиз дадайи цІийи чІал гъапІу.
-Ихь Рамазназ швушвра ча гъапунча, жан риш. Кьюбпи севде вуди, ришра тувунча.
-Фуж риш?
-Увуз зарафат вуйи ляхин дар гьа, бализ кІул агуб, кІуларикк кІул тувуб…
-Уву кІурайибдин гъавриъ ахърадарза, ихь чІалниинди йипеле?
-Бика – Рамазназ, Шамай – Сефериз, гьаз гъавриъ ахъдарва-хъа?
-Уву душну гъюляригъна узу малси масу тувуз, сабан йиз разивал вуш-дарш гьаз аьгъю гъапІундарва?.. Йиз чвуччвуз гьадму дарш адарди дариз! Вари маскуриъ айидар аьлхъюрайи гьа…Аькъюдарзайзу дугъас!
-Хъа шлис аькъюс ккава, гьюл’ин али гими, хярариъ кюкйириин либцурайи парпар…
-Увуз ккундарш, ча макІан гьадму баятІи! … Фукьан ккуншра ужур риш ву, гьадму Сеидуллагьдин чи. Гьадму ча гьаз кІурадарчва? … Фу гъапІишра гъядапІуз ичв КъуштІулар дар гьа! Мурариз Ляхлаар кІур! Ич маш уьру дарди гъитуз ккайидар дарчва дарш!? Гьаму ичв улихьдирин аьвам тІулар фила дирчуз ккачва!?.. – Шамай чан жандикан гьапІрушра аьжуз духьнайи. Кайи хъюлахьна чІижра кубчІвну, дерккуз даршулайир, суза зигури, хул’ан удучІвну гъушу.

***

Чан гъардшиз швушв ча дупну сумчир ккебгъайизкьан, Шамай кІарублиан удучІвундайи.
Суза зигай швуваз гъахурайи шубар: Шамайна Бика!
Шадвал хъапІай швушв хурайи баяр: Сеферна Рамазан!
Фу шул, фи хьибдикІан му дюн’яйиин?!
Фу рябкъидикІан шубубпи наслиз?!
Сулай, нашдива?
Яв дих-дикІ амдарда, Сеид? Дарш гъюнаригъ кІул гъюбччвнана?
Адмийиригъна гъядябгъюз инсандигъ маш гъяди ккунду!
Машнаъ перде ади ккунду… мелз дярябгъюз!
Рябгъру мелз дурубкьуз… ибар итІишвнади ккунду!
Ясана тІубак йиччв кади ккунду… гъурубкьу мелзнан кІакІналан аьлжяхюз!



12. Сумчир


Му фаслин варитІан асас лишан гьадму вуки, уьлкейиъ цІийи хизанар арайиз хуб. Шубар чпиз ккунидариз гъягъюри, баяри чпиз ккунидар хури – сумчрар уйнамиш апІури гъябгъру чвли варидарин юкІвариъ аку умуд, бахтнан нур… – ва-валлагьи дар! ГьакІай гафар! Вуш, магьа учвузра рябкъюрачвуз, Бикайизна Шамайизна, Селиматди кІуруганси, Сулайиз дици дарки… Ари гьаци шулу: ухьура давди гьаз улхухьа?!
Гъулаъ сумчир даршули гизаф вахт вуйи… – му жара башкъа. Гьавайиан апІру гафарин терефкар дарза, ихь жилиинна ктучІвидихьа!
…
Жямяаьтдин арайиъ чаз муганайиз айибсиб ад гъазанмиш апІбахъдиси хъайи-хътру сар балин хайир-шейир вуди хьпаз лигну, Девлетдинди гъуландарилан савайи, жара йишварианра, вари кьюдваржкьан хялариз сумчир гъапнийи. Дугъаз хялар уьрхбахьан я гучІурира дайи, гьаз гъапиш дурарин тухмари – Мердешйири, гъулан юкьубпи пайкьан дибиснайи.
…
Кьавларин мас адайи, дурар йирхьур кас вуйи. Улихь вахтариси дарди, дугъу зурна далдабу йиврударилан гъайри Огнийиан каманча, кларнет, электрогитара, электроорган ва синтизатордиин уйнамиш апІру, ад а кІурударстар кьавлар духнайи.
Машиндиан адагъру алатариз  рякълан лигурайи гъулан яшлу касар русвагь духьнайи, дишагьлийири, Девлетдиндин урчІарихъ шлуб фу гьядиса вуйкІан кІури, чпин кьамкьар урччвурайи.
Циркнаъси шубуб тереф деъну лигуз шлу йишвар: зиъхъанди яркьу рякъ, имбу патариан тазади дивнайи, сабан тагъ йибтІну адру ахъарна чвуккар хъайи дурарин икир, кьастІанси сумчрариз ккабалгнайибсиб йишв вуйи.
…
Жямяаьтдин тІалабариинди мяракайин чавушра Гюлмурад гъаши – гъулан «гъизил фонднан» хазнайиан сар, амсигъан заварилан дифар алдаърур, аьхъюган манишин тІапІрур, гъюрд’ин магьутдин кІул улубсрур, бизарвал бирганди чІубхрур, элдиз ккундуш, эвелцен даршра, машквар ачмиш апІрур, гьякь рякъюн кьялаъ кІурур, нач фу вуш аьгъдрур, кьадарнан уьлчмейин кьадри кайир…

***

Чавшин амриинди кьавлари нузук сесериинди сабпи мукьам ккебгъубси чавуш мяракайилан илдицну, саб-кьюбан кьялаъ маргъарра йивну дидлан илдицури ялхъванра дапІну, яни жинар-шейтІнар мяракайиан утІуккну Девлетдин ялхъвниз адаънийи. Аьдат гьациб вуйи.
Зарар гъяйи гириб-жюржюр алабхьнайи, удучІвуз начдиси даккни тІулар апІурайи Султанат, Гюлмурадли жаргъну дуфну дибисну хилхъан, хъчІюхюри духну, жилирихьинди гатІахьу – вари гъяаьлхъю.
Гъулан маскурин искалатчи Аьбдурашидлин гъултгъиккан, варис-мирасдилан алдабхъиб, сабпи уьру дуркьишин али кІаж Султанатдин гъурдазди гъубшу. Хъасин сабсана чавши кьавларин улихь чемодандизди, «Аш-шабаш!» ачухъди, хъа бицІидиси: «беркет кайиб ибшри, ура!...» – пну ипу.
АйтІан гъултгъихъан паспортдин дилжариз ухшар мажникккан Девлетдинди шубуб йицІбариндар сабдихъди-саб чавшихьна туву.
-Ай сагъул Девлет хъайир!.. Арцвай!.. Яргу гьа, яргу!.. Аьс-с-с-с… Ма бай, Гюли, кьавларихьинди дип! – Гьарйир апІурайири сабансана чахьинди гъач гъапи ва, – … ма, му йицІуб Султанатдин сппаригъ гъив!..
Гъвалахъ хъайидари «Аьс-с-вай, кьацІюгъ, ушвнигъ гъив», кІурайи чавшиз, хъа думу, гьаришвригъян дазаргнайи пулар шабаш апІуз хъуркьрадайи.
Султанатдин гъурдар пуларихьди ацІу, рихшанд апІурайиганси кьюб йицІбар сппаригъра гъяйи.
Ккебгънайи теркеме чан заан тегьернаъ имиди, Султанатди ялхъван дебкку ва учв удучІвшвахьинди илдицубси теленгюси душну чавуш, гъадабгъну чемодан:
-Наана гьитІикІну гъахурава, гьаминди ирч… – кІури дугъан улихьинди гьадаку. Вари гъяаьлхъю.
…
Жвуми йигъан лисхъан ккебгънайи сумчир, дережа-дережади улихь гъябгъюрайи – гъуйир, рякъяр, икрар, деккучІимрин вари рангарин палтар али халкьди алабцІнайи.
Ялхъвнар апІрударихьанра чавшиз мумкинвал адайи.
Сар багьаллу хялижв дуфну, хъивнайи нубат чавши гъючІюбгъган, иллагьки жигьилари гьарйир-чІигъар апІуйи: «Шулугъар апІурава… Йиз нубату…»
Халкьдин аьшкь хябяхъдин чІивазкьан алдадабгъур кІуруганси гъизгъин дубхьнайи.
-Кьюб сяаьтдилан хъана уч хьидихьа, ихь шадлугъ давам апІуз жям’аьтар… – гъулар-хулариъ арабгъру дизниинди микрафондихъан кІурайи Гюлмурадли, – хъа сабан, сумчриз дуфнайи хялар, хяли-хпар, хяли-якъар, хяли-гьавкъар аш, ккун апІураза, учвухь хьайи гъагъар ич хулазди дирчну, Девлетдиндин хулазди уьл’ина гъюб! – Му зарафатниин халкь аьлхъюрайи.
Тазади дуфнайи, чавшихъди таниш дару хялариз зарафат гъяйи теклиф аьжайибди гьугъубжвурайи. Хъасин гафарин гъавриъ ахъиган, дурар, хъа аьхюди гъяаьлхъю.

***

Хябяхъдихъан сяаьт ургуб шулади, кьавлар сягьнайиинна улдучІву. Ккебгъу мукьмин сесну халкьар мяракайиз адау.
КІан ккадру завариансина гъюру хядарин вацІрацІарихъ аьхълушнан сихир хъайи. ПчІуди палтар алахьнайи набаллугъарин жандкар мичІли гьавайи чан гъужагъдиъ аърайи, ва гьаддиз ялхъвнариз лигурайидар чиб-чпик карсну, халачйирна гьалвар иличнайи хамхрариин утІукьну деуз мажбур шуйи.
Сумчрин гьарай-гъугъ рябкърударин хиял шуйики, саб пІипІнаъ – балин, тмунушваъ шуран сумчрар ккергъну Табасаран дерейин бицІи меркез улдубгура.
Кьавлар гъурцган, чавши жямяаьтдик кайи наз ккедябхъюз гъитдайи.
Магьа кьавлари, цІиб рягьятвал гъадабгъуз, мукьам дебкку.
-Саб ихтилат апІин Гюлмурад, саб ихтилат! – Жиларин терефнаан гъюрайи му тІалабар.
-Фу ихтилат апІузачвуз? –гьерхри чавши микрофон ушвнихъна гъадабгъну, галифе шалвриан шигьи адабгъну забгуру. – Ам-ман, жжан ччви, изукан ккивихъай! Магьа гъизил пулра дипраза кьавлариз, узкан учву ккебехъузди, – чемодандин гъапагъ за дапІну, душваъ идрипди, фокусникдиси, дибисну тІубарин кьялягъ, арццну гъурдар, хилар заргуру. – Хъугъдарш лигай, гьякьниинди гьяйиф дарди кьавлариз дипунза, – гъапи дугъу, хъасин устлиинна микрафондихъна мучІмучІ рубкьруси ис алахъну давам гъапІу: – ГьяйифийкІана йиз гъизил, гьамрари хал ккадабхъдайиз, эллер! Мурар фу бал’ару, аьгъдру ихтилат апІин кІури, вуш-дарш илигъну!
-Хал ккадабхъуз, думгьа сумчрин хялари ичв хулаъ чІвеэрди дахьнайи девлетар гьапІрудар ву?! – Варидарин дихар ккуржри гьарай гъапІу сари.
-Вуйин Аллагьисан? Девлетдиндихьна узу биябур мапІанай гьа!
Мяракайин гьар жвурнаан: «Къизичрикан апІин!» – кІуру тІалабари Гюлмурадлиз фуну ихтилат ккебгъну ккундуш, кюмек апІурайи.
Артистси, му тІалабнахъра чавуш хътІерццу:
-Къизейбатрикан? Явашди гъузай! Узу духьнайин ич эмейин шуркан тІуртІрар апІуз.
ШвитІар, гьарйири наразивал улупу.
-Ккебехъай, ккебехъай, узу чІивидимиди мюхъютІюкьянай! Учву кІурубси ибшри. Ичв кьувват гъалиб гъабхьну, дици вуш, сабан ихтилат сумчрин эйсийикан – гьаму варибдин тахсиркрикан ккебгъдихьа.
Халкь саб инкъикьан ададабхъри, ккебехъу. Гафар апІуз ккубгърухъанмина, зат дидрибккди мугъамет йивурайи электрогитарайинна каманчийин ширинваларра хъдатІу, хиял апІин, гьамус мушв’ин аьламатар улупиди.
-Агьа! Хьну-хьундар дягь заманайиъ бачкІар, накь-швургъандиз Гъурбнанна Девлетдиндин кІул’ин илимбудар, – кІури ихтилат ккебгъу Гюлмурад, саб хил гъагъракк ккивнайиганси кьял’ин илипну, тмунубсана микрафон хьади ушвнихъ хъивну, кьавларин улхьан мина-тина лицуз хъюгъру.
Кьабивалин лишнар йивури, чІурхуз хъюгънайи, чІилли йиккун машну апІурайи гафарихъди, зи-ис, мина-тина шулайи жикъи сумплари, хъчІухури уйинар апІурайи укІшин али кІвантІари думу имбубтІан заан апІурайи. Дгъан кІул’ин али цІигьран гъидкьикан дибирхнайи пІапІхира эйсийихъди сирнав апІурайи.
-Селиматди, чпин багахьлуйирихьна Халагъна гъягъруган, тукандиз уччву мутмйир дуфна кІури, чаз уьлдешди Султанатра хъчІюхюри гъуху. Дилин кьяляхъ хътакруган, фуж абурлу касди алаънуш аьгъдар, дурари, чпин жиларин бачкІар кирчуз, рангарра гъахи. Дурариз гьюкуматдин рангар гьелебела кьабул шулдайи. Гьамусяаьтна гъилигишра Султанатдин къириб-жюржюрин булушка чав кипнайиб ву.
Жикъи гафниинди, дишагьлийири чпин жилариз аьгъдарди дурарин бачкІар кирчну, дерццну, илибшу рангниин гьяйранвал апІури, дурар ккумарик керху. Хпирин кьадри кайи жилириз – му пешкеш ву гьа!
Сабражари Хивна душну кьяляхъ гъюрайи Девлетдиндиинна Гъурбниин мархь улубхьуру. Ар гьадмуган узура дурарихъди хъаза.
Хиванзина эргну яягъди, дидихьнасан мархьликкди гъюб фу вуш, учвузра аьгъячвуз! Гюни-раццарихъанзина (ГъуштІларин гъулахъ хъайи пирар, гьамус дурар гъулаъ а, фицики дурариланзина гъул Мукъу ниризкьан дубшна.) гъюрайиган, фу лигурва, Девлетдиндинна Гъурбнан бачкІар цІару хьуз хъюгъра. Дурариккан ранг кайи кьалу шид, ихь игитарин хяртІариккансина гъябгъюз хъюбгъю. Чпизра аьгъдарди, дурари гагь-гагьнак кьялаз каркар йивуйи, гьаз гъапиш гъяцІли кьялакк ккубзру кьялчІву шту, гьацира амкІ кайи йирфар учІвру апІуйи. ЧІурар кайидарси айи дурар учвуз гъяркънийиш, аяллагь, узу аьлхъюри фунхъан хъчІихнийза, дурар – угурайи йирфарихъан, цархури!
Чавшин гафариин мярака саб хилди гъяаьлхънийи.
-Хъа, хъа, Гюли?! Йипайву? Гья-гья-гья! – аьлхъюб дебккуз даршулайидари чІигъар апІуру.
-Хъа? Хъаш апІин! Дурарин бачкІар палтарихьан жара апІуз даршули гъахьнийи. Гъулаз хъуркьган, хъялна учІврушинна бизарвал гъибикьнайидар чпин хпариина егин шулу. Хъа йигъан гьадму бачкІар Селиматдинна Султанатди эрццуз чІатинди улдарин дарчарик керхнайи, жилар хъана Хивна гъягъяйиз улукІуз ккилигури… Явай мукьам кьавлар!
Халкьдин аьлхъюб ккергъу мукьмари лал гъапІу.
Хъана мяракайиъ варитІан уччву ялхъван шлин вуш, аьгъю апІурайиганси дамагълувал абхъу.
…
Аьрзайиинди тІалаб дапІнайиганси, сумчир айи ноябрин машквар йигъар, вардин кефйир запІрудар гъахьнийи.

***

Муганазаьхю машкврариз Хиванзина гъулаз гъюру Сулейман му ражну, шликан фу гъеебхьнуш, Хючнаанзина Ляхлазди гъафи.
Деллу духьнайиганси эргнайир раццариккинди ккудучІвган, думу сумчриз гъюрайи гъварчаригъ гъяхъю. Сулейман душвгъян гъюдучІвну, фу гьял-гьисаб вуш абгбалан кьяляхъ, дуфну, гимихъ фужкІара алдру хамхрариин ибхну кІул, дипломат гъвалахъ дипну, бегьлийирра кьамкьариин илирчну, дурариин хлурччар дивну, кІул хиларигъ гъипну, фикрари гъадагъну деъру.
Наънан вуш гимихъинди цІиб кубзнайи Къазина Тагьир алдахъу. Дурар хабарсузди, аман амдарди, гьиллакарди кІул за дапІну Сулеймандин гъвалахъ деу. Гьаци ухшар бадали гъилигу Сулеймандин уларикк чаз таниш балин шикил ккабхъу. Кіул хъцІабкубси, Тагьиризра му жигьил аьгъю гъаши.
-… Мушвахь пашманди гьаз деънава, Сулейман? Гъач учухьна гъягъюхьа… – Тагьириз думу чпин хулаз гъахуз ккун гъабши.
-Ваъ, сагъул, дуст! Йиз гьяларикан хабар адарвуз… Гъит узу сарна сарди!
-Узхьан уву дици гъитуз хьибдарзухьан. Гъач, хулаз гъягъидихьа, хъа саб дюз шлуб апІур…
Къаздизра, хурайи швушв ЦІудихъ бализ ккундайи риш ву кІури, деебхьнайи. Хъа думу жигьил фуж вуш аьгъдарди шаклу гъаши дугъу гьерху:
-ЦІудхъарин Сулейман кІурур уву вуйва дарш?
Суалниин мюгьтал гъахьи Сулейман Къаздин машназ аьжайибди гъилигу.
Дурарин гъябхъюр кІури гъалаб гъахьи Тагьири гъапи:
-Му, уч’ин али хялижв – Ккуми бай ву, Рамазнан чуччун жилирин чве Къази.
-Ляхлаз сабпи ражну дуфнайир вуна, Къази? – гьерху Сулейманди.
-Ваъ, Гьар машквар йигъан гьамшваъ шулза, хъа гьаму аьхиримжи вахтари адарза, ярхларианмина гъюз мажал бихъдар.
-Ккум’ан гьамина?
-ГьапІуз Ккум’ан гьамина? Саратовдиан!
-Урхурава сарун, гъарашугъ, гъилигу гьялариан? Ужу шул. Ужу шул. – Гъапи, кІуру-даркІрубдихъ аьжуз духьнайисиб гьялнаъ айи Сулейманди.
Саб гагьдилан думу, чак саб дердра ктру саягъ улупну, бегьлийирихъан хъичІихну, ликтІин гъаши. Хъасин:
-Гъач, гъягъидихьа, Тагьир, – дупну, машат дарапІуз, бегьлийир хьайин астар ккайи курткайин жибдиъ ивну, баярихъди гъушу.
…
Вари мяракайихьна душнайи. Хулаъ гьич фужкІара адайи.
Къази Сулеймандихъди хяларин хулаъ гъитну, Тагьир, ипІруб улихьна хури, гъяжягъюрайи.
ИпІрубдихъди кьюб птурка пивона саб арагъи духну суфрайигъ диву. Сифте Къазди «лизи балхъан» дибисну, дидин кІул аьлчІябгъю ва шубриддизра румкйириъ убзу.
Сулейманди убзуз гъидритди уйинар апІуру.
-Мушваъ тамада узу, хъа увуз аьгъявуз, Сулейман, Ляхлаарин аьдатар. Гьадришвман гьич фукІара шулайиб адар. Яв дердназ мутІан ужуб дарманра адар, дусттижви! Гьамдииндикьана юкІв аьлдябхъидива!
-Уву, Къази, саб-кьюб сяаьтназ дердер гьамдиинди алдахьара, хъа имбу сяътари, йигъари йисари гьапІдива?
-Сулейман! – кІуру Тагьири, – имбу йигъар-уьмраризра саб ужу шлу дава абгархьа. Ухьу уву дици ерцІуз гъитдархьа! Гъач, сифте ихь шубриддин гьюрматнаан, Къаздихъди таниш хьпан сагълугънаан са-саб румка ттаратидихьа. Чан гъачІур ичІри!
-Гъачай! Бул ишри дустар! Фукьан дустар вуш, гьадмукьан шадвалар! – дупну, Сулайманди румкйирин сес идипу, ул илчІибкьну абццайиз, арагъи хътІюбкью.
Гъармайикан йиккар кадагъну итІурамиди, Къази хъана убзуз хъюгъю.
-ЧІяаьну, дустар, узу гъапундайин, сабтІан убгъидарза кІури.
-Вуш гъит, Къази. Пивокьан убхъидихьа. – Тагьири тяди астакнариъ убзу.
Сулейманди думу аьхю тямягьниинди кІул’ин гъапІу.
-Ичкйиригъ мутІан марцци мутму гъядар. ЙицІуб птурка арагъитІан саб пиво заан ву! Арагъи фукьан гъубгъишра саб ву – бедендиз бизарвал, хъа пиво, кьюб бакал гъургъубси, гьюл’ин алиганси апІурву, гьаци рягьят шулу. Гьамус мяракайиз гъягъидихьа саб-кьюб ялхъанкьан апІуз… – Гъудужвну, Сулейман улихьди, баяр, гьенгнан гьевеслу мукьмар йивурайишвахьинди гъушу.
-Саб ужуб пузачвуз, – кІуру Тагьири, – Сулеймандик гьадмукьан уччву мяълийир каки, сарун гьикІара, Къази!
-Дици вуш, мяракайиъ апІуз гъитурхьа, Огнийир ккуржруси!
-Сулейманди, дийигъну, пиянвалиан вуш, даршишсан дерднаан уьргънайир, Тагьирихьинди дилигну гъапи:
-Узуз мяълийир аьгъюб наънан аьгъявуз?
-КІваълан гъушнунив дарш, увуна Назири жям’аьтар ушвар тІаъну хъпехъуз гъитру йигъар!
-Аман вуйда жигьил вахтари! Гьамус дициб кьуш кимдарш кІурза, хъудургнайирик.
-Ва-а-а, Сулейман! Гьам ражари уву удучІвну мяълийир дарапІиш, гьял гизаф пис хьивдияв. Уву кІуруганси, арагъийи саб-кьюб сяаьтназтІан дердер ктирчурдарш, мяълийири гьаргандиз ктирчидивукан!
-Тагьир, йиз кІвак аьмгълар кайиз. Мяълийириинди ктирчуз шлудар дар! Жвуван жандин гьялариз лигуза… Белки… Ляхлаари… зат мидарди узу утІурккузра…
…
Мяракайизди баяр гъюруган, иллагьки шубарин арайиъ «Сулейман дуфна» сесер гъаши.
Дуфнайи цІийи хялужвуван кефйир дюргъну гъяркъган, учІукьну деънайи халкьди чки-чкиди дугъаз рякъ ачухъ апІуйи.
Чавшиз, гьубкьушваригъян: «Гьадгъахьди мяълийир апІуз гъит!» – кІуру дихар ерхьуз хъюгъю.
Гюлмурадли, чавра гьациб тІалабназ ккилигурайиганси, Сулейман кьавларин улихьна адаъну микрафон туву.
Кьавлари мукьам дебкку ва жавабназ ккилигурайи.
ИлтІибшнайи эли, Сулеймандин, мектабдиъ айигандин варитІан юкІв али гьенг йивуз гъиту.
Кьавлари думу мукьам гьациб гьисс кади ккебгънийики, дидин тясирну аьшкьлуди хъпехъурайидарин гъян гукІни апІуйи, кІул’ин али чІарар чиргуз гъитуйи. Гьарсар, улариинди сягьнайиинна улдучІвнайи таниш мичІал хялижв итІурайиси лигури, дикъатниинди хъпехъурайи.
Ишузкьан ацІнайи Сулейманди халкьдиз деребхьруси, кьавлариз гъапи:
-Узу гафар апІруганра, йиз мукьам йивури гъузай. Сифте саб-кьюб гаф кІурза.
Яваш дубхьнайи дерднан мукьам саб тягьяр гужал гъабши.
Сулейманди ккебгъу:
-Йиз жямяаьтар! Учву багьа вузуз. Йиз гага-дадатІанра текюз вузуз. Багърумди вузуз. Багърумди вузуз вари Гъуннуар! Гьаци гьарган, жан илмидикьан гагьди, хьибдизуз. Жаваб апІинай, эй багъридар, гьаз учву узу гъургнуш! Сарун узу учвухъ хъимдар, йипай!
Мугъамати йивурайи мукьам жанлу гъабши ва Сулеймандин ибшурайи сес Табасаран дерейиъ арабгъу:

Чру укІар шули имдар,
Шид тувайзакІан кІару ругдиз?
Узуз шлу уж’вал имдар,
ГъягъюзайкІан мучІу накьвдиз. (Халкьдин)

-Сагъул, Сулейман! Баркаллагь!...
-Тму фтин гъанаъ айин, ярккуру жви!...
-Сакьюдар пІакьар куркьайиз удучІвну гъарахри чан…
-…валлагьи уччву мяъли ву…
-…хъа сарун гьапІну ккундувуз, юкІ улубкьнайи жигьили…
-…авараринсиб аьдат айиш дугъу Бика гьитІикІну гъахуйи, хъа аькьюллу байсир ву…
Ва хъана гизаф жаба гафар ерхьуйи гьар терефариан.
Саспидар дишагьлийирин уларигъна гъагъи нивгъар гъюз хъюгъю, дурарра, гъилигу гьялариан, гьациб дерднаан ургурайидар ясана гъургдар вуйшул.

Ккунидариз гъаши шубар,
ЮкІв дубхьнайиз, узкан улхай!
Даккнидариз гъаши шубар,
Узу кІурза, учву ишай! (Халкьдин)

Му гафари, дугъридан, гьациб гьялариъ ахъу дишагьлийирин юкІвариз яманди иццру гъапІу.

Чру укІ’ин чиг илмиди,
Чиг илмиди ригъ алабхъну.
Гафар апІуз юкІв хъмиди,
Йиз ккуни риш ярхла гъахьну.(Халкьдин)

КІваинна харчва Сулейман,
Халкьдин улихь йифси гъерцІу.
Гьамкьан убгуз шулин иман,
ЦІадлар адарди гъурси гъерццу.


Шуран апІузайкІан тахир?
Фици аьгь апІурва, я риш?
Бай гъахьундайкІан лайикь
Шейъси апІуз ариш-вериш?

...

Мукьам йивурамиди Сулейман мяракайиан гъудургу. Дугъан кьяляхъ Тагьирна Къази хъергу.
Гьамцибдин кьяляхъ саринра мяракайин кьялаз удучІвну ялхъван апІуз тямягь гъубзундайи. Вариадриин тІагърушнан, сумчрин къанунсузвалин рух алабхъси гъабхьи.
-Гъуландар! – ккебгъу чавши, – саризра мициб дярябкъри! Ухьуз гьамкьан мугъаз риш ккундайиб аьгъяйиш… Я абйир-бабаринра тахсир апІуз шулдар шуранна балин юкІвар дюрякъру… Гъабхьибси шулайибдиин рази хьидихьа… Гьавай, ялхъвнар апІидихьа!
Лисуз алдагъуз ацІибсана ккамийи.
Ялхъвникк кІул ккиврур адайи.
Чавши, хъана микрафондихъна дуфну гъапи:
-Ихь мяракайин гьавйир адашвидихьа… Ич эмейин риш аьгъяйчвуз?
«Эмейин риш» гъапибси мярака адабшвуз хъюбгъю.
-Ав, ав, гьагу, Гюли! – Ихтлитиз ккилигурайи жилари ял гъапІу. –Агъдарди хьуз Хючна риш дарда…
-Ар гьадмуна хъана чан тай дишагьлийир, ухди-и-и гъабхьи ляхин ву, ГьепІилна хал абсру ругдиз, гьирин ухди, ахсрар ккивайизра гъягъбанди гъаши. ГьапІну мугъу? Ругдиз гъягъюб кІваъ ади, му лавлан хьайизра, маларигъян гъюдучІвур, ахуз дахъру. Дина Магьина Лейламатра хъади гъягъбанди вуйи. Дурар, масккуриан алдагъдар, сяаьт йицІиабариъ, аман йишвра гъабхьну мучІу-мучІу никьсиб, дуфну, йиз эмейин шураз: «Учу Баццайиккансина Хючназди гъушча, хъуркь!» – дупну, чпи хулариз дахъуз алдагъуру. Хъа йиз эмейин риш гьяракатниинди гъудужвну, гъюдюбзури уларигъян ицци нивкІра, гъадабгъну билихра, хъипну личІвиб лаваш, улиъ тІуб убччвуз дярябкъри, яллагь Баццайиккансина Хючназ ругдиз. Мугъу, рякъяриъ хъугъужвури дихар апІури гъахьну6 «Я Ма-гьи-и-и! Я-я-я Лей-й-й-ла-а-а-а-мат! Агь учву гур-ба-а-а-гур ишручву-у-у!» Лейламатна Магьи наан а? – Чпин ахнарикк, ицци нивкІуъ! Дихариз жаваб даршлуган, Гьябибат, дурар улихь хьашул кІури, хъуркьуз хъана гьялак духьну, ликарикк жвар ккипну гъажаргъу. Магьа Халгъарин багъра хътипу. Сарна-сарди, гьялаквалиан ликар хъахъри, алдажури, алдакури, мушвахъ-тушвахъ «хъурц» йивури, хиял апІин, мугъаз риг гъубзидар, вари учв гъяйиз хътипІиди, гъюрдланина хай кайи гъван деебтнайии думу Ягъли-гъарзарихъна хъуркьу. ГьацІ рякъ ккидипу, амма диз-дикІ адар, я ахсрар ккивбягъкьан гъядар. Гьамус гьапІру? Дугъридан чаз кучІлар апІуб аьгъю гъабхьи Гьябибатди, кьяляхъ хътакуз, гьамусдиз гучІ адруриз, гьамус гучІ гьабхъну Ягъли-гъарзарихъ хъайи гъяригъ, саб кьаби хифран дахъаъ учІвну, йишв адапІуру. Гьациб дюшюшнаъ ахъурин гьял учвуз аьгъячвуз, фициб шулуш! Гьиринган адмийирин сесер гъахьиган, диркъну хъиргу дугъаз, сабдиканра вижна ктарди гъюрайи Магьина, Лейламатна Селимат рякъюру. Мугъарайиан удубчІвурайи швеъси, дахъ’ан чан гьял дубхьнайи гъагъи жан уьчІюбгъюрайи Гьябибат гъяркъдар, чиб-чпиз бачІар йивури, датІархьну аьлхъюру. Хъа йиз эмейин шуру дурарин жандиин бягьсум алапІуз хъюгъру.
Мяракайиъ айи халкь чахьинди аьлхъюри лигурайиган, гъваин шюмгълярихъ гуганаси дитІиркІну дуснайи Гьябибатди: «Вари кчІулару!..» – кІури, кудутІну гъяри, чІигъар апІурайи.
«Разья бажирин чІачІух’ярикан кидибт, Гюлмурад-ими…» – тІалабар гъахьи.
Чавши микрафондихъан:
-Чавна Заур Ккувлигъна Шекердиз лигуз гъяругандиннуб?
-Ав, ав, чпи фици Аьхю нириъ ахьнийиш…
-Нирик кахьу чІачІух’яр нириъ айи аьхю гъарзуин ригъихь эрццуз гьирчбакан, кІурадарнучва?
Вари гьяаьлхъю.
-Хъа чІачІух’ярихъри чан кІурттарра гьирчундайин…
-Гьа, вуйи гьа, хуччагу варитІан кІакІниин, учв нириъ гъарзукк ккусну «Гьагус фуштин-муштин къюрдуш изукна йип, Заур…» – кІури, рякъди гъюрайи Аьлимурадлиз дярякъруси гъарзхъан хътІикІури гъахьну…
-А вуйи гьа, гюлдихь гьахъуз ижжур Гюли, иву фикьан кчІулар каюр вува… ичвура хъугъай, гьаччугъан гафарихъ… – Гьябибатдин гъвалхъан тлинси Разьяйин гьарайра утІубччву.
-Хъа чІачІух’ярикан гьапІнийи?
-ЧІачІух’яр гъяйи газат кьяши гъабшиган фу шул? Ивну хччугин саб чиркнаъ чІачІух’яр, яллагь Ккувлигъна бай дапІнайи чан шураз лигуз, циркнайи артисси.
-Гья-гья-гья…
…
Явши мукьам ккебгъуз гъитну, Гюлмурад ялхъван апІуз хъюгъру. Дугъу хилар, гагь, саб дупну тинди апІруган, хътІерццури апІурайи ялхъван Девлетдиндин вуйиб гъавриъ духьну, жямяаьт хъана аьлхъбу гъадагъуру.
Саб гьелиланси чавши, пеълихъан хъбицурайи даттлиси чарх йивну жара ялхъван ккебгъган, думу Гъурбнан ялхъвнихъ хътІерццурайивалиин жямяаьт хъана датІархьну аьлхъюру.
-Гьамус Мазнан ялхъван апІин, Гюли, Мазнан, – кІури ратІитІри гъахьи саб жерге дугъан тай жилар.
Хъугъужвну, ликрихъ-лик йивури, Гюлмурад мяракайин гьацІ кьялаз гъафи ва гьадму гагьди гюдюхю ергру мукьмихъди, мурклар дярякъруси, халар гьавайиъ уьрхнайи люкьран хлинццарси дазаргну, улихьинди кІулра гьидипну Мазнан ялхъван апІуз хъюгъру.
Халкь хъа аьхю иштагьниинди гъяаьлхъю.
…
Гюлмурадлиз аьгъдру ялхъван кайи я дишагьли, я жилир гъулаъ адайи.
Жилариз гизаф вахтари чпихъра хътІерццури, вари аьлхъюз гъитур, кІури, ялхъвниз удучІуз саспиган гучІурира шуйи.
Гьамдиинди мярака лисуз алдабгънийи.

***

Бика, чан тай шубарихъди, гьич чІатиндикьан удудучІвди, хулан мурччваъ кусрийиин деъну шуйи.
Думу чаз Сулейман дуфну мяълийир гъапІну гъапихъанмина, бедендик мяхъ кубчІвнайирси судур духьну, сарикдира гафар дарапІди, чан улихь вари тахсиркрар вуйиганси, уьлюргънайи.
Сулеймандин мяълийирикан Рамазназра дустари, хилихъ хъайирин хулаз дуфну ктибтнийи.
Тагьирна Къази, хялижв Явруриканзина гьаъну мяракайиз гъафиган, Сулейман нашдиш дурарихьан гьерхну, «ЦІудихъ бай йивну йикІуз гьярза, узу деетай», – кІури, Рамазан деллу гъаши. Саки баяри думу гужназ дерккнийи.
Хъюлу ацІнайи Рамазну дурариз тягьна гъиву:
-ГьяйифийкІан йиз дуст Сеидуллагь гьаму ражари армияйиъ хьуб! Дугъу мици апІидайи, учвуси, ЦІудихъ балхъан хътицури – узу кІурубси рас каъну, чан гъафи рякъди кьяляхъ утІруккди. Я кас баладар, думура, мумкину  я гъи, я закур гъюз…
Аргъарди гъадагънайи Рамазан, фикрари кІул тІубкІурайиси духьну, душну чпин имдин хулаъ халачийиин фун заваризди дахъру.
Дугъаз кларнетдин мукьмарин, чавшин шабшарин, гарччларин гьаррай ебхьурайи.
Магьа Къазди ялхъван ккудубкІубси, халкьди аьлхъбан гьядисйир кидит кІури, тІалабар апІурайи.
Хилиъ айи маргъра кубсну устлик, гъадабгъну микрофон кІвантІарихъначавши гъапи:
-Гьядисйир гизаф азуз, учвуз ккундуш, ктитрудар, хъа жигьилари ялхъвнар апІурча, кІури гъитдар аьхир.
-КІурадарча…Увуз ктитуз даккниган гьаци кІурайир вува…
-Жанаврина слина шеъди сулаз чан диван апІуз гъабч гъапиган, диди узу гьапІуз гъюза, тахсиркар йиз рижв вуди, гъапнийи, кІур. Гьамус узура гьаци духьнаш кІурза. Кьюб гаф Уьсмнукан кІурхьа. – Гьядисайин гъавриъ айидар, «Уьсман» пайизра, аьлхъюз хъюгъю, хъа деребхьдар хъивну иб, аьламатназ ккилигурайиганси, атІарццну улар юкьрарихъди чавшихьинди илтІикІу. – Агъа, Уьсман, Гьясратали, сарсана вуйи гьа, фужин, – жиларин арайиан, «Мазан вуйи», –  чІигъар гъаши, – агьа, Мазан Шиштепейиз нихърин кипар апІуз гъягъюру. Мурари юкьриддира беле якъран хинкІар дитІну, манишнаан дахаргнайидари, учвуз аьгъячвуз галин шид фициб вуш, гьарсари саб гажин уьлюбгъюру. Галиъ хуларин кьюбпи мертебайиъ, йишвну даахну нивкІуъ айиган, фу лигурва, ахниккан, фун’ан гъадагънайи Агъа, фун дибисну ккарахура. ЧІат мичІи-мичІи никьси ву. «Фу гъабхьнувуз?» – гьерхру Гьясраталди. ЙикІурайиси духьнайи Агъайи кІуру: «Валлагь, баяр, фун’ин гъягъюри, ктирсуз шуладарзухьан.» Мурарин хулаъ айи лампара кутІубшвнайи. Гьамус гьапІру? Мазан ицци нивкІуъ айиб аьгъю дубхьну, Гьясраталди Уьмназ кІуру: «Давай, дутІубччвураш, ухьу алацІайиз Мазнан хахул чекмейиъ уьрх. Сарун жара чара адар, я бихъруб адар.» «Валлагь гъярариансина удучІвуз шлубсикьана адарза гьа! Дебккуз шлу гьял дар…» Уьмну мучІушнягъди каркар йивури, Мазнан хахул дабгну, беле аьхю ликар ккайирин хахулра аьхюб вуйи, Агъайихьна тувру. Хъа дугъу уппагьивалиинди гьадинди уьрхру. «Ар гьа-мусс, чан бегьем рягьят гъабхьизуз, цІийи дюн’яйиинна улдучІвиганси.» – гъапиган, Уьсмну Агъайихьди хахул чав гъадабгъишвахь дивуз гъитру, ниъ дархьуз, уччвуйи зиълан ликарихьан гьидиржру чІаппарра илирчуру. Хъасин вари архаин шулу. Гьиринган гъудужвруган дурар алахьури палтар, , Мазну хахулар фила алахьуруш, ккетІялхъюр-ккетІялхъюри, ккилигури гъузру. Мазнахъди сабси Уьсмнура, чаинна шак дяргъруси, дугъахьинди ккилигури, хахулар алахьуз хъюгъру. Ай Аллагь, жям’аьтар, мушваъ Уьсмну чан жандикан апІрудар! Мазназ ккетІялхъюри ккилигурайи Уьсмнан машар чав алабхьурайи хахлиан утІубччвубди гъяцІру. Аьмалниин аьжал алабхънийи касдин! Мазнануб вуйиз кІури, Уьсмну Агъайихьна чан хахул тувнийи.
Мяракайиъ айидар вари аьлхъбу йикІурайи.
Фукьан жарадариин алхъюз иштагь айи Гъуннуар дарин!
-Магьа узу, магьа учв, кучІлар апІуруш, йипри? – пну Гюлмурадли алапІну чан хилиъ айи маргъ, жиларин кьялаъ айи Уьсман улупуру.
Сарна-сарди хулаъ ктрисрайи Рамазан, ихтилат апІура кІури гъеебхьган, мяракайихьинди гьазагу.
Жилари Гюлмурадлиз зиихъ рякъ’ин дийигънайи, швушв хурайи жигьил улупуру. Хилиъ маргъра амиди, ужуб «хюрч» ккабхъну, чавши, микрафондихъна жаргъну дуфну, дугъаз, мяракайиз багахь кудучІв кІури, теклиф гъапІу.
Рамазну жибдиъ хилар урччвну, кІул тІубччвури, ягъли унтІазди дуфнайи кьакьшин кушар микІрахь гьирчри, гъюрдарза кІуру лишнар гьаърайи.
Жигьилин иштираквал бегелмиш дару чавши гъапи:
-Асина кудучІв кІуразавуз, Рамазан! Саб ялхъванкьан апІин, яв сумчару!
Рамазну хъана чан гардандиин алиб хъапІри, бицІи гергми кІар айи улариинди, чаз теклиф дарапІуб ккун апІурайи.
-Гъабхьиб аьгъдарчвуз гьа, жям’аьтар! – ккебгъу, Рамазнан кІалбар кьабул дархьи чавши. – Саб ражари Девлетдинди чан Рамазназ турба хьади гъач дупну, писук шекриз тукандиз гъушну. Саб гьелиланси, йицІуб кила шекер ебцну ккудубкІайиз, турба хьади рамазанра хъуркьру. Турба Рамазнахьди ккибисуз гъитну, Девлетдинди туканчийихьан шекер айи таз дибину, чав абхьру. КІан ккадабхъганси шекер турбайиансина зюгънахъди ликариккинди адабхьуру. Вай эллер, фу лигурва, Рамазну, турба вуйиз кІури, Балаханум бабан хуччаг хьади дуфна!
Халкь, хъана Рамазнахьинди лигури гъатІархьу.
Думу, нач дубхьну, улариккан ккудургу.
Ялхъвнар дарапІруриз чавши гьамцира апІури гъахьну.
Жигьилариз мидхьан хъа гизаф гучІуйи.
-Думура дар гьа, – давам апІуру чавши, – Рамазну, хябяхъган, марччар гъафиган, гъапиб аьгъдарчвуз: «Я, адаш, ихь сан гъубкку якъ дуфнадар, гьамус наан абгидикІан?» – кІури, хъасин якъ абгури гъюлягъ гъючІвну, шлин ахъиъ аш, гьерхри гъахьну.

***

Сулеймандин гъамар-сузйир кІваълан гьархну, гьамци шадлугъниинди чавши сумчир кІулиз гъабхури, швушвра духну ккудубкІу.
…
Завун аьршарик сабсана хяд кабхьу – цІийи хизан арайиз гъафи. Гьамус дидин акв фукьан адмийири, фукьан рюгьяри имбу хядаринси багьади бисуруш, гьадму кьюрилан асиллуди гъубзрайи, ва думу гъюз имбу ляхнар гьич саризра фици шулайидар вуш аьгъдайи. Уьмур аьжаин мутму ву. Гьадму аьжаинвал бадалира уьмур хъапІну ккундарин!



13. Хабарсузди гъудургур


Саб пай инсанарин гъатар, тмундарихьди – жигьиларихьди гьюдюхюри, уьмур чан хусуси шилнаъди кечирмиш шулайи.
Магьа, митиси хуку, майитси дарши, калушси марцци, гюзгюси назуки, набалугъ Рамазнакан гъи, хизандин кІул духьну, гъудуркьу жилир ктучІву – хяртІахъ жавабдарвал хъабхъу, гардандиъ, сабан хпирин гъагъишан айи гъагъ абхъу, гъайгъушин кьюбди зарб гъабши, тагърушин гъайгъушну турши гъапІу, метІерихъ фуртІмар хъахьу, сарун жибдиъ жиниб уьбхюз шули гъубзрар…
Муганайиз, гьацира кми-кмиди гъулаз гъюру студент Рамазназ гьамус гъулаз гъювал читинди алабхънайи.
Фукьан гъюрухъа? Гьар гьяфтайиъ гъюрурин хилар ичІиди шулдайи – гьар ражари шакаладдин плиткйир, йицІуб-йицІихьуб манат кІуру француз духйир, пудрйир, хамарин мазар хьади шуйи.

***

Сеферра аьхю инкьилабдин машкврариз дарфиди гъузнайи.
Селиматди думу, швушв хузра кади цІийи йисаздитІан мягъян, дупну, уччвуйи гъавриъ тІаънайи.
Сефериз швушвди гъярдарза кІури, Шамайи гъаллаш хьайизкьан зиллетар гъизигнийи, вушра, дугъан гьял Бикайинубдик гъилигган думукьан писуб дайи, фицики, му шуран юкІв алир адайи, я му риш ккундузуз кІуру бай удучІвнадайи. Дугъаз фтикан хъял дуфнайи? – учв кІуликк кІулди тувнайиган. Нарусат хьа-хьтар, дугъу саспи вахтари дугъандариз, убхьурайи хъюлиан харжи гафарра апІуйи. Фици гъапІишра, фукьан гъулхишра, дугъаз Севериз хпирди дархьиди гъузуз чара гъубзундар.
Кур улиз рябкъюрайиси, Шамайиз чан гъардаш Рамазан, хъайи-хътрур сар вушра, Нарусатдиз чан чве Сеферси багьади дайи. Чве бадали чан мюгьюббатдихьан гъахьуншул Бика…; чве бадали Шамайра гьаци дайкІан…; мюгьюббат адру Шамайи фу фида гъапІну хъа… – фици пухьа? – фицикІа пидархьа; мушвхъантина, сагъу улариз дярябкърубди фици улар кур апІуруш, лигидихьа…

***

Наънан-вуш Девлетдиндин хулаз тІягъюн гъядябхънайиси, гъулаъ а кІурударстар хабрар, чІурушнар дугъан марцхъан кам шуладайи.
«Рамазну Бикайиз памадйир…»
«Шамайна Селимат кархьну…»
«Девлет… Султанат галарин тІулихьди рас…»
«Узхьан гьебгу жаглуг дугъак гьаз кепІди…»… яни ккудудукІру гьакІайвалар утуз, улукуз, улдузуз, улурзуз, ккурзуз, ккацІахуз, кюрхюз… Ляхлаар беле ккунидар ву гьа. ГьапІрухъа, гъябгъюрайи йигъ – машниин ригъ – амс абсра тмунурин арслиъ.
Гьацдар бишишнар хайир ккунидарин ибарихъан, даккнидарин ушварилан кам ишри кІури, Шамайна чан жилир, гъулаъ гъузиш, гъалмагълар цІиб даршлуб аьгъяди, Селиматдиз ккимиди вушра, Гъурбну, таза хизанагьлийир, бали ляхин апІурайишваз гьаънийи. Мициб дюшюшну, Шамай ва дугъан абиндар сикин гъапІнийи… Филадиз? Гьамцикьан гъудубкьу гъул зигуз хай шулин-хъа…

***

…
Хабар шликан? – хабар… Мислиматна мазан, вахт дубхьнашра, бай армияйиан дуфнадруган, я кагъзар дяргъруган, архаинсузди айи.
Дугъахъди гъушу Асланна Зияутдин ухди дуфнайи, хъа Сеидуллагьдин дих-дикІ адайи. Фу гъабхьну? Фу гъядябхъну – сикин хьуз ляхин адайи. Чпиз ккундушра, айтІан удучІвурайи дада-адаш’валин буржйири дурар фаракьат хьуз гъитрадайи.
Сеидуллагь армияйиан дяргъюри, гьамус хьадан ваз гьацІ кьялариз хъубкьнайи.
Гьар ражну гъулаз гъафи Рамазну, дустран хулаз гъюри, дугъкан фу хабар-ятар аш гьерхри шуйи. Дугъан, Сеидуллагьдин гафарихъ хъпехъуз, гизаф тямягь дубхьнайи – датІнайи Рамазназ гьар йигъандин саб жюре мяна адру гафарна-улхбар.
…
Гъулан агьалйириси гъунши гъуландарира – «…нашди?… гьапІну?…» – Мазанна Мислимат сикинди гъитрадайи.
…
Сеидуллагьдин аьхиримжи ражари кагъаз гъафи аьдрисназ Мазну, бай гьерхри кІажра гъибикІнийи, командирихьан жавабра дуфнайи: «…еврейтор Селимов 22-го ноября демобилизировался… »
…
***

…ХутІлихъ лисузкьан дубшвнайи, ригъдин нурарикк улчубхари эбццурайи укІан ниъру Уркъларин вари маш абцІнайи.
Чахьан шлу рюгьлер дахьри, Русланди укІ убшвурайи. Дугъан кьяляхъди кьасйирра хьади, апІурайи ляхниз кьимат туври, хяхяйин зарбниинди, деъну амиди, адаш гагь-гагьнак дубшвнайишвлан улчвухурайи.
Дада хулаъ амиди, Неркизатра Пакизатра хутІликна дуфнайи.
Адашди ктатІу чІвалан, кью-кьюб кьярчнан кьямкълихьди шубари укІ ккибкьрайи.
Кьаркьул дагъдин маш-машнаъ дийигъну, дерехьру сюгьбатар гъахури, гьаму Мазнан хизанси, гъуландар жут-жутарди чпин хутІларик карагънайи.
Сабансана укІ ккибкьган, адашдихьан ихтияр гъадабгъну, хябяхъдихъна дерник бурзар кивуз кІури, шубар Уркъларинишвариина хъачаризна тегьмюзериз гъушу.

***

Ригъди чан дигиш’валариинди лисундин чІиваз хътакувал улупурайи.
Уркъларин латхьанмина, ахъаъ тІуб ахъну гъюниин кастум илипну, тмунуб хиликк чан кастумаринсиб рангнан михики портфелра ккади, Мазнан хутІликинди сар жигьил, хъугъужвур-хъугъужвури гъюрайи.
Арчлихъ сирникк дахънайи Руслан гъяркъюбси, жигьили хъугъужвну, ихтиятди ликар аладгъури, миршраз асланси багахь духьну, улариин пялкь илипну чру укІ’ин дахънайирин фун’ин сабпну маргъсиб кьяши тІул илипуру.
Аяванавур ичІрияв! ГъяцІли фуник мичІли маргъ кубкьу Руслан сабпну гьилиркъну, илипуб бисуб-дибрисуб дапІну, чан адру кьувватниинди гатІабхьуру. ЧІветІ утІубччвну сирниккан ккутІурччву Русландихьинди адаш мюгьталди илтІикІу.
Даршул?.. Фу лигурва, арчлин чІатинди датІархьну аьлхъюри дудургнайи Сеидуллагь дийигъна.
Чан амрихъна гъафи Руслан, «Сеидуллагь адаш, аьхядаш!» кІури, чаз гъабхьи гучІра кІваълан гьархну, пягьливанси арчлилан ултІурччвну аьхю гъардшин гардандиъ архьу.
УкІ убшвурайи Мазан, чан хъайи ляхнихъан хътадакди, баяр чахьна гъяйиз, сабурлуди гъузнайи.
Дибисну чвуччвун портфель, Руслан хъана чав дахънайи дяхъникк деъру, хъа Сеидуллагь адашдихьна гъушу.
-Кьувват ибшри, адаш! – саб жара жюрейин гьис жандик ктарди, гьаму сяаьт хул’ан лисуз ипІруб хьади дуфнайириси гъапи дугъу.
-Ай сагъул! Хъууркьуна хялижви!?
-Хъуруркьус изу наанийи-хъа, адаш…
-Уркъинна ухьуз убгъуз штуз… – чан нубатнаъ Мазнура му рихшанд гъапІу.
-Ав, адаш. Чагу дейрас узухьна, йиз пайра кибшри, хъа кІул ккадабгънийва кІарва…
-Ма, убшвузкьан аьгъяди амиш, лиг…
-Гьаз аьгъдар, гьамус лиггин, адаш, бали ичв хяр фици кутІубччвну гъядапІуруш… – Сеидуллагь кимбу тики убшвуз улучІву.
Мурарин гъвалахьна Русланра гъафи.
-Му Сеидуллагьза кІурур, Руслан, «ичв хяр» кІури духьна, вуйиштІан мугъахъра хал-йишв хъибшнади! – ккимидиси гъапи Мазну.
…
Сеидуллагь алзагу мухриланмина, гъябцІну халат укІар хьади чйирра гъюрайи.
Хяр убшвурайи жигьил гъяркъюбси, Неркизат хъугъужву – мугъан фикир, чаз лигуз дуфнайи сар фужин вушул кІури гъабхьнийи.
Хяр кудубшвну адашдин багахьна гъюрайиган, гъардаш гъяркъю чйир, чпин уларихъ хътругъри дугъ’инна диш гъаши.
Уччвуди, чав дахьрайи укІар жилик куркІайизра Пакизатдин кьяляхъди: «А-я-ллагь, аьхядаш дуфна!» кІури, Неркизатра хъуркьу.
Чйирин уларигъна гъюдучІву нивгъар, шадвалиан хътургурайи машарикан кжикбан бадалиси, асккан, Рубасдин дерейигъянзина гьюлин мичІлишин кайи шавгьарра хъубкьу.
-Деэй, уччвура, хьадан хумурзгик ниъ капІай, – пну адашди, Сеидуллагьдихь хьайи ширинлугъдихъ вари чаллан илтІикІну диту. – Гьа бай, Сеидуллагь, ич улихь жаваб тув, гьамусдизкьан наан дургнайва? Фицдар тахсрар ктучІвунвукан?
-Кашул сакьюдар…
-Дада хътарди ужуди дар. Хъа думу хътаршра, яв диван апІуз шулучхьан…
Сеидуллагьди гафкьан дарапІди, ккадабгъну пежкин айтІан гъултгъиккан документар, дураригъян студенческий билетна зачетная книжка гъядягъну адашдихьинди гьачІаркку.
Мазнан хилиъ мицдар укІу книжкйир сабпи ражари убкьрайи. Дурарикан саб ккадабкну гъурху: «Краснодарский институт народного хозяйства …Мазанович принят на первый курс…». Адашдилан вари гъурдлар ацІну аьхю гьугьхьт алдабхъу ва ижмиди балин хил гъючІюбкью.
КтІрарццрайи Мазану, саб аьхю аьламат рябкъюрайиси, дурарикан клигуб дебккрадайи. Ва аьхир гъапи:
-Узуз аьгъяйзуз аьхир, мидин аьхир гьамциб шлуб! Йиз уьмриъ, гьадмукьан урхуз юкІв хъашра, гъабхьундарзухьан. Сабан, Сеидуллагь, увуз бицІи чухсагъул, йиз гафарикан мянфяаьт ктабгъбаз. Узусабан яв авазйир апІидарза, я разира хьидарза, гьаму билетси дипломра дубхну, адашдин хилиъ идривкьан гагьди. Имбу ляхнар вари жвартІ ву. Рябкъюрайчвуз, ичв гъардши гьапІнуш! Гьамци хьну ккунду гьа бай, Руслан! Дарш увура!.. Саб бицІи тІул фуник кубкІну кІури дерйир рахурайва…
-Хъа йиз фнуин битІ улубчІвнукІан кІури, гьаци гучІ гъабхьнийизки…
-Аьхядашди укІ убшвури гъяркъган, бажира гьаци вуйи, адаш, мина дяргъюри… – Пакизатдизра Неркизатдин тІулар аьгъю духьну аьлхъюз ккун гъабши.
…
Чпин ляхнар ккудукІну вари сатІиди гъулаз гъушу.
Гъараригъян гъюдучІвурайи балин гъаншариз, ликариинкьан алдарди, жаргъну дуфну Мислимат: «Жжан яс бай! Гьамукьан вахтуна наанува! Дада жжандихъ аьжжизи къапІудува!» – кІури, балик кархьу.
Сабдихъ саб хътркьри, Милиматдин усал духьнайи гарцІларилансина бицІи «ригъар» диргъуз хъюгъю. Дада гъяркъю бай икъну, гафкьан апІуз даршули, дугъан хил гъючІккан дибисну, хизандин хулазди гъафи.
Мислиматди, чан хизан гьаму вахтназ хутІликан хъубкьруб аьгъюганси, зиин зикв али марфакІ илипну, гъюдрачигъян гъидиржну, цІикбар уьркъюз дерккнайи.
-Гъи ухьуз хялижв гъюруб якьинтІан аьгъяйзуз – арчлиин дийибгъну ихь цІару даттли апІрубкьан уьъйир! – кІури, цІикбариин артухъси ччим улукну, Мислиматди нажах хилирихьинди дипу. Хъа Мазну цІикбар айи мяжмягъ, нажахра хъади Сеидуллагьдихьинди хъибкІу. Сеидуллагьди, чан нубатнаъ, Русландихьинди гьаци хъибкІу, ва сацІиб икъну, хъана чахьинди гъизигу. Му зарафатнан гъавриъ гъабхьи хизан шадвалин аьлхъбиинди кадабшву.
-А вуйдувуз гьа! Накь гачІнин гъудужвруган, ихь зиихъ хулаз гъачгъар дуфну нивкІ гъабгнийиз, кІурайва, хъа гъи мици кІурава! Сеидуллагь гъафундайиш, шлиз аьгъя, сабансана фици кІурийиш! – Хпир рихшанд апІру саягъниинди гъапи жилири.
Сеидуллагьдиз чпин адашдин хасият дадайизтІан ужуди аьгъюси вуйи. Адашди, чан гевюл ужуди вуйиган, дадайик ктукьури зарафатар апІуйи, хъа саб вахтналан, дадайик хъял кубчІврайибдин гъавриъ духьну, думу кетІялхъюйи.
-Магьа узу кІурубси гъабхьиди, аьхижви! Рябкъюр-рябкъюри дар гьаз кІурава? НивкІарра хъуркьрудар ву гьа!
-Шубуд йисан дудургнайи бай гъюруб аьгъяди гьамцрар цІиквар гьаз гъапІунва, ицци-ицци-ужудар дарапІди?
-МутІан ицци хураг хьуз мумкин вуйин?
-Хъа, французариз гъягъватІйирна, китаяриз хяхйирна кьюлар…
-Уьлихъ гьацдар хяви гафар мапІанеле! Ву, хяхйир, кьюлар итІру халкьар шул…
-Хъа ав шулду, дая… – Русландира чан рижв гъюбччву.
-Тю-уь-уь, гьацдар макІанай узукна… Йиз бализ ккунидар цІиквартІан фукІара дариз. Дурар гьамкьан вахтнаъ ккудруркьди, фици усал духьнаш, лиг гьеле!
-Ар дюз вуяв, дая! Узуз цІиквартІан иццидар адариз…
-Хъа яв бай мягьрумди гьаз гъитунва, Хамисайи, лихуз душнайи чан жилириз, Гюлмурадли кІуруганси «писилкийиъди» хътаиганси, увура яв бализ хътауйва, – гъапи инчІ ккадапІну, хпирихьинди лигури чІукІ ктубтІурайи Мазну.
-Хъа хъадаъ! Йизси яв байра дарнив? – кьатІ’иди дадайи адашдин инчІ ккубжу.
-Гьа ккебехъа, дая! – Неркизатди дада ккарцурайи, – Адаш увук хъял капІрайир ву. Лиг – ккятІялхъюра!
-Узуз аьгъядузуз, дугъан гьацдар гафар вуйиб, – цІиб дичІиргнайи Мислимат кташву ва учвра хизандихъди ипІуз хъюгъю.
-Яв бай партияйикра институтдикра кучІвну, армияра хъидипну гъафну. Ухьу гьаму вари гьядисйир жикІдарин? Узу рякъяйизра Аьлимурадли, балин ляхнар жикІуз, вари мялимар хъади гъюрза кІурайи. Гьамус, яра, дурарикан гьапІуз ккава?
-Чаз ккунш вари ученикарра хъади гъюри. Узуз гьич сарихьанра гучІдарзуз.
-Явашди гъуз! Бай кІул’ин маалаан! Варидариз дупназа: бали институт ккудудубкІди мубараквалар хьидар! Институтдик кучІвну кІури Къундрарин Аьбдуллагьдира чан бай кІул’ин илитну, гьамус кайибдиканра кутІуккну, гъюляригъ гъяхъна!..
-КутІуккнин дарш, адаш? – Сеидуллагь мюгьтал духьнайи.
-Дарди шулин! Жинсарна папрусарна ичкки чан жандин дустар дапІнайиган, сарун фу дубхьну ккундувуз! Жуван меденият дипну, жвуван рюгьяриз хас дару мутмйирихъ хъивруриз гьаци шул. Али палатдиинди, хъайи мутмуйиинди гъитІигърюб дар, хъа – жвуван фагьмиинди, хил’ан уьдюбгъру ляхниинди! Йиз бай вуйиш, узу дугъахьди йиз ужагъариъ лик ивуз гъитрийи, Гъурбнуси, алапІну ери, утІруккди. Узуз аьгъяйзуз, Аьбдуллагьди гиран ктрапІруган гьаци шлуб…
Жарадарикан улхурайи Мазнан гафар чан веледариз дарс вуйи.
Дугъан улар-ибарихъантина гьич саб гьядисара гьутІубччвну гъябгъдайи. Дугъу думу хизандин арайиъ чІвубкьури, хьуз мумкин вуйиб-дарубдикан чешне улупури сюгьбатар гъахуйи.
Увукра Мазан, бегьем фурсар мукучІван! Увуз яв Сеидрин айитІ айиб рябкъюрадарвуз гьа, ихтиятди гъуз. Фурс жарариинди шлуб дар, чаз ккуш жвуван велед ишри, фурс жвуван жвув’ин гъапІиш сацІиб ужу шул… Шул пидархьа…тму терефнаан мицира дюз гъюрдар – фурс апІара – вари кьяляхъ йивур, айитІ уьбкъяра – белки саб шул…



14. Швушв ктагъуб


Дудургнайи бай гъидихънушра, дадайин юкІв архаин дубхьнадайи. Дугъаз гьаммишан саб фу-вуш гьудрубкІри шуйи.
Гьамус дугъан дерди бализ швушвкан вуйи: «Йиз балин таяр вари сикин гъахьну, хъа йиз балин йишв гьамци, узхьан аьгь апІуз шулин?.. Ухди швушв гъахурна, фун абцІну уьл гъипІур швумал даршул!»
Дадайин гафариккан ккададархьру Сеидуллагь, чан дуст Рамазанра хъади, тятІилар амиди, йигъарикан сад йигъан аьхю Табасарандин гъулариз гъушнийи.
Дурарин рякъ, сифте Халгъан хъюгъну, гьадушвлантина рякъру вари гъуларизкьан вуйи.
Гъулан баяри чпиз ккуни шубариин лишан илипну, чпин вахт гъяйиз гъитуйиш, Сеидуллагьди чаз ккунирин марцци сурат фикрариъ яратмиш дапІну, кІваъ дибиснайи. КІваъ айирсир риш дугъаз наан агуруш, наан дихъуруш, фтихъан хъюгъруш аьгъдайи. Дугъаз саб аьгъяйи: багахь гъулариъ дицир адрувал.
-Сабпи раж вунив, Рамазан, гьатму гъулаз гъягъюри? – гьерху, чан сумчриз кІури гъадагънайи цІийи кастумар али Сеидуллагьди.
-Халагъна? ИкибаштІан. Гьадму гьерхруб вуйин? – жаваб туву Рамазан, сацІиб рякъюъ гъягъяйизра биширугди кацІу кримплиндин кастумарин шалврин чиркар ктІурччвуз ис алахъу.
Гъяркъюрин хиял шуйки, мурар Рамазназ швушв ктагъуз гъягъюрайидар ву. Абхъну вацІрацІар апІру галстук, алабхьну багьа палат, чІварчІвли шайиз кучІвубгну мужрира айи думу, паччагьдин байси. Тмуну терефнаан: машнаан дугъак гъилигган Сеидуллагь кьаби жвиси рякъюйи, яни аьнтар дубхьнайи бядяхъси.
-Йиз хиял жараб вуйиз, – гъапи Сеидуллагьди, ягъли хъуту хъюхъяр ягълухъигъ гъюдрушди марцц апІурайири. – Халгъанди гъягъидархьа. Фицики, ухьу душваъ айидариз Ляхла шлин баяр вуш, аьгъю хьиди. Рякъ бисидихьа, дуст кас, гьа-а-атму, Хючнаарин телевышкайихьри сабси ухьухьинди хьайи гъулаз. Дидин ччвур фу вуш аьгъяйвуз?
-Багахь хьайи гъуларин ччвураркьана аьгъянуз йипа?
-Дици вуш, гъи ухьу увуз бегьем гъулар, инсанар, аьжайиб йишвар, урсари кІуруганси, Табасарандин достопримичательностар улупидихьа. Думу гъулаз «Гьесихъ» кІуру.
-Хъа дидин минди хьайибдиз? –тІуб алапІну улупури гьерхру Рамазну.
-Гьялак машан, Рамзес, сар адми кьюб аьрабайиъ эуз шлуб дар. Сабан узуз швушв ктагъухьа, хъасин, дитну гъвалахъ, вари ктибтидизавуз. Мисалра адарин, варжбан ебхьайиз, сабан гъябкъиш тІеме а.
Чан шаржигьан ккурттдин хяв амкІу кабцІди кІури, Сеидуллагьди, бювер апІру бугъайинсиб чан гардандихъан хилин ягълухъ хъбиржу. (Гьаму уьмаратдиз учв фици рякъюракІана… хъа каабцІиш чав гъубзур, гьацира увуз гъюру швушв адар, гъахьишра гьаму увусир хьиди сарун, Брежневдин урчІвмар хъайи сар ятулсур!) Пенжек хъидибтну хлурччихъ хъипу. (Пагь, мидик кайи тІулариз…гиди-гаву Валуев!)
-Узу гьаму галстук гьапІуз ккабхънийкІан, кІардин тІуринси, – Рамазну удубчну чархди дибиржну, хъидибтнайи пежкин жибдиъ иву, хъасин Сеидуллагьдиси, гъирбишиндин ягълухъ миршрансиб уткан хяртІахъ хъипу. (Ари Рамазназ гьаци балгурира ву.)
-Кяфирдиз сарсана швушв ктагъуз ккун гъабхьуншулвуз, дарш дуржну манишну айири гьаз галстук ккабхъунва?
-Ич дади, швушвар-шубаригъна жара гъулариз гъярава кІури, аьссина-зигар гъапІнийзу. Бикайира гъапиган, сарун кьяляхъ зигуз гъабхьундарзухьан.
-Хъа дугъаз гучІ гъабхьундайин ув’ин жарарин юкІв улубкьур кІури?
-Дугъу гьаддикан хиял апІура кІурана, чан жилир уччвури рякъюрухъанмина?
…
ХътІатІарццру улхбар хпарикси кайи дустар лисун шули Гьесхъарин гъулаккна хъуркьу.
Узар кайи машарик, гъулаз багахь чІурариин алдагъну кІарар-кІирхъар алийи.
Аскканзина гъулазди ктучІвру жилгъайиъ, майдандин мухриин, хъипну ушв-ушв, ханжлихьди урчІвлар апІури кІарарбан деънайи.
Багахьна хъуркьу дустар, салам тувну хилар дисбалан кьяляхъ, эргвал йивуз дугъан гъвалахъ деу.
Сюгьбат Рамазну ккебгъу:
-Цци йицІубпи класс ккудубкІу шубар гъулаъ айин, хялижв?
Гьесихъ бали, («му фу аьламат, эсли бажи» фикир гъапІнушул му аьр адру кьюр кьюркълин цІихь гьадрахъуз ужударикан… я бай, фу машар гъядрудару мурар – зиълан мудрар, айтІан – мурдлар!) чан мюгьталвал улулупди, (дубгъай учвуз… бицІи балхъан… эдебсузар) «ав» дупну, гъибту.
-Хъа, я жан, дурарикан варитІан уччву риш шлинур ву? – (Я Рамазан, Рамаза-а-ан, фйир гьерхрава, гьадму Сеидза кІурубдихъди? Уву гьапІрайир вува, нааничв ягь, абур? Триз, яв дуст вуза кІурайибдиз гъапну кІури аьр адар… увукьана ккурттариан маадахъан…)
-ВаритІан уччву-у-у-ур-р? – Набалугъди чан фикрариъ фуж вуш агурайи ва саб дакьикьайиланси гъапи: – ВаритІан уччвур Ризаймириннуру. (Пагь хуб иблисди мурари швушв агура! Гьерхрубра, кІваъ, фици, фукІа адру набалугъдиланра ккебгънуш, перде адрудари…)
-Дугъан хулар наанси гъя? – (Гъапнукьан дар гьа бицІири: «кьяркърин гъямгъмигъ гъя» кІури!)
-Гьагъму гюлгъянзина дишди гъарахай, биржв ккайи урар али хулар гьадрариндару.
-Ай баркаллагь, бализ! – (Вуй-й-йи-ин?) дупну, тувну чаз рубкьру кьимат, гъудужвну, жигьилар (жигьилар, дарш – жини женжлар!) гъушу.
Гъюляригъ ил алапІу бенде гъядайи.
Биржв ккайи урнариккантина, дурар гъюцІюгъну, мушвайишвар Ризайиндар вуш аьгъдарди, кІвахънишанвал кади, айитІинди учІву.
Гьяятдиъ, укІ ккибкьри сар дишагьли айи.
-Салам-алейкум, хала!
-Алейкум-салам. – жавабсиб адабхъу, баяр дяркъну хъа гъапи, фу хиял-вуш кІваз дуфну, гъучурху дишагьлийи.
-Гьамрар, хала, Риза халуйин хулар вуйин?
-Ав, жан, ав. Гъачай хула-аз. Гъача-ай… Гьамус хъади гъюз гъитарза, эгер учвуз гьадмукьан герекди вуш.
…
Дишагьлийи, гьучІвну улихь, баяр хъади дурхну, чпин цІийи хулаъ диту. Хушгел дапІну учв удучІву.
Сеидна Рамзес клигури хулаз, чІалкьан даркІури, кІвантІартІан диришвди, чиб-чпикди мурмрар апІури, саб уйин ккебгъуз гьязурди айи шулугъчйирси, гъюдли гутйириин деънайи.
Лигру уларикк кІару нафт йивнайи гъардарна дукьнар, улубзнайи кІегьраан цІарар адатнайи ва наклейкйир аларснайи шифоньер, гюзгдихъ шиклар хъивнайи трельяж, ва ахнар-леъфарин, мягьмарин чарч илипнайи чІвеъ ккархьуйи. «Турарин» чичнакан дубхнайи аьхю яркьу гьалав, тазади шир йивну хулакк ккабхьнайи кьулиин ккипнайи.
Улдарин кьялаъ айи цалик, гъварднириккансина тап кьулик цимцІлар куркьайизкьан, «Кюкйирин цІар» халачи кебхнайи. Рамазнан улар гьадму халачайилан улдучІвурадайи. Му «Кюкйирин цІар» гьадмукьан успагьиб вуйики, гьяйранвалиан нур гъабхуйи.
Гьаз-вуш эйсйирикан саркьан жигьилар айи хулаъ учІвбанди дайи.
Саб сяаьтналанси сар жви гъафи. Дугъан кьяляхъди, хилиъ кІаркІатІ ади гьадму дишагьлира учІву.
Баярихъди таниш духьну, Риза, тукандиз арагъйириз саб бицІи гьеле жаргъидиза кІури гъудужвурайиган, Сеидуллагьди, учу дицдарикан дарча кІури, гъитдар.
Мяжмягъ абцІну, улдубзури ччим улукнайи афрар улихьна гъахи. Уьл ипІури, дурар гафариъ арагъу.
Ризайи, гьаму хьадан вахтна чпин гъуландари гьапІраш, фицдар ляхнариин эллешмиш духьнаш, ктибтурайи.
Дугъахъди гаф-чІал апІурайир Сеидуллагь вуйи. Уьрюгънайи Рамазну кІуруш, афрарихъди «улхбар» гъахурайи.
Саб герендилан фунин тягьяр яваш дубхьну ккядябхъган, ччимди алацІнайи тІубарна кІвантІар газетдихьди кжикури, Сеидуллагьди гъапи:
-Ич увухьна гъюбан метлеб фу вуш аьгъяйвуз, Риза халу?
-КІарчва сарун ичв дерди, жигьилар – Хулан эйсийи суфра гьадабгъу.
-Учу гъуннуанмина гьаму ярхла рякъ ккадапІну, ихь ляхнар дюз дархьиш, аьгъдарзуз фу шулуш!
-Нач мапІанай, маргълиин шаф дириву, шафникк хил ккидриву, накьна-гъириндар, сабан гъиргълар хътирчрудар!
-Му мяъли вуйнив, Риза халу?
-Мяъли-и-и! Эгер учву му гафарин мяна гъадабгъуруш…
-Яв риш ктагъуз дуфнайидар вуча… – пуз даршули, дюднигъ гъютІюбкьну, гужназ, чаз саб гьамциб жарабсана пайиз гъапи Сеидуллагьди.
Ризайиз мурарин дидар-метлеб, гьеле чаз гъач кІури гъуншдин бай гъяйизра, аьгъю дубхьнайи…
-Валлагь, мициб читин месела йиз кІул’инна гъюруб аьгъяйиш, укІ убшвурайир, хяр гатІабхьну, хядар рякъюз, хярхлианзина удучІвидайза!
-Дици макІан, Риза халу, фицира, лисуз афрар итІуз гъюрайир дайна? – Рамазанра ктаршву.
-Ичв рякъ ягъурлуб вуди гьибгърадарзуз, батйир. Ухьу гьапІдикІан? Ляхин гьамци ву: Риш, школайиъ амиди, сар йиз хялужвуван бализ багъиш дапІнайза. Дугъхьан хабар-ятар дарди, учвуз фици жаваб апІуруш, мюгьтал духьназа.
-Дици вуш гьапІхьа-хъа, Риза халу! Ихь ата-абйириланмина айи аьдатарин улихь ухьхьан дугъужвуз шулин?! – Дишла гъапи Сеидуллагьди, Ризайи жараси фикир дапІну, ав учвуз йиз риш туварза пайиз.
Дугъаз трельяждин гюзгдихъ думу шуран шикил дябкънайи, ва чан кІваъ айи суратнахь тевуз даршлуган мушв’ан удучІвуз гьяракатнаъ айи. Рамазнак кургъри, ял апІурайи.
Саб вахтназ хулаъ абхъу сакитвал чІюбгъюри, Сеидуллагь гъудужву.
-Учу сарун гъягъидича, Риза халу…
-… узу гъюру элгьетди Лижвазди ктІурччвур йиз хялужвув’ин улуркьидиза. Саб гьяфтайилан хъанара гъачай, гьадмуган дугъри жаваб тувдизачвуз.
Хянакк ликариин алахьурайи Сеидуллагьди Риза халуйиз, учухъди бизар машан кІурубсиб жаваб гъапІу.
…
-Кьисматну учву хъана мина хиди… – дидисну хилар кьантІа жигьилар Ризайи урнарихъан гьау.
…

***

Гьеле Гьесхъарин кючйиригъ гъимиди Сеидуллагь, «Ризайин язна» кІури, Рамазнак кялхърайи.
-А жвартІ вуда! Дурариз аьгъдар кІурана узухь швушв хьайиб?
-Хъа а-а-ав, яв унтІак дибикІна! Галстук ккайирнур фуж шули аьдат ву?
-Хьузра ву гьа… Гьесхъарин хпар-шубар вари гьаддиз узухьинди лигурайидар вушлийи…
-Хъа сарун фици? Дарш ув’ин гьяйран духьну, дарин? Дурар, чпин, саб гьяфтайилан язна шулайирихьинди лигурайидар вуйи…
-Начу гъачІизаки… Узу му галстукза кІуруб ккабхъур сарун… Гьамус наанди гъягъюхьа?
-Сяаьт фукьану?
-УрчІвубдин корень квадратнийдиз дилибхна…
-Дици вуш, два во второй степени ликар алдагъури ихь гъулаз терефназди илтІикІидихьа. СертІлантина, Гьархъарин гъулаъ дергну, Кюрягъинди кушв-кушв ккивдихьа. Сусу кирикъударшра къулариканкьана килицидихьа!
АвцІайина Хъюпайи СертІилнади рякъ гъибису.
-…шлихь дергхьа?
-Йиз дажи кайирихь! Хъа шлихь дергур? Гьесихъ Ризайихь фици дергнийва, «язна»?
-Думу жара башкъа…
-Ар душваъра ухьуз сар дергру «къашкъа» рахъур… Масккурдизди гъягъидихьа… Къухурикарин шубарин гьунараризра лигухьа. Ихь гъуландари, табасаранаригъ варитІан уччву халачйир урхрудар ву кІури, дурарин адар апІури шулу.
-Уву, Сеидуллагь, шубариз лигидива, хъа узу – халачйириз… Гъач саб уйин апІухьа?
-Фициб?
-Ухьу дурариз, Хючнаан Райкомдиан дуфнайидар вуча, пидихьа. Комсомларин, уву кьюрпи, узу сарпи секратарар ишри. Собрания апІуз дуфнайидар вуча дупну, вари комсомол шубар, саб ярамиш йишвахь уч алаидихьа…
-Элгьет йигъан райкумар дилихрайиб дурариз аьгъдарди айин?
-Гьаз лихурадар-хъа? Ухьу, комсомларин организацияйи фици ляхин гъабхураш проверкйириз командировкайиз гъютІурччвдаруча, кІурхьа.
-Увуз дурар хъахънияр вухьиди… Арда, сарпи, кьюрпи секратарар аьгъдру комсомлар шулин? Ясана Хючнуанзина гьякимар яягъди гъюрин? Вилускьана хьайиш – думу башкъа!
Сеидуллагьдира Рамазнахъди гьадму чарасуз вуйи уйин фици кІулиз адабгъуруш, фикрар апІурайи.
-Яваш гьеле, дици вуш, ухьу жараси дапІну ккунду. Узуз аьгъю гъабшизуз гьапІруш. – Сеидуллагь ккятІялхъю, – узу, Рамзес, Махачкалайиан дуфнайи «аьхюр» ишри, уву – цІийиди дерккнайи сарпи секратар… Ихь машарин кІалбариз гъилигган гьаци дубхьну ккунду. Гьамус, галстукра чайвун, абхъза – аьйни Брежневдин хтул!
-Кастумра хъабхь гьеле, Сеид. Саб гъвалахъинди кІергъянра апІин… Аьжаб вува! Гьамус чан ичІи сар гъуллугъчийир ухшар айир ктучІвунвукан…
-Ихь ляхнар кІамдианси шула…
-Ужуб апІара, аьгъю дубхьну, баяри тІампІули ипиш…
-Ипри, дитІну пакьар… узухъди увура гьа, хъчвухури хъюхъяр…Жакьарихьан гучІрури дукІ гъубзундайи кІур… Улихьмиди фу шулуш, шлиз аьгъя…
-Гьялнаан рябкъюрадарин? Логика…
-Узу логикайин сторонник дарза. Думу закон гьарган действовать апІруб дар, пластмас алабхъу токси… Узу урус чІал апІидиза, хъа уву – ихь чІал. Нагагь узу хьадрушвахь узкан гьерхиш, къумугъ жви ву, йип.
-Хъа вилусдикан гьапІхьа къумугъ жви?
-Ківаин алмидарнив, «язна» Риза халуйи гъапиб? Гьатмигъари гъургъу мархьари гьутІурччвну гъяригъяйи рякъяр ацІна, гьич гусеничнийдихьанкьана гъябгъюз шулудар кІурадайин?
-Хъа ухьу, меркездиан дуфнайи гъуллугъчйир ву кІури, сари чпин хулаз духну, итІихиш, гьапІхьа?
-Машин Угъулдиъ дипнамич кІархьа… Дидин ужуб фу вуш аьгъяйвуз? – гьич сарихъдира дурушуб, цІибди жвувкан улхуб!
-Пагь, лап ихтилатарик кайибси шулаявки… – пайизра, сабпну, «бв-в-в!» дапІну, зав’ан абхъиганси, дурарин гъвалахъ машин дийибгъу.
Штирлицар кьюридра мюгьтал гъаши ва урхнуси дийигъу.
-Ээй, баяр! Наана гъярачва? – гьерхру, абццну, чан гъвалахъинди вуйи ракк, шуфирди баяр кьялхъян сиденияйиин диту.
Машиндиъ кьюрсан кьяла яшнан жилар айи.
-Наана гъярача кІурайчва, жигьилар? – Кьяляхъ дитнайидар рякъруси, чан кІулланзина кибтІнайи гюзгдиз лигури, хъана гьерху машин хъапІрайири.
-Сертил… – жаваб гъабхьи Сеидуллагьдин ва думу сабпну хъугъужву, Рамазнак кургъу. Рамазну Сеидуллагьдиз гьерхуз ккуниб чав давам гъапІу:
-Учву, халу, фици гъафунчва, рякъяр гьутІурччвнади?
-Ич гьадрарихъди гизаф вахт харж гъабхьундарин, гьамусдизкьан дийигъну! Учу рякъюъ учІвнайиган, бульдозери ругар-гъарзар адаурайи…
Машин СертІилна хъубкьрайи…
…
СертІилна хъубкьрайи машин...
-Наан идитузачву, ушвниъ шид айидар?
-Наанушра фу ву кІурва жигьилариз… – молодец Рамзес!
-Наан вушра дарибшри – фабрикайин цехдихь?! – Шуфири машин кьумпІапІну дебкку. Душв’ан сифте Рамазан, хъа Сеидуллагь эдеу. Гьялакдайи машин Кюрягъинди худнаъ убчІву.
«Генге» апІури масккурин улихь кьюр риш хьайи. Дурар, вилусдиан эдеурайидар гъяркъюбси: «Аьхюрар къюна! Аьхюрар къюна» – кІури, масккурдизди гъажаргъу.
Сеидуллагь, гатди убгурайи чан гъалси, кІул утканди дажабхну, кьакьушналан карк алдатну, Рякъяриъ элепІу бишируг шалврилан кьюб тІубахьди илбичну, дюзди айи гастук дюз дапІну, «сарпирихьан» буйругъдиз ккилигури дийигъу.
-Сюда, сюда, товарищ Ильяс Карибович… – Рамазну «аьхюриз» чахъди гъюб ккун гъапІу.
Дишагьлийирин багахьна гъурукьган салам туву:
-Здравствуйте, товарищи! Как настроение?
-Здрастуйте! Харашо! – кІурударра гъяйи.
ИлтІишнайидариз ебхьруси Сеидуллагьди Рамазназ табшуругъ туву:
-Усмангаджи Султанович! Ты всех комсомольцев селения собери, а я пойду, поинтересуюсь как идут дела у ковровщиц, – дуркьар айишвазди гъушу.
Гъумриинна ган ккабхъу цІимццарси, айвандиккна уч шулайи дишагьлийир артухъ-артухъ шулайи. Зарафат дар гьа, урус чІал апІру «аьхюрар» Мягьячгъалайианмина дуфна, чпира саризра таниш дарудар, кьянарси тазадар.
-Дуст касар! – Рамазну ккебгъу. – Учу ичв ляхнариз лигуз дуфнайидар вуча. Узу – ихь Хючнуан, хъа тму халу – Мягьячкъалайиан. Гьамус ухьу колсомол собранияйиъ, фабрикайин цехдин комсомларин организацияйи ляхин жигьиларин арайиъ гъабхбан месела гьял апІидихьа.
Гъварчнагъян чиб-чпикди улхурайи мурмрарин сесер ерхьуйи. Саспидар Рамазну гъапи гафариин рази духьнайи.
-Гъачай варидарин, комсомлар вуйидаринна дарударинна, саб собрания ккебгъурхьа. Йисар-йигъариккьан, учвустар аьхю хялар айи собрания вари зегьметкешариз кайиб дубхьну ккундарин? – кІури ебхьурайи Рамазназ.
Му «аьхюри», къаршувалариз удудучІвди гъапи:
-Учву кІуруганси ибшри. Амма, лигай гьа, гъулаъ айи комсомлар вари иштирак духьну ккунду… Гъачай, дици вуш, цехдиз гъягъидихьа… – пайизра Рамазнан кьяляхъди вари виж-ж-ж дапІну, халачи гъядрударра, членар дарударра масккуриъ архьу.
Хилар гагь гагьнаъ ивну, йикьнан дюгьбериин иливну, Сеидуллагь, урус чІалниинди, халачйирихъ деънайидариз суалар хъирчри, дуркьарин жергйиригъян гъидицурайи.
Шубари мурччваъ шид алди дивнайи стол, бедре алдабгъну, думу дуркьарин арайиъ цаликкнаси хъючІюбхну, дид’ин, гьамцдар дюшюшариз вуйи чру мягьмарин чарч илипну, складдиан шубуб стулра духну ккабалгу.
Дишагьлийири дуркьарин ара гъябцІу.
Сеидуллагь устлихъ дийигъну, халкь сикин хьайиз ккилигурайи. Яшлуйирин гьарйир айи:
-Ккебехъай! Гьатрар учвуз ккилигура, чІигъар мапІанай!
«Махачкалайиан вуйири» устлиин гъюдли гъурдар йивуз хъюгъю:
-Тише, товарищи, тише!
Вари, тІирхурайи мизмизарин сесер ерхьрубси ккебяхъну, арйириъ дивнайи сирйириин, хилар униъ ивну, кинойиз лигурайидарси сикин гъаши.
«Гьа, ккебгъ» кІуру лишан вуди, Сеидуллагь, саризра дярякъруси Рамазнак кучу. Дугъу, саб гьелди фу кІуруш, гьапІруш аьгъдарди дийигъну ккебгъу:
-Пагь фукьан читин рякъяр дарниячв! Машиндихьан гъюз даршули, батІрариан удубчІвуз кьувват гьудрубкІри, зигар гъашичу.
Дишагьлийир аьлхъюз хъюгъю. Кьяляхъ жергйиригъян сари гъапи:
-Сад йигъан гъафну кІури, бетер гъахьунча кІурачва, хъа учу гьапІра, вари уьмриъ гьациб балайикк ккайидари?!
Сеидуллагьди хъана, икънайи Рамазнак кучу.
-Юлдшар! Ичв комсомларин организацияйин секратарь чан йишв’ина гъюри… – Рамазну Сеидуллагьдин улхьантина хил гьачІабккну фужкІа алдру устул улупу.
-Гьаз гъярдарва, Гюлжигьан? Жигьилар ву кІури нач гъабхьунвуз? – шураз устлихъна ял апІурайи.
Кьул ккадру ккуртт, кІул’ин уьру жил ккайи, гъизиларинчтар цІарар айи косынкара али сар успагьи риш, начар апІури, кусрийиз цІиб чахьна дизигну, Сеидуллагьдин гъвалахъ деу.
Секратар чанишвахьна рукьайизра: «Гьа, Гюлжигьан, собрания кІули гъайибх.» – дупну, Рамазну аьгъдру ляхин чан кІуллан илдипу.
Гюлжигьан, доскайихьна удучІвнайи дарс аьгъду ученикси, эбхну кІул: «Узуз аьгъдарзуз…» – кІури, алишвлан ришвбандикьан дайи.
Му арайиъ, саб хъугъужвубра дарди, Сеидуллагьди хъана Рамазнак кургъу. Хъа Рамазан, чак гьаци кургъубси, дишла гъавриъ дашиди, гьилиркъуйи.
-Гьюрматлу юлдшар! Ихь гюлжигьандиз начди вуш… гьапІхьа-хъа…
Собрания урус чІалниинди ккебгъдихьа, пайизра, халкь ратІитІри гъабхьи.
-Учуз урус чІал аьгъдарчуз! Ихь чІалниинди йипай!
-Хъа ихь хялужвуваз ухьу фтикан улхураш, фици аьгъю хьибди? – Рамазну улар «Мягьячгъалайианурихьинди» алау.
-Дугъаз уву ктибтара, учу кІурубдикан…
-ГьазкІа дар дугъан ухьу кІуруб аьгъю дубхьну…
-Гья-гья-гья, ибшри сарун ктибтархьа – ва чав гьаз гъялхънуш, адмийирин улхьан, «Хючнаанурди» «Меркездиануриз» урус чІалниинди, имбудариз деребхьруси гъапи.
-Гьадгъакна гьацдарра киримитан…
-Ухькан ул ктипуз мигъитанай…
-Гьюрматлу юлдшар! Сабан ухьу учвуз дупну ккунду, юлдаш Магомедов Ильяс Магомедович Махачкалайиъ обкомдин комсомларин орготделин инструктор ву. Хъа узу цІийиди дерккнайи, то есть, кадагънайи, ихь райондин комсомларин секратарь – Ашурбеков Усмангаджи Султанович. Ич гъюбан метлеб: дагълариъ яшамиш шулайи жигьиларин уьмур фици гъябгъюраш, ахтармиш апІуб… – гужбалайиинди, унтІаз амкІ утІубччвну, Рамазан улхуз хъюгъю.
Сеидуллагьдин улари, ктІатІарццри лигури, жигьил-жигьилстар шубар агурайи. Амма, чан уларикк ккархьру дишагьлийиригъян швувахь хьайир-хьадрур фуж вуш аьгъю апІуб, дугъаз читинди алабхъурайи. Гьаци вуйиган, думу, чак кайи изитІниинди, шубарих хас вуйи лишнариинди дурар швушварихьан жара апІуз чалишмиш шулайи.
Дишагьлийир Рамазнан гафариин гагь аьлхъюйи, гагь дикъатниинди иб хъивуйи.
Магьа дугъан, сабдизра кьил ктру гьакІай гафарин улхуб ккудубкІу.
-Гьамус юлдшар, Гьлжигьандиз гаф тувдихьа. Дугъан нач’валра гьадабгънушул… – Рамазан, кІанакк ахлар ккитІнайирси «лампІ» дапІну, чанишв’ин деу.
Гюлжигьандик, дугъриданра, сифтейин нач кимдайи. Думу явашди гъудужвну, ккуру сесниинди, лижхъан хътубгу агълижси, гьаришвгъян, Рамазнуси, чаз аьгъю ляхнар-гафар кІури, зулмикк ккахъу йитимси аьзиятнаъ айи.
Ич организацияйин комсомлар вари шубарна швушвар вуйич. Дурарин халачйир гьарган экспортдизтІан гьаърадар. Вари аькьюллуйир ву. Цци ич жергйириз миржибпи, йицІубпи классар ккудукІну, хъана комсомлар гъафну.
Собрарияйиъ айидар вари даршра, гъяаьлхъю.
-ЧІигъар-аьлхъбар гъитай! Уву Гюлжигьан… йип учуз, гъулаъ тахсир ктубчІву сар комсомолкьан адарин?
Дицдар гизаф адарчуз… Сар аш кІурза…Гьатмигъари беделбнарин Билалханумди балабнарин Бесханумдихъди лижар гъапІу.
-Хъа уву яв комсомлариз фициб жаза гьадабтІунва? – Иштагь гъабхьи Рамазнак кьучІ кубчІврайиси айи.
-Дугъакди лижар гъапІунза…
-Гьаз… дицидарихъди…
-Шли изтияр тувнухъа дугъаз ич бажийикди элегуз?!
Дишагьлийир, зат дархьибсиб гьарай идипну аьлхъюз хъюгъю.
Устлихъан чпин ччвурар ахьу дишагьлийири Гюлжигьандиз чІуру люкьнар апІурайи.
Сеидуллагьди гьамус шубубпи ражну Рамазнаъ ургъу.
Дугъу, аьгъдарди кнопкйириин хил алабхъну худнаъ абхъу роботси гъедергну гъапи:
-Гъабхьи, гъабхьи, юлдшар! ЧІигъар гъитай! Ухьу мушваъ, ичв лижар-чІигъарихъ хъпехъурайидар дархьа… Ичв суалар аш, хъирчай! Учуз кьан шулачуз, Кюрягънара душну ккунду…
-Йипай гьеле, гьякимар, – кьяляхъ жергйирин кьял’ан яшлу дичІвлу дишагьли удучІву, – учу гьамкьан жафайикк филаризкьан гъитуз ккачва? Саб гъапиб, учуз я хулаъ, я чІат гьиишин адарчуз. Мисалназ, гъадабгъухьа дишагьлийин уьмур. Уьл убжбан бадали, гурдхъан гакІвлар духну, урчІвлар дапІну, нафт аш кубзну, кабхьдар кичІибгну, хъа учвуз аьгъячвуз ич гакІвлар кьяшидар, чІушар апІрудар вуйиб, иливну йигьаг, китІибшну хамир, аркІну галар, чІух гъюбзну, хинкІар итІрууьмриз уьмур пуз хай шулин? Кьюрдну кьяллан швкъюрин жаг кам мабшан, хьадну – укІан гъагъ! Ккубкьиш саб мянфяаьт кайиб жандиз – сумчирна машкварси гьибгърачуз… Ичв ***ир-гатариз тувру хурагар иццидар вуячв, ич гъафи хялижвиваз гьиврудартІан! Малар-марччар уьрхюрча саб тІяаьм ктарди. Дурарикан саб чарасуз убккуруш, хъа ражариз гъудрубзрубдихьан гукІунди шулу. Мухрихъ никк хъимдруган, бицІидариз саб карк никк ибшри кІури, хюни убккуз мабшан, сивариан укІар, яркврариан гакІвлар хуз ужуб адарди йиц убккуз мабшан – му уьмурин?! Дегь заманайиъ гъаши лукІаркьан гьам учусиб аьзиятнакк гъахьундар…
Дишагьлийи чан «убгурайишв гъацІабхган», цалар тІуркІрубсиб гьарай абхъу гарччларинна «гьякь ву» кІуру дихарин.
Я жан, хала, уву дицдар шлиз ктитурава? Ичв «аьхюрар» чпи гьадму «панзаригъян» ву. Дурариз му уьмур ужуди аьгъяйи, дурар чпи гьацдар ляхнари дюргънайидар вуйи, хъа фици вушра дурарик му гафари зяин иццрушин капІнийи. Дидихъди сабси, дурариз собрания мици ярхи дубхьнура ккундайи.
Дафтрин кьял’ан гафар гъапирин хърябгъюради, Сеидуллагьди чак кутІайизра, гъудужвну Рамазну гьаци, аьдат бадали, «сарун улхуз ккунир айин?» кІури гьерху.
Улихь жергйиригъян, кІергънилансина улчвубхурайи лакач дюз апІури, бюкле булушка али, жакулсир риш гъюдучІвну улхуз хъюгъю.
Сеидуллагьдихьан му арайиъ учв дерккуз шула адайи. Дугъаз гъабхьибра фукІара гъабшдар, чазра хабар дарди, удучІвну улхурайи шуру дугъаз тясир гъапІси вуйи.
Саб лигбаан, му ришра имбударигъян саб жюрейин заанваларииндира гъитІигъюрадайи. Мумкин ву, саринра улариз дярякъру лишнар Сеидуллагьдиз дугъак дяркънашул: маш гъя варидаригътІан артухъ уччвуб дару – къуру майин аьхираринсиб: кюкйирик шлу тІюрхъярстар, кІваз хуш шлустар цІарушнар кайи. Гьамциб сурат вуйкІан яраб Сеидуллагьдин кІваъ кабхьнайиб?! Дарибшри гьа! Думу думукьан успагьиб дар аьхи –куду машар! 90 – 60 – 90 – набши? Наши шир йивнайи кІвантІар, пудрийир алдатнайи гарцІлар, хъудуднайи улчІвмар, илитнайи шавар, гардандиъ айи гъатху рукьар, тІубарихъ хъайи крачІру гюзгдин «брилиантар»?!… Наши… Наши… Сеидуллагь, фуж дяркънавуз сабкьан «наши» ктру, саб булагъдин штуинди яшайиш гьапІрайи касиб «булушка»?! Бикасикьана уччвур вуйиш баладайи гьа… Уву РамазантІан усалурунахъа?! Ай ва чви…
Сеидуллагьдиз думу шуру чахьинди зигру, улариз дярякъру нурар гьаърайиси шуйи. Му шуран сурат, якьин, дугъан кІваъ айи шиклиз багахь вуйиси вуйи. Сеидуллагь мюгьтал гъаши: думу чан кІваъ айи шикил кІваинна хуз чалишмиш шлуган, шли-вуш дидин ерина, гьаму шуран шикил уларихь дебккуйи. Дугъриданра, балин кІваъ яратмиш гъабши шикил дугъан улихь дийибгънайи. Рюгь, рякъру инсандиз илтІикІси гьугъубжвуйи. Масккуриъ учІвхъанмина, Сеидуллагьдиз му шуру сикинвал тувнадайи, яни шураз дидкан хабарра адайи, хъа шурхьан, шур’ан, шурлан гъюрайи кьувватну ижмиди дугъан гьендемар ккадаршвнийи, адаршвнийи, гъутІурччвнийи. Наанди гъилигишра, улар гьадму аьдати, мегьел саризра бегелмиш дархьуриинна алжагъуйи. Чав шурхьан гьациб кьувват бисурайиб зиълан бали улупурадайи, я гьич саринра гьаци шул дупну шак гъябгъюрикьан адайи.
Малайик риш гъяркъхъантинаСеидуллагьдиз му собранияйиъ сарун шли фу кІураш, ебхьурадайи. Саспиган дугъаз учв нивкІуъ айиси гьугъубжвуйи, саспиган – фикриан адахънайиси, саспигансана – чаин жарари эйвал апІурайиси.
…
Собранияйиъ кІубанвал улупу му риш, Гюлжигьандин ерина халкьди ктагъиган, Сеидуллагьди дугъан хил, тебрик апІури гъибисган, учв дифариъ айиси ва мутму ваъ, хъа гьава гъючІюбкьси гъабхьнийи.
Имбударигъян жаради, Рамазан мурарин дишла гъавриъ ахънийи, фицики дугъаз чпи мина гьаз дуфнайидар вуш аьгъяйи.
Сеидуллагьдикан чпи ашкар шлу тІулар ктучІвайиз, Рамазну, кьан шулачуз кІури, масккуриан лайикьлуди гьергуз чарйир зигурайи.
Гьялак-гьялакди баяр-жиларин хилар дидисну «аьхюрар», Кюрягъинди гъябгъру рякъюъ учІвну, чпин гъулазди диш гъаши.
…
Дустар гъулаз хъуркьради, йигъ думурхьларин чІурарилансина гьюлизди, вари дибиржну, ахмиш шулайи. Дидин ялавну, мучІувалиъна мичІлишнаъ абхърайи табиаьт уьбхюз ял апІурайи. Гьарин пеълихъ хъайи чирккварси вазлихъди хядар, гъи гъабхьи гьядисайин аьхир фициб шулуш аьгъю апІуз ккунди айидарси, завуз удучІвурайи.

***

Мислиматдин шадвалин кІан-кІул адайи – думу багарихьди швушван эйси шулайи.
Абйир-бабари чпиз ккабхъу мюгьлет хил’ан идипундайи.
«Мухлиса» ччвур али риш, наан ашра дагну, шлин риш вуш итІихну, гуж-балайиинди ча кІури шубуб-юкьубан шуран абйир-бабариинна гьюжум гъапІган, дурари, чара имдрудари, риш багъиш дапІну гъитнийи, гьаз гъапиш, Сеидуллагь хътакдайи: «изус сусу хурдуш гьадуму акъинай, даршиш, сарун ичву изус къизилдин кІекІюш алур къагишра хурдарза…» – гьамцирикан, шаламдин маш гъяйирикан гьапІдива-хъа?! Лиъран маш чав кадагънайирдинра ву…
…

***

Вахтар гъяра ляхнар арайиз гъюз, швушар хура вахтарин ляхнар тамам апІуз – Сеидуллагьдин сумчир а, варидариз – дицикьан даруб, чаз – дюн’яйиъ зат дархьибсиб – мура зурба кьудрат дарин?!
Чан швушв хуз я Сеидуллагь, я тмунур «аьхюр» гьаз гъушундар аьгъю апІуб, думукьан читин месела дар. Дустарин, жамрарихъди ккажагъуз кьадарсуз тямягь хъмиди гъубзнийи. Вушра, дурарра Ккумизкьан гъафнийи ва сацІиб хьнура жамарвалик дурарира чпин пай кивнийи.Дарди хьуз, Сеидуллагьдиз чав ктагъу швушв хурайи – гьелебела мици шлуб дар гьа!
…
Сумчрин кьяляхъ Сеидуллагьди, чакан СертІларин жямяаьтдиз ккимиди гъабхьнушул кІури, сижар-бабахьна гъушубкьан, аьлхъюр-аьлхъюри, зарафатназ илтІибкІури, хил алдабгъуб ккун апІуйи.
Бябягьяр, яни СертІлар, чпира цІиб зарафатар кайидар вуйин-хъа? Гьаддиз дурари чпин язнайикан, гьациб кІубанвал апІбаз гюре, хъял дапІнадайи. Тмуну терефнаан, дурар, чаз ккун гъахьи риш дарди гъудрузу балин дирбаш’валиин гьяйран духьнайи. Ва му гьядиса Табасарандиъ яркьуди гъарабгънийи.



15. Кюмек
вая
аьжалин мягьражар


Вахтар гьадмукьан чкиди гъягъюрайики, минди лигну, тинди лигайиз, садар ушвниин алмиди жара, таза гьядисйир, вакъиъйир арайиз гъюрайи.
Швушв гъахихъанмина Сеидуллагьди сабсана курс ккудубкІнийи. Аммаки, саспидарси, швушв хулаъ а кІури, думу лазимсузди гъулаз гъюри гъахьундар.
Урхурайириз багъришвариан гизаф хабрар ерхьуйи ва гьадрариинди юкІв аьлдябхъюйи.
Чан бицІигандин пише – мукьмар йивувал, дугъу шагьриъра диипундайи.
Мухлисайикан вуйи фикрари думу гагь-гагь гъадагъуйи, ва гьадмуган гьялак дубхьнайи юкІв сикин апІру алат – ялгъуз кларнет вуйи.

***

Неркизатра Гъвандиккна швуваз гъухнийи.
Шанайира чан бин Ккувигъ балихъди ккебгънийи.
Саб гафниинди, сар, чан фикриан, Шамай гъитрухъан, вари баяр-шубар бахтлу вуйи. Чан гафариинди, думу зат хътутубгру жегьеннемдин гурбагур цІигъ гъяйи. Амма Сефери, дугъан жилири, Шамай женнетдиъ гъизилгюлси уьрхюрайи, кІур.

***

Эгер гъюрайи бала-къаза ухдимиди хътапІуз чара айиш… ясана шуйиш… Бала гъюраза кІури гъюруб дар…
Сад йигъан гьациб бала Девлетдиндииннара гъафнийи. Фу себеб вуш аьгъдар, Рамазнан адаш зяиф хьуз хъюгъю. Дугъан машнан рангра кмиди фици дигиш хьуз хъюбгънаш, вардиз рябкъюрайи. Хюлси ерцІурайи думу, хьадан кьяла вазли иццру духьну, ахниъ ахъу.
Духтраризра Девлетдиндин иццрушан фтилан арайиз гъафнуш, аьгъю гъабхьундар.
Малйирира чпин диагноз диву – дугъан хуларин шибритІиъ мурччвакк ккайи бякьялайиъ жин убчІна. Ва думу фици сагъ дапІну ккундуш, рецептра гъапнийи – Девлетдиндин дадайин накьвдилан гъабхи ругдихьантІан бякьялайиан жин утІубккуз шулдар, думура, чпи, малйири, ккадабгъу бякьяла саризра дярябкъди аьлчІябгъну ккунду, жарари дидик кучиш, дидиъ айи жинди дугъан хал ккидипуру… Гъулан гьацІар, гьацдарикан мянфяаьт ктабгърудар, гьацдар махъарихъ хъугъуйи ва артухъси чпира хъитІуйи. «Я жярягь я духтир иццру-угрурихь даришри, динди думу сагъ апІиди чаз ккуниси…» – кІуйи думу адмийирин гардандиъ гьялкья тІапІнайидари.
Девлетдиндин кІулхъан кьур’ам хилиъ айидар кам шулдайи… ган ккабхънайи люкьярси… Саки, адмийирин зиин тІирхурайи думу «люкьярихьанра» йикІурайириз дарман шуладайи – табиаьтди чан ляхин сариканра асиллу дарди, я вижна ктарди гъабхурайи.
Адаш гьамциб ккададархьру гьялнаъ айиган Рамазнан кефйирра гьаммишан дючІюргъну шуйи.
Жилижвуваз дерд шлуб дар, кІури шулу, амма дерд даршлу кас даршул.
Рамазну чан дерд, ккудубкІру курснаъ урхурайи дугъу, гъулаз чІикъридитІан дяргъюри, я гъафирра кьаназ гъудрузди – гьамцдар жюрйириинди гьацІри гъаши. Яни адашдин уьзри дугъан уьмриъ дигиш’валар тІауз гъиту. Иццру адашдиккан кІул ккадабгъну дяргъюрайир ву пузра шулдайи, институт ккудубкІурайириз мажалра дибрихъур аьхир.
…

***

Саб багьна гъядябхъну Сеидуллагьдихьанра хяраригъди гъулаз гъюз гъабхьундар. Гьаци вушра дугъу алаф уч апІбан ляхнарик чан пай ктарди гъибтундар.
Мухлисайин фун аьхю дубхьнайиб аьгъяди, шадвалиан, Сеидуллагь, жандик хъана артухъ аьшкь кади лихуйи.
…

***

-Я Мислимат! Мислимат! – дихар апІури Султанат, фу чІинири вуш, сумчрин кьяляхъ сифте ражари вуди Мазнан хулаз гъафнийи.
Султанатна Мислимат, кьямшарси, гьарган, дамахнаан, гъярхьнайидар вуйи. Гьарган кІура кІури, гьамус гьарганра дар, саспиган йиччварна ччимарси албагну шуйи, саспиган – ***ирна гатарси. Дурарин арайиъ я гъахьи лижар, я даккнишнар адайи – амма дурар кам шуладайи.
Аьхиримжи вахтари, дичІиргнайи Султанат цІиб гъюдал хьуз хъюгънайи – белки иццурайи жилири мугъан хасиятаризра тясир гъапІнийкІан? Рамазнанна Сеидуллагь кІуллан вари хъюлар ккергънайирра гьадму учв вуйи. Чан бализ «касибрин» тай махьан кІуйи, хъа Рамазан ктирсдайи, дугъаз гьаз вуш гьамгъахъди ккундийи. Султанатдиз Сеидуллагь вуш-дарш чан балхъан хъичІихнайирси айи. Гьаци вуйиб чан нубатнаъ Мислиматдира гьисаб апІурайи. Мид’инра, шубарин кІулранра дурар гьациб гьялнаъ айи. Яни, якьин дару ляхнарилан, чпиз гъярхьуз багьнийир чиб-чпи арайиз ***и. Гъирагъдилан дурар, чан рижвнахъ хъебгру гатдин чирккварси рякъюйи. (Жараб апІруб адруси мурар фици шулин? Гьаз кьабулди дарвуз, бикІурайир? Белки дурарин развлекаловка гьациб жюрейинуб шул, хъа явубдиз уву гьаз лигурадарва, имбударик тягьнийир кирчуз?)
-Вай, Султанат, гъач! Душвахь гьаз дийигънава? – Мислимат зиин мертебйин улдаригъ гъяхъю, – яваш, асисди гъюза, – хянаккинди умбрариансина удучІву. – Халачи гъядабтІну апІруб адруган, узуна швушв барзлар кутІурччвну, хуларигъишвар ттиршврайча… Хъа гъач хулаз.
-ЮкІв шад апІри! Сеидуллагь дяркъну ккундийзуз.
-Хъа думуна Руслан гьиринган гьариз гъушдар, магьа лисунра дубхьну дуфнадар. КІуруб аш, йип, узу кІарза?
-Мазан хулаъ айин?
-Ваъ! Думура чан, мектебдиъ а, ляхнар айиз кІурайи.
-Мазнакан саб тІалаб вуйиз: Сеидуллагь Аьлирзайихъди, Кьадирин машиндиъди сивиз укІаз гьауз гъитуб, жан Мислимат. – Дугъу лик кьяляхъ зигуз хъюгъю.
-Агь байкІи, Султанат, уву фукьан гучІури кІурадарна! Узукна гъапишра, дициб ляхниз фуж къаршу шул? Узура Мазанра хъичІихишра, чан дустран читинвал дубхьнайиган, Сеидуллагь учхьан дерккуз шулин! Хъа гъач, Султанат, хулаз. Саб-кьюб гаф дапІну хъа гъягъярва!
-Чухсагъул, Мислимат! Айишвар арбаб ишри! Хулаъ жилирихь фужкІара хьтариз. Швушвар масккуриъ а.
-Хъа ужу шул. Дициган, гъюбси, дугъаз, гъарах, кІарза.
…
Ярквраан хъуркьу Сеидуллагь, жиблиъ саб кьацІсиб уьлин тики ивну, гъадабгъну кьюрш, Аьлирзайин чІигънахъди машиндизди гъажаргъу.
…

***

Вари хуларигъян гъюдучІвбалан кьяляхъ, закур жилир Краснодариз гъярайиз кІури, убччруб убччури, кбирхруб кбирхури, ути йиврубдиз йивури, Мухлиса гьяракатнаъ учІвнайи.

***

Ригъ алабхъури, Кьаркьулиинна улдубчІву.
Ярхи хьадди укІар зигурайи Кьадириз шлин фуну укІ наан аш ужуди аьгъяйи.
Гьаддиз Девлетдиндин гьацІ алдабгънайи эплихьна чан ГАЗ-66 саб хъугъужвубра адарди, аскан пат’анди, укІ ухди ибчуз шлуси ккапІу. Гъилигу гьялариан мушвахь шубур жигьилиз ляхинра хьайибси рябкъюрадайи. Му эпел, шубуб мярх укІан духну, гъубзнайиб вуйи.
Улихьна гъургъу мархьари эплин гьар укІак кабснайи – учІюбгъюрча кІури, чпин айи кьувват адапІурайи жигьиларихьан, думу гьич рибшвузкьан гъабхьундайи.
Эплин зиълан саб гъат укІ абхьган, машиндин кьяб абцІу. Гьамкьан убжри иврашра, эпел ккудудубкІрайивалиин Кьадира мюгьтал духьнайи:
-Гьамкьан эплер иври, укІар зигури, мициб аьламат гъябкъюр дарза, харабайиъ фукьан укІ акІан яраб!
Кьадириз, эплиин укІ туври алидарик гъилигган гьеле гизаф рягьятдира айи. Эпликан кьюршарихьди кудубтІуз даршлуган, дурари эплин гьар алдабтІну, юртси дитІибкьнайи укІ бацариинди ктубтІури машиндиинна тувуйи.
Гьар укІан цІил кудубтІруган, гъямпІли машаригъ хю гъибчруганси, дидгъян мершвун ниъ хъайи, ил гьютІюбхру бишируг шубриддин машаригъ гъябхьуйи. Аьж’ви ниъруна гъутІу биширугди дурарин зегьле гъабхурайи. Чпи абхьрайи укІанна, аскканзина гъюру чІяппряхярин «цІив, цІив» сесертІан сивариъ амдайи.
Кьаркьул дагъдилансина гатІархьу уларикк Табасаран дере, гьаци ккабхьуйики, хиял апІин, душв кІан-кІул адру къазават ву – мучІу-мучІу накьвси, хъа гъулариъ кархьнайи аквар, завуъ айи хядарси рякъюйи. Завунна жилин сяргьятар аьгъю апІуз шулдайи. КІул йирфариинди илбигъишра, хядарилан гъайри рякърудар мучІу йишвартІан дайи. Сифте тамаша апІру касдин, завариинра зав ал, Кьаркьулин кІанаккра зав кка кІури хиял шуйи. Йишвну дагълар мучІушну гьациб аьжайиб саягънаъ дерккуйи.
Муганайиз иврубтІан артухъ ивнашра, хъимбу эпел вари идривди, Кьади машиндилан улдучІвбягъ гъядайи. Аьлирзайинра Сеидуллагьдинра гьарай гъябгъюрайи:
-Сарун чІяаьн ву, фукьан иврава?!
Аьхир:
-Валлагь, Аьлирза, гъитну ккунду. Рякъярра ужуди дар, ахъли саб хатІа дарибшри… – кІури, Кьадири укІ тІиларихьди йибтІуз гъиту.
Саб дупну гюлин терефнаан арха-кьуларианзина сив’ина мичІли микІ утІубччву. Машиндин фанарин акв, аскканзина гьарайнахъди ккизибгурайи дифру, тур гъивганси гьадабтІуйи. Машин, гужниинди, чигру дидиснайи чрушнарилантина кьюдварж метркьан дубшну, машнакинди «Вилаятарин» рякъюзди илтІибкІу.
Му дагъдихъди таниш даруриз, милинсина машин хъапІувал гьязур аьжал вуйи. Ягъли гъарзар-кьуларин зиин читин хътІикІрушвар, илтІикІрушвар хабарсузди алахьуйи.
…
Рулиин илчІихнайи Кьадирин гьял рябкъруган, дугъаз сив таниш даруси гьибгъуйи, амма дициб кьарар адабгъуб дюз гъюру себеб дайи. Думу дициб гьялнахъна гьаддиз дуфнайики: машиндин чархар дугъахъ хъпебехъди, кьяши хьуз хъюбгънайи рякълан улчвухурайи. Дидихьна, кьябаъ айи гъагъишнура ял апІурайи.
Рякъ гъюбахъ-гъюбахъ артухъ кьяши шулайи.
ЦІиб лакІ кайи рягъ гъулан терефназди, узар-ямажар кайишвакинди хъибирхьнайи. Дилинсина хъапІруган, чархар рулихъ хъпебехъди, кчвурхари, ичІар-гъумариъ ахьри, даккун-даккунди илдигъурайи. Дурар азадди илдигъури ашра, Кьадири, гьелелиг, чан ихтиярнаан адахьуз гъитрадайи. Ебгурайи рулиин али дугъан хилар гукІни духьнайи.
-Сеидуллагь, гьаму скоростар ирчру рычаг бисну гъит, скоростдиан адабхъуз мигъитан. – Гьялак дкхьнайи Кьадири гъагъи сесниинди, гъалабалугъ кабхъну табшурмиш гъапІу чахьначи капотдиин деънайириз. Дугъан унтІ’ина хар-харди уч шулайи амкІун литІнари, сабдихъди саб улариъ ахьри, гьацира дарвалиъ айириз машат апІурайи.
Гагь-гагьнак унтІккан ккадатурайи Кьадирин лугра амкІари дутнайи.
Чан улихь хьайи рукьан ручкайихъан хъичІихнайи Аьлирза КьадитІан артухъ гукІни духьнайи. Чан терефнахъансина асизди лигруриз кІан ккадру мучІушвартІан рякъдайи. Дугъан хиял вуйи чарх даргналансина дербедериз гьамус-хъа абхъур кІури.
-Валлагь, Аьлирза, ихьу ииви укІу асистти улчвувхнайиганси хьнаяс. Гьаму яс жвурнастти айи чархар ккюрхрайиси а… – Миж кимдрустар гафар чазра аьгъдарди адахьурайи Кьадирин айтІан.
-Ухьу, Кьади, милин сагъди дяргъюрш кІурза… ЮкІв гьаци гурпар апІури утІубччвурайиз… – Жандилан ялав гъябгъюрайи Аьлирзайин чпи чІивиди гъузур кІури…
-Гъач, Кьади, дебккну дюз апІухьа? – Теклиф дебкку Сеидуллагьди, кабинайин айтІанди бугъну алабцІнайи гюзгю шоферин улхьан, чІатишв рябкъруси марцц апІурайири.
-Уву фу кІурава?! Гьамусяаьтна тормуздик жизбикьан лик кучиш, гьашвлансина дибиргъну машин, ухьу зир-зибил шлуб аьгъяйвуз?!
Чахъ чархар хъпехъуз гъитрушваъ, Кьади учв чархарихъ хъпехъури духьнайи: гьадрар архнаансина наанди диргъуруш, чавра руль гьадинди илтІибкІуйи. Хъа эгер шофериз ккуниси хъаъруш, чархар, сакІлишварилан, яни кьяшишналан улчвухури, хъана гьадму чархариъ ахьуйи.
-Машин ккатІибкІури гъабшиш, увхьан, Кьади утІурччвузра шулвухьан… Вайна-гьял йизна Сеидуллагьдин ву!
-Аьлирза, Гьаму учву йихрушваъ узура йикІри…
-Хуб рягьят гъабхьичуз! Хъа гьаз йикІурухъа, мумкинвал айири учв уьрхри!
Сеидуллагь инкъикьан ададабхъри, гъагъ асихъ жвурнахъан сацІибкьан кам ибшри кІури, чан жандакра зиихъинди кьяни дапІн, гьамус-хъа илбигъну, гъарзарилансина абхъру гьялнаъ айи машиндин рычагдилан илчІихнайи. Дугъан улариз рякъ рябкъюри амдайи. Закур урхуз гъярайириз, чан Мухлисайин гьеле фуниъ имбу бицІир гьугъужвурайи: «Магьа, аьжал гьамциб мутму ву, улихь шлу гьядисйирин гьяйифвал зигуз гъитруб. Хъа жвуван нягьякьвалар кІваин диди гьаз апІурадар, Худайикан хил алдабгъуз ккун апІуз? Дарш сарун кьан вуйкІан яраб?! Я Аллагь, Уву вува учу Уьрхрур, уьрхява!..»
-ГьапІуз ккебехънава, Сеидуллагь, аьжалин улихь? Саб-кьюб гафкьан йип?! Ухьуз дарш, ухьлантина гъузрайидариз, ихь рюгьяризкьан – Кьаркьулин кІакІаризкьан деебхьну гъузурда…
-Фтикан пуза, Кьади, гьаму увусиб гьялнаъ айи узу? Васият апІуз ккунди айиз, хъа шликна апІуру?!
-Аьфа ибшричвуз, ужара бикІрикьана йип…
-Дурар фу кІуру гафар ву? – гъавриъ адрахъру… Аллагьдиз хил алдагъ пувал варитІан гъавриъ ахъру тІалаб ву, дидиз рази вуза, хъа динарин «аьфйиризна, ужарйириз» рази дарза…
-Я бай, фйир кІурава…
-Хъа дарин, Кьади, гьаци?...
-Увура «ав» йип кІуруси гьерхрава, «вадар» фици пуза гьякьвализ?!
-Яваш… яваш… машин… гъябгъюра…
-Сабан ухди ву… рякъ рябкъюрамизуз…
-Уф аман… хъа узу удурсуз… – кьяши машнягъна инчІ гъафи Аьлирзайиз рягьят гъабхьи.
Дугъахъди Сеидуллагьдира Кьадирира машназ шад дару хажалатнан инчІ ккидипу. Дуририн гъюдли инчІ саб гагьдиз сатІлан вуйи пашман аьлхъбаз илтІибкІу. ГъапІу аьлхъюбра шубриддинра чІиви майтаринсиб вуйи – машарин кьалбар диришвди, лизиди хъидирчнайи силбариинди.
…
Машин, саб километркьан асизди рякъ ккадапІну, «Гъарзун чулин» пІипІнахъна ктубчІву.
Диф амдайи.
Кабинайиъ гьава дишла дигиш гъабши.
Рулилан илчІихнайи Кьадирилан сифте, гъурдлар тІуркІуз апІури зурба гьугьхьт алдабхъу…
Ва дугъу, арччул хил руликан кадабсну, Сеидуллагьдиз деебт дупну, скоростар ирчту бир чав дибисну, …, машин дебкку. ЧІатанди кархьнайи фанарин, даккунди архьрайи зяиф акварин нурари кабинайиъ айи баярин машар арсрандарси улупурайи. Белки думу «майтарин» машар чпи, фанарин акв даршра, гьацдар вушлийи…
Кабинайиан «адахьдари», сабдихъра даршиди, шубриддира пенжкар хъидитну, ккурттарна майккйир кчІюкьюз хъюгъю. КчІюкьурайи палтариккан амкІ, багахь хьайи «Рабхру штуканси», зюгънахъди ккудубзурайи.
-Пагь, баяр, – кІуру Кьадири, – гьамкьан йисари машиндихъ хъади, гьамциб гьял кІул’инна гъафир дайдуза!
-Хъа йиз швушв хруган Ккум’ансина ухьу гьаци дайин, Кьади.
-Думуган, читинди вушра, гучІ адайи, ккун гъабшиш, сиягь, цалканзина гъябгъюру, хъа чаътІан гизаф гъагъ зиин алиган му гатІабхьуз мумкин ву…
-Ухьу гьагълансина гьамина гъяйиз дукІнайи гьисаб вуйи… – имбудариси Аьлирзайира гъяцІли жандиин мичІли атІласдин астар ккайи пенжек хъабхьу.
-Гьамусяаьтди узу терезериин улучІвишра, хьуб-йирхьуб кила кам дубхьназукан!
-…
-…
…
Кьади улихьди бортарилансина илбихнайи укІ мурари къайдайиккна гъабхи ва… милинсина машин рягьятди гъулаз хъапІу.
…
Машин чвуккахъ дебккну, баяри, укІаз хъюршарихьди тмуну терефнаан хъзигури, саб ту апІру гагьди, бизарвал гьидрибгъди, таза кьувватниинди думу ичІи гъапІу ва Султанатдин теклифниинди, чІиви гъаши майтар, дижикІну хилар-машар, хулаз гъушу.
ЦІийина Кьади Девлетдин айи хулазди учІву, дугъахъди – Аьлирза, Сеидуллагь. Дурари дидисну хилар, сагъламваликан гьерхбалан кьяляхъ, ухди сагъ хьуб ккун дапІну, жара хулазди душну, устлихъ эргнайи жанар дирчу.
Хъа Сеидуллагь Девлетдинди, дибиснайи хил дееебтри, чан гъвалахъ курсдиин деуз мажбур гъапІу.
-…
-…сарун чІалра макІан, Девлетдин ими, дийрихди ккадархьунча! Фукьан читиинди дайин! Йигъ вуйиш гучІра даршлийи, хъа йишвну, наанди хъапІраш, дярябкъди, фид рякъ’ин алабсну, фанарин акв рабчІучІури, фукІара апІуз шулдайи.
-Гьа, Сеидуллагь, уву ижмир вува. Фукьан дарвал алабхъишра аьгь апІрурува. Инсандихъ ари гьаци, жанра гьяйиф дарапІру дуст хъади ккунду!.. Пагь сиягь хьуз ужуб, эгью-эгью! Увухъди саб-кьюб гаф апІуру кІури, гъурдлар хъудургну гъярайиси айиз, ил гьютІюбхюри… эгью-эгь, эгь…
-Гизаф мулхан, Девлетдин ими, Рягьят кади дахъну гъуз, – Сеидуллагьди узди деуз ккун гъабширин йирфарикк гута ккиву.
-Баркалла… эгь, эгь… Узуз, Сеидуллагь, фтикан дерд каш аьгъяйвуз?
-Йип фу вуш, Девлетдин ими!
-Узкан Кьадирира Аьлирзайира аьйиб гъапІнухьиди, укІаз гьаъну, узу чпиин гьамциб гьял алапІну дурари фу кІур?!
-Дици фикир мапІан. Дурариз уву ахниъ ахънайиб, гьам ражари ичв хулаъ сар жили жвуван кюмек адруб аьгъдарди айин? Ихь гъулан баяр, мицибгандиз кІубнидарихь…
-Аьгъдарзуз увуз фу кІуруш, Сеидуллагь, хъа узу ккарцбаз аьхю чухсагъул! Сабсана йиз кІуруб гьадму вуйизки, узу дарчІиди гъузашра гъудрузишра, Рамазан яв хлиан маккатІахьан… Узуз аьгъязуз, увусир хътарди, гъийин девриъ думу чІур хьуб мумкин ву. Учву саб шагьриъ урхурайиш хъана ужу шуйи…
-Арда думу кІуру гаф вунив, Девлетдин ими! Узу йиз айина-адру дустрахъ мягьрум хьуз гъузурин!
-Гьацикьан ижмиди гаф мутуван… эгь, эгь, гъюру йигъар ужудар ишриячв, жан бай! Гъарах, сарун, трур уьлхъанра хътакурашул. Закур вуш урхуз гъяраза йипа? Ужуб рякъ ибшри! Наан ашра гьаци гъуз…
«Гежехайрар» дупну, чаз дарсар киву мялимдин хил дибисну, Сеидуллагь баярихьинди гъушу.
Девлетдин, йирфариккан гужниинди гута ккадабгъну, хъана ярхи духьну дахъу. Му ражну дугъан кефйир гъюдал хьуз хъюгънийи. Чан ученикдихъди гъапІу сюгьбат дарманси гъабхьнушул.





ІІІ. СатІлан вуйи кІултІан, кІул’инди вуйи иб…



16. Саламарин кагъаз – 1


-Я Рома, Рома! Ялхъван апІин, дарш... – Бика, жилирихьинди гъажаргъу.
-Дарш фу?.. Гьадмукьан уву ратІитІри хьуз гъитуб фу вуйкІан яраб!
-Беле берейра алабхъна, яв ялхъван рябкъюз ккунди ургурайзу! Ялхъан апІин, дарш, яв дустррр…
-Тррр! Сеидуллагь дуфнайин дарш? Тррр!.. Узу алдатмиш апІуз хьибдарвухьан! Думу гьатмигъари чан хизанра хъади удучІвну душнами! – Рамазну учв гъавриъ адруси улупурайи.
Аьлхъюб гъафи Бика лигури жилирин машназ дийигъу. Рамазну сабпну дидисну, машназ макар апІури, хъчІюхюри дурхну, гараватдиин хай кади чаз хас… рас…, бас…, дала мас...
-Яв дустран кагъаз..., ялхъван дарапІкьан гагьди тувидарзавухьна…
-Мутуван, гьадмукьан харгнахьиди узу… увуси…
-Мугъу чав гьапІраш, лигайчва! Ревноватра апІуру, хъа уз’инра алархьуру…
-Неззет ар гьацибган а гьа, фукІа агъдру кьаби пеъ!
-Увуз ужуйи, саб кьаби пеъкьан рас ктапІуз даршулайи, уьру рягърягъ хьайи хъулти датт…
-Ва-а-а! Саб маш хъибтган…
-Я кас, яв тІуларин узу ухди-и-и гъавриъ аза… Уву жара саягъ муулупан!
-Аьнчякьюрай гьа!..
-Дици вуш, узура, му дячІябгъну илибжварзичав…
-Агус чкиди ча, саб зарафат гъапІну кІури кцухуз, халккутІай! Гьамусдиз наан айва уву, ялхъван-ялхъан кІури, ипну гьаррай! Дишилла пийва: Сеидуллагьдин кІаж хьазухь, ялхъван апІин, кІури, магьа, гьадмукьанин! Магьа апІури, аццарпну лиг гъябкъюндарш, Бирк! – Хпаринси гьачІарккну хилар, шлихъ-вуш хъерццурайи Гюлмурадси, арабир ликар ккучІухури Рамазан арагъу.
Чав, Рамазнуси, Бикайира, кялхъри гъапи:
-Ай гаву йиз чхъюр тІатту, гьич апІузкьан аьгъдарда! Хъа узу вухъди мяракайиъ арагънийиш, чист биябур вари адмийиригъна апІрийваки.
-Гизаф фарз алдарди марабханале! Узу ичв ялхъванрин гъанаъ адарза!
-Жараб фукІа ктарш, жугьудрин ялхъанкьан кади ккундарин!
-Аьжаб ярхи мелз авуъ! КІаж ча! – Бикайи чан гъятІнихъан хътабгъайизра, Рамазну бац йивну тІубаригъян гъючІюбгъю. Ва аьлчІябгъну, гараватдиинди илдигъну, урхуз ттучІву.
«Саламарин кагъаз!
Гьюрматлу дуст вуйи, Рамазан! Узу яв дуст вуйи Сеидуллагьдин ва имбуну хизанарин терефнаан кІван мани саламар хътаураза. Саламарилан савайи, учкан хабар гъадабгъуруш, учу фукьан ккушра ккунибкьан ужуйи вуча, ва ич метлебра гьадму вуйички, учву учутІанра ургуб ражари гьиишнариинди яшамиш хьуб. Саламар йип, Рамазан, Девлетдин-имийиз, дугъан сагъламваликан бакІ, хъа Султанат бажийиз, Нарусатдиз ва имбу хизанариз.
Магьа, Рамазан, гъул’ан дуфну, гьамус кьюбпи ваз гъябгъюрайич. Ихь "Аба" – Сейбат яслийиъ тІаунча, хъа Сейдат, чан дадайихъди хулаъ гъузнами. Сабан, думу, йисна гьацІ дархьиди садикдиз кьабул апІдар.
Гъулаз хизан хуз дуфнайиган гъапнийзавуз: ужудар хулар, ужуб совхоз ву кІури. Дидхъанмина сабан, дици цІийи хабрар адар. "Прогресс" кІуру ич савхоздиз – гьадмукьан ужуб йишв ву! Ву кІури гьапІарва, узуз, вуйиш, гьадму увузси, ич институтдианра ихь йишваригъна направление тувну ккундийзуз. Йиз фикир, ният гьамциб вуйиз, Рамазан: узуз улупнайи шубуд йис гьамшваъ, урсаригъди гьапІну, хъа гъулаз гъюб. Узу гъяйиз, гьадму фабрикйиригъ, ясан ГъуштІларин савхоздиъ саб ляхин, гъуллугъ дустраз ккабалгну гъибтдива. Гьам ражари душваригъ яв адра гъяшулив…»
Рамазан сацІиб хъугъужву ва фикрари гъадагъу.
-Фу вуяв фикрар апІури. Гьанеле, душвкканзина урх. – Хпири жилириз фикрар апІуз мяшат апІурайи.
Рамазну улар гъаншариъ цалик керхнайи чпин бицІидарин шиклариинди алаънамиди, Бикайиз дугъан гарцІлик чан маш кавуз ккун гъабши. Аммаки гьаз-вуш, хъял дуфну, хпириз думу хътІурччву.
-Дург гьамлин! Узуз мяшат мапІан! – Жилирикан гиран гъабхьи Нарусатдиз чара гъабхьундар хул’ан удудучІвди гъузуз.
Рамазан, чан айи къайдайиинди гьамус люстрийиинди улар алаъну, хияларик кахъу:
«Ав, дуст, Сеидуллагь, гьаму ражари йиз беле аьхю ад ахьиди! Увура уз'ин аьлхъюрадарна! Фу ад шул, гьарган кІул'инна балйир гъядяхъюрайи касдин: баб кІуруш, дициб нянайиинди гъакІнич, адаш – сад йисантІан артухъ йикІру гьялнаъ, ахниь ахъну гъахьнич, дада, кІуруш, чІур духьнайич. Узухь гьамкьан девлет хъашра, гъулаъ варитІан гъяйирсир шив йиз вушра, саб читинвал адаршра, узуз йиз узу йитимси гьигъназуз. МутІан аьхю аьйибнан ляхин айин: шлихъушра хъебехъну, тІуртІрарииндина футнийириинди ич дада гьаваллу гъапІнич. Мугъу гъапІуб адар, гьамци гьарза улхури апІуз. Йиз кІвакан му зиян ктабгъурин. Девлетдиндихьан, сарун, чаз ад гъазанмиш апІуз даршулш кІурза баяр-шубар-швушварин уьмрариз дилигди. Аьгъдарзуз мушвариъ фу шулаш! Масккурин инженер ву кІури, ич дада гьамци хьайиз, сарикьан чІалра кІурдайзуз – ккерягърудар адайи, хъа, гьамус, йиз уьмурра агьна сузайиккан ккутІубччвбягъ гъядар. Филадизкьан гьамци аьгь апІури гъузуз шул. Бикайиз аьгъяйиштІан: мушвариъ гъузрудариз вуйиб кьутІкьлишанра даккнишантІан даруб. Начу, адмийиригъна кІул гъядябгъюз даршулдазухьан. Муганайиз, ***ирси узухъ хъивуз гьитди шуйза, гьамус, узу итІуз ккунди, жанаврарси, узухъ хъергри шула. Батмиш ишри чпи мушвайишвар!»
Чан гьаърайи йигъар йишвар кІваинна гъафирин мич жвуван ватандикан кадабтІнайи. Хъана, Сеидуллагьдихъди гъаши вахтар фикриз гъюбси, улар люстрайилансина, хиларигъ гьимбу кагъзиинди алахьу.
«…Мушвариъ ляхин апІуз саб рягьятди вуки, Рамазан, сарун гьикІарва фукІарва майил-мадат адарди, жвуваз вари адмийир саб четирикк рякъюри. Халкь, ихьдартІан гизаф савадлу ва чпиз кІурубдин гъавриъ ахъруб ву. Гьиидар ву, хайир-хатур кайидар ву. Мухлиса наанди гъушишра чІал аьгъдар кІури, гьаммишан, гъанаъ духьайин, кюмекар апІуру.
Экономистди ляхин апІувал, гизаф назуки гъуллугъ ву: я директориз я имбуну халкьдиз гиран шули гъузну ккундар. Гьам ражари, хьадукран урзиваларик, шид тувруваларик ва жара жюрбежюр хьадукран ляхнарик кача. Гьавйирикан гьерхруш, гизаф маниди вучуз, душайин ккунибкьан дагрик курс! Аман, гьадмукьан ужуб дагар хъайич гъулан гъвалахъ. Ихь, Каспи гьюлихъси, гъумарин пляжарра хъа. Сарун фу бикІузавуз? Таза хабрар адар, хайир ву. Гьамдиинди ккудубкІураза. Сагъ-саламатди гъитручву! Яв дуст Сеидуллагь! 26.04.86 г.»

Алдабхъну гьугьт, цалихъицди дипну кагъаз, Рамазнан фикрар, хъана, ккудушу чанна Сеидуллагьдин уьмрарихъна гъушу.
"Ай бахтавар, Сеидуллагь! Увуз аьгъяш, уву женнетдиъ ахънава! Ав фу дудубгнаяв, гьамшваригъна дуфну: фукІара адру йишвариз – ичІи гъарзарна, йикь адабтІуз узариккишвар! Узу пашман духьназа гъулаз гъюбан. Кьюд йис гъубшниз, гьич саб тІяаьмра ктарди. МутІалибди саб кино йисар-йигъарик хуру кІури, фукьан гъацдариз ккилигури гъузру хъа. Телевизоианкьан саб мяаьш кайиб адар. Баку улупурийиш, гьацира, концертаризкьан лигуз хай шуйи. Уву айиганси шулдар. Узухъ гьич кьюр бай хъайибсикьан гъибгърадарзуз..." – саб хил иливну мухриин, тмунуб, цалихъинди кагъзиинди гатІабхьну, Рамазан фикрари ахуз ккау.
Рамазан дахънайи хулазди, сар хабахъ, сарсан – ишури, гьитну улихь бицІидар, Бика учІву.
Гьарайнахъди диркъну Рамазанра хъергу ва дутІубччвну кІул, чан балихьинди гъушу.
-Гьаз ишурава, гагай? Фу гъабхьунвуз? Уву гъурччвур айин? Йип гагайикна гъизилсир Изил! Ухьу дурарин диван апІидихьа, йиз Чирк. Яв таяри ув'ин аьгъяди Чирк кІуру нугъат иливну гьа, гагай! Мишан! Хъа, ихь Назим наши? – хпирин хабахъ хъайир дярякъю мисал дапІну гьерху Рамазну.
-Дугъаз гъивун-дар-р-р-р, – ишури кІур Изили.
-Рякъюрвуз, увутІан бицІи Назим ишурадар. Гьаддиз, йиз ПІитІайиз гъяфатарра тувдиза, хъа увуз ваъ – ишруриз.
ПІитІай кІуру нугъат, Рамазну,чан бицІирнур бал'ин иливнайиб вуйи. Хъюлу адатІнайи Нарусатди жилириин чан бягьсум уьлюбхюз ушв хътабшву.
-Зат мумкин гъитдарчуз, гагь Изилиъ, гагь Назимиъ утІри, гьеле чандар даршра, яв дадайи. Учв гьацир духьна кІури жарадарик фу ка дугъан. Узхьан, мици, увухь гъузуз хьивдарзухьан. Фу ву му ккебгъну ккудубкІайизкьан кІул'инна бала. Агь чан, узу мина тувурин жан тики-тики ибшричан! Узу фукьанна фукьан жарадин кьюлтІар хътІюкьиди! – Бикайира цІузар апІуз ттучІвнайи. Чан язухъ шулайиб гъябкъган, жилириин жара жюрейиинди алжагъуру – Я Рамазан, уву саб ужу шлу ляхин гьаз апІурадарва? Я, йиз жилир! Увуз фукьан гучІурувуз яв адашдихьан?! Яв жигьилвал наан аяв? Уз'интІан жиливал апІуз кІурайир дарна дарш... игьи, игьи, игьи, – ишури, Нарусат краватдиинди кьяни гъаши.
Гьелебелесен, чаз аьгъдруганси, рихшанд апІурайириси гьерху:
-Фу гъабхьнувуз, Бика? Дердер гьаз кавуз? Шли гиран ктапІунвуз? Уву ич дадайиз мицдар гафар гьаз кІурава? Гьамус, ич адашди, уву хъа кІури чан хпир утІуккурин? ГьапІхьа, Аллагьди туву кьадарар вухьуз!
Ккарцури Изилра, Рамазан хулаъ лицурайи. Дадайин игьйир ерхьруган, бицІир гагайин хабхъан хъучвухну, краватдиинди гъажаргъу.
-ГьапІур? Жарадарин баяр-швушвар рякъюрадарнуз гьапІраш-дарш? Гьам увузстариз лиг-гьеле. Саркьан гъулаъ амиш: вари, чпин абйир-бабарихьан гьергну душна, гьарсар чаз ккунишвахъинди. Увхьан дицикьан апІуз шулдарш, жара хьузкьан йихь… Ккебяхъяй узкан, йиз гъян убгурайи мялъ’мар! – чакан сикин гъудрузрайи веледариз хътІурччву Бика. – Гьаму кІаттар хътайиш, узу мушваъ гъузрур дайза. Фу а йиз мушваъ, йигъан – пІакьариккна агъудикк!!!
Ккебяхъ, жан, ккебяхъ! СацІибкьан аьгь апІин: гъи дарш закур, закур дарш серид ухьура удучІвну гъягъидихьа, Бика. Увуз фтин дерд кавуз: узу, гьамус, отпуск гъадабгъну Сеидуллагьдихьна ктІуччвидиза ва саб гъуллугънан гьякьнаъ хьидиза. Душвариъ ляхин адарди даршул!
Мици кІури гъеебхьган, Нарусат сикин гъаши ва улар марцц апІури:
-Гъяруш ухдикьан гъарах, – кІури, Рамазнан багахьнаси дуфну, дугъхьан Назим гъидису.
-Закур масккуриз душну, йиз ляхин Аьбдурашидликинди кибтІну, отпуск гъадабгъну, серид, Аллагьдин амриан, гъягъидиза. Гьадмугандиз, йиз урччрудар дурччну, гъахрудар гьязур дапІну гъит, йиз ккунир.
-Хасади, гьамус кІваин гъапІра, яв, неделайиз улихьна, кацІну, сумчриан гъафиган илдиту ккурттар.
-Вушра, Бика-жан, узу душну гъяйизкьан сарикдира гъямярхьанин! Йиз юкІвра кІвахъниди дарибшри. Сабур, сабур!
Дугъриданра, хпириз гъапи гафар, Рамазнан, алдатмиш апІурайидар дайи. Дугъу чан кІваъ, хул'ан "дявира" кам хьпахъди, Сеидуллагьдихьна бахт абгуз гъягъюз, ижмишнаан гъибису.
…



17. ГьитІикІнакІар


Саилси хул'ан удучІву Рамазан, заан гъуйиригъянмина гъидицу, фтихъ-вуш либцурайи туласи, Мавзудинкьарин икрихьинди гъафи. Душвахь, гурд'ин бицІидарихъди деъну, гьитІикІнакІар апІуз ккабалгури, Руслан хьайи. Дугъу чан кьамкьлиин иливуз гъитну бицІидарин тІубар, гъютІурччвруб апІурайи.
-Адаш наадичв, Руслан? – гьерхри, Рамазан багахь улучІву.
-Думу пагьникк ккахьиди, чан станокдихъ Ряжавали-имирин кьулариз ранда йивури.
Станокдин сесер дугъаз деерхьнайи, хъа фици вушра, чак кайи пишейихьан ярхла хьуз гъабхьундайи: думу гъуршнаккинди гъушу.
…
Русланди баярихъди вуйи тамаши кІулиз адабгъурайи. Магьа, дугъан дубснайи кьамкьлилан сабсана тІуб кам гъабши.
-Агьа, гьамус, шубур гъузра, фуж илигъуркІан? – Руслан, тазабаштІан тІубар ктухуз хъюгъю:
Акар-какар,
Кадри-мадри,
Уьмар-жумар,
Гал-сив,
Сялягь-пялягь,
Дугъри-бидан,
КІубан чІяркь тІуб! – дупну, ккудубкІу Исурин тІубра гъютІубччвуз гъиту.
Гьаци сабансана ктуху ва кьамкьлиин, чан, Русладин тІуб гъубзу. Думу, тамашайин иштракчйири улупу берейиин гьитІикІурайидар дярякъруганси, улариин иливну кьюбиб хиларра, илигъну ккундийи.
-Гьамус узу кІуру гафар ккудукІайиз гьитІитІикІуриз тучум апІурза… – Руслан, каркаъ ивну маш цалихьинди илдицу ва жин шулайидариз ебхьруси, аьхюди пуз хъюгъю:
Агъар – гъагъар,
Гьяшти – кІулар,
Шагьур – магьур машди – кІулар,
ХинкІ – минкІ,
МикІраз – кІаж,
КІулиз – бачІ,
Йивну – кьацІ
Хьади гьерг.
ЧІур тІафа – илигъай,
ГьитІикІай!
Чан "зикур" гъубхубси, Руслан, гьитІикІнайидар агури уьргъю. Эгер шубури тучум гъапІиш, Руслан кьюбпи ражарира илигъну ккундийи, гьацдиз, думу зиреквалиинди, жин духьнайидар агури хъюгъю.
БицІи баяр агури улучІвнайир, икриъ айи адашдиз дяркъну, дих дапІну, чан багахьна гъахи.
-Му, аьхю жандикиз лигачвай-чву, армияйианна дуфнайир, бицІи шиниркІарихъди уйинар апІури! – Мазну, хъана чан диллиг кайи гакІул ктапІуб тамам гъапІу.
-Я, адаш, гьаци кІурин, арда! Узу дурариз улупураза: фицдар правилияриинди гьитІикІникІар дапІну ккундуш!
-Уву улдурупиш дурариз аьгъдар?!
-Аьгъяш, вуш гьапІуз урхайин шулу? Магьа, саризра тІужри-маргъ тамаша аьгъяди амдар.
-Гьавай-ву, Руслан, дурарин тай дарва. Урхуз гъярза кІури шулва яв гъардши гъурху институтдиз. Сарун, дарсар фици аьгъю дапІну ккунидар ву? Тму ражариси, сабпи экзамендиан кьюб гъабхьнийиз кІури, ишури, увуз чІалра дарпузди, уьру камадрарин ишикІ хьади гъюрубси хьивди гьа! Магьа, Рамазну, закур-серид Сеидуллагьдихьна гъягъюрза кІур, яв кІуруб аш, йип.
-Вуна дарш, Рамазан-ими?
-Дустриин улукьну ккундарин! Фици яшамиш шули аш-адарш гъилигиш, ичв, йиз кІван архаинвал хьивди.
-Узу фу пуза, адаш? Агьа, дийигъ уву, Рамазан-ими, – Руслан хулазди гъажаргъу ва саб дакьикьайиланси, газетдигъан гъидиржну китабар гъахи. – Рамазан-ими, увуз аьгъявуз: яв дуст, ихь чІалнан китабариин юкІв алир вуйиб. Ма, гьамрар, ич терефнаан пешкеш вуди гъайих. ЦІийиди адатІнайидар ву. Саламар пуз кІваълан магьархан ич "Абайизна" Сейдатдиз.
-Хъа Сеидуллагьдизна Мухлисайиз? – Рамазну инчІ ккидипу.
-Узу дурарин гъанаъ адарза.
-Вуш, чпикна гьаци кІархьа. Узу гъушза, Мазан-ими. Дярякъри гъушиш, хилра ча.
-Баркаллагь, Рамазан, гъягъийиз гъюбан! Гъарах, сарун. Гьаммус марччарра гъиди, гьязур йихь! – Мазну, Русландиз тІулан мурглихьди икрар илжикуз табшурмиш дапІну, чан дезгигь'инишв ттибшвуз хъюгъю.
Гъярайи Мазну бализ хъана кІваин алапІу:
-Ихь марччариз лиг, Руслан, узу мектебдиинна ул илбицуз гъушза!

***

-«Аба» нашив, Мазан, «Аба?» «Аба» хътарди тІагърудиси адувуз? – гьерху рякъюъ алахъу Аьлимурадли, муганайизси дарди, гьамус сарна-сарди мектебдиз гъярайи Мазан гъяркъган.
-«Аба» нашдихъа? «Аба» чан юрдариз душна, аба ккундарзуз кІури!
-Дици макІан. «Аба» дярякъди узузра кьарар гъюрадарзуз. «Аба» авайихъан хътатІуб ужу гъапІундарва, Мазан!
-ГьапІза, Аьлимурад, дада наанди гъушиш, веледарра – хъа кьяляхъ!
«Аба» кІуру гаф Ляхлаъ, «пягьливнар дуфна», кІуру цІийи чІалси арабгънайи, гьаз гъапиш, Гъуннуари чпин абйириз «авва»-тІан кІури шулдар, дурарин гьациб гъюдли нугъатниинди гафар арайиз дуфна, хъа Мазну, чан хтулихьди, чІалниинна дурчурухъанмина, чаз «Аба» пуз гъитнайиган, ва, гьаци кІури, «ава» наанди гъярушра Сейбат хъивруган, иллагьки мектебдиз, жямяаьтдиз дициб гаф алдарди танишуб даруган, аьжайиндиси гьугъубжвнайи, ва: «Аба, Аба», кІури хътІерццури гъаши. Гьаддиз, халкьди Мазназ «Аба» кІури ккебгънийи. Гьаци, бицІи Сейбатдихъра «Аба» нугъат хъибтІнийи. Гъулаъ, шли «Аба» кІури гъабшиш, дишла Сеидуллагьдин Сейбат кІваъ дисуйи – наанди вушра чпин авихъди хъергну гъягърур. Сейбат кІваълан дяргъюри, эллери, уччвуйи ебхьру "Аба" кІуру нугьат, Мазну, чаз кІуруган, юкІв абцІну къаршулламиш апІуйи, ва чан хтул чахъди хъайибси гъугъубжвуйи.



18. Улукьуз гъягъюб


"Прогресс" совхоздин кьялан усадьбайиъ, шагьриъси мастава алди, кьибла вилаятариъ яшамиш шудайи агьлийиринси ягъли барйир хътарди, хъа шир йивнайи, саб-сабдикан вуйи хуларилан исчІли заборар илтІикІнайи. Кючйирин секюйириъ чрушну чан гьюкум дебккнайи. Вахтар лавлан шулайибдикан, гьич саб жюрейин лишнарииндикьан аьгъю апІуз шулдайи, саки, йигъандин, саб ригъдихъди вуйи дигишваларилан гъайри.
Муну ва тмуну терефарихъандира, ягъли гъалхин гьарар хъайи, яркьу асфальт ккайи кючейизди Рамазан адахъу. Кючейин ккудубкІру кІулихъ уччвудар уьру лизи кирпчин кьюб мертебейин идарйир хъайи. Рамазан, чазра даккунди гьадму дараматарихьинди гъахурайи. Хьуд-йирхьуд икрар хъидирчну, кючейин гьацІ кьялаз гъафиган, дугъаз, сар яш дубхьнайи дишагьли йихьан Сеидуллагьдин хулар гьерху.
…
Убгърушин адарди, къурагьвалин амсар алди, гъийин йигъ, тІагъру йигъарикан саб вуди гьисаб апІуз шулйи.
ЧІатинди удучІвнайи Сеидуллагьдиз, чан дуст гъюри дяркъну, дугъан гъаншариз гъафи, ва салам-калам апІбалан кьаляхъ, хялижвуван хилккан дибисну сумкка, гьучІвну улихь, хизандин хулазди хъади гъурху.
…
«Прогрессдин» аьхюну экономистдиз тувнайи хулар, Рамазназ, фицдар вуш уччвуйи рякъяйизра, кьабул гъахьнийи. Хуларихъди, малар, пеэр ауз ахъарра, йимишарин багъра чрушнар урзуз бистнарра хъайи.
Уьмрикан тяжруба адру гатІархьу уларизра кмиди, Сеидуллагьдиз тувнайи хулариъ учв гъяйиз фуж-вуш яшамиш хьуб, ачухъди рякъюйи.
Рамазан, чан дустраз тувнайи хулариин мюгьтал духьну, варишвариан идицурайи. Зална, дидихъди хъайи бицІи хал, я кьуликк ккипну, я цалик кебхну, албагуз ужудар адарди, гъяцІалди айи.
Сеидуллагькьарихь, удучІвну гъюруган, кьюб сеткайиъна, саб аццу-ккарабгъу рюкзакдиъна, кьюб кьадарин чемоднариъ уршнайи шей’артІан хьтайи. Дугъан ният, саринра кюмек дарди, чпин зегьметниинди лазим вуйиб вари гьамшваъ гъазанмиш апІуб, вуйи.
Рамазнан, гьамцдар йишвариз гъюри сабпи раж вуйи.
-Лигачвайчву, ваннара камдарди ада! Хъа му фу ву, Сеидуллагь? – гьерху Рамазну, ваннайихъ дубснайи, кІару, иччи турбйирна кран кайи аццу турбасиб шейъ улупу.
-Мидиз титан кІуру. Нагагь увуз жикІуз ккун гъабшиш, ясан, кьюрдну палтар урччури гъашиш, шид убцру апІруб ву. – Сеидуллагьди абццну, бицІи рукьан раккин, гакІвлар ккитру бушлугъ улупурайи. Ва гьацира, диди фици шид мани апІуруш, наънан-наанди гъябгъюруш, ктибту.
Варишварилан илтІикІур, хъана пич айи хулазди гъафи. Улдарихьнаси хьайи раковинайихьна дуфну, Рамазну, шид хъайивалик миж ктарди, кран хътІябкью.
-Уву фу кІурадарна бай, Сеидуллагь! Арда, гъамцдар бахтар гатІахьну, ихь къуру дагъларигъна гъюз шулин?! Вари гъиишнар авуз: паравой отопления, газ, марцахъ шид – ккунибкьан ишлетмиш апІин, багълар бистнар, гараж, ахъар. Дарин, увуз аьгъяш, дитІирху дуфну женнетдиъ деънава. Сарун фу ккундувуз! Ихь гъулаъ гьамцдар гьиишнарин гьацІаркьан айиш, гьа думу жара башкъа!
-Вари дюз вуяв, Рамазан. Гьаци вушра, узуз, айибтІан, хъана, гизаф бакришнар гьуркІрадарзуз. Фу гьубкІрадарш, сабан пидарзавукна. Эгер, яв кьисматра, гьам йизсиб, урсаригъна дуфну, уьмур ккебгърусиб гъабшиш, хъасин, яв увуз аьгъю шалвуз. Ккивну гъюникк гута, уччвуйи дахъ, бая. Зарафатсуз дурцнахьидива?!
-Дугъаз эргвал гьибгърадарда, Сеидуллагь, ихь гьиишнар аьркъюрухъанмина. – гъапи, ишуз хъюгъю Сейдатра гъадагъну хабахъна, газдиин иливнайи йигьаг убхьураш лигуз гъуйиригъинди удучІвурайи Мухлисайи.
Дустари гафар апІурамиди, Мухлисайи, картфариканна йикккан ицци хураг апІурайи.
Яслийиан дуфнайи Сейбатди, гъюн йивну дахънайи чпин адашдин ликариин, бицІи Сейдатра хъади тамашйир апІурайи. Мухлиса улихьна ипІруб хури хъюгънайи.
Рамазну, маниди вуйиган хъидибтну пенжек, Сеидуллагьдинсиб саягъ дибисну, аьхю иштагьниинди уьл ипІури хъюгъю.
…
Ляхлаъ айи хулахъси, мунуб хизандин хулахъра саб бицІи хал хъайи. Душв'ан, тазади гъадагънайи чиркварин цІивцІвар ерхьуйи.
-Чирккварра аьхю шулаячв, сарун, дуст кас, гьаму йигъари муртйирра итІидичва?
-Муртйирихьан гучІ адар, Рамазан. Ич тукандиъ, пул айи жвуваз ккуни жюрейин хурагар а: калбасйирилан гъадабгъну, тап йимишариинна улдучІвайиз.
-Узу кІурадарин: багъдат йишвар ву! Ихь гъулариъ, гьацдар шей’ар нивкІундикьан рякъдар. Саспи ражари гьацистар гъюри шулу, хъа гъюру пну, чпин маил-мадатариз, артухъди пул ккубччврудариз тувайин, имбудар къуркъур-башна къуру-лаваш дапІайи дерккру… – Хъикъудиси, абцІнайи ушв ккучІвубкьури кІурайи Рамазну.
-Гьавай-ву, Рамазан, дицдар тІулариин аьламат хьну ккундар. Сабпи раж дарив, рякъюрина ебхьури. Ухьу, ухьустари, хилар хътрижвди арайиз гъюриб хьибдар! Гъулариъ фицрар хабрар айиш кидибт гьеле?
-Хабрар адарди даршул, хъа ктибтуз ккун хьибган, кьастІан вуйибси, вари кІваълан гьархру. Нагагь, гьацдарикан улхурадайиш, гьарган мелзниин алхьидийиз. Гъулаъ гъабхъиб аьгъдарвуз гьа?!
-Гьавайву, назар дарапІди йипа.
-ХъюнтІичарин Лалал аьгъяйвуз?
-Явашеле… гьадму гьиливкънакъ лал Лалал?
-Ав, бая! Дугъаз чпин Кукумди гъапІуб... Сарун, аьлхъбу, ккурттариан адахъарва… – Рамазан, учв аьлхъюз ттучІвру. Думу, хилар кажакну, кІаркІтІихъан цаликкнаси духьну, аьшкь кубчІвруси ктибтуз хъюгъру.
-Сад йигъан Хадижа бажийин гьарай утІубччвур, датт адар, кІури…
-Хадижа кІуринхъа Лалалдинна Кукумдин дадайиз?
-Хъа фуж?
-Варидари: «Дижжа-бажжи, Дижжа-бажжи» кІуруган, нагагь…
-Дугъан бина ччвур «Хадижа» ву. Дугъу чпин гъунши Даниялкьарикди бегьем лижарра апІуру, датт гъипІунчва, кІури. Лавлан дубхьну, мучІушан гъибикьюрайи вахтнаъ, датт абгуз душнайи Кукум, дарабгишв мидариз, гъибихъундарзуз кІури, хъадакну хулаз гъюру. Хъа Хадижа бажи ктисуринхъа демгиъ датт адарди… Дугъу, наан ашра дабгну гъач, кІури, Лалал хул’ан утІуккуру. Арццну хянакк раккар чІатинди гъилигуриз, пагьнин гъвалахь кІару гъазан кьикь асизди ккитІибкІну рябкъюру. Думу сабпну кІаруди гъябкъю Лалал, сандалйир алахьну, фу вуш фикриъ адарди, гучІра кадиси дидин багахьна гъюру. Багахь шлурихъ кІаруб рибшвуз хъюбгъру. Цементдилан даргар алцахурайи гъазнин дягърягъяр гъахьиган, Лалал, кІул минди-тинди илбицури, гукІнишнаан юкІвра утІубччвуз апІури, иб хъиври гъахьну. Амма дугъу гъазниз фикир туврадайи. КкитІибкІнайи гъазан хьа кІури фу ву хъа – гъазан, гъазан ву сарун! Шлин хиял шул, ясана фуж хъугъур гъазни чав-чалан дягърягъяр апІур кІури?! Хъебехъну, Лалалди хъана ликар алдагъуз хъюгъру. Дугъан ликарин сес хьубси,  кцІахру дягърягъярин сесерра арайиз гъюру… Фу лигурва, дягърягъяр, чан улихь хьайи гъазни апІура. ГучІ гъабхьи Лалал хянаккинди ккархьру, хъа гьадму гагьди гъазанра гучІ дубхьнайибси, биши дягърюгъяр апІури гьебгру… Пагь, ккунийдивуз думу рякъюз!.. Фици вувуз пагьниккинди гьарай-кумди ккадакрур!
Дюшюш ктибтурайи Рамазнахъди Мухлисара Сеидуллагьра аьлхъюрайи.
-Хъа? – кІур, фун дибиснайи Сеидуллагьди.
-Дернин гъва’ин алиган Кукумди ктибтунчуз. Лалал гъюра, кІур, ишури чпин дадайихьна, аьрз апІури: «Ихь раккарихь гъазан жабгъура! Узуз гучІурзуз датт абгуз гъягъюз!». Дугъан гафариин мюгьтал гъахьи Хадижа бажийи: «Я бай, уву фу кІурава? Гьарза улхурайир вуна дарш? Гъазнарихьан жаргъуз шулин?» – кІуру. «Хъа ав жабгъуру-у-у! Узу ликар алдагъуз хъюгъюбси дидира алдагъура-а-а!» Чавра чпин дадара гъярча, кІур Кукумди, Лалалдин гьарайнахъди. Хъа учв, айтІан датІархьну йикІураза, кІур, аьлхъюб дебккуз даршули.
Дугъриданра гьаци ву, Хадижа бажира багахь улучІврурихъ гъазанра рибшвуру. Хъа, чав-чахъ хътругърайир, сацІибсана багахьна гъюру – гъазан гьебгру. Мушвхьан, думура: "Я дадай!" – кІури, хъутІурччвну хулазди адакуру. Учвра дугъан кьяляхъди, чпин дада ккарцури гъушза, кІур.
-Я Кукум, Кукум, ичв адашдиз чкиди гъач йип, ухьу, шейтІнари хъичІикьну гъухар йикІайиз... – кІура кІур чпин дадайира. Хъа, чахьан, аьхю аьлхъюб ттутІубччвзухьан, кІур. «Фтиин аьлхъюрава? Зарафтар апІурадарза гьа! Кьулгьу убхуз малла хъади дуфну ккунду. Гъарах чкиди!..» кІури, хъажагъниз, кІур. Хъа учв, аьлхъюб дебккуз даршулайир, гъазнихьна гъушза, гъапи. Учв багахьна гъюруган, гъебграйи гъазниин лик иливну дебккубси, дадайи чаз чІигъар апІура, кІур: «Микитан гъазник, гьарзакар хьидива, шейтІнари чІиркьну йикІидива!». «Узу жинарихьан гучІрур дарза!» кІури, явашди ис алахъну, чпин дадайизна Лалалдиз рябкъюри, гъазнин сабнуб жвурнухъан за дапІну хил ккивну гъитунза ва: «Гъибисза, дая, шейтІан, дебккуз шуладарзухьан, Лалал гьаъ кюмекназ!», гъапиза, кІур. Аяванавур ичІрияв! Лалалдиан гъягъру чІватІарихьан чаз гучІ гъабхьири алдабгъну гъазан, душвккан, чпин дудубгнайи датт ккадабгъза, кІури, ктибтурайчуз.
Кьюбиб дустара ва Мухлисара ацІну фунар гъяаьлхъю.
-Эгер душвакк датт ккайиб ашкар гъабхьундайиш, гьаз аьгъя, Хадижайи фициб гьарай илипнийиш гъул'ин шейтІнар айи гъазан хъебгунзухъ, кІури. – Сеидуллагьди кІаркІатІ гьадабгъуб хпириз табшурмиш дапІну, учв дустран гъвалахьнаси улучІвну, гафар давам апІурайи. – Улихь вахтари, ар гьамцдар дюшюшериинди, адмийирин улхьан, чпин аьмалдар аьгъювалиинди кучІлар апІури, маллийири агъавал апІури гъахьну, ва дурарин ад, инсанар аьвамди дерккну гъитбиинди артухъ-артухъ шулйи. Иблисин тІулар апІуз – чпира, алапІуз – шейтІнара!
-Вуйи гьа! Магьа, ихь дадайиз, якьинтІан, ихь гъулан зиихъ хъайи ккуру гъарзарикк, ар гъамци, лавланган, цІийир хьади шейтІнар лицури гъяркъну – пну Мухлисайи, хъугъруганси жилирин гафар кьатІ гъапІу.
-Пагь, байкІи шейтІнар баяр, фукьан тярифнандар дарин! Узканкьан хьундар шейтІан гьа! (хъа уву гьацира шейтІан даннахъа!..) Ахмакъу гафарра ву, хъугъуз – Мухлисара! Учуз сасаб истикан чей урз, чан, шейтІнин баккайианси шулу, шив. – кІури, каркариинди гъаб-рюкьячдихьна гъярайи бицІи Сейдат Сеидуллагъди чахьна гъидису.
…
ЧІатанди улдарик кучрайи микІран сеснаккди ва кьюр бицІирин уччву чІаларихъди, апІури гафар, убхъури чай, кьюред дустар кьаби марччлихънарси динж гъаши.



19. УдучІвну гъюб


ГвачІнин ухди, Рамазнан дерди гьял апІури, кьюред дустар, совхоздин директорихьна гъушу. ИкибаштІан, сарсан жигьил пишекар, завариан, гьаци, гьавайиди ахъиган, директор рази гъаши, ва гьяйифвал хътарди, Сеидуллагьдин дустраз машинаринна тракторарин мастерскйирин заведиш гъуллугъ улупу. Гьамциб аьхю гъуллугъ ккубкьу Рамазанра шадвали гъадагъу.
Директори дугъаз, машин гъулаз хъапІну гъарах, гъапи, дишла хизан, шейар-мейарра хьади гъюз. Кьяляхъ хътакайиз Сеидуллагьдинстар хулар, цІа тІапІузтІан мидарди гъязурди гъитдиза, кІури, гаф туву.

***

Кьюр агъзур километрокьан рякъяр ккадаъну хъубкьнайи машиндиан шей'ар наанди адагъуруш аьгъдарди, я Рамазан гъяйиз гьязур хулар адарди, машин Сеидуллагькьарин хуларихь хьамиди, дурар кьюредра директорихьна гъушу.
-Александр Иванович, хъуркьунча, – гъапи Рамазну, думу хул'ан адаури.
-Гьамкьан ухди? Йиз уву гьич фикриъкьан имдайизки, гьамус гьапІру? Хуларин гъанаъ хьуз мажал гъядябхъюндарзуз.
Директори чакан кчІюкью зивзиварра кІваъ ахьну, чан гафариз гъилигу бажаранлу ляхин ктру жандиз лигури, Сеидуллагь, ккебехъну фу-вуш аннамиш апІури, дурарин гафаригъ гъючІвуз даккунди, дийигънайи.
Рамазанна директор чиб-чпиз лигури, фу апІуруш, фу дарапІди гъибтруш аьгъдарди, гьавазурди урхну айи. ЦІиб вахтналан Александр кюмек апІин кІуру саягъниинди Сеидуллагьдихьинди гъилигу. Сашайиз вуйи жавабра Сеидуллагьдин гьациб гъабши.
-Магьа, Александр Иванович, Сеидуллагьдихъ гизаф хулар хъа. Хулар гьязур хьайиз, сабан, шей'ар гьадинди вушра адагъуча? – гьерхри Рамазан инчІ ккадапІну «дуст»-рахьинди гъилигу.
-Эйсийин разивал дарди, ухьхьан дугъан хулариъ архьуз шулин? – Сеидуллагъдихьинди суал илтІибкІну директорра инчІлуди гъилигу.
Дурарин инчІ тІалаб апІурайиб вуйи. Амма Сеидуллагь, шадвал ктру аьлхъюб машнаъ тІапІну, чан улихь дийигънайидариз жаваб тувуз гьялак шуладайи.
-Роман, – гъапи директори, – яв дустра саб вазликьан совхоздин общежитдиъ айи, чан хуларин ремонтар ккудукІайиз, давай, увура гьадина гъарах. Гьаму ражари душваъ гьич фужкІара адар.
Рамазну кьяляхъ гъизигу ва кІул жизби кебху. Дугъан му лишнар, рази дарза кІури апІурайидар вуйи.
"Узу йиз дуст мициб читинвалиъ гъидритарза. Общежит фу вуш, дидин кьюлтІар бегьем хътІюркьюнза. Дугъхьан думу аьгь апІуз даршул..." – фикрарик кади, Сеидуллагьди директориз гъапи:
-Александр Иванович, гъит, Роман сабан узухь гъузри. Кьюб хал, гьаци ичІиди дирчнайиз, гьадушваъ яшамиш ишри...
Директори, чав гуж апІдарза кІуру фикир дапІну, амма кІван сархуш духьну Сеидуллагьдин хизандин тереф уьбхюрайиси кІвантІаригъян гъидибтну гъибту:
-Читинди хьивдивуз гьа, Саид?
-Узуз аьгъязуз фукьан читинди вуш. Краснодариъ урхурайиган, гьаци гъахьунзухъди сар урус байра.
-Хъа вуш ибшри! Гъитара, сарун, хулар кьайдайиккна хайиз.
-Узу гьамустІан кІураза, Александр Иванович, Рамазназ, заан кІул, саб вазлитІан узухъди яшамиш хьуз ихтияр туврадарза. – Чан кІван дугъри ният улупури, аьлхъюри, зарафатнииндиси гъапи Сеидуллагьди.
-Уву фу кІурава, Саид! Арда саб вазлин айитІ, гьациб дараскьалвалиъ узу уву гъитурин! Саб гьяфтайиз Романдиз хулар хиликк ккирчдихьа, фу гаф а хъа!
-Гьеле лигархьа! Ицци нивкІар ишри, Александр Иванович! Учу шей'ар адагъуз гъушча, – пну кьюредра дугъхьан жара гъаши.
Дурар гъяйиз, Мухлисайина Нарусатди аьхюбсиб пай шей'ар адагъну ккудукІурайи.
Гьамусдихъантина, Сеидуллагьдиз кьюб хал гъузу, гьадмукьан – Рамазнан хизандизра гъаши. Дегьлизна, гъуйиригъишвна, чІуру-хална, ванна сатІланди ишлетмиш апІуз йикьрар гъитІу.
Гьул'анмина ярхла рякъяр ккадаъну, эргну дуфнайи Нарусатра чан жилирси, Мухлиса хъади, хулариан идицуз хъюгъю. Улариз рябкъюрайибдиинди дугъкан гъаллаш'вал ухди ктубчІвнийи. Думу, РамазантІан артухъ мюгьтал духьнайи.
Кьанди хъубкьнайи бахтниин гьяйран духьнайи дугъан машнаъ, учв шубур велед гъахьи дишагьли вушра, яшнан дигиш'валар арайиз дуфнадайи. Жизби кІакІ хьайи хьюхънинна, вичун уьру гъваларстар гарцІларин кюмекниинди, аьжайиб духьнайи Бикайин иччи, кІару улчІвмар ришвруган, дугъан гюрчегвал гъюбахъ-гъюбахъ адабшвурайиси кІвак йивуйи. Дугъак риш вахтарин дару, саб дигиш'валтІан кадайи: ярхи, ккуру тІубариъ цІаркьар ахьуз хъюгънайи. Дугъан гьадмуганси, хъуркьнайи беълийирстар кІвантІаригъян гъюдучІвру гафар гьадмукьан назукди, интІиди ерхьуйики, хъпехъруринра хиял шуйи, му наънан-вуш дуфнайи багьа хялиш ву. Гъулан кьаза-балайиккан ккутІурччвну, азадвализ дуфнайивалира, дугъан чІалнан еришдик гьациб цІюмгъял кипуйи.
-Ухьу фукьан ахмакъ халкь дарин Мухлиса?! – гьислуди гъапи Нарусатди.
Сарун суфрара гьязур дубхьнайи.
-Фици кІарва, Бика? – гафарин гъавриъ дархьу мисал дапІну, ачухъ апІуб тІалаб апІури, гьерху Мухлисайи, гъавурмиш дапІнайи йикк, газдин плиткайилан алдабгъну, хъитІикІнайи кьюб хизандин арайиъ диври.
-Рябкъюрайвуз, фукьан гьиишнар аш! Гьамци вушра, ляхин апІуз тямягь гъюрдар, гъапунзуз, ич гьамгъу, – Нарусатди, тІуб алапІну, Рамазан улупу.
-Яв утІурччврияв! Фила гъапнийи узу увуз гьаци?! Уву жараб мапІан, гьаму урсарси лих... Магьа дуфнадарнахъа гьамцдар гьиишнариз, агус лигуза яв гьунарариз! – чаин тІуб алапІган, жандиз йиц удубчІвну, гъапи вуйи жилири.
-Хъа дайна, Рамазан, учу гъахуз гъафиган? – сар жара, чаин юкІв али бали нач ккапІирси, Нарусат машнаан уьру гъаши. Дугъаз учв дюз вуйирси улупну, гьаму гафариинди, чав ккебгъу улхуб хъябкьюз ккун гъабши.
-Узу гьаци гъапнийин, даршиш, чпиз даккунди фукІара апІрудар дар, кІури. Рябкъюрайчвуз, Сеидуллагь, шейтІни рубдикан мукьу фици ктапІуруш!
-Гьава, Рамазан, хпарин гафарихъ улам михъипана, дарш ухди кІул'ан гъахидива. Ихь абйири, хпарин гафарна, ***из мегь саб ву кІури шулдарин. Аьмпар апІрубкьан уьлин кьацІ абгуз мюхъюгъян, вари ужуди хьивди, – зарафатнахъди гъапи Сеидуллагьди.
-Думу гьаци хьузра ву, хъа гьапІара, адатІуру аьхир лягъ-лягъ гафари! Гъулаъ айиган мумкин гъитдайзуз муна-тму кІури, ибар гекю дапІну, гьамус мина гъяйизра, ихь гъулаъ Мягьямадириинси чан хпири, уз'инра аьхювал апІуз ккебгъра. Уву сарун увхъан хъюгъру адашдихъди хъимдарва гьа!
-Хъа дугъхъанди, магьа, Сеидуллагь! – Нарусат, аьлхюри Мухлисайихьинди гъилигу.
-Сеидуллагьра узхъанди ву гьа. Яв хиял вушулив, гьамусдихъантина сабдихьанра гучІ хьивдариз, кІури. Гьамусяаьтди утІуккарзаву кьаби урсаригъна, хъа дурари гьял апІурив, саб гафкьан урус чІалниинди пуз аьгъдарди.
-Гьай гаву, Бика, фици хьидийкІан учв: “да, да, нет, нет» апІурайир. – Мухлисара кялхъюз хъюгъю.
Гьамци, аьгъдар-аьгъдарди, кьюр дустран хизанарра, чпи кьюредси ктикьу.
…уьлра сатІланди апІури ккебгъу…
Саб гафниинди, мурарин дахъуб-гъудужвуб ктарди, имбу дуланажагъ кибикьнийи.

***

…Магьа хьаднура кьюрд шули…
Гъулан жакьвариз чпи гъулан жвакьвар вуйиб кІваълан дурубшри гьа…



20. Дагрихъна


Сеидуллагьдин хал-хизандин дуланажагъ харжиди дайи. Фицики гъадабгъу хюнди кІарира дапІнайи, хъюттарси чюхъярра арайиз удучІвурайи, бистнариъ гьарсаб чрушанра мянфяаьтнахъна гъюрайи. Гьар гвачІинган ккибту никк, вари, аьхю дубхьнайи хизанди чайрахъди ишлетмиш апІурайи. Хябяхъган ккудубзубра, бицІидариз гьивну имбубдин, хъабццну-хъабццайиз мас киври, хъана, хиларигъ гъубзуб утуз гъибтри, хах ва кІаму ктабгъури хизандин кІаркІтІигъ шуйи…
…
Чахьинди дацІаркну ккадатру саспидарин улариз дилигди, Сеидуллагьди, мегьел хизандиз ккимиди, гьадмукьан никк ккайишра, совхоздиз, тІалаб апІурушра масу тувдайи. Дурарин, никк, гьамус саб ваъ, хъа кьюб хизандиз пай шулайиб хиял дайи…
…
Рамазназ кІурайи хулар рас дапІну удудукьри кьюбпи вазра гъябгъюрайи. Гагь гагьнак директориинна алжагъурушра, дугъан жаваб, улихьна гъапи гафарихьан жара апІуз шулдайи. Гьар чахьна гъафибкьан, Рамазнак капІру гъиссну, думу, гъи дарш закур, закур дарш саритІ аку хулариз адауйи ва гьаддиин сикин духьну, думу гъюру итни йигъаз, сабдиканра вижна ктарди, сабурлуди гъузуйи…
…
Совхоздин агьалйир, майин ваз чан бегьерарихъна хъубкьайизра, аьхюр-бицІир, жигьил-кьабир, бай, риш, жви, шив дарпиди, ляхнин кьяляхъ бизарвал ктябхъюз дагрихъна гъягъюз хъюгъюйи. Седдуллагьди чан кагъзиъ дагар гъулан гъирагъдихъ хъа пну кІури, дина хайлин рякъ айи. Гьаддиз му гъуландар гьар чан гъябгъру алатдиъ фуж – эъну, фуж – элеъну «тІирхуйи». Мюгьлет ккабхъу вахтари совхоздин автобусра кмиди гъябгъюри шуйи…
Сяаьт миржибди ахниккан гъудужвубси ляхниинна гъушу Рамазан дилин, саб лисуз ктарди, хябяхърихъна сяаьт йирхьуб дархьиди гъюрдайи, хъа Сеидуллагь конторин работникарик кахърайи ва дугъан ляхнин йигъ, РамазнантІан кьюб сяътинди жикъиб вуйи…
Сеидуллагьдихьан гьар хябяхъган дагрихъна гъярудариз лигури дийигъуз шули имдайи. Мухлисайи гьич кІул ккивдаршра, дугъан мурмрариз дилигди, фукьан читинвалари хизан дючІюбкьнашра, дугъу дагрихъна гъягъюз велосипед гъадабгъу. Амма дугъриди кІуруш, дурар дициб читинвалиъра адайи. Фу читинвал ву хъа: ипІуз гюмбе гьар йигъан тукандиз ***и, никкдин гъафнарихьди – хал арбаб, йикк гагь-гагьнак совхоздин складдиъ бихъуйи, чрушин – гули, гашниш, шивит, мезери, шарш, келем, памадур, арфани бистниъ – сарун фу ккунду! Гьаци Рамазнан хизандизра алабхъуйи… Мухлисайи фукІа дарди мурмрар апІуйи…
Велосипед цІийиди имиди, ляхнилан гъафидар кьюред дустарра, дид’ин даждиинси элеъну, дагрихъна диш шуйи. Гьамци кьюб аьхю жандак элеурайи дидин кьялхъян чархнан спицйирра удутІнийи, хъа рукьан чархнаъ узлахъди тІубкІбан шилра абхънийи. Рукьан даждиинна гьамцдар кьазйир гъафнушра, Сеидуллагь Рамазан хътарди дагрихъна гъягъдайи.
Саспиган Сеидуллагь аьлхъюрира шулийи: спортсмен жаргъури душну ккунду, уву гьапІру спортсмен вува элеъну гъюру?
Махачкалайиъ урхурайиган, Рамазану, тренировкйириз гъягъюри, жан лигим дапІнайи. Ва чан гьялар ачухъди вуйиган, мушваъра, тракторин каткйирикан штангйир дапІну, гьадрар кІваин гъабхьи вахтнаъ заъри, эллешмиш шуйи.
Саб километр рякъюъ жаргъуз даккни "спортсмен", чан ниятдилан улдучІвундайи ва сад йигъан дустраз гьамци гъапи:
-Уву, Сеид, узу ляхнилан гъяйиз дижикІну гъюри апІин, хъасин узу гъягъярза, даршиш велик уьбгъюру.
Гьаддиин рази духьну, Сеидуллагьди гьаци апІури гъаши. Хъа кьяляхъна элеъну гъушу Рамазан шубуб-юкьуб сяаьт дарапІди гъюрдайи. Дугъан хябяхъдин ляхнарикан юкІв убгдайи: дугъаз мал-къара адайи, я думу багъ-бистниъ айибдиз лигдайи, я дугъу хуларигъ апІру ляхнарикк кІул ккивдайи. Хъа Сеидуллагь, гьар хябяхъган лижгъян вахтниинди дяргъру чан хюни абгури, яягъди гъуллан, хярар-хутІларилан илдицуз мажбур шуйи. Мушвариъ яшамиш шулайи халкьари чпин малар, гъулхьан цІиб ярхлазси улихьна дуфайин, къаршулламиш апІури вердиш дапІнайи.
Гьаци вуйиган, спортсмен дару Сеидуллагь, йигъан жаргъбакк ккуркьуйи. Саспиган, яягъди хюни абгуз удудукьрайи Сеидуллагь Рамазнахьан велосипед бисуз дагрихъна ккажагъуйи амма дугъан шил душвахъра шулдайи. Чав гьамци фукьан инжик шулушра, Сеидуллагьди, дустраз тягьнийир йивдайи.
Рамазан ляхнилан гъяйиз жикІуз гъягъру Сеидуллагьди, кьяляхъ хътакруган, вари гъуландариси, чпин слариз чрушанра ***и. Гьарган гьамци хуб чаз гъабтІган, дугъу, тазабаштІан велосипед рас дапІну, хпиризра прогулкара ибшри кІури, дагьурра хьади, думура хъитну чахъди гъахури ккебгъу. БицІи жандак хъайи Мухлисайиъ гъагъишин хъибтІну хру шишлинсибтІан адайи. Му ляхин Сеидуллагьди укІ бадали апІурайиб дайи, хъа жара метлеб ади: вари урсарин швушвар-шубари, дагрихъ жикІури, чпиз ккунибси рягьятвал апІруган, дугъан кІваъ, бисдайи. Мухлиса, гьарган хулаъ итну гъитуб дюз дайи.
Гьар ражари, шишал укІ кьяляхъ хъибтІну, велосипеддиинди, Мухлиса жилирин улихь рамайиинди илитну гъюруган, Нарусат, учву Аслина Керемси рякъюру, кІури, улихьна гьудучІвуйи.
-Яв Рамазназ йип, Бика, увура хъитну гъайихри, – кІуйи Сеидуллагьди.
-Уву гьаз кІурдарва, Сеидуллагь? Узу кІуру гафар гьич ибаккьан апІдар. Хъа, гьадмукьан тямягь хъайиз, узура гьаци дурхну. Ай бахтавар Мухлиса, гьамцир жилир хъайир! Дугъак фициб таб кубчІвнаш, аьгъдарзуз, гьамина гъафихъанмина чаз ккунибтІан апІдар. Хул'ан саб лик адабгъуз гъитдарзухьди. Гьамус шубубпи вазра гъябгъюра, я чаз хулар албагбягъ гъядар, я гьаму увуси, велисемед гъадабгъну ккудубкІдар.
-Фици, фици кІурийва?
-Ай бахтавар Мух…
-Думу ваъ… «ВелиСемед»!
-Фу вуш фу вухъа, йиз убгурйишв’ин кьил маалабхьана… Чист гьамсяаьтди гьергну гъягъюрушра, ацІназа. Думу къарагюн хьуз ужурин гъянаъ гьаз убчІвдар. Малар гъюруганкьан хулаз гъюйиш баладайи гьа!
-Айвура, Бика, гьацдар дердер мапІан! Гьаз аьгъя дугъан кІваъ фу аш. Увуси узура гьам аьхиримжи вахтари дугъан хасиятниин мюгътал духьназа. Гъабхьиб дар. Гьамус, аьгъдарзуз, жара дуланажагъ кІул'ин алабхънайиган вуш? Думуси вуйинна, узу йиз хулар сарди рас дапІну ккудукІнихьидийза. Узу улихь гьучІвну, магьа увузра рябкъюри шулвуз, учвуз улупнайи хулар рас апІуз гъач кІурза, гьич кІул ккивдар. Аьгъдарзуз дугъаз гьапІуз ккундуш. Сакьюдар гафар кІуруш, жвувкантина гиран шул кІури пуз ккун шулдар. – кІури Сеидуллагьди Нарусат ккарцурайи.
…
Сад йигъан вари дагрикна жикІуз гъягъбанди гъаши. Гьамциб кьарарнахъди хизанар албагури кьюрид дустарин хайлин вахт гъабхьнийи. Му ляхниз, начди, гагь Мухлиса рази шулдайи, гагь, фициб-вуш фикир апІу Нарусатди кІул ккивдайи.
-Тумгьа Рамазанра ляхнилан гъюра, гьамус гъягъидихьа, – гъапи Сеидуллагьди алишвлан гъудужвури. – Кьан гьаз гъапІунва, Рамазан?
Вари хизан икриз удучІвну, кьан дапІдайириз ккилигурайи.
-Йиз жилиризтІан адабгънадар йицІуб-йицІикьюб сяаьтна лихуз! Чахъди хъайидар ух-ди-и-и дуфна ва чпиз ккунишвариз жвуван хизанарра хъади душна.
-Узуз фу кІурва, я Бика! Уз'инди вуш, узу зат рази вуйин гьамци гъузуз? Гьаму йигъари дяхнар ургуз удучІвура, вари комбайнияр рас дапІну ккундарин? – учв тахсиркар даруганси аькьюллуди улупну хъасин, гашди айиз, кІури, гъуйирихьинди гьафи. Дутъахъди икриъ айидарра гъушу.
-Аьжаб ицци ниъ хъайичв! – пну, Рамазну пичриин али гъазнилан гъалпагъ алдабгъу. Душв'ан убцру бугъ утІубччвган, лигуз кІури ис алахъур, дишла кьяляхъ хътІурчІву. КІар айи улар кидирчну, хиларин гагьар чиб-чпилан илтІишури, Нарусатди ккипу кІаркІтІихъ, чан бицІи байра гъвалахъ дитну, йивну гъюн гутадиз, дахъу.
Гъуйирихъ, ярхла мурччваъ холодильник дивнайи. Дидхъанмина аьхю кьутабарин рамккйир гъяйи улдарикк газдин пич ккайи. ЧІат айи газдин баллондихъанмина дубхнайи, мегьел шир йивуз хътрукьрайи рукьан турба уларикк ккабхьуйи. Ремонтар апІруган хизандин хулккан ккечІябгънайи йирси линолиумтІан гъуйиригъ уьру кьулиин ккипнайиб гьич фукІара дайи. Мухлисайиз душвакк ккипуз ужуб адайи, Нарусатдира, гьамус-хъа гъярча кІури, гъул'ан духнайи гъагъар, ахнар-леъфар ктарди фукІара дарагънадайи. Гъуйиригъ гъубзри, чпи дахърайи хулаккра фукІара ккипнадайи.
Йишвну чІатан лигрудариз вари рябкъюйи, хулан улдарихъ турламйир ясан чарчар гьерхнадайи. Улдарин гьацІккансина газетар гьерхну, саб ярумчухъ дапІну гъибтнайи.
Чандар гъяцІли мичІли кьулиин дидритди, Мухлисайи Рамазназра кади гутйир духайии ккирчуйи, хъа Нарусат чан ПІитІайра хьади, ичІи кьулиин, фукьан гьиидарди вушра, деуйи, душну чан гутйир хпан дердну, кацІиган, урччури бизар шлур узу вуза, кІури. Сейбатна Изил саб гутайиин алиган, дурари хътубзури, лизи гутайик тамат кайи ччимдин мижар шуйи. Гьякь гъапиш, Мухлисайи инжик дарди кьюб хизандин марццишин апІурайи.
Уьл ипІбалан кьяляхъ, Бикайи чан жилириз кІуру:
-Гьа, Рамазан, ихь бицІидарра хъади, Сеидуллагькьарихъди ухьура жикІуз гъягъюрхьа.
Сеидуллагъди велосипеддикан кчичури: тахсир кайишв абгури, рукь-рукьлан алдахрушвяригъ солидол гъяпІрайи. Дугъахъди, апІури чпин бицІи гафар, учура илита, кІури, баяр-шубарра хъайи.
Рамазанра гьяятдизди удучІву.
-Сеидуллагь великдиинди хъа узу ликри гъягъидарза. – гъапи Рамазну, гъуйирихъ хъайи чан хпириз ебхьуриси.
Мициб багьна жандик кбибису Нарусатди, чІатинди удучІву хъацІнамиди гъапи:
-Сеидуллагь гьич чавкьан элеурадар уву дардина. Дугъу ихь бицІидар илитну гъахиди, хъа ухьу ликри гъягъюрхьа.
-Ваъ, узу ликри гьюрдарза, – кІури, чан хпирикан бицІи балиси бала гъадабгъу.
Сеидулдагь ккебяхъну, чан хъайи ляхин тамам апІурайи, хъа Мухлиса гъабар дижикІну, чІуру шид слариз ккубзуз хьади гъушу.
-Узуна йиз баяр, учву хътарди саб йишвахьна гъягъидича. Учву ичв гьарахай, – дупну, Рамазан, баярин хилар дидисну, икриан удучІву.
-Увуз ккундарш мягъян, учу гъушча, – пну, Бика хулаз палтар гьюдюхюз гъушу.
-Кьан шула, гьавай-гъеле, чкиди душну гъюрхьа. – Сеидуллагь гьялак духьнайи.
Думу, илитну велосипеддиин Сейбатра асфальтдиинди улдучІву, ва ккилигури Сейдатдизна Мухлисайизна Нарусатдиз, педалар илтІикІури, тамашйир апІури дийигъу.
Саб гьялтІиланси дурарра улдучІву.
-Чавай узухьна сумка, – дупну, Сеидуллагьди Нарусатдихьан дибисну, улихь багажникдихъ пружиндикк ккивну. Сейбат, ккипну бицІи марфакІра, рамайиин, чпин адашдин улихь деънайи. Дугъан хилар, адашдиндарихьди дархьну, рулихъан хъичІихнайи, хъа ликар саб жвурнахъинди эрхнайи.
АпІури гаф-чІал, хъитну хабахъ Сейдатра, Мухлисана Нарусат улихь гьучІву.
Дурар цІиб ярхла гъяйиз, Сеидуллагьди асфалтдиин кюб-шубуб чарх гъиву, хъасин дурарин кьяляхъди, чахьан гьюрубси жвар туву, Сейбатдиз тамаша ибшри кІури, улихь хьайидарихъ хъуркьубси тІурмуз гъиву. Нарусат гучІ дубхьну гьилиркъу.
-ГучІ гъабхьнийдизуз, Мухлиса, машин гъюрашул кІури.
-Узуз хъа гизаф…
-Фицир дарна Сеидуллагь!
Жилирна хпир аьлхъюз хъюгъю.
-Учу вуча, бажи, гучІ мапІан! – гъапи шадну кудутІнайи Сейбатди, рулиин аларкІури лепйириин али гимиси.
-…Гьаци ву, жан чи. Йиз гьич сариинра хъугъвал алмидариз! – Нарусатди чан ихтилат, Сеидуллагь хъуркьубси, гьаму гафариинди ккудубкІу.
Му гафар гъеерхьу Сеидуллагьра, хпарин сюгьбтарихъ хъпехъуз тямягь айир, велосипед явашди хъапІри, итІихуз хъюгъру.
-Шлиин илмидарив хъугъвал? Гьабхьиб айин дарш, Бика?
-Гъабхьиб айин кІури гъерхрадува, Сеидуллагь, дархьиб амийин даркІури. Йиз сижарин хулаъ амиди, бицІидариз, уьл дипІну шид убхъуз мумкин адайиз, чан шубарин бякьйирихьан, кьил алабхьнайиганси, саб фу вуш багьна ктабгъайин «фу гъабхьунвуз, дада, гьапІунвуз, дада?» кІури гъюри. Саб ражари, гьаци гъафиган, йиз сижари узуз гъапІуб – урхьну жвурар, алабхьуз ужуб амдруган, йиз бал’ин Шамайин бицІирин палтар алахьнийза, хъа йиз балиндар эрццбалан кьяляхъ, дугъу чан балиндар кьяляхъ тувган, дурар ахьну бедрейиъ, алабхьну парашок гъурччнийи. Хъа йиз балин ккурттар Шанайи чан гъутур али шур'ин алхьган, узура гъапІну, бегьемди йивну сябун, дурччну, алабхьну парашок иливза цІиин. «Уву дицдар усал тІулар апІуз, йиздарик бархун кайин», кІури, му ражнура узу гъахьи тахсиркар. Агь чаз уж'вал дарибшричаз, я хьибдира дар, мициб мискьал хасият хъайириз. Узура сижариз гьякью жаваб тувунза: яв шуру гьацдар апІуз, дугъандаригъян жаради йиздарик гъутур кайин, кІури. Чан шубарза кІурудара, шимши кІул апІайиз гьич сакьан гъудрузричан, хъергну чпин дадайихъ кІаттарси, узуз зат мумкин гъитдайи. Узуз фу чара а, йиз жилириз узу ккунду сарун, фу хъа дурарин узухъ?! Я дурариз апІру чІуру гаф адайиз, я – чІуру ляхин! Мура баладар гьа, узу духну ялхъвниз адаъган, дугъан гъардши хпири варж манат шабаш гъапІнийиз ва саб кІару японский шал илипнийиз. Ари гьадрар иличну кІури, сифте, шал тадабгъунзухьан, чан Шанайиз хъапІуз, хъа, хьтарзухь кІури – пул! Мицдар духнайи швушвкан апІруб вуйин?
-Ва-а-а-а… ичІи артисар… – гъапи Сеидуллагьди велосипед улихьна алдапІу.
-Хпарин гафаригъ гъяйи хпенчІв… – Мухлисайи жилирин кьяляхъди гьамцдар гафарра хъирчу.
-Мура пузавуз, жан чи, йиз бицІидарин фун адрабцІруган, хюйин шурпа апІуз кІури иливу гъазан, пичрилан, улдаригъянсина йифузди швур-швур дапІну алабжвнийиз: узу жарадаригъян жаради харжи, я гьудрукІру хурагар апІурин, кІури. Гьамишан яв сижар гьитІисури шулдийи, Мухлиса.
-Йизнур гьитІисуз, дугъак кайиб ухьхьан сатІиди хъюгъишра ктабгъуз даршул. Ва-а, ва-а-а, жан чи, Мислимат дадайиз гьаммишан икрам вуйиз. ФужкІара хътарди, гьаму хизан баркаллагьниинди арайиз адабгъуб чІяаьн дарин!
ДитІирхну гъафиганси, чпизра аьгъдар-аьгъдарди, дурар дагрихъна хъуркьу. Душвахъ хъайи "гьяясузарин" жандкар гъяркъюбси, сифте Мухлисайи хъасин Нарусатдира текрар гъапІу:
-Узхьан, жан чи, гьамкьан адмийир хъайишвахъ жикІуз хьивдарзухьан.
-Яв хиялнаан, узура гъамраригъди гъидикьну жикІур, кІурна?
-Уву увуз ккунибси апІин, фтихьан гучІ а хъа? Дици вуш, узуна яв Сеидуллагь гьатраригъди кахъдича. – зарафатназ гъапи Бика гъяаьлхъю.
-Учвуз ккунш ккуниб апІинай, хъа узу, гьатму чІеэрихъ хъайи каналдихъна гъягъидиза – узуна йиз кьюби шубар, – дупну, Мухлиса, ярхлаъси дийигъну, дагриин лепйир йивурайидариз тамаша апІурайи жилирихьинди гъафи. – Мушвахъ ужуйи дар, Сеидуллагь, гъач, гьатму ухьу жикІуз гъягъру кьулурта айишваз гъягъидихьа.
-Хъа Бикайи фици кІуру? – багахь улучІвурайи Нарусатдихьан гъерху.
-Ужуди вуш гьадина гъягъюрхьа. Хазна хъайин гьаму урсарихъди! – гъапи Бикара гьаму чпи кІурайи гъанавдихъинди илтІикІу.
Хпирин хиларилан Сейдат Сеидуллагьди чахьна гъадагъу ва Сейбатдин улихь гъюдалди рамайиин диту.
-Аьжаб рягъят шулу, Нарусат, хиларигъ бякьйир гъядруган, хътахьнийизки!
-Аьжаб аьгъавуз: ичІи хилардина кьял'ин гъагъ адли саб шулин? Фу уччвушвар дарин, Мухлиса: ул хътруркьру чюллер, хъуркьну дяхнар, каналарихъ хъайи чрушин, жерге-жергеди кивнайи ягъли гъалхин гьарар! Сеидуллагьдиз аьгъяйиштІан кьукь айи йишвар!
-Узу увуз кІури шулдайин гъач кІури? Ар гъаци шулу гьа! ЖикІурдаршра, гьаму хьадан гьял улариз рябкъюб чІяаьн ву!
Дагрихъантина кьюдварж метр гъафиган, дурар, гъанавдизди шид теебтру гидрантдихьна хъуркьу. АцІу турбайиансина гъюри, жилиан утІубччвурайиганси рябкъру марцци шид, кьулуртайин зиин тІирхниинди илбицурайи. ХутІнаккна вуйибкьан ягълишнаъди, гъанавдин гъирагъар вуйибси, лизи, гъатху кюкйир кудучІвнайи. Кюкйирин гъварчар къайдайиинди алиган, сар шли-вуш дурарин гъайгъу зигура кІури хиял шуйи. Гъанавдин кьюбиб терефарихъандира люцерна укІ дурзнайи хутІлар хъайи. Саб хутІлин гъирагъдихъ йимишарин багъ уларикк ккабхьуйи.
Нач дархьбан бадали, шубарна дишагьлийир гьаму кьулуртайихь, Сеидуллагь багъдин тму терефназди, сябунна дасмал хьади велосипеддиинди гъитІирху.
Ригъ ярхлаъ айи хутІлариинна улчІубкьган, чаз ккунибси дижикІну, Сеидуллагь кьяляхъра хътаку.
-Гъафина, Сей? Сарун, магьа учура гьязур вуча, – пну Мухлисайи чан бицІи шуран кацІнайи "бакІйир" дижикІну хабахъ хъиту. Адашди сумка багажникдиин илибтІурамиди, Сейбат жаргъну дуфну, чан марфакІ рамайиин илипну, элеури чалишмиш шулайи.
Сеидуллагьдин хизанна Бика, гъижикІган гьевеслу духьну аьлхъбар апІури чпи гъафи рякъди кьяляхъ диш гъаши.
-Ча, Мух, Сейдат, илитуза, ккунш увура элеъ, Сейбат кьяляхъинди хъитну? – кІваантІан теклиф гъапІу Сеидуллагьди чан хпириз.
-Магьа, Нарусатди, чан уьмриъ зат «ВелиСемед»риин элеур дарза, кІур, илит! – Мухлиса Бикайихьинди гъилигу.
-Хъа, гъюри, элеъри! – кІури Сеидуллагь кьяляхъ илтІикІу, Бикайи тяди ликар алдагъри кІури.
-Жаргъ, Нарусат, жаргъ, гьациб неззет аки, нач мапІан! – нач кадиси иркънайир Мухлисайи жалб апІуз хъюгъю.
Думу, гужназ элеъ дупнайирси, дебккнайи велосипеддихьна гъафи.
-Улихь, рамайиин элеурна, даршиш, кьяляхъ?
-Улихь Сейбат хьтарнив? Баладар, я кас, кьяляхъ вушра.
-Лиг гьа, минди-тинди лаккакьури машан гьа! Мухлиса фици жакьвси йиргну хъяъруш гъаркъюнвуз аьхир!
-Ав гъяркъниз, узхьан дици шулкІан?
-Ришв, ар гъаци, саб жвурнахъинди ликар эрхну, багажникдиин деъ, хъичІихну узхъан.
Сеидуллагьди гъапиганси Бика хъяъру. Дугъан рул дибиснайи хилар гукІни хьуз хъюгъру.
Сейдатра хабахъди аьлхъюрайи Мухлисайи тамашчйириз лигури, битІси биржури илбигъурайи кьяляхъ чарх, улиъ уьбхюрайи.
Мотоциклайихъ хъяънайиси, Бикайи Сеидуллагьдин йикьнаан дидисну дючІюркьнайи. Дугъхьан аьгъю апІуз шуладайи, гучІбаан дючІюркьнайиш, даршиш жара ниятариан,. Дараскьалди амкІ утІубччву Сеидуллагьди гъапи:
-Уву гучІ мапІан, Бика, ахъидарву, рягьятди деъ.
-Мушвахъ узуз гучІдарзуз. Фукьан ужуди дарин! – кІури, Бикайи артухъси йикьнаан чІюбкьюрайи.
Мухлиса хъидитну, дурар саб хайлин манзилнаъ гъафи. Гьацира гучІ кайи Сеидуллагьдик Бикайин гафарира имбубсан гукІнишин кипу.
Машинари ахьу архаризди гъябгъюрайи велосипед Сеидуллагьдихьан дебккуз гъабхьдар. Арнаъ абхъу думу сабпну дийибгъу ва кьяляхъ хъайи Бика, чазра хабар дарди хътІурччву ва Сейбатдиинна Сеидуллагьдиин датІархьну аьлхъюз хъюгъю.
Сеидуллагьди, дугъан улихь нач дубхьну, гъапи:
-Гьамус Мухлиса хурза!
Илбицну велосипед, хпирин гъаншариз гъушу.
-Хъяъ, гъахузаву, – пну, хъитну чан шив, кайибсира дарди, Нарусатдихъ хъуркьу. Сеидуллагьди велосипед чан гъвалахъ дебккри гъябкъю Нарусатди гъапи:
-Ичв гьацимиди гъарахай, узу яваш-явашди гъюрза.
-Гъягъюхьа-хъа, Мух?
-Дебкк, дебкк! Узу йиз уьлдеш дитну гъярайин? – кІури, дебккубси, Мухлиса Нарусатдин багахь хътяу.
Хпир кІюгъялди, Сеидуллагьди, сацІибкьан рягьят ибшри кІури, дугъхьан Сейдат дидисну, минди гъюруганси, улихь гъагъ хъиврушвахъ сумкайиин дитну, алабхъурайи ригъдихъди чки-чкиди хъапІри, дишагьлийирин улариккан ккудургу.
…



21. Картфикна


…
Йигъарикан сад йигъан, Сеидуллагьна Мухлиса абцІну шишал мурцІун укІахьди гъюрайиган, Рамазанна Нарусат, фиткан-вуш улхури, икриъ, чав ктау бицІи тІаласйириин деънайи. Эргнайидарра дурарихъди деу.
Дустарин хизанарин, сар хулариъ, чиб-чпиз аьгъю даршлу гьиссариинди ккерягъюри гьамус йирхьубпи ваз гъябгъюрайи.
Гьамкьан вахтнаъ чан хуларикк ккайи Рамазну гьамускьан гъавриъ духьну кюмек апІри кІури, Сеидуллагьди, хулаъ тамам дапІну ккуни ляхнарикан ккитІибсу:
-Закур хъана картфариз руг йивуз душну ккунду, Рамазан. Варидари дивну ккудубкІну, беле элегьер йигъра ву.
-Ар дици вуш, велик хьади учура минди-тинди, сабишвахьинди гъягъидича! – Рамазан чан хпирихьинди гъилигу, учв, дустру чаз гъапи гафарин гъавриъ дархьубси улупури.
-Увхьан, узу хъади велисемед хъапІуз шуланухьан? Давди бизар машан!
-Фу, фу хъапІуз?!
-Я кас велик ибшри, гираматнияр!
-…Велина Семед…
-Уччву ччвур иливну Бикайи…
-Хъа гьамгъуин дяляхъри сарун шлиин аьлхъюр…
-Уву увуз кІурайиб жара йишвахъинди миилтІибкІан…
-Гьаз шулдар? Гьадмукьан дарки! Сеидри, чпин вари хизан илитруган, узхьан уву сар алди хьивдар кІурна? Хъа ихь баяр, имикьарихъди хутІликна гъягъиди.
КьастІанди, гьеле фу кІуруш кІури Сеидуллагьди, явашди гьерху:
-Велик наану учвуз?
-Хъа, магьа, яв, – саб нач ктарди жаваб туву Рамазну, – Учву картфариз руг йивуз гъярадарнучва?
-Аьжаб ужур вува, Рамазан! Саб руг йивуб вуйиш гьацира, хъа хлорофосра йивну ккундарин! Шид хуз, имбуну жара ляхнар апІуз, узу ликри гъягъюза? Милинтина бицІидар дурхну ккунидар дарин? Гьацира хябяхъдиз ккудубкІнийиш кІураза.
-Я кас, баладар, сад йигъан тувуз кІюгъялди! Учу гъярча, пубси мугъаз наънан-вушра ляхнар дихъуру! – Рамазназ ккамиди дубхьну, мушвхьан гьудучІвну гъушу.
…
Фукьан гьамцдар ллхнар аьгь апІуз чалачмиш шулушра, Сеидуллагьдин жандихьан сарун гъадагъуз шулайиси дайи. Рамазнахъдина Бикайихъди апІру гафарихъ, дугъанна хпирин тІагърувал хъибшуз ттубчІвнайи, чпин хулаз апІурайи ляхнихъ тямягь хътарди шулайи. Вижнасузвал инсафсузди саб хизандикан тмунуб хизандикна кчІибгурайи.
Мухлиса ухдихъаимина жилирикна дурарилан улхурайи, гьаци вушра йигълан-йигъаз читин шулайи ара дюбгъюз Сеидуллагь мажбур вуйи.
Сеидуллагьдихьан чан дустракан ктучІвурайи гъиллигъар кьастІанди апІурайидар вуш, даршишсана, чан жини хасият арайиз гьамус удубчІвурайиб вуш, аннамиш апІуз шуладайи.
Мухлисара хъаъруган, ва, дици даршра, чан улариинди рябкъюрайиб гьисабназ гъадабгъурайиган, фици вушра, Сеидуллагьдин ният, кьастІан апІурайи тІуларси дийибгъуйи, гьаз гъапиш, дугъан дидиз ачухъ шибритІ айи.
…



22. Утруб


-Магьа, Мух, ишурайва, сларизна бадариз тувуз ужуб хъатІабццнайиз кІури! Гьамус рази гъахьина? Кьюб шишал комбикорма выписать дапІну дубхнайи.
-Рази хьну-хьундар фу ву, уртахъди дубхнайиб вуяв сарун! Шубуб шишал хъдитІну, чпин чиркваризна бадариз ккабхьри, гьамус гьамура! Уртахъди вуйи кІултІан, кІулди вуйи иб ужу ву.
-Баладарда, Мух. Бикайиз даршра, Рамазназ, чаз апІру ужувларикан аьгъю дархьиди гъудрубзур! Гьаммишан жвуваз ккунибси даршул. Саб читни вахт гъафиган, дугъура чан дустраз хил гьачІабккур. Дицдар фикир мапІан, ихь улихь дугъубжври, аьхирки, садакьа ибшри!
-Уву кІурубси ибшри, жилир! ГьапІхьа, дуст хъайир дуструккан бизар ишри!
-Му бизар хьувал дарда – аьссивал! Гьамус закур узуна Рамазан дугъаз хуларин гьякьнаан директорихьна гъягъюрча.
-Лигай гьа, учвуз дюз жаваб дарапІри лик маадабгъанай. Дарш фу ву, бицІидарси алдатмиш дапІну гьаъри, ккудудубкІру закур хъайи ***и. Риш ишурахьиди, Нарусатдихь дитнамийиз, агус гъягъидиза. – Танх мюгькам дапІну, ахъиъ айи гъарина гъужа икризди гъушу.
Чан баярихъди тамашйир апІурайи Бика, Мухлисана Сеидуллагь ахъ'ан гъюри гъяркъюбси, ишури хулаъ дитнайи бицІи Сейдатдихьинди гъажаргъу.
-Рякъюрайвуз, Сеидуллагь, ухьу гъюри гъяркъюбси фици хулазди адакнийиш? Ар, гьатму гъаммишан гъатци шулу. Узухъ хъугъдарвагьа, гьацдар гафар вуяв кІури. Жан йиз риш! Гьамина ээр ерхьуруда, – язухъ зигури, Мухлисара тяди гъажаргъу.
Думу хулаъ учІвайиз, Нарусат, хилариин илитну бицІир, «жан, жан» апІури гъуйирихъинди лицуз удучІвнийи.
-Уву наан ава, жан чи? Му аьламат апІури гьич ккарцуз шулдарда! Хьади лицбу хилар хътахьнийиз! – Бикайи бицІир чан дадайихьинди туву, – Сейбатра гьамцдар аьламатар кайир вуйнив?
-Ваъ, жан чи, Сейбат, чан абайина бабу зат инкъикьан адабгъуз гъитур дайиз, гьадму ярхи йисар-йигъари узу халачайихъ хъади, хулаъ йиз риш уьрхюри. Зат, чахъ адаш-дада хъайин-хътарин хабаркьан шулдайи.
-БицІир уьрхювалтІан гъагъи ляхин акІан! Йиз баяр мулхарстар вуйиз, чпин дихкьан фициб вуш-дарш аьгъю дарапІди. Гаш дубхьнахьиди, агус нана тув.
-Гьаммусди тувнамийиза, Нарусат! Гаш'ан ишурайир дарда? Улариз лигачва, ишбу фукьан хъяргънаш! Узу саб бицІиди наантин душну гъяйиз, диришрайирин уларихъишвар гьамци шулин арда!
-Дици макІан, жан чи. Узу думу, саб гъаму гъитІан ишуз гъитундарза. Думура, гутайиин жвур улурхьну, жилиинди алдахъиган вушул. Йиздарин гьарайнахъди чІатинди утІурччвну саб гегькьан гъабхьундариз!
-Жан, йиз кюкю, жан! ГьапІнийвуз бажитІайи, ат гъапІнийвуз? Бе-лю, бе-лю, – апІури, аьлхъюрайи гарцІлар дидисну, веледдиин дада гьяйран духьнайи.
-Фу гъабхнийчвуз, Мухлиса?
-Шубуб шишал утруб кади, гьадму абхьрайча, слариз ккабхьуз ужуб хъимдарди.
-Хъа, магьа, узу йиз кІару завализра абкъин кІури, гьич ибаккьан дарапІрайиз. – Тягьнийир жилириз йивури Нарусатди, «чирк, чирк» гужбалайиинди, лам дубхьнайи килбтин кьал ктатури, кьялануб камфоркайик цІа кабхьу, ва чІуру хулаъ кьуларигъян гъазан гъядябгъну, убзну шид, иливу.
Килбиткан кьал ктатурамиди, гъуйирихъинди гъафи Сеидуллагьди зарафат гъапІу:
-Ва-а-а, я Назим, увуз ичв дадайи люкьнар апІура?
-Уву, бай, ими, йиз бализ дици гьаз кІурава! Йиз бай килбтин чирк даризки?
-Хъа фтин?
-Чпин гагайин шалврин чирк!
-Ву-у-у, вуйиштІан, бензинар, салярккйир куркьну мижар кайи чирк вуза йипа. – гаш'валиан чара имдру Сеидуллагь, Мухлисайи гъабхи гутайиинна ис шули, Назимдик кудукьнайи.
-Ассалам-аьлейкум учвуз! – кІури Рамазан гъафи.
-Валейкум-салам, дуст кас! Гъябкънийвуз бай, Рамазан, гьамусяаьтди килбти «чирк» дупну «варх» гъапІу, Назимдиз люкьнар апІури? Уву дидиз чІалкьан гьаз кІурдарва? Гьаму, бицІи балин чвюкърин жагваъ юкІв шул. – гагайин гъаншариз гьерграйи Назимдихъ Сеидуллагьди зарафти зяиф бачІ хъабтІу.
-Я га-га, га-га! Имийи ихь дадикна узу килбитик кив-ри-и! – хърифури аьрз апІури, илкьан ададабхърурин ишбан сесер утІурччву.
-Сеидуллагьди зарафтар апІуру кІури ишурайир ву гьа! – гъапи Нарусатди, ичІи кьулиин деърайи жилир гъясбикк ккадраъди.
Сеидуллагьди чакк ккайи гута ккадабгъну дустраз ккипуз туву.
-Ккебяхъ, жан, ккебяхъ! Ухьу дугъан диван апІидихьа! Ча, бай ПІитІай, йиз балин соска! Ма, жан, мишан! – пну ушвнигъ гъюбччву.
-Биз-з-з-и-и, аьаь-аь-аь-хи бай ишурада! Гьаму йигъари ичв гагайи уву мектебдикк ккаьруза кІурайи, мишан!
-Шуш-ка, шуш-ка! – ишбягъян аьгъю даршлу гафариинди, чав гатІабхьу соскайихьинди хилар гьачІарккуру.
Гъуйирихъ хъайидар вари гъяаьлхъю. Дурар дишла Назимдин алдатмиш тІуларин гъавриъ ахънийи. Гьамдиинди дугъу сабан мектебдикк ккауз хъуркьнадарза кІурайи.
-Гьамус гъазан иливну, думу ичв фила хъубкьуркІан? Гашу уьрюгъназа! – ТІагърушнар алдаурайирси, Рамазну кІул илбицури, сабан жилиинди дилигну, улар хъана йигьгиинди алау.
-Яртуз душну ккундайда, жилир, гаш шулуш, гьаму Сеидуллагьдиси утруб хруб вуйда! – жилириз тягьна гъиву Нарусат, калтфар алдаурайи Мухлисайихьди тархьу.
-Утруб гъабхунва дарш?
-Ав.
-Фила?
-Гьамусяаьтдиси.
-Бригадир алмикІан?
-Хъа илмидарди наши кІурва.
-Агус, узуз тувруш, ихь айи арагъи хьади гъягъидиза, кьюб-шубуб шишалра хьади. – Рамазан гьялак шулу.
-Бажагьат туварвуз. Дурар мугагьназси амдар, ккунириз ккунибкьан теебтури. Ккабхьрайи вари рузи лихурайидарин хилиъ дубхьна.
-Дицидарихъинди илтІибкІнуш, узура гьатцидарихъинди илтІибкІидиза: гьамус искалатчийик ктукьну ккунду.
-Увура, Рамазан, башаккадри тІулар мапІана! Саб птурка арагъийихъ, увуз аьгъю дапІну ккундуш, хьуб шишалкьан утруб гъюрвуз, эгер, гьаму узуси выписать гъапІиш. Саб варж кила бикІ, чІяаьну яв бадаризра чиркквризра. – Сеидуллагьди аьхю тІубан гардандиккан ккадатури, – дюднихъди чІяаьн вувуз кІуру.
-Саб хумурзагкьан абкъинай гьеле, ипІухьа? – кІури Рамазн, картфар дижикІну, гаркІалра хилиъ ади ваннайианмина гъюрайи хпирихьинди лигуру, – Сеидуллагьди гъягъюз гъитрарзухьди, Бика. Хъа кила утрубдиз фукьан ву, Сеидуллагь?
-Марцци дяхниз миржиб кепек, хъа рябгъюзра, варж килайиз урчІвцІур кепек.
-Дици вуш, икибаштІан, саб птурка арагъийихъ, йицІуб манат дубхьнайишваъ, гьамцидарихъ хаир ву.



23. Чирк


Хумурзаг хъидипІну ккудубкІуради, Русланра хъуркьу.
Дугъура, аьхю чвуччву гъурху институтдиъ урхурайи.
Руслан, кью-кьюб гьяфта арайиан дапІну чан гъардш’ин улукьуйи. Улулукьди гъузрин Краснодарихьан "Прогресс" йирхьцІур километр манзилнаътІан адруган.
-Узузра гъитай гьеле! Учву гъипІуб чІяаьн ву.
-Увуз, сабан, зачетка узуз улулупди чІукІ рубкьуруш аьгъянуз?
-Гьаз рубкьурдар хъа, беле ицциди ипІарза. Йиз сппариккан фукьан шид гъубшнуш аьгъайвуз, гьар базариин хумурзгар рякърубкьан я гъадагъуз пул кІюгъялди, гьудрубкІри, я гъадагъиш, гьялалвалиинди юкІв ктябхъяйиз ипІуз даршули, кьяляхъ кІаттар хъади.
-ГучІ мапІан, швуван чве, увуз ккунибкьан хумурзгар айич.
-Наан айичв, бажи, наан?
-Фурдиъ.
Руслан, хъйиргъу чІукІар илдижвурайир, дурар айи хяйра дипну, фурдизди гъажаргъу.
Фури, икриъ, хьадаз дивнайи бицІи хулан кІанакк, шубуб метр жил адабтІну дапІнайиб вуйи.
-Гьадагъай агус ичв хумурзгар, гьамус уьл ипІидихьа, – пну Нарусатди уьл гьивуз хъюгъю.
Душну хумурзаг гъабхи Руслан, гъадабгъну кьамкьаригъна курсдиин деу.
-Хумурзгар гизаф гъитІиш фуниъ мюлхъяр ахъдияв, кІаркІтІихъна уьл ипІуз исина йихь, бай. – гъардши гужназ теклиф апІурайи.
Чпин гагайин улихь деънайи Чирк ишуз хъюгъю.
-Гьаз ишурава, гагйин? Шли гъивунвуз? – цІиб гъагъи сесниинди гьерху Рамазну.
Ишуз хъюгъюрихьинди вари хизан мюгьталдиси гъилигу.
-Йикку бец гъапІнухьиди, – кІури, Сеидуллагьди муччвур ушвнихъинди гъубху.
-Яш фу-ни-и мюлхъяр ахьди-и-ии... – ишуб гъати апІури, гужбалайиинди Назимди чан дерднан метлеб гъапи.
Аьлхъюрайи хизандигъян дугъан сесер ерхьурадайи.
Аьлхъюб дебккну, маш дючІюбгъну:
-Айвуз фу пузавуз, шейтІан! Шли фу гъапишра пІи-и-и апІури! Чпин дадасир вуда! Дург гъамлин, ккундарзуз уву. Уву йиз бай дариз, – гъапи хъял кубчІвну Рамазну.
Чирк чан гъвалхъан гьутІуккну Нарусатдихьинди гьау. Дугъу: "Жан, жан йиз бай, шли йивнувуз?" – ккарцури тюмер апІуз хъюгъю.
-Имийи-и-и-и...
-Аяв утІурччврияв, увуз гъапнийин дугъу, дарш чпин Сейбатдиз. Фукьан уччвуйи цализ гъапиб марцаз кпигундарин! Яв дадайизра гьаму увузси кпигуйиш, сарун мас адайи!
-Уву дада гъитІришвди вара-вара гъимитан! Фукьан йиз арзуман акІан, халккутІайиз! Гьадмукьан даккунди вуш, узу алдабгъну нюкагь гьаъ!
-Явашай гьеле, узу гъюбси ичв пай апІуз даршлуб аш йипай? – гъярхьнайидар жара апІуз ккунди, Русланди, чан ччвурнахъ борщ адабцІнайи гъаб чахьинди гъизигу.
-Фу ву, аман жан чви, Руслан! Гьамцир бай шулин? Узу Чирк кІура кІури, гьич йиз гъячІябгъю жинснан чирксиркьан дар!
-Чирк кІурадувайву, Рамазан ими, нивкІсиркьан дар. Аьхю гъахьиган учв, чан сусу ккарцур, увура фтин гъанаъ адарна! Думу, сарун, ишдар, гъишиш, йиз гъяфатар тадагъидиза. – ГучІар ккаъри, ккебяхъюзди, чпин дадайин униъ учІвнайирихьинди лигури гъапи Русланди. – Мас айиш, бажи, гьадмукьан ицци хьивдийи боршнак капІган хах кайибси шулу.
-Ккундуш хахра айич.
-Ухди гъаз гъапундарва? Гьеле ча чкиди, бажи!
-Тув, Нарусат, гьадму халадилникдиъ зиин кьулариин алиб. – табшурмиш гъапІу Мухлисайи, багахь деънайириз.
Дугъу тІапІну раккин, чаз аьгъдруганси, саб литрийин банклихъан хъчІиху.
-Гьамунуб вунив?
-Аьгъдарди дарвузки, Нарусат! – гъялакди гъапи, ухди дябхъбан бадали, униъ айи Сейдатдиз тувуз мурччвриъ айи бюржгьиз уф апІурайи Мухлисайи.
-Хъа, нагагь! Чист кчубхнихьидияв, Мухлиса?!
-ГьапІуз? – пну, думу мюгьтал гъаши. Холодильник чІур гъабхьнукІан, кІури дугъан хиял гъубшу.
-ГьапІуз шул, гьарган, гьаму кабхьнайи фаддин гъвалахъ дивну убцру шулдарин?
Нарусатдихъинди иб хъивнайи Русландихьан аьхю гья-гья тадабхъу. Сеидуллагьдихьанна Мухлисайихьан, чиб-чпиз гъилигдарихьан, аьлхъюб дебккуз гъабхьундайи.
Хъа Рамазнан дюднигъ гъюдюбкьнийи:
-Фукьан ахмакъ дарин чав, гьашарат кІури гъабхьи мутму. Уву, дарин, жан, зоопаркдиъ, маймнарихьди клеткайиь тІапІуз ужуб вува!
-Хъа гьапІну, ибцрубдин гъвалахь хьайиб кчрубхрин?
-Хъа, я аанай, гьадму фан гьарган кабхьну гъубзруб вуйин?
-Гъудрубзри шулин, гьар узу абццрубкьан кабхьнади айиб!
-Гьаяв аьхир чІиривившрияв, ламусуз ху! ЙицІубпи классдиъра, чан, гъурхунза, кІурира, ву гьа!
-Нарусат-бажи, уву дугъахьинди иб мутуван... – кІури Русланди Бикайиз холодильникдик кайи аьламатар улупурайи.
Му йигъра гьарайниинди, саризра хабар дарди, завариъ сикинсузди айи дифарин ниятаризра ул тутрувди чан гьялариъди гъябгъюрайи. Ккунибкьан аьршариъ ккалабкьри вягьши диф, ккунибкьан гъирагъдихъна хъабхърайи ригъдиинна гьюжум апІри, ккунибкьан чан амслу суфат заварин саб пІипІнахъан хъитІибгъри, амма дидиз фикир тувну, чпин ляхнар гьюдюхру касар адайи. Чав улиъ адруган дидиз ижми хъял гъюрайи ва чан кьувват дурубкьруган хъял алдабгъуз микІ алапІуйи. МикІрура, дифран улихь иблисвал улупури, ягъли гьарарин кІакІаризтІан гиран ктапІурадайи.



24. Толик


Рамазну мастерскайиъ сумка велосипеддин багажникдихъ хъибтІну, хъяркьну урчІар урнаригъян гъюдучІвурайири, гъаравлиз гежихайрар ишри, фужкІара гъюз мигъитан, гъапи. Учв велосипеддиинди, Руслан яягъди, дурар кьяляхъра хътаку.
Саб хайлин манзил гъушиган, дурарин гъаншариз "Беларус" гъафи ва дебкку. Душв'ан цІуху чІарар али, укІу рангнан рабочий ккурттариъ учІвнайи бай удучІву. Дугъу улар алдадагъди алаъну, саб лик жилик кубкьну велосипеддиин алмийи Рамазнан багахьна дуфну, хъжагъру сесниинди гъапи:
-Магьа, увура, узуз кІури, гьитІибкІну хури!
-Фу гьитІибкІну хура узу?
-Хъа му сумкайиъ айидар фйир вуяв? – урус бали тІуб алапІну улупу.
-Гьаз вуяв фйир вуш? Узуз ккуниб гьитІибкІурза, яв фу бурж вуяв?
-Хъа яв фу бурж гъяйив узхьан челгер тадагъуз?
-ГьапІру челгер? – кІур Рамазну мюгьтал духьну, му касдихъди гъабхьи гъядисайин гъавриъ адарди.
-Узуз уву кормоцехдиан адабгъну комбикормара хьади гъюри гъяркъюнзуз гьа!
-Гьамгъаз гьапІна! Хъахънай духьнайир вуна?
-Хъахънай вуйир фуж-вуш ухьу аьгъю апІархьа. Закур узу директорихьна фу кІури гъяруш лиг! Уву гьитІибкІури жарадарин хилхъан гьаз бисурва? – Думу чан кабинайизди кьяляхъ учІву. – Гъуллугъчи вуза кІури увуз фу вушра апІин кІурадар гьа!
-ГьапІнавуз, Толик, гьапІнавуз? Узу яв гъавриъ шуладарза?
-ТІафалвал дапІну, гьамус йиз улихь дицдар кІури марцц машан! – тІаънайи урчІариансина, кІанакк дийигънайи Рамазнакди улхурайи думу. – Харак кайир уву вушра, узу биябур апІуз хьивдарвухьан! – Рамазнан гъавриъ хьуз ккуни зиллетариз иб тутрувди, хъибхьну раккин, тувну худ, сабпи бригадайизди хъапІу.
-Валлагь, гьатму гьуругнахьиди, Руслан, дарш тму узукди гьаз улхиди?
-Пиянди ашул белки!
-Дар бая, думу узуз аьгъюр вузуз, гьич убгъруркьан дар.
-Ухди гъабхьи ляхин кІваин гъабхьнушул. – Русланра мюгьтал духьнайи.
…
Иштагь дарди, гьаци тІагърушназ ипІури памадурра, дурар гъяйиз Сеидуллагь ккилигури икриъ деънайи.
Калиткайихъна хъуркьган, Рамазан элдеъну, алдабгъну гьар жюре рукьар али сумка, дустрахьинди икризди гъафи, хъа велоспед гъибису Руслан, ккипну жвар дярякърушвариантина гъитІирху.
-Гъабхьиб аьгъдарвуз гьа, Сеид! – ккебгъу Рамазну багахь улучІвайизра.
Рамазан багахь гъашиган, кьюридра гъуйирихъинди гъушу.
-Фу гъабхьну?
Гъуйирихъ, Нарусатна Мухлиса, чпин веледар хъади телевизориз лигурайи. Жилир ккучІвубси, хилариин али Назимра дитну, гъедергну, дугъан хиликк ккайи сумка дибисну, Мухлисайизна Сеидуллагьдиз рякъюри, душв'ан миржиб чІуру сябун, юкьуб пачка парашкар, бултарна гайкйир ва саб дужум ачрар адагъу.
Рамазну Сеидуллагьдиз чаз улубкьубдикан ктибту. Сеидуллагь аьлхъюз хъюгъю.
-Гьациб гъапІнийиз, дуст кас, гьадму Толикза кІуру гъучийи.
-Думу, дарин Рамазан, уву узу ву кІури увукди гъулхур вуди гъахьну. Узу думу СТФ-йилан, слариз ччІар ади гъахи, ичІи челгер гьитІикІну гъахурайиган гъидисунза. Гьаддин кІуллантина ву дугъан. Аьжаб алабхъунвуз! Вушра, дугъура угъри гъидисну. Гьамус, закур, дугъриданра, дугъу директорикна гъапиш гьапІдива?
-ДаркІур чав! Гьаммус узу дугъахьна гъярза, уву учу гъюргунва, кІури. – Рамазан ликтІин гъаши.
Думу хул’ан удучІвайиз, хабахъ гираси хъивну саб хумурзагра хьади Руслан гъафи:
-Дахъайиз, дахърудар гьамдихьан гьадатну дахъдихьа.
-Фниз гъагъи шул, Руслан, – гъапи аьлхъюри Нарусатди, – чвукк яв ву кІури…
-УкІра йиз ву, Нарусат бажи. Узура ич гьаму хулан эйси дарин? Аьхю-адашдилан алдабхъуб йиз гъюнариинди гъюра...
-Яв гъюнариинди дарш – Рамазнан? – кІури Нарусатди са-саб чІукІ чан баярихьинди гьачІаркку.
-Э-э-э, Нарусат бажи, узуна Рамазан сабси димилтІан! Дурар дустар чиб-чпиз ву. Йизна йиз гъардшин ара – думу жара башкъа!
-Пагь гаву Руслан, хъаънайирси фици улхураш… – Муганайиз, чанна Рамазнан тереф бисру Русландикан гьамцдар гафар ктучІвган, Нарусат мюгътал гъаши.
-Ич институтдиъ аьгъю апІурайиб: гафар апІуб вуйич. Ихь адмийири кІуруганси, кІваъ айиб арабгурайидар вуча…
-А-а-а-гь, Русландин гьацдар, кьуш ктру гафар вуда! Узу йиз дахъузкьан гъягъидиза. Ахнаркьан ккирчну анив, Мух?
-СацІиб яваш гьеле. Гьаммус гъюрза, уву гъарах.
-Кьан мапІан гьа, улар нивкІу удутІнайиз. – Сейбатра хъади гъярайи Сеидуллагьди хпириз гьан апІурайи.
Саб гьялтІиланси хилариин даахнайи Сейдатра алди Мухлиса, хъа Русланра гъафи. Сеидуллагьди дурар гъяйиз, гъардшизна чаз саб хулаъ, хпиризна бицІидариз жара хулаъ ахнар ккирчну гьязурра дапІнайи.
Хизандин хулахъди, урчІар гъядарди, чарчар гьерхну, сабсан бицІи хал хъайи. Душваъ цаликкнаси яркьу кравать ккайи. КІулхъанзина кебхнайи шиклиан Мазана Мислимат рякъюрайи. Шикликан дурарин улар, дахънайи чпин веледарихьинди лигурайи.
-Узуз, бай Руслан, ихь адашдихьинди лигруган гьаци шулзузки…
-Фици?
-Таза рюгь учІвриз жандиъ, заан гьисс кубчІври шулу…



25. «Бутули»


Гьар чан аьхю гъардшин хулаз гъафибкьан Руслан, улар завариккинди, Сеидуллагьдихъди, чпин гъушу уьмрар кІваин хури, даърахди гьацІишваризкьан гъузуйи, хъасин, чпизра аьгъдар-аьгъдарди дурар нивкІуз гъягъюйи.
-Йиз кІваин алмиз, – кІур Русланди, – уву, аьхю адаш, учухъди фицдар тамашйир апІуйиш…
-Фицдар? Узу тамашйиркьан апІрур дайзаки…
-КІваин алмидарнив, гьар хябяхъган кьюрдну ихь раккарихь, увуна Рамазнуна, узуна Шихкеримдина Садирди хахулин швякьракан хоккей апІури... Аьжаб учхьан хъшвар гъадагъуйчва!
-А вуйи гьа!
-Хъа, кІваин алминив, хьубпи класс ккудубкІган увуз, ударник ву кІури, школайиан "Бутули" кІуру китаб тувну?
-Гьа, гьа… ав, думу амизуз! Гьадмуган концертдиз дилигну гъюруган, узхьан ихь цІийи курсдин лик гъюбгънийзухьан. Дидин улихьна директори йиз, ужуйи дарсар урхру бай ву кІури тярифар дапІнайиган, ихь адашди чІалкьан гъапундайзуз, даршиш ужуб бягьсум алапІуйи уз’ин.
-Уву думу кІурува, гьадму китабдик саб гатдикан ихтилат кайи, хъа увура, гьаддик кайибси вуйиз кІури, учухъди гатар апІури шуйва.
-Фу гатар?
-Хъа, дайна? Увуна узуна Неркизат бажийина Пакизатди…
-КІваинди дариз…
-Увкан кьаби баб духьну, учкан – гатар…
-Агьа, гьамус кІваин гъабхьизуз. Наанакьан узхьан гьергунча кІурийва, бай Руслан? – Сеидуллагь ккетІялхъю.
-Аьжаб уччвуйи учуз кучІлар гъапІнийва. Учуз, кьаби бабан хахар ултІухуз дуфнайи гатар кІури, уву умбраризкьан учухъ хъергну, хъа хъадакну кьяляхъ, кьул илипну, увуз архаинди даахъра. Вазлин аквра гьудубчІвурайи. Учу габада ккипну гьа жаргъ, гьа жаргъ, кьяляхъиндикьан дилигди. Накьваригъна хъуркьрайиган, хъа аьгъю гъабхьунчуз уву учухъ хъергну адруб. Мушвгъянра, гучІ гъабхьидар, учу фици вувуз кьяляхъ хътІурччвдар…Фу лигурува, уву увуз даахну ицци нивкІуъ ава, хъа учу – гучІбу йихури...
-Аман вуйи гьа. Узу думуган гьич ахнукьан адайза, учв’ин леъфикк жиниди аьлхъюрайза…
-Гьагь-гаву-цай! Вушра, учу бицІидар ву кІури бегьем алдатмиш апІуйва!
…
Му гъулан кючйириъ фанар кархьнадайи. МучІушну гъюляригъ архавал апІурайи. Ялгъуз саб Рамазанкьарин хулан улдарианмина гъюру аквну, вилаятдиъ айибкьан йишвандин «рюгьярна», парпрарна, мичІаккйир уч дапІнайи. Рябкъру гьялариан, Рамазну акв кабхьну гъибтбиинди пазипендйирин девран дубхьнайи.



26. Сябнин шид


Кьюб хизандин сатІлан вуйи уьмриъ цІаркьар ахьрайи.
Чав дарапІру ляхнар Мухлисайи апІруган, Нарусат дугъаз ккерягъюри шулийи. Мухлисайин кюмекниинди чаз халачира дубхну, разикьан духьнадайи.
Халачи гъядабтІайизра Нарусатди жилирин ибар гекю дапІнайи.
-Уву гъулаз мурслариз гьаз гъярдарва? Гьамци, ляхин-карсузди кьюр дишагьли гъитуз хай шулин?
Жараси даршлуган Бикайин, чпи гьамушв'ан удучІвайиз Мухлиса чакди китІку гъитуз гьарай айи.
Рамазну, чакан хпир ккебябяхъруган, мастерскайин складдиан жинди тракторарин филтрар хури гъаши. Дурарилан Нарусатди бамбгин мурсул алдабчуйи ва каршар апІуйи.
…
Фиткан-вуш, лисун апІуз Сеидуллагь, диргъну хулаз дуфнайи. Хпирира ипІруб фукІара дапІну адруган, дугъан иргъувал хъюлаз илтІибкІнийи ва Мухлисайикди гъулхнира вуйи…
-Гьамускьан, Мухлухза кІуруб, саб ипІуз ужуб апІин, гашу уьрюгъназа. – гъапи аьхирки ккедярхъюри.
-Ляхниз кьан хьивдияв хураг хъубкьайиз. Гьамшваригъян гьай нисухъди, гьай памадрарихъди дипІну гъарах. – гъапи хпири.
-Гъи, ич главный экономист райондиз душна, кьан гъапІишра баладар.
-Ву-у-у, вуш, хасади бахт гъабхьияв, аьхюр адарди. Чан ичІи чпин адашсир вуда, убцру хураг жандик кадарди гъабшиш гъулар-хулар ккадахьрур!
-Думу гафар адар, узуз гьацира ич аьхюрарихьан гучІдарзуз.
-Хъа уву шлихьан гучІрур вува, я ичв адашдихьан, дадайихьан… директорихьан… гудручІди?
-Дици макІан, узузра гучІ тувнайидар а.
-Фужар вуйкІан дурар? – Йигьаг хизандин хулаъ крандикк ккиври гьерху хпири.
-БицІидарна, иццрударна гашлудар.
-Дурарихьди яв гуж дурубкьрайиган кІурана?
-Ав!
-Гьадрарин цІарнаан узура вуза, жан жилир, вуш узхьан гьаз гучІдарвуз?
-Гизаф гафар мапІан. Гатдин шуран гатдин, гьацира тІубаригъня дяргъру хъюхъ гъюдубтІарзияв, – кІури, Сеидуллагь чан хпирик гужназ ктукьурайи.
-Сикинди гъуз, риш хъергдива. Гъазан абцІнайиз, чІурур, – пну гъютІурччвну жилирин хиларигъян, ккадабгъну гъазан, гъуйирихъинди, газдиин иливуз гъубху.
Душвахъидди гъюбси, дугъаз, чІатан шли-вуш, урус чІалниинди:
-Саид, Саид, – апІури дихар гъеерхьу.
-Увуз, гьатинди сари гъач кІура, – Мухлиса кьяляхъ хътІурччу.
Сеидуллагь гъяракатииинди утІурччву.
-Уву вуйва, Ирина Сергеевна?
-Ихь кобинетдин ачар ча кІури дуфнайир вуза, йизуб управленияйиъ гъитуб гъудубгну.
-Гьаммус, – дупну, жаргъури, кастумин жибдиан адабгъну туву.
Чан аьхюрихьинди ачар гьачІабккруган Сеидуллагьдин маш уьру гъабхьнийи.
…
Нарусатди палтар урччбалан кьяляхъ ваннайиъ кьалу шид гъибтри кархьнайи. Канализация либхурадайи.
Му ражари, Сеидуллагьдик хъял кади гъяркъган, чакди якьинтІан элегруб аьгъяди, дугъу душв'ан икризди гатІабхьнийи.
…
Гьяятдин гъацІ кьялаъ дубзнайи сябнин кьалу шту думу чан аьхюрин улихь уьру гъапІнийи.
Чиркшин гъябкъюр, удубчІвну жандиз хъял, хъана хпириинна алжагъуру:
-Закъумдиз гьатушварихь кьалу штар дурзнуна?!
-Я кас, увуз гьапІнавуз? Уву гъюруган хьадрудар, гьамус, узу фици дурзуз хъуркьну?! Узу хул'анкьан удучІвнийин?
-Хъа шли датІну гьатму ахтйир, узу адмийиригъна ужуз апІуз кІури хъайидар?!
-Тумгьа, гьатму, яв гурдмихъ хъайи хюли!
Чак гъизгъинвал кмиди, Сеидуллагьди абццну залин раккин гъапи:
-Увуз, Бика-ханум, гьатму ахтйир икрариъ датІундайиш, жара йишв гъибихъундайин? Гьаму сяаьт душну марцц апІидива, дарш дупну Рамазнакна яв гъайгъу зигуз гъитархьа. – йивну урчІар урчІарикан, Сеидуллагь, хъабхьну пенжек, удучІвну чан ляхниз гъушу.
Нарусатди дугъан кьяляхъ агь-суза хъипу:
-… Узу ахтйир датІнийин, дарш бицІидарин шалврар кжагъу марцци шид?! Мумкин адардузуз гьатму гаш ***ириккан, гьаммишан утІри, ургъри, ктукьури сабра дарибдин кІуллан! Йиз жилир учв вуйибси, му фу ву дуфну кІул’ин рягъяр рягъюб! Увуз, Рамазан кІурур, гьич уж’вал дарибшривуз, гьаму тІягънихъ хъебехъну, гьамина гъюбан! Узу гьамкьан кьюлтІарна-пІюлтІар хътюкьюз гъахнукІан мугъу! Узу йиз ккунириз гъушнийиш гьамцдар йигъар кІул'инна гъидайиз!..
Мухлиса, фукьан чан жандиз Нарусатди апІурайи агьрари иццру апІурушра ккебехънайи.
Нарусат тегълиздигъинди гъафи. Гъадабгъну трубка, чан жилириз телефон гъапІу.
-Гиде зам МеТеМе?
Жаваб хьайиз икъу.
-Пазави ее к’ъ тилифун. – жилири бисайиз хъугъужву. – Я, Рамазан, гьамрари йикІуразу, учу гьамшв’ан адагъ! Фу ву му, хутІурин бай жилирси узуз хътІурччвури. Узу гьатму маставайиинди гъюраза, гъач гьатинди! – пну трубка дархъ дапІну дипу.
Вазлиъ кьюб манатна гьацІ телефондихъандира Сеидуллагьди туврайи… Дурарин арайиъ гьамдинра гафар гъахьнийи. Фукьан мискьал жви ву му, дустза кІурайи Сеид. Хъа гьамциб кьиртІ хъади миди дустраз чан хулаз теклиф гъапІнийкІан? Ай ва чве!
Сабдихъра дилигди, Нарусат чІатинди удучІву.
Санитаркади фельдшерихъди лихурайи Нарусатдиин, райондин быткамбинатдиъ дибирхнайи уччву ккурттди хусуси юруш алапІуйи. Дугъриданра, шураз палат алабхьуз аьгъяйи. Хиял апІин му марцци фельдшер ву, хъа фельдшер – санитарка.
Мухлисайик аьрзара кади шуйи чаин палат уччвуйи дийибгъдарзуин кІури. Палат алабхьуз беденра хъади ккундарин!
Нарусатдин гъвалахъ дебкку машиндиан Рамазан утІурччву. Машин чан диш дапІну гъубшу.
-Фу гъарйир вуяв, Бика? – Жилир гъизгъин духьнайи.
-Му фу гъабхьи, – кІур Нарусатди, уларилан нивгъар алдахьури, – гьаммишан, ккебгъну ккудубкІайиз кьюр жилирин бацарикк ккайир узу шулин?!
-Мишан, фу гъабхьну… узук иц кмиди... – Рамазну хпирин гъючІккан хил ккадабгъну, дагрихъинди рякъ гъибису.
-Гьамланмина узу айи хулазди жанаварси архьну, унтІаъ ахту абтІну, душну раккарихьишв марцц апІин кІури, йиз хил дибисну утІуккура... Уву гьатланмина гьавайи бадали духнайир дариз, кІури… Уву кІуру-кІури, Рамазан, узу фукьанна-фукьан аьжуз хьуза…
-Узу гъяйиз гъуз гьеле… – пну, дустрахьна контриз жаргъуз ккун гъабши Рамазан, хпири хилхъан хъичІихну, деркку.
-Ухькан аьйиб апІур… дийигъ…
-Ваъ, узу думу…
-Думу душваъ адар, ичв МеТеМейиз гъярайибси гъяркънийзуз.
-Хулаъ ашул, гьа… – хулазди кьяляхъ хътаку.
Икризди хъуркьубси Рамазан хъугъужву. Дугъаз гьяятдиъ асфальтдиин дурзнайи сябнарин кьалу штар гъяркъю. Ва дишла чан хпирихьинди кьяляхъ хътаку.
-Гьатму раккарихь чвкъюрар кайи гъутІу штар дубзур уву вуна, дарш гьадгъан шив?
-Йиз ликариин алахьру тапочкйир алахьну Мухлиса чан пеэриз ккабхьуз душнайиган, сарун гьадинди вушра удубзну гъибтнийза. Гьич нежсаркьан кайиб дайики...
-Жилир жвуван ш'ву ужуз дарапІиш, сарун шилхьан апІуз шул?! Арда, гьациб тІул дапІну, увкан дугъу карк ктатурин?
-Хилиз иццру гъапІуннив?
-ГьапІру иццрушин?
-Хъа Сеидри дибисну хил, хул'ан идитунза кІурадайна?
-Арда гьадди узюгъ ахту гъябтри, йиз хилхъан дибисну хъчІюхюри, узу наан айир вуйкІан яраб?
-Хъа, я риш, гьамци-гьатци гъапІнийиз кІурадайна?
-Узу фу пуза чара имдрури? Гьергну гъягъюзкьан ацІунзу… ЧІал аьгъяйиш, гъуздира дайза...
-Ужуб гъабхьнуки увуз чІал аьгъдарди хьуб…
-Ужуб гъабхьнин? Вуш хъюгъ яв гьадгъухъан…
-Фтин кІуллан узу, ляхнихъ хъайир хъадаънава, йипа…тахсиркар учвра вуди. Хъа душну марцц апІин…



27. Арах


Нарусатди хъял кадиси хьадан хулаъ улдарихъан мастерскайиан гъахи ачрарна, гьархар уч апІурайи. Ляхнилан гъюрайи Сеидуллагьди, дугъан гьяракатнан гъавриъ ади гъапи:
-Йиз ВелиСемеддин жюлгер наана гъахурава, Нарусат?
-Уву увук кялхъ!
-Кялхърадарза, жюлгерикан улхураза…
-Дицдар увухъ гъахьундар, я хьуз ккадар! Начра дарди, узук чан гафарра каъру гьа, гья!
-Нач хьуз, узу гъапІуб айин? Увук хъял гьапІуз кубчІвнавук?
Нарусат иб тутрувди чан хулазди гъушу.
-Яв юкІв тарархьрурикди увхьан фици кулхуз шулвухьан, Сеид? Ув'ин узу мюгьтал духьназа... – кІуру, икришв илжибкуз гъюрайири Мухлисайи.
-Я, и-ми-и, и-ми-и, учу гагихъди гьаци гъяртнийча! Чирк ахърайи гьа, хъчІихуз аьгъдарди! – гъапи, калиткайигъян гъядябгъюрайи велисопеддилан элдеъну, жаргъури Сеидуллагьдихьна гъафи, разишну гъадагънайи Изили.
-Пагъ байкІи, Изил баяр, увутІан кІубан бай акІан? Гизаф зелле гъапІунна, даршиш, аьхючІвеъ? – пну гьерху, ктапІурайи галарин тІул гьарччулнуб улихь гьивну дюзвариз клигурайи Сеидуллагьдира.
-Ахшамхайрар ишри, Сеидуллагь! Фу вуяв ктапІурайиб? – велосипед хьадан хулахьинди хъапІри гьерху Рамазну.
-А батхайрар ишри, Рамазан! Аьсси дапІназу Мухлисайи, галарин тІул кадапІ кІури, лавшар аркІуз.
-ГьамустІантина лавшар вуш ихь ву!
-Сарун фици! Магус, лиг, Рамазан, гъацІабкишв каш.
Рамазну улмиккан гъапІу ва гъурдаъ дючІюбкьну, дидин ацІушин ахтармиш апІури гъапи:
-ЧІяаьн ву, Сеид, сарун, улчІвубгуб. Гьамус гакІвлин гьархихьди абх уву, тІарам мутму хьивди. Саб узузра ктапІуз ккадарна?
-КтапІуз ктапІарза, эгер уву, гьамциб ижми, саб метрсиб гакІвлин къатІ дабгну узухьна гъабхиш.
-Узу увуз мяхъюн гакІул харзавуз мастерскайиан. Комбайнийин жаткайин звездочкайигъ гъяйиб беле ужуб ву. Галарин тІулси ярхибра ву. Гьаци ижмиб ву, сиягь!
-Дидкан, бай Рамазан, ананайский шейъ шул. Гьаму сяаьтди, гьарах вуйиш, ккундийзуз, Рамазан. Душну ичв хул'ан абкъина.
-Ич хулаъ гьапІруб а? Хьадан хулан улдарихъ хътарин? – Рамазан гьадинди гъушу.
ФукІара хъимдруган, гаф-чІал дарди, чпин хулаз душну, дубхну, цІиб гьиидардиси дустрахьинди гьачІабкку.
…



28. «Жерд»


…
Гьамус чан дуст шурхьан Бикайиз кьюб кІуру кагъаз дуфнайи.
Почталионди калиткайигъ газтар гъивайизра Нарусатди гъядягъюйи.
"Гьюрматлу вуйи… Бика! – жилир ляхнилан гъяйиз фужкІара адру хулаъ Нарусатди кагъаз урхуз хъюгъю. – Узу яв кагъаз, Бикуц, гъадабгъунза... Узуз, жан чи, гьадму Мухилса кІурур аьгъюр дарзуз… Адмийирихь кІару чІар алиризра кечел гъапиш, гьаци, алдру кечел илибшну гъябгъюру… – Уву душваъ Мухлисдиз илзигураш, узу мушваъ дугъан сижариз Каниятдихьди илзигуз гъитзраза. Уву гъибикІганси, уччвуйи дитну йиз гъвалахъ, Русланди урсарин шубарихъди фици кефер апІураш, марцциди ктибтунза Жилир урсарихъди, хъа учв, лукІси Мистучрихъ лихури жанди фици гъадабгъурияв, гъапунза… Каниятди, гьамус чан Руслан гъафиган, учвра удучІвну гъягъюрза, кІур… Ич гъулаъ УрчІубан аьгъяш увуз, гьадгъан риш Махачкалайиъ институтдик кахъну. Сабсана, Ккувигъ бали, УртІил риш дидисну, Почталион Кьулккарин Ханмягьямад-халуйиз гъяриъ гъяркъну. Гьаддилан гьацистар гьарйир ахьна ихь гъулариъ!.. Беле девран дубхьна, муччври уьл ипІури, рижвнахьди улар адагърударин. Яв Сулейманра гъафну, кІурайи Селимат халайи чпихьна. Мягь апІин чаз, Бикуц! – Гьай гавур, хъахънай! Мягь апІуз, узу ккунийкІан кІураза йиз… – гьамшвяригъди Сеидуллагьдикан хъял кайи Нарусатдиз Сулейман кІваин хьуб... «Аваллагь, саб мук дарапІди гъудрузарза…», – Бикайи, ккунири чаз пешкеш дапІнайи шиклиз макар дапІу, гъяракатниинди чан йишвахь жин гъапІу.. Илбигънайи ахниинди дахъну Бика хъана кагъаз урхури хъюгъю.
Хабарсузди Рамазан гъафи.
-Хиларигъ гъяйиб фу вуяв риш? – кІури, Рамазан дуфну хпирихъ хъарсну дахъу ва, гъвалахъ аьлчІябгънайи конверт гъябкъган, – кІаж дуфнайвуз? – пну гъерху.
-Увуси дарш ктарнив, гъуландари ул'ан идитну?
-Гьаяв утІурччврияв! Ул'ан идитнайир узу вуйин, дарш – уву? Ча-гу кІаж, фу мюгьюббатнан гафар каш узура урхуза. – Бикайи ахникк ккивуз хътрукьу кагъаз тадабгъну Рамазну чав урхуз хъюгъю.
-Хъа, я жилир, уву ихь баяр яслийиан хъади гьаз гъафундарва? – Нарусатдиз дугъу кагъаз дурхну ккунди адайи…
Рамазну кагъзилан улар алдадагъди хпириз жаваб туву:
-Сеидуллагьди чан велосипеддиин илитну Сейбатдихъди хиди.
-Ккундарзуз, гьадму душмни гъахи баярра. Жаргъ, жаргъ, душну, ихь баяр акъин, хъа гъафиган урхара. Дарш узу гъушза, – кІури, ахнилан улдучІвуз ккун гъашир, жилири дибисну хил деркку.
-Гьайвуин али няъна зат ултІурубхвулан! Му яв жерд гьамусра чІивиди дюньяйиин илмикІан! ***ин риш ху утІуккидикІан, чан гьадгъахьна ери алапІну! Му Зулхриз фу закъум ккунду гьаминди кІажук гьамцдар дикІуз?
-Мугъак кайи гафариз-ла фицдар вуш! Узу увукк хяв ккахъну кІури… гъюру швушв ануз байкІа!
-Гьайву мурдал ибшруву! Аьнча кьюрай гьа! – Рамазан, унтІлансина алдахури тІубар алабтІну  хпирин кІул'ин бачІ, йивну машаригъинди хилиъ айи кагъаз, чІатинди удучІву.
-Гафаркьан ктайиш кьяркърари гъабхрийву. Бахт гъабхьну йиз жилирин, ацІу гафар кади. – Хул'ан удучІвурайирин кьяляхъ Бикайигьамцдар гафар хъирчу.
Рамазназ гъуйирихъинди гъюради урчІаригъ Сеидуллагь гьахъу.
-Гъач, гъач, Рамазан, ушваркьан бизар апІухьа. Увуз гъач кІури гъюрайза.
Тямягь дубхьнайивалиан Рамазан, илтІишури гагьар, чан баярра хъади, суфрайихь деу.
Му ражарира Нарусат хътарди му хизанари сабсана уьлин чІев алдапІу.



29. «Хъа»


Дустар "Прогрессдин" баярихъди волейбол апІуз гъякъин гъаши.
-Узу гъи, Сеидуллагъ, директорихьна, чав дих дапІну гъушунза.
-Хъа?
-Хъа – ваъ, гьаз йипа?
-КІарза. Гьаз?
-Йиз хуларин гъякьнаан.
-Хъа?
-Хъа – ваъ, фу гъапунвуз йипа?
-КІарза. Фу гъапунвуз?
-Сарун, гьам йигъари, я закур, я серид удучІвурча.
-Хъа?
-Фу «хъа, хъа» гъабхьияв, вижна ктрурси…
-Хъа гьапІза?
-ГьапІур, узук аьшкькьан капІруси апІин.
-Ичв гьадму гафар, Рома, гьамус швуб кІуру раж вуйиз шархьларикк ккахьри, хъа чІвубкьуз шлуб адар.
-Му ражари, узу кІурадарин, директори чав гъач гъапунзуз…
-Хъа…
-А гьудучІв аман чви…
-Гьа ибшри. Яв гьадгъахъ хъугърира ана?
-***ир апІурайи…
-Хулар ремонт дапІну анив? Лигуз гъушунна?
-Ваъ, дапІнадар.
-Даруган яв уву фикир апІин.
-ГъапІунза.
-Хъа?
-Ккиивгъу чан «хъа». Директори фу гъапнуш аьгъяйвуз?
-Хъа?
-Аграном удучІвну гъягъюра. Эгер увуз кьабулди вуш, гьадгъан хулариз удучІвуз шулвухьан, кІур.
-Гьатму хулар? – Сеидуллагьди хил дазабгну, чпин хуларин гъаншариъ, рякъюн зиихъ хъайи хулариин тІуб алапІу.
-Ав, хабар кайвуз! – разишну кудутІнайи Рамазан, – Кьюрид дустар чиб-чпиз гъаншариъ яшамиш хьидихъа?!
-Уччву хулар ву кІури мал-къара тІапІуз мяаьш кайи ахъар хътар сарун.
-Гьа «хъа» набшдияв?.. Увура ахъарин гъанаъ адува. Гьаз аьгъя узу малар уьрхюруш. Бикайин юкІв хъайибси дар дурарихъ. Эгер хюни гъадабгърубси гъабшиш, саб ахъ кабжуз шул. Фу ву, чІанади вуйи керпчар, гъум, цемент, кьулар, кьумар – увуз ккунибкьан ахъар апІин!
-Вуш, Рамазан, девран яв ву – жафа дару хулар, багъ!
Рамазну чан дуст гьадму хуларин заборихъна хъчІюхю.
Гьамкьан вахтнаъ, чпи гьар чІатинди удучІврубкьан уларикк ккархьру хулар, гьаму ражариси аьжаинди дустарин улихь дийигъундайи.
-Йиз хуларихъ хъайибтІан бицІи бистан вуяв, Рамазан. Аман, заборихъди уччву кюкйир дурзнади гъяркънийвуз хьадну?
-Ар вуйин, Сеид, явтІан цІийи хулар вуйин?! Рябкъюрайвуз, гьякра йивну зиълан! Фукьан марцциди вуш! Явси уьру керпчин дар гьа! Хъа айитІ йишвар гъяркъиш фу кІарва! Саб ражари, директори аграномдиз гъач йип кІури гьаунзу дурарин хулаз, яраб фукьан уччвуйи вуйкІан: цаларик каъну гьар жюре шиклар!
Хуларин чпиз рякърушвариз дилигну, сарун туп апІуз баяр дидрихъган, кьюридра икризди хътаку.
Мушвахьра дустарин арайиъ уьмрикан хайлин гафар гъахьи. Аьхир Рамазан, Сеидуллагьдин тІяаьмсуз гафарихъ хъпехъуз тямягь амдрур, икриъ айи раскладушкайиин, алабхъуз багагь дубхьнайи ригъдин нурар машназди адрахьуз Назимдин дубччнайи шалварра машниин илипну, ярхи духьну дахъу. Хъа Сеидуллагь хулазди гъушу.



30. Сиф ва никк


Хъирхьнайи раккнарианмина гъюрайи Нарусатдин мурмрар, хулаз гъюрайи Сеидуллагьдизра ерхьурайи.
Мухлиса, дугъан гьацдар бурбрари адатІнайи, ва жилир хулазди учІвубси гъапи:
-Тумгьа, уву хъади гъафи уьмаратар, яв! Учву раккарихь улхура кІури, гьатму лягълягъ а, ккебгъну-ккудубкІайиз апІури мурмрар!
-Узу гьапІрушра аьжуз духьназа…
-Вари уву вува, жан жилир... Йиз ужур дуст Рома, ккуни дуст Рамазан кІури…
-А баладарда, Мух. Белки ухькан даккнишин дябкънайидар вушул?
-Йиз, дурариз гъапиб адариз… Я, гьамустІантина, ва-валлагьи гьясибкк ккадраарза чпи…
-Гъапибси хьивдарив, Мух, давди ***ир мапІан. Гьеле, дурарин йишв'ин ухьу ишри…
-Узуз думу гафар гьигъри имдарзуз, Сеидуллагь! Закур душну директорихьна, уччвуйивалиинди общижитдизди удучІвуз гъит. Ухьу душваъ саб вазликьан яшамиш духьну гъакІундайхьаки!
-Узуз наънан аьгъяйи, му барбатІ хьуз ужуб гьамци шлуб!
-Ухьу фукьан гьамци гъузиш, гьадмукьан, ичв кьюрид дустарин арайиъ хъялна гъалмагъал абхъдиячв.
-Лигун сарун, Мух. Закур райондиз гъарах дупнайиз отчетдин кІажар хьади.
-Гьа, дици вуш, ухьуз саб сифра хьади гъач. Гьатгъу чаннуб хюйкан кадабгъну сундкьиъ гьитІибкІну. Саб, чан гьадму ухьу ишлетмиш апІуру кІури, йицІубан тягьна гъивниз.
-Рамазнан кайиб вуш аьгъдарзуз, закур-серид агроном удучІвну гъяра кІур, гьадгъан хулариъ деъруча кІури, разишну кудутІнайи.
-Ву-у-у вуш ихь хъюхъникк ккунда, йипа! Ктабгъу ксиб цІиб ву кІури, хъана, му-тму гъитІибкІуз…
-ГьитІибкІруб ихь фу а кІурава! Думу дициб тІул кайир дар.
-Даруган мастерскйириан фукІара хурадар! Йиз багахь марццишнар мапІан байкІа!
-Ккебяхъюзкьан ккебяхъ, Мух, дуфну хъпехъурашул...
-Жаргъ гьеле, Сеид, ихь шубариз лиг. Узуз думу хьайишварихьинди гьазагуз ккундарзуз...
-Думу сарун чпин хулазди гъушнухьиди, урчІарин сес гъабхьибси вуйи.
Сеидуллагь чІатинди удучІву. Рамазан раскладушкайиин даахнамийи. Баярина Сейбатди, ахъин цаликк дабхьнайи гъумриин тамашйир апІурайи.
…
-Узу ихь хюндихьна гъушза… – урчІаригъна гъафи хпирикна дупну, гъадабгъну велик, Сеидуллагь маларин лиж гъюрайи терефназди гъушу.
Мухлиса, бедрейиъ убзну шид, ахъизди гъушган, Нарусат дуфну, ахнайи жилирик ктукьуз хъюгъю.
-Гъудужв, гъудужв, душну яв ахникк дахъ, фукІара хьтарив мушвахь, гъяркьиш хъдитІидиву!
-Фу-у-у! Гьи-кІу-у-дувай-ву-у-у! – Ахнайир хпирихьинди ккадашву.
Гараждин цалихьинди илдицурин машналан алдабхъну Назимдин шалвар кІанакк ккабхънайи.
-Фу кІуру-хъа, душну яв хулаъ дахъ... Йя-я бяй, минди гъачай – Мухлисайиз деребхьруси, гъумрак кайи чан баяриз жиликканси дих гъапІу.
Дурар, гатІахьну хиларигъ гъайи игрушкйиир, даккун-даккунди, дархи дадайин дих кубкІнайибси, гучІури, гагайихъди хулаз гъушу.
-ФукІа-мукІа гъянив, Бика, ипІуз ужуб, гашди айиси вузуз.
-Гаш хьуз тумгьатшвакк гьаммусди дипІну дуфнадарна? Накь уву гъабхи гьацІ кила калбасайин тикисиб, уьл хътарди, гъями.
-Жаргъ, уьл абкъин.
Нарусат гъуйирихъна дуфну, сабан Мухлиса улиъ дюрхну, хъа, тумбочкайиан гюмбейин гьацІна, холодильникдиан арфанйирна памадрар адагъну, гьялаквалиинди гъурху.
-Гъачай, деэй, Назимна Изил, ипІинай жан учвузра. Тму гашун ***ин хилариин алахъиш, сад-кьюд йигъаз дийихну гъядяарчву!
-Я дада, узуз кІамуна фари никк ккундузуз. – тІалаб апІуру Изили.
-Наан а увуз ккунду кІури, кІамуна фари никк?
-Хадаликди-и-и!
-Жаргъ, Бикуч, йиз баяриз кІамуна фари никк абкъин.
Нарусатди, хъана гъуйирихъна дуфну, улам хъипну, холодильникдиан кІаму гъубху.
-Фари никк амдар, жан, мас кивна. Мас ккундийчвуз?
-Мас ва-а-я-я-я! Думу ицци6 да-а-ар!
-Дици вуш, гьатму гашун ***и гьиринган ккибтну йибцайиз дийигъай.
-Гьирис ижу ихудужа, гьамуш ккундияш! – улириин иливну бицІи гъурдар, итІишури  Чирк ишуз ттучІву.
-Ккебяхъ, маймун! Узу увуз никк гьамус наънан апІуза? – хъял кубчІву дадайи балин йирфариин гъурд улубсу.
-Наан шул? Гьаммус ккибтну хибди. Думгьа йибц! – гъапи уьл ипІурайи Рамазну.
-Узу увуз гьамус гьацдар апІури деънайин, аьхир чІуруб хьуз ужур! Ккебехъай! – ишбарин сесер хътадатІрайиган Бикайи чан бицІириз сабсан гъурд гъиву. – Агь увук чІуру аьрхюн кабхьривук! Уву фукьан ипІурва, йигъ гъабшиган, адрабцІру уьж!
-Уву гьаз йивурва, риш, дугъаз? БицІи бай ву гьа!
-Вуш чав гъузур! Фу ву дугъан? Узукди аьхюрзамнар дапІнайирин никкдик гьамус фици хуза? Гьириз, чав йибцайиз, аьгь апІуз даршлу фун ккади гьапІуз ву…
-Элелегийву! Гьамус мурарикан гьапІуз ккава, никкдихъди вердиш дапІну?.. Гьа жвартІ ву! Саб начна-гучІ дарди, ктІубццбалан кьяляхъ, баяриз йибццу тувдива...



31. УрчІарихъ иб


-ГьамустІантина ужуйи никк йибцидива!
-Фици?
-Думгьа, Мухлухди жилирин улихь пирказар диврайи.
-Фу приказар? Сеид учв ву аьхир приказар хпирин улихь диврур, дарш узуси…
-Увура дугъан кьяляхъ хътарва…
-Фу пирказа-ар?
-Закур ухьу, директорикна дупну, чписи, общежитияйиз утІуккуз гъитра.
-Увукна гьаци гъапуннукна?
-Ваъ.
-Хъа сарун фу кІурайир вува?
-Узуз чпин жиниди кІурайиб гъеебхьунзуз.
-Дарш урчІарихъ иб хъайиз йипа…
-Хъа дурарин иб ихь урчІарихъ гьаз хъа?
-Фила дурар гъидисунва, Бикуч?
-Дурари узу фила гъидисну, Мазуч?
-Хъа магьа узу уву гъидиснуди.
-Вуш Сеидрихьна жвуван шив масу туври гъарах.
-Зулхрихьна тувайиз Сеидрихьна ужу ву…
-Сарун му ккебяхъдар кагъзик кьюб гаф гъидихъну кІури.
-Ари вари гьаци шулайиб ву гьа, кІулиъ хъархъас айи хъахънай!
-Увуз ужуйи хъархъсиъ кІул айи кІубан!



32. ЦІийи чІал


-Му ражари аьгъдар-аьгъдарди гьякь гъапира, хпир. Увуз цІийи чІал, закур ихь хулариз удучІвурхьа, Бикуч.
-Хабар цІийиб вуяв, Разуч, хъа узу дид’ин шад дарза.
-Гьаз?
-ЦІийи йисазкьан гъудрузри...
-Ва-а-а! Узукди, риш, элегнадайна, мушв’ан узу увуз наанди ккушра адагъ кІури?!
-Хъа узу кьяляхъна фикир гъапІунза, гьамци ужуйи ву.
-Мици гьаз?
-ГьамустІантина улиъ адрударихъ гизаф пул чІур шлихь? Дидихьна, улиъ адру ва хайир ктру ляхнар апІбакк ккуркьру?
-Гьаяв машназ нач ибшрияв, ламусуз! Ккебгъну ккудубкІийиз Сеидуллагьдиин элеъну гъузруб дарки. Фила вуш ухьура ихь хал ккебгъну ккундарин?
-Уву йиз гъавриъ адарва, жан жилир. Узуз ихь айи саб-кьюб кепкик – агъзурна хьудварждик кучуз ккундадарзуз. ЦІийи йис гъафиган, мумкин ву тринадцатий зарплатара тувуз, хъа гьадмуган хай шуйи удучІвузра.
-Вай-гьара-а-ай! ГьапІдикІан гъуландар узу гьамгъукан!



33. Хулариз удучІвуб


-Дици вуш, узу вари шейъ-шюйъ йибтІну чарчаригъ гьязурди закуриз гъибтдиза. Сабсана месела гъя, Рамазан, мушвягъ. Узу удучІвуз гьаз гьялакди дарш аьгъяйвуз…
-Гьан.
-Гьатмигъари, узукди элегайиз, тгъан хпири кІуруб...
-ГьикІур?
-Учу, гьамус, гъулаъ айи ич абйир-бабарра гьамина хурча кІур, йиз кІул'ин рягъяр рягъюз.
-Хъа чпиз ккуниси апІри, дарш дурари ухьхьан гьерхди кІурана…
-Дарихри! Мийимидру гьадрарсана имийи гьаминди урччвуз! Гьамина урхуз дуфнайи Русланза кІурубдин хъюлу удутІназайзу. ГьамустІантина Ляхлуарин ээрихъ хъпехъури деъдиза, дарин!
-Кьил ктру гафар… гъит. Ахинкьан ккип, ухти йигъ улдубчІвуз ахузкьан ахухьа.
-Уву ахбан гъанаъ адува, Рамазан. Саб ужуб хиял дуфнайиз кІулиз.
-Ужуб хиял тІапІуз гардниин кІулра алди ккундарин! Гьагус, йип.
-Эгер ухьу дугъриданра мурарихьан жара шулаш, мурарин кІваз иццру апІру тІулкьан дапІну ккундарин, ухь’инна шак дяргърубси. Гьаз, ухьгъян жаради дурарихъ холодильник хьибди? Гьадму чІур шлу саб уйин гьаз апІдарва?
-Узу гъапундайин… хъархъас айи дигъ вуяв думу…
-Хъа гьапІну, харжири кІурайин узу?!
-Хъа ав фукьан ккушра ужуб ляхин «дигъраз» гъафнив… Дигъ гьяйиф дарин – гаршок! Гъарах запІну дубхну холодильник гъарзарилансина ипну гъач…
-Мушвариъ ухьухьси гъарзар айиш…
-Аьнчякьюрай гьа!

***

Гьаму гъизил чвлин аьхиримжи вазлин кІулариъ гьавайи гагь-гагьнак дигиш’валар хурайи.
Кьюрдун даркбар кайи мичІли гьавайихьан гучІбу Сеидуллагьди мани палтар алахьну райондиз гъушнийи.
Му йигъандин гвачІин дугъан улихь таза уьмрин лишинси дийибгънийи.
Мугагьназ ерхьру ничхрарин гьар жюре сесер ибарихъ хътІагури имдайи. Дергсиз ухшар заварилан тІирхурайи дурнйирин шилнахъди гизафтарин улар чпин юрдариз гъягъюрайи.
Кьан апІурайи поезддиз ккилигурайирси Нарусатдинра улар аграномдин хулариин алйи.
Сяаьт йицІбариз гъилибхган, аьхю кьяб хъайи МАЗ душвахьна гъафи ва душвазди агрономдин хулар ичІи апІуз хъюгъю. Лис’ан ибицайиз шейъ иву. ИчІи хулар комендантдихьна тувну ва дугъу жюлгер алахьу.

***

Вахтар, мастерскайиъ лихурайи рабочйирин смена хъярягърушвахъна хъудукьнайи. Минди, чарх тІубкІнайиз кІури кабсуз, хъапІну чан моторолерра, комендант гъафи ва Рамазну дугъхьан гьерхну ачрар учв хулаз гъафи.
-Гьа, Бика, Сеидуллагь гъайиз, ихь мутмйир адагъну ккудукІурхьа. Жюлгер кадахьнайиз, душну саб хуллан мургул алдат, гьадинди хуз.
-Ухьуз мургулкьан айин?
-Хъа узу мастерскайиан гъахидар наши?
-Аман ву гьа! Гьатушваъ, гъидиржну биркаригъян дивнайиз, Мухлухди кудручри кІури. Хянакк ккайи гьадгъан мургул вушра гъабхидиза. Сабан ихь хуллан алдатну кІури ипІдарда, – пну гъадагъну мурччваъ дуснайи мургулна кьурси, жилирин кьяляхъди Нарусатра гъушу.
Рамазну, сифтена-сифте, халачайин дуркьар гъурху. Себеб, чпи элегайиз улихьна Мухлисайи, чан халачира рибшуз кІури, дуркьар гъитуб ккун гъапІнийи. Белки жара себеб вушул, гьарган харжи жвурнухъанди кІури даршулда. Саб чпин алабхъиган беле фурс кубчІврудару му Сеидна Мухлух гьа. Чпи уччвуйи улупури, Бикайиланна Ромайилан фици харжиди бикІуз гъитраш му гьядисйир дикІрурихьди. Неужели мурарик ужуб фукІара ктайкІана яраб! Ка, ка, хъа кьаст айивали капІрадар, ***ин бали.
Хпирира жилирихъди агрономдин хулариз шейъ хъибкІрайи.
Ар мурар гъяра, кюмеккьан апІарза, фицира жара шулайидар жвуван гъуландар ву, асканди гъадабгъиш, жилирин дуст ву дупну, Мухлиса хул’анкьан удучІвбанди дайи. Гурбагур ишривучв вуш! Себеб, дурарикан чан кІваз бегелмиш дару саб тарс ляхин рябкъюр ва гьаддин кІуллан элегур дупну удучІвурадайи.
Рябкъюрайчвуз мугъан фициб себеб гъабшиш… Хъа белки жара себеб ади вушул, мисалназ чан дараскьал юкІв айивалиан, масанвал чаъ адруган… Мурханай мугъан му – Сеидна Мух ужудар, Бикана Ром харжидар! Дугъридан дици дайи: Мухлисайи удучІвну гъярайидариз кюмек апІуб гъибтархьа, саб тикисиб уьлкьан гьивундайи, ***ин шуру ***и. УчвтІан иблис му жилариин алдаршул чан Сеидси. Фуж ву му йиз, удучІвну гъярайи касариз кюмек дарапІуз? Гьа ибшри, кьан гъабхьну касарин чпин хулариз удучІвуз, гьа баладар, хизандиз кюмек гъапІундар, гьамус ккебгъну ккудубкІайиз гьадму кьуттли апІури дуснадарки! Хъа чан Сеидрин тІуларикан гьаз ктибтдар дугъу, фици чаз Бикайихьна гъягъюз ккун гъабхьнуш, фици Рамазнан хилиз иццру гъапІган шад гъахьнийиш, фици Изилинна Низамдин хъялди вуйиш, гьамус вари ктухурадарза гьа! Чан вари вуйи вуйиси бикІ, БикІрач!
-БикІидиза, бикІидиза, хуб бала ву гьамрариккан узухьди узуз ккунибси бикІуз гъидритди.
-Уву увуз ккунибси бикІуз ичв хулаъ кІаркІтІихъ хътарва, фантастика бикІурадарва, уву гъахьи гьядисйир чан гъахьибси дикІ!
-Хъа гъахьибси дикІурадарин?
-Ваъ дикІурадарва, узу зиихъ яв Сеиддинна Мухлухдин тІуларикан гъапнийза аьхир, вуш дурар гьаз гъядарив?
-Гъяйиз, гъяйиз. Магьа гьамушвккансина гьамус лиг узу фукІа даруб бикІуруш.
-Уву дарпишра лигидихьа. Увухъ улам хъипнайиз гьа!
-Гьамускьан сацІиб минди-тинди улдучІвуз ккайза… сарун гьичра шулдар… Ибшри я кас, гъушхьа… Наан хъайи ухьу? Гьа-а-а...
Аьхюбсиб пай шей’ар хъиркІган, Нарусат хулар балгбахъ хъюгъю. Рамазназ сикинвал аьгъдайи, думу ил хътадабгъди лихурайи.
Лавлан шулади Сеидуллагьра хъуркьу. Думу чаз рябкъюрайибдихъ хъугънадайи. Дуст жара шулайкІан яраб! Дипну сумка, саб иркъуб адарди, дустраз кюмекназ гъушу.
Рамазну чан цІийи гъунши Гришайизра гъач дупну, сарихьан гъахуз даршлу аьхю шей’ар шубрид жилари сатІлан хъчІюхюз хъюгъю.
МучІу шайиз Рамазан чан хуларизди жара гъахьи.



34. Таза дустар


Кюмек гъапІу баяриз Нарусатди токнан чайникихьди чайра гъубхьу. Рамазану гужниинди Гришана Сеидуллагь гъюз даккун-даккунди чахъди хъчІюхю. Дурар кабалгнайи хизандин хулаъ устлихъ диту.
-Акъин гьеле, Бика, гьамус, ич улихьна итІуз ужудар, – пну Рамазану хпирихьинди улиндар гъапІу, ва учв гъудужвну, сифте вуди устлиинна кьюб арагъина шубуб лимонаддин птуркйир гъахи. – Кого нам не хватает? – урус чІал’инди гьерху дурарихьан Рамазну.
-Рюмки, – зарафатнахънди тяди жаваб гъапІу Гришайи.
-Дюз дарва. Ухьуз, сар узу кІурайир гьуркІрадар – Володя!
-А-а-а, Володя! Думу хулаъ ахьиди. Душну гъач пуза? – чаз гъарах пайизра Гриша устлихъан гъичІиркку.
-Вуш гъарах.
Сеидуллагь, уьл гьиврайи Нарусатдихьинди, улар алдадагъди, сифте ражари рякъюрайи дишагьлийихьиндиси лигурайи.
-АьлтІябкьну шид гьаз убгъдарва, Сеидуллагь? – дустраз теклиф гъапІу.
-Ккундарзуз, Рамазан. Вари уч хьайиз дугъужвидиза. – Мичлидиси, теклифназ гъилигу жавабра гъабши.
Устлиинна, лембекюйиъди нисун кІикІлар, чІукІар дапІнайи калбаса, камадрарин салат, ккахьнайи арфанйир, чай, шекер ва саб гюмбе духнайи. Сеидуллагь, гюмбе гьадабтІури уьлхъан хъчІиху. Му гьялариъ Рамазан, жара хулаъ чан хпирихъди улхурайи. Гъюрури юкьуб румкара духну диву ва телевизорихьинди гъушу.
-Саламалейкум! – кІури, Гришайин улихъди Володяра гъафи.
Владимир – сабпи отделенияйин механикди лихурайир, цци техникум ккудубкІну дуфнайи жигьил вуйи.
Кьюр урус, кьюрсана табасаранлуйири устлихъ чпиз рягьятди йишвар гъидису.
Тамада гъахьи Рамазну, румкйириъ арагъи убзри, гьардин улихь диву. Жигьилари румкйир за гъапІу.
Володяйи гъапи:
-Гьа, тамада, сабпи ва аьхиримжи гафарра яв ву, ачмиш апІин ихь уч духьнайивал.
-Магъа, дустар, гъи ичв кюмекниинди узу йиз хуларин эйси гъахьунза. Гьаддин сагълугъаан ккергъбан бакалар запІдихьа. Сагъул! – дупну, Рамазну сабпибди Володяйин румкайик чаннуб кучу, хъа – имбудариндарик.
-Сагъул! -дупну, дугъахъди варидари кІул'ин гъапІу, хъа Сеидуллагьди убгъурадйи.
-Фу гъабхьну Саид, гьаз убгъурадарва?
-Гриша, увуз аьгъявуз аьхир узу дурубгъруб…
-Аьгъязуз, ич гьюрматнаанкьан саб убгъ!
Сеидуллагьди арагъи ушвник кубкьайизра чІуру дапІну маш, шид убгъурайиганси, таниш даруб кьюлтІар апІури гъубгъу. Дугъу убгъурайиган вари мюгьталди лигурайи ва аьхиринишв’ин Володяйи:
-Настоящий алкаш! – гъапи.
Арагъи гъухригъянсина гъябгъруган дугъаз жилариккишвар рякъюйи ва ушвниъ кьюркълин цІа абхъу. Гьадму арайиъ гьяракатниинди дугъу ктІубшвурза кІури зиълан лимонад улубзу, фу лигурва, чахьан учв дерккуз даршули гужназ, жандиз кбабалгру мутму аьгь гъапІу.
-Тфу, зегьриман! Узу му саб нубат алиб ву кІурайзаки… Фици убгъурчва аман чви му цІа?
-ЦІа, дарш жандин дарман!
-Шлиз дарман, шлиз дурман! Ушвар, зат мидарди гъургдиз-ки!
-Мидиз дици кІуруб дар, Саид?
-Хъа фици?
-Фици пузавуз, увуз варитІан гирамиб фу вувуз?
-Ашул йизра…
-Ари гьадму яв виритІан гирамиртІан зина бисну ккунду му!
-Гья-гья-гья!
-Уву мяаьлхъян… МутІан дюньяйиъ баркаван мутму адар. Шубарра атІуру, хъа му, кьабина-кьюци гъахьишра абтІруб дар. Наркотикар вуйиш вуйи, хъа ишлетмиш апІуз ихтияр адар, хабар гъабшиш дустагъдиъ итру. Хъа му, жвуван тямягь хъайибкьан убгъ, убгъ, убгъ, даккун шлуб дар, наанушра дабхьна, я сарира чІалкьан кІурдарвуз!
-Пул бегьем ахьидияв, Володя? Вазлиъ фукьан гъадабгъурава?
-Яв хиялиан узу йиз вазлин зарплатайиинди яшамиш шулайир ву кІурана? Адашдихъ машинра хъайич. Гьамус узузра гъадабгъурза, кІурайи. Дугъу, сарун, чаз айи пларикан гъапІур кІурва? Гьаму йигъари, кьаби «сил» ругариз гъябгъиди. Дугъан вари хазна, чан, хъайина-хътру cap – узуз дарди шлиз вухъа? Сари уч апІиди, тмунури кчвубхиди, дюн’я гьацибу!
-Ичв гафар чІяаьн ишри, гьавай, румкйир дисай. – Тамадайи жалб апІурайи, – гьамус яв нубат ву, Гриша, тост пуз.
-Яваш. Рома, яв гьаму варитІан ккуни дустарин арайиъ ва яв гъюрайи цІийи уьмриъ гъаммишан мутІан заан шадвалар ишричвуз! Мубарак ишри яв таза хулар! Поехали!
-Поехали! – Румкйирин зингригарихьди хал абцІу. Cap Сеидуллагьди ктарди, имбудари саб кьюлтІниинди арагъи хътІюбкью.
-Уву, Саид, къанун чІюбгъюрайиси рябкъюрачуз? Убгъага! Учгъян жаради уву лизи кьяркъяр дардува! – Чахьан ярхлаъси дивнайи румка, Григорийди гужназ Сеиддин хилиъ итІибкьу.
-Валлагь, дустар, убгъуз хьивдарзухьан. – Дугъу хъана, румка чахьан ярхла гъапІу.
-Узуз фукІара аьгъдарзуз, убгъидива!
-Давди гужар мапІан, Гриша. Дурубгъруриин гьаз илтІибкьухьа? – гъапи Владимир Сеидулдагьдин терефкар гъаши.
-Узуз Саид ужуйи аьгъюр вузуз, Гриша. Дугъу, гьич саб литІанкьан гьамусдиз кІвантІарихьна гъапІундар. Гъит чан, давди бализ гуж мутуван!
Урзнайи чаййир мичІалра шулайи, калбасара хътІабццурайи, салат кьабул вуйир сарра адайи.
-Я, Бика, имбуну калбасайин гьацІра абкъина. – Урус чІалниинди гъапибдин гъавриъ ахъури, дубхну туву.
-Минди ча, уву ихь арагъйир урз. – Володяйи дибисну, жвилли чІукІар апІуз ттучІву.
-Ухьу, чвйир, румкйир суфрайик куркьуз гъитну ккундар! Гьавай, заай! – гъапи Гришайи Сеидуллагьдихьинди лигури.
-Гьа, Саид, кьюб гаф пуз, яв нубат ву. – Ромайин ушвниан гафар адагъу Володяйи, нисун тики ушвниъ иву.
Ккадрархьрури, даккун-даккунди румка дибисну, саб икъуб-микъубра дарди гъапи:
-Узуз тостар пуз аьгъдарзуз, я аьгъядира ккундарзуз. Жикъидиси, пуз аьгъюбси кІурза, гъавриъ ахъуб учв’ин. Дустар ухьухъ артухъ ишри! Сагъул!
…
Тмунуб птуркайин гьацІаккнара гъубшнийи. Гришана Володя сабан чпин фагьмихъ хъимбуб аьгъю шулийи, хъа Рамазан, зат мидарди "кьил" духьнайи.
-Сабан, дустар, хъугъужвидихьа, – гъапи дугъу, птуркайин гардандиин хил иливну кІулар хъаъри, минди-тинди гъюнаригъ илбигъури. – Узу учвуз, гьамус саб ихтилат ктибтидизачвуз. Ибшрийи?
-Давай, Роман, давай! – кьастІанси гьевес капІу Владимирира. Учвра, пиян духьназа кІури, Рамазнахъ хъерццурайи.
-Гъахьну, сар жигьил швушв духнайи кас. Мугъан хъял айи гъулан жигьилари, думу тІурнихьди гъарзарикансина керхру. Дурариз дугъан хпирикан уйинар апІуз ккун гъабхьнийи. Мициб ляхникан хабар гъабхьир, чан гъардаш, чве ктагъуз гъарзарихъна хъуркьру. Фу лигурва, керхнайи тІурин гъарзарилан алцахбу гьудубтІури, гьамус – хъа ахъур кІуруганси а. Дугъаз гъубзрайиб гьамушвкансина кадахъну тики-тики хьубтІан имдайи. Чвччвухьанра апІуз шлу кюмек гъабшдар. Саб гагьдилан мина наънан-вуш чан ккуни дуст хъуркьру. Дугъаз чан дустран ккададархьру гьял гъябкъган чара имдрури дустраз аьхиримжи кьюб гаф кІуру: ''Яв хпир узуз швушвди гъадагъидиза". Мици кІури ебхьаруз, фициб-вуш кьувватниинди думу гъарзарикканзина кьяляхъ уьру-уьpy ифиси духьну ккутІурччвуру ва сабанпну дидисну чан дуст гьадушвлансина гатІахьуру. «Гьаз мици?.. Яв дустру уву уьрхюз гьаци гъапунвуз" – гъапиган, чан кІулхъан хъчІихнийи кІур. Ич гьациб ихтилат айиб ву, дустар. Выводар учву апІинай! "Прогрессдиъ" узу фицир вуш, варидариз аьгъя.
-Аьгъдарди шулин? Учуз рякъюрадарин, магьа, уву фицир вуш! Баркаллагь, Рома! – гъапи Гришайи.
-Жвув гьамушваъ яшамиш шулайиган, мушв’ан дустар хътарди хай даршул. Владимир Викторович, и Григорий Германович! Учв йиз дустар! Ичв сагълугънаан убгъидихьа! Поехали!
-Поехали! Гагаринцы – хъипу Саиддира.
-Гьамус бали сабсан хивди лизи кІул... – кІури Рома гъудужвуз чалишмиш гъаши, амма баяри думу деркку:
-Сарун чІяаьн ву, лазим дар. Деъну гъуз, алдакурву.
-Ай балам, чай-чай-чай, чай-чай-чай... – чазра аьгъдарди мяъли ккебгъу Рамазну хпириз, убцру чай абкъин кІурайи!
Рамазнан гьял гъябкъю урус баяр чиб-чпихьинди дилигну, удучІвну гъагъбанди гъаши:
-Ай чухсагъул, Роман! Учу гъушча! – Дурар гъушу.
-Мягъянай, мягъянай! – кІури гъудужвуз ккун гъабхьи Рамазан, устлихъансина жилиинди ахъу ва  сарун гъиришвундайи.
Сеидуллагьди думу за дапІну духну Бикайи улупушвахь диту.
-Сарун, узура гъягъидиза, Нарусат, баркаллагь! – пну, думура хул'ан удучІву…
БицІидар ухдитІан нивкІуъ айи…

***

-Магьа, Мухлиса, узу дустрахъра йитим гъахьунза. – Хулаз хъуркьу Сеидуллагьди хпириз, кІваин ишуб алди, чан дерд идипу.
-Уву йитим хьуб увуз гьамус аьгъю дубхьнамийвуз?
-Гьич хиял дайиз гьамци шул кІури. Уччвуйи мич ктабтІуриз.
-Фици?
-Володя аьгъяйвуз, ихь рякълан тинди мурччвахъ хъайи, биргадирдин бай? Ар гьадмуна Гриша чаз дустарди ктагъну йиз ерина Рамазан-бегу.
-Гьавриъ гъахьундарзияв? Фици яв ерина?
-Гьатци, чахьан адабхъну пуз даршлуган, пиян духьну, мушвариъ дустар хътарди хай даршул кІури учву йиз дустар ишри гъапну, дуст хътруриси.
-Хъа удучІвну гьаз гъафундайва гьаци гъапибси.
-Йиз усалвали. Гиран ктапІуз даккунди фукІа дархьу мисал дапІну гъибтунза.
 -Гье-е-ей, жилир, аьхир гьамци шлуб узу увуз фила дупнайза… Увустари ул'анра идитидива, я ляхинра улихь гъябгъидарив, яв ккуни Ро-о-омайи алаайин.
-Гьамус гьапІдикІан, Мух? Узузди вуйи вари уьмур ккудубкІдиз. ГьяйифийкІан гъизигу жафйиркьан!.. Узуз дарин, Мух, гьадмукьан дерд дубхьназузки, аьхю чІигъ апІузкьан, ипну гьарай ишузкьан ацІназу! Мy хьуз мумкин вуйи ляхин дар аьхир!
-Саб дердра мапІан, Сеидуллагь. Эгер хьуз мумкин даруб дубхьну аш, думу яв заанвализ хьибди.
-Ахъли узуз нивкІ адар!
-Уьмриъ ихь рякъра бихъурдухьуз, жилир. Варидарин бахтнак сабси пай даршул. ГьацІариз гьярамди вуйибра кбалгуру, хъа ухьуздариз, гьялалди вуйибкьан гъухригъянсана гъябгъюз гьярам aпІypy. Мукьмар хьпехъру касаризтІан ерхьури шулдар кІуруганси, гьамус ухьузра гьаци дубхьна – дерд зигру касарихьнатІан дерд дяргъюри дийибгъна.
-Тмуну терефнаан фтин дерд апІуру…
-Дерд узу Девлетдин имийиз туву гаф тамам апІуз дархьивал вуйиз…
-Увура филарин гафар апІурадарна? Хьну-хьну – хьундар-хьундар! Гъубгъну йиф – гъеебцІну, гъубшну! Ахидихьа, жилир… Дурари фу апІурушра, вари аьйиб чпик ка. Гьамлантина душну, я жилири, я хпири, ар гьярача, ху-гату, айишваъ уж’валкьан дарибшричвуз пуз, ушвниан удубчІвундайи. Йирхьуб-ургуб вазлиъ хуларикк дитну, узу чпихъ нянкавал дапІну, ибшриячв абайиз … дупну гъушу.
-…
Сяаьт йицІикьюбдиз гъилибхган ккебгъру "Араздин" концертдихъ хъпехъури хпирихъди Сеидуллагьра ахниинди илдигъу. Концертра, чан кІваъ ахьу дердериз гъилигуб вуйи – мугъаметар. Гьадрарихъ хъпехъури, дугъу бегьем юкІв аьлдябхъю. Марцци гьавайи хул'ан йирсиб утІубккиганси, Сеидуллагьдин кІул'ан, дуструкан вуйи хияларра диди ажагъу. Мазнан балин бицІи хизан нивкІуъ абхъу.



35. Хябяхъ. Пеэр.


Алабхъурайи ригъдин аквназ дюн’яйиинишв артухъди кабалгнайи. Дидин, дубградарза кІуру гьюжатариз дилиди, мучІушну инсаф апІурадайи. Я ригъдиз чан акв мучІу дюзенериъ гъибтуз ккунди адайи; я мучІушназ, акв дудрубгди, мушвайишвариинна гъюз ккунди адайи. Айи му гьялариъ табиаът дубхьну авара – я аквшин, я мучІушин дарди. Хябяхъ дубхьнайи.
Мал-къара динж дапІну, лавландин сейриз, илитну Сейбатра велосипеддиин, Сеидуллагь дагрихъна гъушу. Мухлисайи, хюни ккибтну, ужагъаригъишвар гъижигну, гьарквандин хураг гьязур апІбахъ хъюгъю.
Нарусатди, дурарин икриъ фужкІа имдруб улиъ дюбхну, дуфну демгиан юкьуб пеъ адагъну гъушу. Чан нубатнаъ Рамазну, «дустран» бистниъ айи бадарин гьацІар хъаъну гъушнийи.
Пеэрин къакъйир деерхьну, фу гъабхьнуш кІури, хул’ан гъилигу Мухлисайиз дурар гъяркъю.
Саб арайилан Сеидуллагьра хъуркьу.
-Жаргъагус, Сеиди, яв гьагърарихьна…
Сеидуллагь гъюруган, чан баярра хъади Рамазан, арчлин айитІ тІаънайи бадариз лигури икриъ дугъужвнайи.
-Уву апІурайи тІулар фйир вуйяв, Рамазан?
-Хъа фу ву?
-Ичв вари пеэр дурхну гьаз гъитундарчва?
Сеидуллагь жилириинна алжагъурайиб улдариан дяркъну, дугъу жавабар тувайиз, Нарусат учв чІатинди утІурччву.
-ГьапІру ичв пеэр? Дурарик ич пай ктар кІурна дарш? Гьамус учву а кІури учу гьакъусалават хьуча? Йиз жилири туву пулихъ гъадагъу чюрккерна бадар вуячв! ГьацІар учвуз гъитган, уч'ин аьлхъюрайир вуна дарш?
-Яв жилири пул узузди тувуб дарда, ярабин! Йиз вазлин гъюбси, ичв миржицІур манат тувуб гьапІруб вуйи, му саб! Кьюб кІурубсан, шли дюрхну арайиз адагъну, шлин рузи ккабхьри, фужари йишв-йигъ жафа зигури гъюрхю пеэрна бадар вуйи? Гьич сабанкьан, учІвну демгиъ панзар гъапІунна?
-Аяв кайи гафаризра увузра фу пузияв, нянати ху! Дарш ш'ву хъаъну дуфнайир вуна ич кІул’инна? Узу гьамбал духьнайин, ичв демгин панзар апІуз, узуз гъябкъю, завук кайи вазлин аквсир шуру!
-Уву, Рамазан, гьатму яв «вазлин акв» мушвхьан гьаз гьадаурадарва? "Прогрессдиз" гъяйизра тІуртІрар ирчну учлан, мугъу, хъа, гьамустІантина гьапІур? Узу увукди гафар апІури дуфнайир дарза!
-…
-Гъарах, Нарусат, хулаз, гъарах.
Икризди айи урчІарин гурзлариин дийигънайир хулазди учІву.
Сеидуллагьди, заборин чІатинди дийигъну, ликариин швякьяр хътру кьюб чІул миндина-тинди илитІнайи, чаин али укІу шалврихъди хъпалгру рангнан босыножкйир алди, улхбар апІурайи.
-Узхьан дарпиди гъибтуз хьивдарзухьан, Рамазан. Гьамусдизкьан, уву яв кІули фикир aпІyp кІури хъугъужвнамиза, наънан! Узуз гьамкьан аьхю заралар гьаз туврава?
-Фу заралар? Саб-кьюб пеъна бадар гъахнузив, дарш йиз увуз гъапІуб адариз...
-Агь байкІи, Рамазан, аьжаб уччвуйи гафар жара йишвахъинди илтІикІуз аьгъявуз! Дицистарин узу увуз чІалра кІурадарзавуз...
-Уву узуз пуз, узуз зарал тувнайир уву вува гьа!
-Думу фу кІуру гаф вуяв?
-Фу кІуруб шул, мастерскайин гъаравулвал апІбаз йиз ш'ван ликрихъ хъайи нарядихъ гъул гьаз гъизигундарва? МутІан аьхю зарал айин, сарун?
-Узу гъул гъизигундарш, думгьа, главный экономистди гъизигундайин? Гьамус уву фикир апІин, ич хулаъ амидитІан узуз рякъюрадайин уву фици гъаравулвал апІуз гъарайиш? Хябяхъган, гьацІ сяаьтди улукьайин гъач, гьиринган, сяаьт миржиб хьуз гьадмукьан ккамиди гъарах, хъа уву нарядиь, суткайиъ йицІуб сяаьт, бикІурава. My наан айиб ву? – My саб. Кьюб кІурубсана, уву гъаравулвал дапІну ш'ван ликрихъ йивурава! Аьгъю гъабшиш, кьюридра дяргъру йишвариз алдаъруб аьгъайвуз? Яв фу вуяв хъа, гаф узуз гъюру аьхир! Яв хиялиан узуз яв хайир ккундар кІурна?!
-Узуз дицирихъинди тувру хайир гъапІустина дариз!
-МутІан артухъ, сарун гьапІну ккундувуз? Дарибшри саб зарал, мастерскайик цІа кабхъиш, ясана фукІа-мукІа душв'ан гьитІибкІиш хъа гьапІдива? ГьадмугантІан аьгъю хьивдаруз йиз уж'вал!
-Яв уж'вал аьгъю шулийиш гьамусдиз аьгъю гъабхьнухьидийзуз!
-Йирхьуб вазли йиз хулаъ духьну, гьич гиранкьан ктапІунвуз?
-Уву йип, – кІур, раккнаригъян гъитІигъю Бикайи, жилирин ушвниан адабхъайиз, – элелегу йигъ фила гъитунва?!
-Дудургну гъарах гьадушвгъян гъапунзавуз! – Рамазан, саб гатабхьну йиврубдиз жилиинна ис алахъайиз, Бика урчІаригъян гъютІурччву.
-Магьа увуз шагьид, узу адруган йиз бицІидаризна ш’ваз мумкин гъибтундарва!
-Чухсагъул, Рамазан! Уз’ин гьацибкьан ихтибарвал алдруган, гьапІуз гъафунва гъуланмина? Дуст хътарди авру духьнайву дарш? Сарун дустар гизаф гъахьунвуз, йирсиб гъячІябгъну, ужуб гъапІунва гатІабхьуб. Гьадрари ужувлахъ хъаъдива…
-Яв узухъ фу хъаяв? Узу апІурайибдигъ яв фукІара гъядарив! Узу увюгъ гъючІвну сабанкьан гъяркъюнвуз?
-Гьа-гьа, гьамус узу кІурайибдихъна гъафира. Ар гьадму яв, узухъди гаф-чІал дарували ургурайир вуза гьа! Узуз мутІан аьхю заралра адариз, дуст кас! Ухьу дустар вуйиб фтиинди аьгъю aпІyp кІурува? Аман, яв дустар адарнив хъа?! Хил алдабгъ, узу увуз гьаци пбан!
-Накь, узу узуз фу гъапІнуш-гъапІундарш аьгъю гъабхьундарзуз. Дид'ин алабхъиш, уву сарун йиз дустди имдарва гъапундарзавузки?!
-Гаф дар кІуруб – арайиъ шулайи ляхнар ву! БицІиди имдарза, Рамазан! ГьамустІантинара, уву узухъди фици гъашиш, узура гьацитІан хьидарза. Гежехайрар ишри!..
-А батхайрар! Яв уву апІруб увуз ужуйи аьгъявуз, узу – йиз узуз!..
Сеидуллагь гьудучІвну гъюруган мучІу гъабхьнийи.
Ярхлаъ рякъюрайи жилин тмунуб терефнахъан кьюркълин цІийир кричури завар рахурайи. Душваризди, гьамус завар рахурамиш, Сеидуллагьдин гъянаъ дурар дарахну, мирккар кайи зурба тІурфнарра ургъуз хъюгънайи.
Хулазди учІвруган Мухлисайиз чан жилир аьгъюкьан гъахьундайи – гьациб гьялнахъна дугъу учв духнайи. Сеидуллагьдин гьялар ужуди дайи. Дугъан кІул’ан агъзурна саб фикир гъягъюрайи.
КІулиъ ният – саб, хъа хилариан адабхъруб – жараб: гьаз мурарин чиб-чпин арайиъ сатІивал адар? – гьамцдар суаларизра, дугъу фагьмикан жаваб ккун апІурайи.
Хъа бицІидариз «рягънихъ шид хъашра хътаршра» саб ву "Я адаш, адаш, ухьу серебеттиинди яртуз феле аькъюду?" – кІури чахьна гъафи Сейдат тинди гьидитну, пиянси душну хизандин хулахъди хъайи дахърушваъ маш кІанаккди краватдиин дахъу.
Жилириз Мухлисайихьанра саб дава шлу дарман апІуз гъабшдар.
Сейдат аьхю чуччухьна тувну ахнар ккирчрайи Мухлисайин уларилан сасабди дерднан цІадлар алдахьурайи. БицІи хизандин тегьерназ гъилигган, дурарин ккунир кечмиш духьнайиганси гьугъубжвуйи.



36. Аьрзар


Рамазну хизандин халаъ гъубзнайи гъушу агрономдин зяиф устул рас дапІну, чпин хьадан хулаъ диву. Гьаддин кІуллан Нарусатди «ахларра гъярягъю». Аьхирки, мумкин гъудрубзу жилири, хъял кубчІвну, сацІиб ккядяхну дидин ликар, душв'анна адабгъну, икриъ лазимлувализ дипру. Мициб саягъниинра рази дарши Нарусатди, зиълан илипну кьутабар кайи клиенкара, чан бицІидариз уьл гьивуз бакришанди, хъана дубхну хизандин хулаъ диву. Чав гъапІу ляхниин шад духьну, Нарусатди душв’ин сабпибди, чпин дадакьариз кагъаз бикІуз хъюгъю.
Яслийиан бицІидар, ляхнилан жилир гъяйиз хайлин вахт гъубзрайи. Саринра мяшатвал дарди, кьюрдун сабпи вазлин кьюдпи йигъан, сабан чвулиинди дийибгънайи табиаьтди кагъаз бикІурайирин паргар аьшкьлутІан апІурадайи.
"...Саламарилан савайи, мушваризди, тувуз шлу таза хабрар адар. Ич цІийи хулариз удучІвунча, дая. Учвуз, улихьна гъибикІу кагъзик, мушваъ фукьан ужуйи вуш, кайиз. Ухьуси, мурарин ярквраз гакІвлариз гъягъюб адар. Саб машин кьикьнягъди кlapy гъванра дубхначуз ва саб тележка, гакІвларин ерина – йирси мюрхюн кьуларра.
Саб гакІвлин челгикк келем ккабхьнайич. Челег Рамазну фермайилан силариз чичІар ккахьну гъубзуб гъабхну. ЧчІарин ниъ хътІрухьди хъайиган, дугъу душваъ ебцІну гъир убзну, гьамус саб тІарамди дубхьна, ниъра хъадабтІна. Хъа саб гьациб челгикк, Сеидуллагьдина Рамазну совхоздин бистнариан гьитІикІну гъахи, арфанйирна памадрар ккайич. ТІагъруди дарш, душну увуз ккунибкьан гьитІикІ, саб ужуйи ву! Къаб банк салатарна тІумтІарин варенияр дапІназа, гъипІиш, кІвантІар илдижвара! Миржиб пеъ ва йирхьуб бад ачуз. Рамазну, пул айиш, саб хюнина слин бякьйир гъадагъуйза кІурайи. Яв кагъзик кайив, да, Мухлух гьаз гъурччвундайва, кІури. Уву фу кІуракІан, дая, узхьан дугъак ктукьуз шулин, наънан хъуркьайинна хъуркьайин дугъан жилир, уз'ин ебгру даттси улурсуру. Учу гъадрарин хулаъ духьну, гъийин йигъазкьан мумкин кІуруб гъабхьундарзуз гьадгъуккан. Гьамина, ич хулариз удучІвнашра, а-ади гьялди гъитрадарчу.
Сарун фу бикІуза, дая? Имбуну вари хабрар учвуз ужуйи аьгъячвуз. Гьавйирикан гьерхруш, кьюрд улубкьнушра, маниди вучухьинди. Йифар мегьел гъургъундар. Учухьна учвуз варидариз теклиф вуйич! ..."
УнтІаъ хил утІубкьну дуснайи Нарусатдин кІул гьам ражари, артухъди шид хъибтнайи рягъси, амма дяхин хъатабццну хю ахлариккан ккададапІди либхурайи. Кагъаз бикІуб гьаци, фу бикІуруш гьял апІуз даршули, дебккнайи.
КІуллан косынка алдабгъну, душну хулаз, накь дуфнайи чан дадайин кагъаз хьади гъафи ва чан бикІурайиб тина дапІну, чаз кІваин алдрушвар кІваин алаури урхуз ттучІву:
"...Уву, йиз риш, сабдиканра хиял мапІан. Яв кагъаз гъафибси, узу Мистучрикди аьхю лижар апІури илигунза. Гьаччму мектеб хътипІурайи, дугъан жилирза кІуру тюфаламайи, ичв адашдиз дарпуб гъибтундар! Ичв адаш увуз аьгъдрур дарвуз, дугъу думу чан йишвахь хай кайибси дурччвну.
...увуз, Рамазан, ич, аьхюдарин гьякьнаан, сакьюдар насигьятар вуйич: Мазнан бадихъ цІиб хъпехъури апІин!.. Увуз дустар ккундуш, думгьа, ичв аьхюрарихъди йихь. Дурар гьаммишан герек шлудар ву..."
КкудубкІайиз дурубхди, чан хилихъ хъайи сяътихьинди дилигну, сяаьт юкьбар хьайиз хъюгънайи кагъаз ккудубкІуз Нарусат гьялак гъаши.
"...Яв кагъзик кайи гафарин гизаф рази гъахьунза, да. Рамазанра, чазра гафар кайиган, шадну йикІурайи. Дугъу, насигьятарихъ хъпехъуз зат ккунир дарза, хъа сижар-абинна бабан кьабул гъахьнийиз, кІурайи. Учву, дая, Рамазназ чандартІан гизаф ккунду. Дугъу учвуз кагъзар дикІдар кІури гиран мапІанай, мажал ади шулдар, султ йигъанра ляхниз гъягъюри шулу.
Думу уву кІурайи вилюрарна, вилветерна, хрусталар, дая, мушвариъ туканариъ адар. Увуз ккундуш, сасабган японский шалар алахьури шулу. Пуховый шалар, уву кІурайидарстар дар, бицІидар ву, я ижмидарра дар, ухди гьудучІврудар ву. ЧІарарихъан дибисну ккюбхруган, шал пчІуб вушра, пух адабхьуру. Гьамус, саб пуховый цІигь учура гъадабгъурча. Саб кила пухраз варжна хьцІур манат ву кІура мушвариъ айидари..."
ГъибикІу кагъаз конвертдиъ ивну, устлиин дипу. ЛиктІинна гъудужвури, йичІнаъ хилар йивну, кьяляхъинди хъацІакну дурцнайивалин тІагьрушнар адау ва, чан кІваан: гьамрар Мухлухдиз ишри, дупну, гьадрарин хуларихьивди илдицну, хилар, "гьам" дапІну, хъау. Хьасин, чаз аьгъюбси, гъулан адрес йивну, яслийиз баяр адагъуз гъярайири, ипуз хьади гъушу.



37. Мазан бал’ин улукьуб


Яваш-явашди, гъялаквал ктарди кьюрду чак кайи гьунарар улупуз чарйир зигурайи. ЦІийи йис ккебгъну сакьюдар йигъар улдучІвайизра, сабдихъ саб хътрукьди йифун бурнар утІурччвуз хъюгъю. Гьамус шубуб кІуру буран алжабгъну ккудубкІган, му аязар аьхиримжидар вуйибдин "Прогрессдин" агьларин саб шакра адайи. Аммаки, аьхиримжибдарин аьхир шлубси адайи.
Я Мухлисайиз, я Нарусатдиз мицистар аьхълушнарна, хуларин гъуйириккнакьан чвумрар духьнайи ягъал йифар гъяркъдар дайи. Дярякъю ва апІуз даршлу ляхнар гьавайинси дураринра кІваан гъягъюрайи: гьамусра дурар кулхнадайи, я чпин ниятариинди, уьмур ккудубкІайиз кулхуз дардина чиб-чпиз рякъюзкьан ккайидар дар. Гьей жан хупар, ичв ниятар кІулиз удучІвуйиш… Уьмур жараб ву, диди учв’инди чаз улупнайиси вариб ккабалгиди. Гьеле лигухьа учву дици филадизкьан гъузруш. Саб гъулан агьлар, жара йишвариъ чиб-чпик ктрухди, чиб-чпиъ утІукьну – язухъийкІана яв инсан, хил алдабгъуз аьгъдру, масанди жара кас дисуз даршлу!
Гъюхьа мурарин жиларихьна. Дурари гьапІрайкІан? ГьапІрашул, чпин хпарин кІуллан йивбан жилари гьапІри шул?
Сеидуллагьдинна Рамазнан ттиркІбар, саб салам туврубдиинди хъабццурайи.
Диш гъапиш, аьхиримжи вахтари Рамазан, ляхнин гьякьнаан арайиз гъафи суалар гьял апІуз плановый отделиз Сеидуллагьдихьна гъюри кархьнайи. Фу вуйкІан?
Гьар ражари, дурарин aпІpy гафар урус чІал'инди совхоздикантІан дайи. Хъпехърударин, «дустарин» чиб-чпин арайиъ жини дявйир гъахурайибдикан гьич хиялнаъкьан адайи. Жарадар хьайишвахь дурар марцци касар вуйи.
Аячв дициб марццивал жилариз зибгриячв, сифте Сеидрин, хъа Рамазнан, жиларуча кІури дюн’яйиин лицурира ву гьа! Аьгъю апІинай байкІа гьамускьан инсанвал фу вуш!

***

ГвачІинтІанмина ккебехънайи телефон гъарабху. Кормоединицйир ва дурарик кайи протеин гьисаб апІури устлихъ деьнайи Сеидуллагьдин хиял райсельхозуправленияйиан вушул пну гъабши ва трубка ибахъна за дапІну: "Слушаюсь, плановый отдел" – гъапи.
-Я бай, уву вуна?
-Ав, Мух, фу вуйив?
-Увуз цІийи чІал, адаш дуфна.
-Ма-а-а-важан увуз адаш! Гьамциб аьхълушнаккди, ав, гъидивуз!
-Увуз ккунш хъугъ, ккундарш хъумугъан. Магьа, хулаъ, Сейбатдихъди тамашйир апІура. – Трубка дипу.
Сеидуллагь, гъизгъинвал кабхъур, дилигну сяътихьинди, чкиди ттибшвну устлиинишв, хъабхьну палдум, улубкІну бачукІ, шарфра хилиъди контрариан удучІву.
Думу, сабан, ихтиятди хизандин хулан раккин гъюцІюбгъну кІул гъязабгу, ва чпин адаш гъяркъган, хътругърайир, гьубкІну абццну айитІинди учІву.
-Саламалейкум, адаш! ФичІиниди гъафира учуз аьгъдар-аьгъдарди – пну бали адашдин хил гъибису.
Мазан, гъюнирикк гутйир ккивну кьял’инди дахънайир за хъцІаку:
-Валейкум салам, Сеид! – гъапи, – Магьа ичв адашра хъуркьу.
-Хъа, я адаш, фици гъафунва гьаму ярхла рякъяриъ, чавра учІвну-удучІвуз даршули йифар ади? Автобусарихьанкьан гъягъюз шуйин?
Адашди балин ккудудукІру суалариз жавабар туврамиди, Мухлиса, хъпехъури жилиринна абайин гафарихъ, хай гъюрушваригъ учвра гъючІри, ицци-ицци хураг апІбахъ хъайи.
Мазан, чан Мазанси имийи.
Ригъ али машра гъяди, Ляхлаъ хулаъси мушваъра хтулариин аьшкьлу духьнайи.
-Узу учвухьна гъафир дарза, хъа йиз абацацйирихьна, – гъапи Мазну, гьерхуб-хъерхуб гъапІдариз ккудубкІру жаваб вуди.
Мaзнaз учв, жвуван хулаъ айиганси гъафимитІлан гьугъубжвнайи. Гьаци вуйиб, дугъан ушвнианна бедендиан адахьурайи дярякъру гьиссари тасдикь апІурайи. Балинна швушван тегьерарра, адаш хулаъ адарди сад-кьюд йигътІан даруганси вуйи, ва, гьадму адру «йигъари», уьлхъан хътакдар, чпикан ктучІву тахсрар ктитури хъюгъю.
УлихьцІийина Мазну ккебгъу:
-Учву Рамазанкьарихъди гъаз гъярхьначва?
-Адарчаки, адаш. Шли гъапунвуз?
-Фици адарчва? Вуш, узу дуфнайибра аьгъяди, я Рамазан, я Нарусат гьаз гъафундарчвухьна?
-Белеки гъюз амишул!
-Хъа ибшри сарун, лигухьа! – Гьамдиинди Мазну гафар чан балин дуструкан ккудукІу.
Сеидуллагьдиз учв рукьаригъ гъяхъюбси гъабши. Думу машнаан уьру-цІару духьну, гукІнишан кайи ккетІялхъбиинди хпирихьинди дилигну, малариз лигуз гъушу.
Чан мулк динж гъапІур, хулаздира дарфиди, айтІан-заан ибикьури беден, Рамазнахьинди гьазагу. Гъуйиригъинди вуйи гьучІву урчІар гъюцІюгъну: "Я, Рамазан!" – пну дих гъапІу.
-Гъач, Сеидуллагь, хулаз, аьхълу йикІури душвахь гьаз дийигънава?
-Ва-а, чухсагъул! Адаш дуфнайич, гъач учухьна.
-Агус лигун. Гьабшиш гъюрза. Хъа, гъач хулаз. – Аьдатнан теклиф гъапІу Рамазну.
-Кьан шулайиз, узу гъушза. – Сеидуллагь гьялакди кьяляхъ хътаку.
Рамазан хайлин дугъан кьаляхъди лигури, гъвалахъна дуфну хпири кургъайизкьан, гъузу. Дурар сатІлан, хъирхьну урчІар хулазди учІву.
-ГьикІудайи гьаччуму битІран маш гъяйи ***и? – Гьерху хпири.
-Адаш дуфнайич, гъач, кІур.
-Саб ликра гъабхдарва! Ав, фици хьидикІана, дурар вари ув'ин алархьну, ччІариси хътитІуз! Дурарин тухум фициб жинснакан вуйиб вуш узуз аьгъюб вузуз!
-Хъа гьапІза, Бика?
-ГьапІур? Жвуван бякьйирра хъади марцхъан ликра рабшвдар! Ву-у-у, гъафнийипа назнази баяр-швушварихьна! Дюньяйин кьял'ин, узуз ччуму сил фукьан кьуткьли мутму вукІан! Мистучра хъакІана?
-Аьгъдарзуз.
-Гьаз аьгъя, ухьлан фукьан тІуртІрар апІураш?! Чан шлуб ибшри, агус, Рамазан, увура гъараха, фу кІураш хъпехъуз?!
-Яв гъавриъ ахъну адмийирихьан удудукьур, кьюб мяш гъяйи Гюлей!
-Гюлей узу вуйин дарш уву? Сеидуллагьдикди илигну, жара дустар ктагъунва, гьамус дурарра гатІахьну жарйирихъ хъергнава. МутІан аьхю гюлейвал айин?!
-Думу яв буржи дар, йиз дустар фужар вуш!
-Ар гьадму йиз буржи даруган адмийирин улихь асккан шулава, жилир. Гьаччму тІягъюн за за удучІвиди, уву – асина асина! Яв кІваъ убшру кІури, узхьан тюбгъюз шулдарзухьан гьа!
-Шли кІурайи, думу за шула кІури?
-Магъа, узу.
-Фу метлеб ади?
-Дугъу чан ичІи хулар, уву даахнамиди, гьарсаб мутмуйихьди аацІну.
-Гьамус узу лигузагус, йиз гизаф аш, дарш дугъан, – пну Рамазан ликтІин гъаши.
-Гьаччрарихьна гъягъюз ккана дарш?
-Дурушди гьапІзайзу, уву сикинди гъидритруган? Жараб дарш, бализ саб румка арагъикьан ккубкьурки!
-Лиг гьа, гъапундариз макІан, саб гаф-чІал яв ушвниан ададабхъри! Гъеебхьунвуз?
-Ибшри, шеф! – Алахьну ликариин чекмийир хялужвувахьна гъушу.

***

Йиф лизиди дюдниккна айиган, ярхлаъ рякъру гъарантйиритІан мучІушин улубкьнайиб мялум апІурадайи. Кьюрдуъ дагъларин гъулна дюзендин "Прогресс" чиб-чпихьан гизаф фаркьвал ади табиаьтди дебккнайи. Эгер дагълу гъулан кюмгърарилан дишди завун аьршариз кумарин тупар за шуйиш, мушваъ – йиф гьибчрайи микІру агъавал апІурайи.
Мазну Рамазнакди гафар aпІypaйиган, сабан гъярхьбарикан, сари дарш сари ккебгъайиз ккилигури, фукІара кІурадайи. Саки, Рамазнан улхбар, ккергъну ккудукІайиз чан мастерскайикан вуйи. Мазназ дурар кьабулди адайи. Дугъан кІваъ айиб жараб вуйи, ва чан гафар дугъу, чав дараскьалди кІваъ дючІюбкьнайибдихьинди илдицуз чалачмиш гъаши.
-Гъябкъюнвуз, Рамазан, урсарин миллет фициб вуш? Гьеле уву табасаран вушра, дурари фу аьшкь ади, учву ккунди учвуз чпин юкІвар арццнуш? Уву ктитурайидар узуз гъяркъдар ва алахьдар вузуз. Йиз метлеб, учвуз жигьилариз, жвуван адми жвуву ужуз дарапІиш жарадихьан апІуз даршлуб, аьгъю хьуб вуйиз.
-By, Мазан-ими, гьаци. Урсари, миллатдиз дилигди, гьарсариз кюмекар апІури шулу. Хъа ихьдарик дициб гъиллигъ ктарихь.
-Узура увуз кІуруб гьадму вуйиз, Рамазан, ктарш кибшай! Хъуркьубси, кдисуз даршулайири Сеидуллагьдихьанна, гьапІуз гъярхьунчва кІури, гьерхунза? Адарча, кІур. Узуз, ичв апІурайи гафариинди ичв арайиъ лап аьхълушин айиб рябкъюрайиз аьхир. Гьатланмина дуфну, чиб-чпиъ утІузра мажал гъабхьунчвуз?
-Я адаш, ич чиб-чпиз гъапиб адарич, я гъулхундарча. Гьаму Мухлисана Нарусат, саб бицІиди бякьйирин кІуллан илигну сарун! Дарш учу гьаз илигуча?!
Машнан дигиш’валар ва жандин чІурхувалар улулупди, кьюрид «дустар» чиб-чпихьинди гъилигу. Мазну хуб дараскьалвалиъ иту мурар!
-Узуз думу гафар аьгъдарзуз. Эгер саб, хпарин ляхинтІан дайиш, кьюр дуст душмнар духьна кІури гъулаъ абхъдайи. Узу йиз улариз дярябкъри Селиматдихъна Къурбнахъ хъугърадайза гьа! ВуйиштІан мурарин арайиъ ижми снирчч ади!
Мурарихъди Мухлисара кмиди Мазнан улихь вари куцухнайи.
-Мици хай шулдар, дустар! Ичв хайир учву дюрюбхиш жарарди уьбхидаричв! Фу метлеб ади дажи-кьюрш удубкьнайичв йипачва?! БицІидарин кІуллан? Ярабин дарда! Узуз гюзгдианси ичв кІваъ айи кьастар рякъюрайиз. Гьамус учву, вари вуйи-вуйибси пуз, акьвлар тувуз бицІи баяр дарчва! Узу фтикан кІураш, ушвниан гаф удубчІвайизра учву гъавриъ ахъну ккунду. Гьич хиял дайиз… Поездиъди гьамина гъюрайиган, чан жигьилгандин дустрахьна Куйбышевдиз гьярайи cap кьаби урус хъахъунзухъ. Дугъу чпиз, кьюр дустраз, дявди чиб-чпихьан ярхла дапІну, багахьди яшамиш хьуз кьисмат гъабхьундарич кІур. Гьамус ягъчІвур йистІан артухъ шулайич кІур, гьар йисан, кдидисди, учв дугъахьна, думу чахьна хялужвди гъюри уьмур хъапІри. Рябкъюрайчвуз, дуствализ мяшат апІуз я дявдихьан гъабхьундар, дидин кьяляхъна – я ярхла манзилнахьан. Учвуз гьавайи бахт тувначвуз – кьюридра сатІиди яшамиш хьувал, хъа учву дидкан гьапІрачва? Ичв дуствал, адмийир рихшанд апІувалтІан даричв. Мидиз дуствал пуз хай шулин?! КІурадарин ихь абйирира: ялгъузди гьарариъ силра дарибшри! Гьаци вуйиган, Сеидуллагьна Рамазан, учвуз ичв ччврар кІури гъузай! Арда, абайи дюз кІурадарин, абацай? – пну Мазну, чан бицІи хтулин фуниъ чІар алдабхьнайи унтІ явашди утІубкьну, минди-тинди ибицу. Фуниз гъигъливар гъахьи бицІир шадну кудутІу.
Мазну аьхюдарикди  гафар апІурашра, бицІирикди вуйи тамашйир дерккнадайи.
Мазан, чан улхбар ккудукІну, гъулан хабрарихьинди ктучІву. My гьялариъ чІал дибиснайидар, хъирчри гъуркьу суалар швушвар-шубарикан, цІиб дири гъаши.
Сяаьт йицІубдиз минутар ккимиди Рамазан ликтІин гъаши:
-Ярхла рякъяриъ дуфну, Мазан-ими, бизар духьнахьидива, рягьятвал aпІин, узу гъушза.
-Валлагь, Рамазан, гизаф эргунза, увуз ихтияр ву сарун. – Вари, Рамазан гьауз чІатинди удучІву.
Кьяляхъ, гъуйирихъинди хътакган, Сеидуллагьди адашдихьан гьерху:
-Холодильник гъадабгъну гьаз илунва, адаш? Узхьан гъадабгъуз хьибдар кІури хиял гъабхьнийнив дарш?
-Хъа уву дайна, гьамлантина Рамазнакди, холодильник хьтарди мягъян кІури, хабар хътапІур?
-Узу дарди шли гъапнуш аьгъдарзуз, хъа узу дугъаз дидин гъякьнаан гьич чІалкьан гъапундарза!
-Аь-аь-хю бали кучІлар апІурайин узуз? Уву гъапиган, дугъу узукна гъапну. Гъюрайирин машиндиъди гъадабгъну ипунза.
-Сарун мюгьтал гъашиза! Валлагь-биллагь, адаш, гьич дициб гаф ушвниан аьгъдардикьан адабхъундариз.
-Гьа, баладар! Гьамус гъабхьибра фукІара дар. Либхрубкьан гъабхьунничв?
-Хьадну сяаьтси либхурайи, гьамус саб бицІидиси аяз яваш дубхьна.
-Кьюрд гъабхьиган ву. ЧІат аьхюди вуйиган, хулаъ айиб маниди шул… – Мазну холодильникдин ракк тІапІу.
-Кьюрдну дидин нубат ву рягьятвал гъадабгъуз. ЧІат аяз ади му гьаз ву?
-Гьазтина. Рамазнахьди гьамкьан удукьну гьаз ава, Сеидуллагъ? Фтин кІуллан гъябхъничв?
-Узуз аьгъдарзуз, адаш. Чахьан гьерхруб вуйи, чав узухъди гьаци гьапІуз аш. Нарусатдиз, чан бякьйирин эйвал апІин кІури саб ражари гъапунза. Дидин улихьнара, магьа гьамусра гьапІуз вуш, учухъди ттархьнадар.
-Дицдар гафар гъит, саб ликрин кьяляхъ зиг!
-Гьарган ужуз хьуз ужур узу вуйин, адаш? Узу дугъаз узхьан удубкьрубкьан гьюрматар гъапІунза. Гьамус угъин гьарган узухъ хъипну шлуб дарки! Узуз гьаму сяаьтди вушра хъана ич арайиъ гьюрмат-хатир, аьлхъюб-зарафат ади ккундузуз!
-Увуз аьгъявуз, уву фукьан дюз вуза гъапишра, уву тахсиркартІан апІдарзаву.
-Хъа ибшри!
-Ибшри ваъ, узуз уву гъитІлартина гьаци дярякъри! – Мазну чан месела улихь диву.
Адашна бай дахъуз хяларин хулазди гъушу.

***

-Ву-у-у!.. йицІуб хьайизра хъуркьваки, аьхи-жви?
-Хътрукьди гьапІза? Ушбан швумал гъахьизаки!
-Узу увуз мягъян кІури гъапундайин. Сабанкьан ш'ву кІуруб aпІpy жилирра хъади ккундарин!
-Гьаччмагьа, ччурарин гьич фукІара гьадабгънадарди! Чан гьаци, гъяцІалди варишвар амийи. Йизра, ччурар девлету гъахьну кІури хиял гъабхьнийиз. Узухъ уьмурди хъуркьуз хьивдар. Хулаъ ккипуз ужуб адарди аьдиял ккипнайи.
-Уву, Рамазан, фукьан ахмакь вукІана! Ав, Сеиди увуси авдал духьнахьиди, хилизди гъурубкьу пул лазимсуз мутмйирихъ чІур апІуз! Дугъу гъадагъайин гъизилар дивра гьа!
-Гьаяв утІурччврияв, мурдал мутму! Дурарин гьапІрудар вукІана думукьан пулар, гъизилар гъадагъуз? Дарш, гьадрар багьна дапІну, увуз тІулснар гъадагъ кІурайир вуна? Думгьа адарнуз, гъизилин сппарра кмиди, сарун фу ккундувуз?
-Узуз гъадагъиш, узу хъаъди, ккахьди кІурана? Яв баярин швушвариз гъузди сарун!
-Чпиз чпира гъазанмиш апІри! Ав, аьхю дерд кайиз, гьамустІан дурарин гъанаъ дархьиш! Узузра гъапІуб адариз…
-Я кас, мапІан, мапІан! Узкан ккебяхънукьана гъуз. Йип гьеле, учву фицдар гафар гъапІнуш?
-Гьаччцир адаш хъайиш, сарун жараб ккундайзуз! Фукьан, адмийин гъянаъ арсру гафар кайир вукІана учв, Мазан-ими!
Жилири гьамци гъапну-гъапундар, Бика душну, илдитну ккурттар чан даахнайи баярихъди ккучІву.
-ГьапІрава, риш, гьамустІан ахуз дахъри?
-Даърахди гьапІза? Сяътиз лиг, йицІусабра шула! Увуси, ляхин дарди, миржбариз ахникк гъузрайир дарза, ургуб хьайизра, баяр яслийиз гьязур апІуз гъудужвурайир вуза! – гъапи илзигуриси хпири.
-Мазан-ими гъапну кІури хъял гъафунвуз дарш, Бика? Закур ухьухьна гьюрза, кІур.
-Дуфну чвихъ хъитІуз дариз, тІуртІрар мина-тина гъахру шив! Дугъан гаф йиз улихь мапІан!
-Тинси гъуз гьеле, шив, узура ккучІвза. Я кас, увуз ккундарш дарапІарза... – Рамазан ахник куркІир дишла гъааху.
Саб тягьяриланси, кьарар дяргъюрайи Нарусатди дугъан гъвалак кутІуз хъюгъю:
-Я бай, я Рамазан! – Рамазан, гафра дарапІди, хъухар дерккну цалихъинди ккидицу.
-Я Рамазан, Назнази-имийи фу гъапнин йип гьеле?
Даахнайир ачмиш шуладайи.
-Арагъи гъубгъунна дарш? Узуз аьгъязуз, увуз ебхьурайиб, уву гьясппи ккапІдар кІури. – Нарусатди, жилирилантина алчІарккну, тинди илбицнайи мучІмучІихъ ниь хъапІу. – Арагъийин ниъ хътар аьхир? Мугъаз гьапІнукІан душмнари? Агъу капІну ипІруб тувнушул гьа! Я бай, я Рамазан! – кІури, гъюниин хил иливну тІурччвуз хъюгъю.
НивкІуъ айир хъергбанди дайи. Нарусатдин юкІв гурп, гурп жанлуди ебгуз ттубчІву. Дугъаз, дугъриданра, фукІа-мукІа дубхьна кІури, гучІ гъабхьнийи. Чахьан фукІа апІуз даршлуган, дубхну шид улубзу. ГучІ гъабхьи Рамазан ахниккан гюллеси ккутІурччву. Жилирин гъучІубху машнахьан гучІ гъабхьи Нарусат, йивур кІури багхьан кьяляхъ-кяляхъ ярхла шулайир, хулан кьялаъ дирчнайи ккурттарихъ хъарсну кьял'инди алдакуру. My арайиъ ергну дуфну зиълан жилир алархьуру ва кьюридра жара "вилаятариз" хяларди гъягъюру.

***

Йишв'ан гвачІиндиз микІру халкьдиз ляхин гьязурди гъибтуйи: улихь йигъан марцц гъапІу жилгъйир хъана йифун чвумрарихьди гъяцІну шуйи.
Хюси лапаткайиинна дяргъру пчІу йифар сифте ахъизди рякъ’ан адаури Мазан гьирмиди илчІихнайи.
Мазназ гъубзрайиб йифар адауб вуйи. Саб гьяфтайин арайиъ дугъу "Прогрессдиъ" ктудубтІу кьюб кьюрдинстар аьхълушнар кчІвукьу. Думу, Рамазанкьарин ваннайиъ убцру штуъ дахъузра дахънийи. Аязнаъ мициб гьямам дугъаз халис женнетси гъабхьнийи. Гьелбетта, Мазназ табиаьтди чак кайи гьунар улупнушра, думу мушв’ан каргъну, юкІв пашманди гъулаз гъушундар. Рамазнанна Сеидуллагьдин аьлакьйири дугъаз мичІлишан гъибтнуш, "Прогрессдин" агьлари манишин багъиш гъапІнийи.
Аба гъулаз гъягъруган, Сейбатра, ишури автоостановкайиккнакьан хъергну гъафнийи, ва: «Я, аба, узура ихь гъулаз гъюрза» кІуру, бицІирин тІалабариз дилигди, Мазну думу чахъди гъадагъундайи.



38. Яллагь язнайихьна


Мазан гъулаз хъуркьайизра Къурбан хъчІюхюри Селиматра гьамлантина язнайихьна яллагь.
ЭчІягъ гъяйи Ляхлазди мани кьюрд вуйиган, гьаци варишваризди вуйибси, кьюриддира пчІуди палтар алахьну, кьюб зурба чемоднар хьади, чпиз аьгъдру ярхла вилаятариз гъушнийи.
Эргвалианна аьхълушнаан аьзият дубхьну ришвуз даршули, гьич палдумкьан хъабхьнадру Селимат рякъру адмийир дугъ’ин, аьжаб кІубан цІиган ву, фукІара клилибгру гурд кІури, аьжаин духьнайи. Дугъриданра, Селимат, алахьну шубуб булушкара, хъабхьну зиълан чан-чав гъибирху лугар ктру укІу мягьмарин пенжекра, кІул'ин хьайин кІару шалин кІанккан ккитІибгъну кьяллансина эбхну чухтара алди айиган гундушвси рякъюйи.
Хпирик гъилигган Къурбан, бегьем, гьуркІу гъуллугъчиси рякьюйи. Думу учв, гъуллугъчи хьузра вуйи, саки гъулаь гъуллугъчйир, жара лихрударихьан жара шули аьдат дайи. Рукьац рангнан палдумра, базарин нутрияйин бачукІра алиган, хиликк ккайи чемеднари дугъан гьял-гьисаб, дилихну гъюрайиринсиб улупурайи.
Дурар язнайин хулар агури кючйиригъ асина-зина лицурайи. Циганси шалин кІакІаригъян гъидиржннайи хилари кьял'ин чагъу сетка дибисну жилирин кьяляхъди гъюрайи хпир Къурбанак юкІв абцІну кудукьнайи.
-My харабатар фукьан ярхи гъюларигъишварукІана, гъягъюру пну хътрукьрудар! Арда, гъурху гъулдугъчи вуза кІурува, шуран аьдрис, гъатланмина гъяйиз кІваълан гьархру жилир шулин! – Хътрукьди кьяляхъ хъайирин бурбрар зил шулайи.
-Гьадму уву вува гьа гьялак гъапІур. «Мислиматрин бали шурканна язнайикан зивзивар кчІюкьюрайиз» апІури!
-Хъа хьузра дарин?! Дидихьнасана Мазанза кІуру кІару битІрура чист мидарди, дурариин жан гъибтундаршул!
-Ву, гъитІнухьиди, гучІ апІин! Муртйир дардиз байкІа, чвурхьуз!
-Уву дици макІан, язухъ дарин дурарин фужкІа хъюгърур гъвалахъ хътарди?!.. Му фу гъабши байкІа, хулан гатарси! ЧІатинди гьич фужкІара удучІвурадарда?!
-Гьаму кулакнаккди фуж удучІвурвуз? Ав уву гъюруб аьгъяди вари ккилигуравуз!
-Халгъарин авдларси, гьяшти ЛяхлуартІан даршул, гьамциб аьхълушнаккди рякъяриъ айидар! Йиз жилириз гьарай гъапІза, шуран кагъаз гъафибси гъягъюрхьа, кІури! Шлиз кІара, ужуб бегьер айи чвну гъюб гьарам ву кІур!
-Гьаму вари халкь хъпехъури узу увуз чІигъар апІбанди дарза! Ккебяхъну гьаз гъюрадарва?
-Нашияв халкь? – пну, унтІлансина машниинди алапІнайи шалин улгьани за дапІну, гагул терефнахъинди рякъру хуларин улдарихьинди, гьаци, шакнанди гъилигуриз, гьадму хуларин айтІан кьюр дишагьлийи тулламйир гьадаъну, чпиин фици тамаша aпІураш, Селиматдиз гъяркъю. – Хьузра ву гьа! Ухь'ин аьлхъюрайидар!
-Увуз гьамус даркънамиш, узуз дурар ухди дяркъназуз…
Жвар ккипу Къурбнахъан хпир хътахъу.
Кьасухъди хъана шаликкан ккилигу Селиматдиз, учв хъуркьнайи хуларихъ икриъ, йифккан кІару гъван ккадабцІурайи cap жигьил гъяркъю. «Циган» шив гьялакди забордихъинди дуфну думу балхьан гьерху:
-Я жан, я бай! Ич язна наан aш аьгъяйвуз? Сес кубкІган, ис алахънайи жигьил хъцІаку ва мюгъталди гъилигу.
Селиматди ихь чІалниинди хъана гьерху:
-Я жан, я ужур, йиз ришкьан йип гьеле?
-Я тебя не понимаю, цыган. Иди отсюда!.. Нечего тебя здесь делать! – чпин чІалниинди улхурайи жигьил чахьинди гъюруган, Селимат рази духьну, калиткайигъинди дугъан гъаншаризди гъягъюз хъюгъю. – Что я тебя сказал, ничего у меня нет. Смотри-ка и зимою покоя от них нет... Рома, возьми к себя того цыгана и дай ей что-нибудь… – Аьлхъюри гъапи Володяйи зиъхъан гъягъюрайи Рамазназ.
-Себя оставь! Я не могу их терпеть… – Хъугъужвуб адарди жаваб туву Рамазну чан таза дустраз.
Жара бай гъяркъю Селимат гьадмунурихъ хъергру.
Му дюшюшниин рази гъахьи Володя Ромайиин аьлхъюри гъапи:
-Смотри, Рома, за тобой она гонится!
Рома кьяляхъ илтІикІайизра Селиматди дихар апІурайи:
-Я бай, я урус бай! Я не пІанимай урус чІал... – кІурамиди, сижар-баб гъяркъю Рамазан алишв'ин гъаркІ гъахьи.
Володя, аьхъю шайиз, дялхъну Рамазниин чпин хулазди адаку.
-Я-я, я Селимат бажи, уву наънан гъахьира? – пайизра, "Цигназ'' язна аьгъю гъахьи ва балик кархьу. Му арайиъ кьяллансина ттидипу сетка, сессузди, дишагьлийин ягъли кьикьар хъайи калушарин швякьярихъ бамбгиинси ацІу йиф'ин дабхъу.
-Я жан, Рамазан, уву ухди учу агури гьаз гъафундарва? ЧІивидикьан аминчва? Фукьан рягьят шулдарин жвуван адми aлaxъгaн?!
-Гизаф, гафар гъит, Селимат бажи. Лап бегьем мичІалди авуз, гафар хулаз гъушган апІидихьа. Гьач, чкиди гъягъидихьа!
ЛиктІилан алдахънайи Селимат язнайин хъуршлихъан хъчІиху. Хьуб чІаппул алдагъайизра Селимат хъугъужву:
-Узуз мичІал ваъ, аьхълу дурхьназу! НабшкІан, Рамазан, йиз кьял’ин али сетка? Агу алмиш лиг? Жандиъ аман амдариз кьялаз лигуз…
Рамазан сижар-бабан кьял'инди лигуру ва фукІара алдруган, кьяляхъ илдицуриз, асина, йифуъ дипнайи сетка рябкьюру.
-Ччумгьа гьаччшвахь, Селимат бажи, сетка. Уву гъарах, узу хивдиза.
-Узхьан гъягъюз хьивдардузухьан, Рамазан! Наанди гъягъюза? – УлдубтІнайи сесниинди гъапи Селиматди.
…
-Я дая, уву наънан, мушвайишвар наънан! – кІури жаргъну дуфну Нарусат дадайик кархьу. – Ув'ин фу гьял алвуин? Наан айир вува гьамциб вахтна удудна йивури даргъну? Гъачагус, хулазкьана гъягъюхьа чкиди, гъач!
Яваш-явашди, дурарихъ хътрукьруси, Рамазанра, ккибхну хиликк сетка, тІагърушнан ликар алдагъуз инжиклу хьпакк ккуркьу.
…
Хулаз хъуркьну, салам-калам, хуш-беш, аьдатар улдучІвбан кьяляхъ Селиматди кІуру:
-Гьайвуз гъалум ибшривуз, Къурбан, гъитІлантина увухъди узу гьич саб йишвахьиндира рякъюъ удручІвиш! Узу урсарин гъюляригъ дитну, чав чей убгъури!.. Хъа, сари узу хъади гъурхнийиш гьапІдийва?
-Йиз дициб бахт шулин! Увура фтин гъанаь адарна, гъярийва сарун, хъасин, урус чІал дудубгъну гьергдийва… Гьергрушварихънакьан рубкьидайи! Яв тІулар-терзер аьгь апІуз даршири утІубккурийву!..
Жилирин апІурайи гафариз иб тутрубди бабу, Изилна Назим чан кьамкьариинна гъадагъну, дурарикди улхбар апІурайи. БицІидар гафар дарапІди, дадайи ликар ккедехю устлиинна ипІруб хуради, гьадушвахьинди лигури ва танишсуздихьан нач'вал кади, сикинди деънайи.
-Гьава, дая, гьадрар гьутІуккну, увуз чей убгъуз багахь йихь... Ча узухьна шал, кьяши дубхьнаяв...
-Ва, гъит, кьяшиди вушра баладар. Учв эбццур.
-Душну гьатму хулаъ яв шуранкьан палтар алахьну гъач. Кьяши ккурттарикди йикІурва гьа, хъахънай! Нач мапІан, вари явдар ву. – Табшурмиш гъапІу жилири.
…
Язнайин яшайишдин аьгьвалат гъябкъю Къурбназна Селитамдиз зат мидарди Сеидуллагькьар кІваълан гьарху. Гъюрухъанмина, хуларигъян гъидицну ккудубкІбалан кьяляхъ ужудар йишвар ву кІури, адрар апІбакан мегьел сикин духьнадайи.
Шуруна язнайи ктитру "Прогрессдин" тярифариин, даршул кІypи, мюгьтал духьнайи.
Улариз дярябкъюбра, ибариз деребхьубра рякъру ва гъеерхьу мисал дапІну дурари сабпи йишв кІваз рягьятвалиинди алдапІурайи.



39. Джинсар
вая
«утІурччврияв!»


Нарусатди адашна дада пич айи хулаъ ккаънийи. Беле эргнайидариин ухди нивкІ алабхънийи. Хъа дурар чпи, чемаднар дивнайи, хялар кьабул aпІpy залиъ дахънийи.
Нарусат, юкІв кбибисрайир, сацІиб ахникк гъузну, гаф-чІалнахьан кІваълан гьархну гъузу пешкешариз лигуз, Рамазназ хабар дарди гъудужву.
…
-Фу вуяв?..
Уларкьан тІауз даршулайи жилир Бикайи гужназ хъерграйи.
-Дургинихь!..
-Я байкІа, саб лига…
-… закур гвачІинмиди ляхниз…
-Кьюрднура ккудудукІру гьапІру ляхнар…
-Я риш аьйиб апІурвукан…
-Саб бицІиди лиг…
-Фтиз, уву гьацира датІнайиз…
-Увуз дубхнайибдиз… – кІури Нарусат чаз дубхнайи джинсдин юбкайихъан хъичІихнайи.
-ЯвтІан, Рамазан, йизнуб джинс ужуб вуйиз… – дивандиин, гъудужвуз даккунди улар итІишурайириз ккибхну улупу.
-Мугъу гьамус фу бала гъадабгъна…
-Миилдигъан кьимат тув… гьарсабдик кайиб аьгъюр вуза кІури яв авазйир апІури шулва…
-Яв утІурччврияв, фила гъапІнийи?! – Бикайи жилирихьди гужназ чан юкІв али люкьян апІуз гъиту.
Рамазну мици гъапихъанмина Нарусатдиз жилирин вари фикир сарун чахьинди илбицнайиваликан аьгъяйи.
-Увузра жжинсар духна…
-Агус...
-...
-Чамина! Хиллан дар, магазиндиан! Лиг уву, саб шалвриз варж манат ву.
-Наану?
-Магьа, биркайик… чавра Техасдин!
-Йиздик ктаркІан? – Нарусат, чан юбкайикра каш клигуз хъюгъю. Дибрихъган, – Йиздик ктар.
-Дици вуш, явнуб базарилан гъадабгъуб ву.
-Фукьандиз вукІана?
-Гьаз аьгъя, саб йицІуб-йицІихьуб манатидиз...
-Ву-гьа! Яв варждиз вуйиган, йизнуб хъана багьа кьимат дарин? Гьирирхри къяратарза ич дадихьан… Агус, алахьа, Рамазан, увуз гъахи кастумар, сабси шулуш лигуз?
-Че-ле. – плавкайикдитІан дару Рамазан гъудужвну, гъяцІли жандиин, хпирира кюмек апІури, михинги тройкйир алахьуру.
-Ва-а-а! Сеидриз нивкІукдикьан мицдар дярякъюр…
-Фицдару?
-Фукьан ккуш ккунибкьан ужудар! Илдигну, увуз гъилидар ву!
-Польшайиндар хьузра вуйиз гьа!
-Нубарак ишри! Гьаммишан гьавайибди ккубкьрубдин эйси хьузди!
-ГьапІру гьавайидар? Узу гъазанмиш гъапІдар!..
-Яв хилариан уьдюбгъюрив! Ич дади гъахундайиш, гьаз аьгъяйи, филайизкьан яв гьадму гъучІурху кастумар хъазухъ кІури гъузрийиш!
-Узу гъазанмиш гъапІдар дар кІурува, сарун?
-Дар!
-Даруган, агус, гьидитузаву? Уву гьидидитри кІури, ичв дадакьари узу алдатмиш апІури гъахидар!..
-Гьаци кІурана?
-Ав!
-Вуш, узуз му ккуртт гьапІуз дубхна? – кІури, аьлхъюри, Нарусатди, дубхнайи успагьи ккуртт алабхьу. – Рябкъюрвуз, фукьан уччвуб дарин?.. Хьадаз, фурсар апІури беле алабхьуз!.. Мухрарра гъяйиб дар…
-Хъа, яв, гьадму алабхьуз начра хьибдарнуз?
-Фтихьан?
-Ненйир рякъюри…
-Узу увуз ливчкар алахьдарин дарш?
-УзукІана кьяцІалди! Ву-у-у, вуш диц, магьа йиз ливчкар, кІури!
-Фукьан аьхюди кІурва?! Даахнадарш ич дадакьариз ебхьуру гьа!
-Гъеебхьиш чпи гъузур! Арда, шураз мухрар гъидирчну, ликар ккидирчну диц кІуру дадакьар чпи фицдар шул?!
-Уву завадит гьаз духьнава? Современний жигьил вуза, кІури дицурадарна? Гьамус дурар гьапІру гафар вуяв? Уву узуз сад йигъан, халиъ убчІвнайи хяхяси лицурава, кІурадайна?
-Узу увуз фу кІуйихъа?.. Аллагь-вере, чист кьяцІалди диц!
-Дици вуш, узу му гъадабгъруриз масу туварза.
-Чагус, лигуза фициб вуш? – пну Рамазну ккурттдин ярлык гъибису. Душв'ин дугъхьан урхуз даршлу гьярфариинди дибикІнайи, ва кІанакк, джинснан шалвринси укІу пастайихьди І76 манат кайи. – Гьич саризра тувидара. Гизаф марцци ккуртт ву! УзукІана му ихь гьюкумитди гъапІуб вукІана... Агус, хъана алабхь, Бик?
-Узу гьамус ачунчай чун-герек апІурайир дарза!.. – интІиди жаваб туву Бикайи.
Ккунди, тямягьниинди гъапи жилирин гафар хпирихьан кьяляхъ апІуз гъахьундайи.
-Узу уччвуйи дилигнадайза гьа! Уву кІуруганси, Бика, ливчкар алиган, удурсну мухрар, гизаф уччвуйи рякъру ккуртт ву.
-Гьамус, Мухлисдизна Сеидриз фукьан дерд хьивдикІан, ухьухъ ужудар, багьайин мутмйир хъайиган!
-Фу вуяв гьарган «Сеид, Сеид» гъитІишвури, гьа яман юкІв улубкьнашулив гьа?..
-Гьаккму зурба хъюхъ гъяйи хъюхъяр-бал’ин?
-Хъа хпариз ккунибра зурба…
-Хъа жилариз ккуниб фу ву?.. Яв улар Блиновайилан гьаз улдучІвдарив?!
-Яв утІурччвурияв!
-Ари гьаму увуси узура дис…
-…
-Сарун фу хьа?!
-Узуз кьюб косынкара, магьа, уччвудар вуйин? Саб, зар гъяйи японский ягълухъ… ихь бицІидариз ликтІилан-кІул'инна алахьрудар… саб дивандиин илипру чарч… сабсан, жейрнар кайи цалик кибхру мягьмарин чарч… сарун, дуст кас, узуз хьадаз алахьуз ккуру швякьяр ккайи басанучккияр… узуз кьюр капрондин калготкияр… узуз… узуз-з-з… – ккудудубкІру цІар мутмуйир ктухури, чемеднариан адагъури Бикайи жилириз улупурайи. Рамазан интерес гъудубгу, кефйир гъючІюргъю.
-Гьаму кьюбиб чемеднарра, ич дадайи ухьуз гъитруза, кІур...
-Кьяляхъ фу гъабхиди?
-Чпин сетка… Гьамкьан йисари лихури ич адашдин пул ахьиди!
-Жарадарихьан, алдатмиш дапІну гъюдюбхюб...
-Фйир кІурава?
-Увуз аьгъдарвуз, дарин?
-Учукна дугъу гьич кІурикьан гъахьундарчукна…
-Дици кІуйиш, думу душв'ин гьамусдиз гъузидайи! Гъяд иливурза, лат ккивурза, шид зигурза, рякъяр ккирчурза кІури, халкьарихьан гъюдюхру пулар вари ичв адашдин жибдиъ а гьа, гьюкуматди тувруб гьеле ктарди! Гьаз аьгъя, дурарикан юкьубпи пайкьан гьацдар ляхнариз харж апІуйиш…
-Гьамус гьаци, жарадар хьайишвахьра макІан гьа, дарш ич адашдин дустагъ апІуб…
-Ай байкІи, хъахънай! Думу дици вуйиб аьгъдрур фуж ву?
-...
-Гьа, гъит яв гъяргъяр, ахурхьа… Гьамус, ичв дадакьар айиганкьан, ухди гъудужвну, хуларигъишвариз лиг!
-Уву дарпишра аьгъязуз… Гьамрар чпин йишвариъ ивну дахъраза.
Хьуб минутдиланси зал ктІубшву.



40. Чай


Рамазанна Нарусат ахниккан гъудужвайиз, Къурбну пичрак цІа кабхьну, гьяятариан йифарра адаурайи.
Селиматди, накьна-швургъан рякъяриъ гизаф аьзият гъабхьниз кІури, юкьв дибисну, ликуриси алдагъури ликар, чай айишв дибрихъган, залин урчІарихъан..:
-Чай айи кьути наанив, Бика? Бихъурадарзуз.
-Гьаммус, дая, гьаммус! – Гьялакди улубччвну хиликк ккабхъу ккуртт, Нарусат дадайин улихьинди утІурччву.
-Сан кьандиз амихьидийчва, Бика…
-Валлагь, да, гьатму бицІибза кІуру тІягъюн, ишури… гьацІ йишваризкьан амича… иливну бала, абихьна-бабахьна гъярза кІури, ккебебяхъди!
-Вайгьарай, жан риш, арда гьадму апІу ляхин вуйив? Гьациб бала гъадабгъайиз учухьна деетийва сарун! Дугъазра йишв ахникк бихъуйички!
-Баладарда, дая! Тцира, рякъяри инжиг духьнайидар давди бизар мапІан кІури, Рамазну гъюз гъитундариз.
-Бизар хьуз, сан учура ичв акв ктІубшвгантІан ахуз гъабхьундарчухьан, нивкІ дяргъюри…
-Учвуз фанди мяшат апІуз, да, ич раккнар хъирхьнайички... – ГукІни гъахьи Бика, дадайин улихь ужуз ва дигиш гъаши.
ЧІал дибиснайи Нарусатдин бахтнаанси, наънан вуш, чайник убхьурайибдинсиб хъчлучарин сесер гъеерхьу, ва, дишла, фукІара дархьу мисал дапІну, гъапи:
-Чейник убхьураяв, да.
-Чейник, жан риш, дубхьну ухдитІанмина алдабгъунза. Чей чагус, йиз хтулар гъудужвайиз, ккабхьну гъати чейкьан албагуза. – Селимат хизандин хулазди гъушу.
Бика тядиди жилирин кІулихъна гъушу.
-Я Рамазан, чей арар, магазиндиз гъарах! – гъапи дугъу палтар алахьурайириз.
-Сяаьт швнубу?
Бикайи устлиин дипнайи сяътиз дилигну: «миржибдиз къаб кками», – гъапи.
-Магазиндиз гьамустІан душну гьапІза, думу урчІвубдитІан хътІябкьдар? Хъа, накьдиз гьацІ пачка чей амдайин, навшйичв?
-Навшишул? Ккабхьну гъубгъуб гьапІруб вуйи ич адашкьари.
-Сарун фу вушра шул! Гьадмукьан чей чІур апІуруш, хъапІну удубкьурин?
-Увуз аьгъдрур дарда ич адаш, кІару-кІару шюкьсибтІан дурубгърур!
-Дурар гъудужвнин?
-Аьгъдарзуз. Хизандин хулазди мегьел гъушундарза. Гьамус фу пуза ич дадайиз?
-Фу кІур? УрчІвуб хьайиз дийигъри, хъа, душну хара! Узу ляхниз гъушза. Хъа, уву, гъи дурушишра баладар…
-Ушвкьан гьидрибтди? Ич адашди гиран апІдарин? Аман, Рамазан, – багахьнаси улучІвну явашдиси кІуру хпири, – сан ихь гъапІу вари гафар ич дадакьариз гъеерхьну!
-Даршул?
-Дарди шулин, гьамсяаьтди чав узуз кІурайи, уву раккнар хътрихьди, гъюцІюгъну гъитну!
-Вуш узу чкиди ляхниз гьергбахъ хьидиза, Къурбан-ими гъудужвайиз. Бякьйира яслийиз махан, чпиз тамашйир aпІypи гъит! Ихь, гьадрарикьана ичв дадакьар алдатмиш апІри.
Цалкан ктабгъу устлиин дивру гюзгдиз лигуб-дилигуб дапІну, кІуллан алдатуб-алдадатуб дапІну рягъ, Рамазан чІатинди утІурччву.
Икриз удучІвайизра Рамазназ душвахь аьламатар ккилигурайи. ТІилисимдииндиси, учв ахниккан гъудужвайиз, вари икрар йифарин бугъмарихьан марцц дапІнайи.
Рамазназ му, чаз кзибгру ляхин, гьич бегелмиш гъабхьундайи.
Гьяжатханайизди гъягъюз кьюб лик алдагъур, хъадакну ляхниинна диш гъаши.

***

-Мазнан байра хъачухъ кІудайна, риши? Наан дукьури? – накьтІанмина гьамус кІваин гъахьи Къурбну гьерху.
-Гьамусра аьгъю гъабхьундарнучвуз, адаш? Йиз хиял вуйиз, Рамазну ихтилат гъапІнушул кІури…
-Увура гьамшваъ адарна, гьич сарикьан дурарикан гаф гъапІундарчва…
-Магьа гьаччму рякълансина али хулар гьадрариндару.
Къурбан гъудужвну, залин улдаригъянсина лигуру, хъа икрариъ фужкІара дярякъган, кьяляхъ хътакуру.
-Чей адарш, душну Мазнан швушвхьан абкъинай.
-Учу дурарик кулхрадарча…
-Вуш, гьадришвман, учу дуфну, гьич ниъкьан алапІундар йипа, Бика, – гъапи Селиматди, – Дицирихъинди вуш, увура, зат, саб ликра, мабхан! Сяаьт, магьа, урчІвубра шула, душну магазиндиан хур!
-Ча, аьхю-шив, йиз пенжекна палдум, душну, гьамкьарин магазин асккан-заан дапІну гъюза. – ЙиртІну, шуру туву аьхю сумкара хьади, Къурбан ликтІин гъаши.
…
-Гъачагус, Бика, изусра улупгьеле дукьарин хлар, финураруш лиггуза! – Къурбан удучІвубси, дадана риш залин улдаригъ гъяхъю. – Гьаччму укІан тая Мухлисакьаринин?
-Ав, саб хюнина кІари а. Чпи гъазанмиш гъапІдар дарда, совхоздин экономист вуза кІури, гьардилан улдутІу пуларихъ гъадагъадар! Гьилири йихурайидар! Чав, Мазан, гьамина гъафиган, Рамазнакна, башакк ккайи хюни дар кІурайи!
-Мазан хулаз гъафнуничв дарш?
-Хъа, сабанра дарди, кьюбан! Ич баняйиъ гъижикІнура ву гьа, чан балхьан апІуз дархьиди!
-Гьаз гъитунва, гьадму жугьуд ху? Фицдар лижар гъапІнучвуди, Бика?
-ГьапІус элегуручва кІур, чан баяр швушварикди? Ушвниъ абхъуб вари кІури хъюгъна набаллугъ бализ аь-аь-аьхю жилир!
-Уччвуйивалиинди увура яв ушв хътабшвийва! Гьамус узу гъулаз гъягъидарин, хъайзу учв фици биябур апІуруш, гиди-гаву гъилицнац! Дугъанна гафар шулин, уьмур гъубшну, гьардихьна ккарагури, саб каркаъ айи хю чавай кІури, гьяри… Абйир-бабари вердиш дарапІу ***ик кайи фурсариз лигачва… Фукьан иблис ху вуш, учутІан улихь дуфну, мушваъ учву урччв, гьамус, хъана, учу имдардимиди раццарихъ жиларикнана, маскуриъ хпарикна фукьан тІуртІрар апІидикІана чав… Узу му ляхин мици гъидрибтарза… – кубчІвну йиц, Селимат Мазнан хъюлу ацІнайи. – Закур гъулаз дурушди гъудрузарча! Лигуза узу фуж шлиин аьлхъюруш…
-Дугъу кІуруб, дая: «учвуси вуйинна жилариъ учІврийза, фу вердиш дарапІдаручва», чан байра хъади кьяляхъ…
-Хулаз, Мазнахъди чан байра гъафнийничв?
-Хъа! Узу увуз кІурайиб фу ву? Рамазнан улихь, гъач дупну гъурхган, саб арагъи гьивуз гъабхьундар, пул кІюгъялди, хъа, дурар гъафиган, кьюб птурка духну гьивнийи, къаб манатдиз. Гьаци духну, гьивну, дая, гьич ниъкьан алапІундар, ***ирихъ ниъ хъапІри аьдат дар кІypyганси!
-Чист ургурадуза! Къурбанкьана нашдикІан! – пну, дадана риш хизандин хулазди гъафи.
Душваъ устлихъ деъну, Изилина Назимди кІару гъяфатарикан бас апІурайи.
Къурбну чай албагурайи. Чай хътарди, гъавурмиш дапІну улихьна гъабхи бадран йиккук, дугъу чІвиркьан кучнадайи.
-Къурбан! Ухьу гьатланмина гъапІуз гъафидаруш йип гьеле? Узу, чист, ктисуз даршули уьргъназа!
-Фу гъабхьнувуз, Селимат, душну тукандиан гъяйизра?
-Му гъабхьиб дар аьхир! Хъебехъайву, яв шурахъ, фу кІураш?!
-Фу кІур? Фу гъапунва, Нарусат, ичв дадайиз? Ярхлаанмина гьамциб аязнаккди гъафи хялишдикди лижар апІури хай шулин? Уву дугъан риш вуна, дарш фуж…
-Уву, байкІа, узу гъапи гафар рихшанд мапІана! Узу чаз сивкан кІураза, хъа чав узуз… Мазнан кІаттар чпин йишварихь фила дурччвуз ккава?
-Гьа-а-а... Вуш кІван арзуман гьадму вуйиз йипа, шив? Тукандиан гъюрайириз Сеидуллагь гьахъунзуз…
-Агь чан жан хъюдюбгъричан! Аь-аьхю адми гьясибкьан ккаундаркІан? Дяркъну чІалра гьаз гъапундарва?
-Явашайву, Селимат! Уву адмийирихьди гафар апІуз гъитрана, хътубтІури!
-Хъа увура аман-иман амиди апІдара, узхьанра ктисуз шулдар...
-Узу чаз пайиз, чав узуз гъапнийи!
-Гьай чаз фу пузичаз, бякьяйиз! Увукди улхуз, дугъаз, намус-гъирят ккундарин? Дугъягъ гъяйи маш фу ву, эй – шаламдикан ктапІиб!
-Магьа, хъанара гаф пуз гъитрадара! Магу, саб исткан чей дубгънукьан сикин йихь!
-Му харабара фу ву, кІикІал шекеркьан адрушв…
-ТІумтІарин варенияйихъди убх, дая? Саб ицциб вуки, учІврушнан тяаьмра хъади, ушвариъ меълишан гъибтдар! – Нарусатди дадайихьинди чайран муччвур дипу.
-Йиз хиял вуйиз, – кІуру Къурбну, – Сеидуллагь аькьвлихъан хътахънушул кІури. Чан, гъулаъ имбугандин бай – бай ву! Гьамус, дидлан гъайри, дууркьу жилир, хулан эйси духьна. Узу духьну чав духьну, хил туврушра дибрисди, вуш-дарш илигъунзуин чпин хулаз гъач кІури. Уву ляхнилан гъафиган гъюрза, дупну, ккаарциган хъа хушгел гъапІунзуз. Вари – гъул-жямяаьт, баяр-шубар, швушвар гьерхунзухьан. Накь дуфнайидар вуча пиган, учухьинди гьаз улукьундарчва гъапи, я, чпиз, ар гъюну-гъюддар, аьгъюкьан гъапІур гъахьундар, кІур. Узуз, аьхю гъуллугъчийиз, набаллугъ балин улихь нач гъабхьунзуз… Гьякьяр унтІаъ йивруган, ктисуз шулдайи… Ахълийиз, ухьуз варидариз чпихьна теклиф апІура…
-Гьич саб ликра дархарза! Узуз думу, сарун гъатІниз! Дурарин жинс ккадабхъузкьан ацІназа узу, йиз шурканна язнайикан гъапІу тІулари…
-Увуз наънан аьгъявуз дугъу фу гъапІнуш?
-Гьаз аьгъдар шул! Узу увузра яв шуран гъафи кагъзар гъурхундайин? Гъеебхьнийвуз аьхир дурарик фу кайиш…
-Ичв, хпарин футнийирихъ узу сарун хъугъри имдарза. Узура, байкІа, уьмрин сацІибкьан опыт айи инсан вуза, гьацдар, наантина адру гафар узуз апІуз!
-Увуз, дарин, сабдиканра вижна ктарвуз! Гьа, думу кагъзар кучІлар гьисаб апІархьа… Дуфну Мазанна чан бай чпин хулаз, алдрапІу гьял имдарчуин кІур магьа, Нарусатди…
-Аьгь апІин, шив, аьгь! Гьамус ухьура дугьан хулаз душну, дурариин аьхюрзаман алапІидихьа, гьаз гучІурвуз?
-Сарун ихь пише фу хьивди: гьардиинна гьюжмар апІуб… Ва-валлагьи, саб ликра дархарза, учвуз ккунш учву гъарахай... – Чайраз сякьюдар хумпІар дапІну, Селиматди давам aпІypу. – Уву жилир вуза кІуруш, дугъхъан хъчІимихан, хъа, гьамус, гъулаъ раццарихъ ухьлан тІуртІрар апІурайи, увусир жилирихъан хъичІих! Аьгъяйвуз, ухьу амдардимиди жиларигъ фициб гьарай гъипнаш?! Ад гъазанмиш апІру касди, ар гьаци дапІну ккунду!
-Саб гаф пузавуз, Селимат? ГьамустІантина узюгъ мюгъючІван! Гъеебхьунвуз?! Йиз узу аьгъю апІарза, гьаз, фу бадали, Мазнан бали яв риш гъурччвнуш… – Къурбан икъу. – Ихь, гъул’ан гъюруган йикьрар фици вуйи? Уву увуз уччву йишвар рякъюз гъюрайир, хъа узу – фу элегувалар вуш, ахтармиш апІуб дайин?
-Гьа, ккивихъ изукан, иву кІурувси ившри… Чей укъуди амина иву? Увззавус?
-Ав, сабсана убз.
-Деъну гъуз, дая, уву, узу убзарза.
-Ичв адашдин къабар хьамиди, миюрар гьаракъу, жан Бика... Ихьухьан мугъак курукьус хьивдар! – шуру чай убзбалан кьяляхъ гъапи учв сикин апІурайи Селиматди.



41. ТІумтІарин пиражкйир


Завариин ягъалди ацІнайи йифариз ухшар дифар диришвди сикин духьнайи.
Гъулан гъирагъдихъан ачухъ чюлиз ул хъубкьрубкьан лигрурихъ йифна диф, завна жил жара апІуз шулдайи. Кьутабарди хутІларихъан хъитІикІнайи гъяцІли уршинна акацияйин гьарари кІваз кабалгру мешреб алапІурайи.
Лизишну аквнахъ мюгьтаж дубхьнайи лавлан бегьем йигъ алиси дебккнайи.
Рамазну Изилна Назим кьюрдун тІакьаракь гьавайихьна мярхяриъди сейирназ адагънайи. Сижар абайихъди дугъаз чан «дустрахьна» гъягъюз ккунди адайи.
-Гьач, Рамазан, гъяраза, – гуж дарапІди теклиф диву, хъипну гъюнарихъ палдум, хул'ан удучІву Къурбну.
-Уву гъарах, Къурбан-ими, узу сацІиб гьамрар аргъуз гъитза, дарш сикинди гъитрадарзу… – пайизра, кказабгну маш Изили гъапи:
-Ичус зелле апІус къят, аввай…
-Вуш апІинай, узура саб гагьди улукьну гъидиза – пну Къурбан, хтулин гарцІлизра дизигну гъушу.
КІваъ дараскьалвал айи Къурбан, гьубкьушварихьинди лигури, учв ккеркру йифун тепйиригъянсина калитка тІапІну икризди учІву.
…

***

-…
-Гьаци ву, Къурбан-ими! Магьа вари фици гъабхьнуш, хъайи-хъайиси ктибтунзавуз. Гъит чав, Рамазнура, Къурбан-ими, увуз кидибтри, хъа уву лиг. Гьамус тахсиркар, узу дарза, Рамазан ву пуз узхьан шулин? – ккудукІурайи Сеидуллагьди чан дерди. – Йиз ерина уву ишри…
Ккебяхънайи Къурбан, сяътихьинди дилигну, кьюб гаф пуз чаличмиш гъаши.
-Валлагь, Сеидуллагь, магьа яв шивра хьа гьамшвахь, йиз хиял вуйиз: ичв арайиъ саб пай апІуз даршлуб ашул кІури, хъа фу лигурва… айибра – фукІара адар, ичв, гьаму шубубпи наслин, учвуз фу ккунди, гьапІуз ккунди аш, узу гъавриъ ахърадарза… Ич вахтари мици дайи: канук бурж – тув, шулдарин тувуз – гьялал апІин, ясана умуд кади гъуз тувуз удубкьури шайиз, жвувура кюмек апІури…
-Ляхин буржнаъ адар…
-Хъа фтиъ?
-Инсанарин юкІвар пуч шулайивалиъ. Гъанихвалиъ. Бахилвалиъ.
-Гьич узуз дерерхьу гафар урусиятдиъ ерхьуразуз, дюн’я илбицурайин дарш?
-УхдитІа-а-ан… – гъапи Мухлисайин гафниин вари гъяаьлхъю.
-Буржнан гъагъ, гъагъ дар, рюгьнанубдик гъилигган…
-Думу фици?
-Магьа ич арайиъ гъахьи ляхнарикан уву выводар апІин, белки фу-вуш ачухъ шулвуз, Къурбан-ими…
-Я бай ачухъди йип, узу гьич гъавриъ ахъидар, материалист…
-Гьюрмат инсандиз гьаз апІурайиб ву?
-Аьгъдарзуз.
-Жвувсир гьатмунурра ишри дупну, яни кІваан чІуруб идипну ужувлахъинди илтІикІбан бадали…
-Яв му гафарин, Сеидуллагь, мяна гъадабгъуз шуладарзухьан?
-Мяна а – адар, сарун фу пуза… Ихь веледар ихь ухьу вердиш дапІну ккунду…
-Узу йиз риш вердиш гъапІундар, кІурава, сарун?
-Арда, Къурбан-ими, узхьан увуз гьаци пуз шулин? Вердиш дапІнава, хъа – фицдар методариинди…
-Ав, Сеидуллагь, ухьу фикир туври шулдархьа… - чав фу кІураш ва чаз фу кІураш Къурбнахьан аннамиш апІуз шули имдайи.
-Гьамцира ву гьа, Къурбан-ими, – кІур, униъ бицІир итну, гафарихъ хъпехъурайи Мухлисайи, – жвуван тахсирналан неинки жвуваз, хъа гъирагъдихъ хъайидаризра кум хьнура кубкІру…
-Гьякь вуйибдиз гьякь ву кІархьа… Фукьан элегишра, фукьан гъулхишра ичв-учву хьидичва.
-Дидин вуйиб гьадму ву! – гъапи, Къубнан гьялнан гъавриъ гъахьи Сеидуллагьди.
-Сяаьт йицІусабра шула, сарун узу гъушишра шул – пну Къурбан за гъаши.
Мухлисайи дугъакна, чпин терефнаан, гъулаь гьерхрукьандариз салам гъапи.
Къурбан, му хул'ан удучІвурайир, гьамус кІваз сацІиб рягьят дубхьну, хъа кІулиъ диф айиси удучІвурайи.

***

Думу гъюруган, Изилна Назим ахуз кивну, хпирна ришна язна, апІури сюгьбатар, чиб-чпин гамгмарикк ккусну, разведчик душну гъяйиз, душмнарин гьялнакан улхурайи командирарси дуснайи.
-Фу гъапІчва узу адарди? – Къурбан хулазди учІвубси, шубридра ярхла гъаши, ва варидарин фикир дуфнайирихъинди илбицу.
-ГьапІча-хъа, Къурбан? ДитІну тІумтІарин варенйир гъяйи пирожкйир, йивури хъюхъниз тІуб, сасабган уларихъна гъюру нивкІра хътІубккури, увуз ккилигурача. Я, хараба хьуз ужуб телевизориъкьана фукІара адар. Хъа уву фу гъапІура? Гъюнар укІу духьнашулив гьа?
-УкІу кІурадува, кІашар даркІури! Фукьан, варжидиси бец aпІpy гафар кайир дайкІан!
-Дархьуз шлин бай ву! Абик кайиб, арда балкан кцІухурин? Даждин гъанчра чан дажисиб шул!
-Гьякь вува, жан Селимат! Вари гафар гьякь вуяв!
-Фу гъивунчвуз, адаш?
-Йиккун гъитІи хинкІар дапІнайи, шаршна мас али.
-Яраб, аьжаб иблис дишагьли ву! Учу чпин хулаъ айиган, учуз зат гьацдар гъапІундайи. – Нарусатдин дерди жараб вуйи.
-Закур, Къурбан, кьяляхъ гъягъбанди гъахьича?
-Дурушди гьапІхьа, Селимат? Мина дуфну, кІваъ абхъиб дагъдагътІан гьич фукІара гъабшдариз. Гьамциб яшнахъна хъуркьгантІан узу йиз кІул'ин цІюртІ уьлюрхнайиб аьгъю гъабхьундарзуз. Гьаз гъафнийкІан гьаччлинзина? Адмийиригъна аьгъю хьуз! Жвуван байсир балхьан кьутІкьли гафар гъадагъуз!
-Фу гъапнувуз? Яв ушвниъ чІал адарнив, бякьяйирихьанра гучІ апІуз? Раццарихъ тІирим жакьвси ашулдува аьхир, Къурбан!
-Ккебяхъ узкан! Фу гъапнийиш... гъюрийва, аьгъю хьивдийвуз!
-Хъа узу, узу-у гъафнийиш, ***ин балинна шуран, алархьну, бацарихьди машар гьячІягърийза чпин! ТІубарихьди сасабди кушар уршврийза…
-Дюз вуяв – уву явдар уршврийва, гъячІягърийва – дурарин ваъ!
-Дурарин гьаз эй? Дурар Аллагьдин веледар дарда, байкІа, гашун ***ирикан гъашидар! Гьадму нянати ***ириз гафар апІуз рубкьуйин? Хасади, чпиз, ниццна-нитІ алабхьну йихурайидар, ккадабгъну кІул, дуфну гьамшваъ деу...
-Хъана кІуразавуз: гафар апІуз шлиз рубкьуйиш-рубкьдайиш, узухъди дина гъафнийиш аьгъю хьибдийвуз! КІул’ина тахсир гъадабгъну, чист яв хал ккадабхъайиз гьамустІантинакьана яв мучІмучІ сикинди гъибт!
Хулаъ айидар саб минутдиз яснаъ ахъганси, сессузвалихъ хъпехъури дийигъу.
-Мазнан байси вуйинна…
-КучІлар ву, адаш, дурарин. Вари, увуз гъапидар футнийир ву...
-Футнийир?.. Дурари вари тахсрар чпин кІул’ина дидисна…
-Ар вуйин, чпин тахсрар чпи дидрисди учу дисидин? Магьа, гьамус дурар учуз ккарагури гъюри!
-Увуз гьич фукІара аьгъдарвуз, ккебяхъну гъуз яв! Гьаму баярин арайиъ ипрайир… Яв фу гъяяв дурари aпІpy ляхнаригъ?!
-Давди шуракди мулхан, Къурбан! Уву увуз дубгъну дуфна кІури, учу гьялди гъит! Жаргъай, жан, дахъай ичв, сарун. Сумка сетка закур гьязур aпІyp. – Селимат гъудужвну бицІи хулазди крават ибкьуз гъушу.

***

Хпирин ахбан теклифназ иб тутрувди Къурбан хъана чІатинди удучІву, ва аьхиримжи ражари вуйиси, Сеидуллагьдин хуларихьинди лигури хайлин дийигъу. «…Валлагь, узу инсаф айир хьундар! Кешккинайна адмийири кІуруб гъапІнийинна! Швумал хьидива гъапиган, гьамус тІубариин кьацІар алахьишра, фу арайиз гъюру хъа? ФукІа шуйиш ургубан тІубар улдутІдайин! Халкьдин улар йиртІувалтІан аьхю ужузвал шулин? Адмийириз мидкан аьгъю гъабхьиш, узу фициб нянайикк ккахъуркІан? Узу гьацира нянайикк ккадарин – жвуван намуснан! Агь байкІи, Сеидуллагь, ккунийкІана увхьанси узхьанра ккуни касдин унтІаъ гьякь йивури хьуз! Фукьан аднан ляхин дарин жвув марцциди хьуб! НабшдикІан убцру гъванкьан? Йиз уьмур кьяляхь шуйиш, гьамлантина гъулазкьан биргъури гъабхрийза чав! Магьа, йиз язнайиз гьамкьан мутму дубхну, узу гьясбикьан ккайин? Хьидийва, Къурбан, хьидийва, жвуван жафайихъ гъазанмиш гъапІдар гъафнийиш! Узхьан дугъаз гаф пуз шуладарзухьан. Гаф пуз, уьру даршлу маш гъяди ккундарин...» Хъасин дугъу, нефес алдру мучІушвариз гежехайрар гъапи.
Хулазди учІвруган хпирра дахънайи.
-Гъушу, уьмрар гьа, Селимат, гъушу.
-Гьа, дахъайву, дахъа. Гьамус ккунийкІана зат кьаби даршули гъузуз. Яв гьадмукьан юкІв хъамиш, акьин увуз, cap таза сусу. Думукьан харж айи мажлис дарки?
-Увуз кІваинди айиб гьадму вухьидивуз шив? Узу гьамина гъюбан дердери ургуразу, уву увуз сабдиканра вижна ктарди, архаинди а кІури!
-Фтин дердер кавуз, узгъян жаради? Ихь пуликан фикрар мапІан, узу думу мягькамишвахь дивназа.
Селиматдиз жилирин гьялакан хабар адайи.
-Э-э-э-гь! – хил хъапІну Къурбну акв ктІубшву. – Чан шуран хъюхъниан адахъурсир вуда, халккутІай! – гъапи дугъу, леэф за дапІну мучІушнаъ учІврайири.
Селиматдиз аьлхъюб гъафи, ва жилири гъапиб дюз алапІу:
-Дици кІуруб дарки, Къурбан, хъа: дадайин хъюхъниан адахъур вуда, кІур, риш!
-Узу лап дюзди дупназа: шуран хъюхъниан утІурччвур вува, гьаз гъапиш, яв риш увутІанна бешбетер ву!
-Узуз цІийи дюн’я абццрава, жилир, думу фу кІуру гаф вуяв?
-Яв шуру, Рамазнанна Сеидуллагьдин арайиъ ипна... Гьамциб ляхин уччвуйи рябкъюрайвуз?
-Хъа узу, закур думу ***ин балин ***ин йирккариккан цІийир ккидирчуз гъитарзичан! Фйир гъапнукІан, йиз кюкюсир шурлан?..
Селиматди мурмрар апІурамиди Къурбнан «улдубтІнийи».
Рабх, рабх увуз уву, гъавриъ хьуз даккнир…


42. Укол


-Ву-у-у, вуш гъушну йипа, Мух, ихь гъуландар! – Чан мюгьталвал улупу ляхнилан гъафи Сеидуллагьди, – Фукьан чкиди? Кьабул гъахьундаркІана ихь ужагъар?
-Гьаз аьгъя? Гъягъруган, ар, гъярача дупну, гежехайрар пузкьана гьазагундайи.
-Гьа, жвартІ вуда. Саб фила вуш чпи аькьюлназ гъюр. Хабар кайвуз?
-Фу гъабхьну?
-Гашди азуз.
-Валлагь, жан жилир, узузра. Саб кьацІ уьлин ушвник ктариз сантІанмина.
-Аьхю-ш'ву гашди азуз даркІур, духтри – иццураза, жилижвуву – гьунар, габни – булагъдин шид, кьямшли – лижар…
-Вайгьарай, вуйибкьан кудух! Гьа-а-а, рябкьюрвуз, яв уву жилири гьунар апІруб ву кІурава. Гьаддиз ухьуз ахълийиз саб хураг апІин. Сабанкьан гьациб гьунар увукра кибшри!
-Гьадмура кІуру гаф вунив, Мух? Бу сяаьт! Акъин узухьна, фу апІуз ужудар, ай мамент тІанжир апІарза.
-Гуж шулвуз байкІа, касибдиз… Узуз аьгъязуз уву апІруб… Жаргъ гьеле, ихь малариз дилигну гъач… Я малариз, я слариз шид тувну адариз, тув.

***

Шид, дугъу, кючейиъ айи колонкайиккан хурйи. Хулазди дизигнайи турба дабгънайи. Колонка дурарихьан ярхла адайи.
Шубубпи ражари, гьамус хулаз хуз, бедрийир ацІри кІурнайикк дийигънайи Сеидуллагьдихьна, cap, кІapy палдум хъайи, ликарна рижв мухрариинди эрхну сулан гъидикь гардандихъ хъипнайи, Нарусатдиз yxшap шив гъафи, ва нач-гучІ дарди гьерху:
-Жена твая где?
-В доме. – жаваб гъапІу Сеидуллагьди чаз аьгъдруриз, я сабанкьан, гьамус сад йискьан гьамшваъ яшамиш шули, дярякъюриз.
-Позови.
-Зачем?
-Не съем! У меня дело к ней. – дишагьлийи, чаз Сеидуллагь гьатрихъанмина танишур вуйибси улхбар апІурайи.
-Я хозяин дома, скажи зачем? – мици гъапиган му дишагьли, фила жилир хпирин зиин аьхювал апІури гъахьир ву кІуруганси мюгьтал гъахьи.
-Нужна она мне, позови! – улиъ зазси дугъужвнайи думу.
-Сейчас, ведро заполню, пойду… – Сеидуллагь, гъабхьиб фу вуйкІан кІури, ккарцури урус дишагьли, гъадагъну бедерйир, чпин икрихьинди рякъюъ учІву.
-А почему туда направляешься? – фтиин вуш думу рази духьнадайи.
-А еще куда, разве ни в мой дом?
-Вон, ни тот ли ваш дом? – дишагьлийи Рамазнан хуларихьинди хил алапІу.
-Нет.
-Тогда мне нужна та, жена твоего брата… – пну, чан улдугнайивалиин аьлхъюз хъюгъю.
Дугъ'ин Сеидуллагьдира инчІ алапІу.
-А как её звать?
-Нарусат, нет, нет, чтоб легче тебе – Бика!
-Би-ка?
-Да.
-Не позовешь ли? В доме ли она? – Сеидуллагьдикан тІалаб апІурайиси гьерху.
Улдарихъан лигурайи Нарусатдиз Сеидуллагь чпин гьаятдизди гъюри гъяркъю. Дугъаз думу чахьна гьаз гъюрайир вуш аьгъдайи. «Гьамус фици апІидикІана Рамазанра хулаъ адарди? Гъач пидикІана агус фу кІуруш? Ккунийдизуз тгъан кІваъ айиб арабгуз. Белки узухъ юкІв хъади ашул…» Му арайиъ, раккнарик кутІбан дих гъабши.
Нарусатдилан гьугьт алдабхъу. АйитІинди раккнарихъ хъайир, сабан ракк абццуз гьялак духьнадайи.
-Я Рамазан, Рамазан! – Сеидуллагьди хъана кутІу.
Чан гукІнивал улулупди Нарусатди урчІарин цІур хътахъу ва ракк чІатинди тІапІну гъапи:
-Гъач, Сеидуллагь, хулаз. Рамазан адар! – дишагьлийин йирккариккан цІа гъубшу. Учв ришдимиди Сулеймандин хабаъ ахънушра, Бика гьамциб гьялнаъ зат гъахьундайи.
Гафарин мяъна гъадабгъуз дархьи Сеидуллагьди кІуру:
-Ашра, Рамазан бакарди дарзуз. Увуз, Нарусат, гьаччинди cap шуру лиг кІура.
Мици гъапиган, думу дишла ктІуршву ва:
-Гьаммус гъизза, – пну хулазди учІву.
Бикайин, чазра аьгъдарди, гъиришву кІвантІаригъян: «Айзувуз фу пузавуз, Сеид…» кІуру гафар яваш сесниинди гъюдучІву.
Сеидуллагь, сарун фукІара дарпиди, урус дишагьлийиз гъач гъапунза пну жавабра дапІну, рякъюн кьялаъ дивнайи чан бедерйирихьинди гъафи.
…
Нарусат, урус чІал уччвуйи аьгъдарди, гьигьнанвал кади гьадму дишагьлийикди улхурайи, амма, я, дугъу мугъаз кІуруб, я, мугъу дугъаз кІурубдин гьич гъавриъ ахърадайи. Бахтнаанси, минди Рамазан гъядяхъю.
-Здравствуй, Света! Что случилось?
-Здоровь, Роман! Фельдшера нет. Твоя жена не сможет ли моего ребёнка уколить?
-О чем ты говоришь! Раз работает в медпункте, то разве она может людей лечить?! Нет, конечно!
-А что делать?
-Жди фельдшера… Гъи гъюрза гъапундайин, Бика? – Рамазну, хпирихьинди илтІикІну, гьерху.
-Сяаьт йирхьваристти къизза къапи. – гъунна нугъатра хъади Нарусатди гъапиб Рамазну урус чІалназ илтІибкІу.
Света чан сяътихьинди дилигну:
-Ага, она уже должна приехать, пойду-ка к ней домой… – пну гъушу.
Табасаран чІалниинди Нарусатди жилирикди гафар апІруган, Света дикъатниинди хъпехъуйи, хъа, гъавриъ учв адрахъруган инчІ ккидипуйи.
…
-«Роман, Роман», гьамусдиз наанамива «Роман»?! - рихшанд апІурайиси Бика кьан дапІну гъафи жилириин алархьу.
-Молчи сушество!
-ГьацІишвар шула… Дарш яв Света Блиновйиз «руб» йивуз душнайна… Узуз гъяркънийиз гьа учву фици чиб-чпихьинди лигуйиш…
-Гьа яв утІурччвурияв!
-Хъа дарш гьамусдиз наан амива?
-Ни твое собачье дело!
-Дици вуш узура гъушза…
-Гъарах, кьяляхъ мягъан…
-Уву гьаз гъафунва?
-Учуз, жилариз…
-Учуз, хпаризра…
-Му гьюкумдиз фу пуза…
-Ва-а-а, му урус, узу багьна дапІну, вуйиштІан «Роман» агури дуфнайир… Хъахънай вахтниинди гъавриъкьан ахъундайдуза… Узу закур душну думу кьяппа фици чан йишвахь дурччвруш…



43. Пожар


Ярхла йишвариан, гьамкьан ухди Къурбанна Селимат гьаз гъафнукІан кІури гьерхри багахьлуйир гъюйи, ва, Къурбнан дурариз вуйи жикъи жавабну: «…ужуйи вуйи, фукІара дар…» кІуруган чпин кІваан дурар мюгьталра шуйи. Хъасин улхуб "Прогрессдин" табиаьтдиинди илтІибкІуйи: «…гизаф багъдат йишвар ву; фу вушра айишвар ву; кьюрд вушра хьадукран гъизгъинвалинна, хьадан тІяаьмнанна, чвлин иццишнан дад гъюйи; чпин гьавйириз гъилигу адмийирра вуйи…», «хъа дурарин гьавйир фицдар вуйи?» кІуру суал тувуз ккунидарин гьадмура кІваълан гъябгъюйи. Ва жвуван багахьлуйиин улукьувал аьдатназ илтІибкІнийи.
Дугъу, учв хъудургну гъярайи цІикан мегьел цІиккандисикьан саризра дупнадайи. Гьеле, хъуркьу йигъан бай гьерхри гъахьи Девлетдиндизра, зиълан-зиъланситІан аднан гафар гъапундайи.
Къурбан саб фици вуш дигиш духьнайивал дурариз рябкъюрайи.
Хъа Селимат чан Селиматди имийи. Кьандиси, жилириз хабар дарди дугъу чан футнийирин чархназ хъана хъзигнийи.
Гъулан "кавха" Къурбназ хпири даргъурайи футнийир уччвуйи рякъюрадайи…
Дугъу лавланган Мазназ сельсоветдин идарайизди дих гъапІу.

***

Сельсоветдин дараматар алишвлан рякъру алахьурайи кьюрдун аьхъю арсран ахсрар, гъулаъ варитІан успагьиди ва аьжайинди рякъюйи.
Гьамкьан йисари председателиз му табиаьт рябкъюрашра, гьамусси утканди мегьел дябкънадайи. Мазназ ккилигурайи Къурбан завуъ ахсрариин гьяйран духьнайи…
-Ахшамхайрар ишри, Къурбан!
-Хайрар ишривуз, Мазан! Гъач идарайизди. – Къурбан улихь гьучІвну чан кабинетдизди гъушу. – Деъ, Мазан. – кюгьне дивандиин диту, хъа учв – чан ляхнин устлихъ.
Мазназ дугъан кабинет танишуб вуйи, хъа гьаму ражари аьгъю апІуз даршлу гьялнаъ айи – духну ахьнайи мутмйирихьан лик гъивну-гъядябгъюз шуладайи…
Устлин кІанакк зиълан газтар алди йирси сумка ккайи.
Идарйирихъди гъулан культурайин хална клуб хъайи. Кабинетдиъ айи гакІвлин курсйирна йитІнайи йирси газетарин гъагъар цалкканмина дирчну Мазнан уларикк ккархьрайи.
Гипсран гъирагъ хъайи Громыкойин шикил мугагьназ кайишвак кимдайи. Думу улдарихъ дубснайи.
Кабинет къайдасузди айиган Мазан учвра мюгьтал духьнайи.
Къурбнахьан гафар ккергъуз шуладайи... Дугъу хилар гъурд гъурд'ин иливну, эбху кІуликк ккиву…
Мазназ уьркърайирин гарцІларилансина цІадлар алдахьури гъяркъю…
-ГьапІну, Къурбан?
Къурбну устлилан кІул ккюбхю ва ишуб гъюдюбкьнайи гъухригъян гъапи:
-Яваш, гьаммус, Мазан… Няна алзуин, я Мазан, няна! – гъудужвну, дивандиин деънайи Мазнан улихьна гъафи. – Багъишламиш апІин, Мазан! Узхьан увухъди улхуз хьивдар. Гъарах, яв. – иливну кьюбиб хилар машниин Къурбан хъана чан йишв’ин деу.
-Аьхю жилир ишури хай даршулда, Къурбан! Гьа, гъач хулазкьан гъягъюхьа…
-Узхьан аьгь апІуз шуладарзухьан. Сикинди гъит, Мазан, узу! Гъарах яв, гъарах… – Къурбну удучІвуз даккунди айи Мазан хъзигири чан кабинетдиан адау.
Мазан чІатинди удучІву. Къурбан учв ккарцну гъюр кІури мич кади чІат ккилигурайир, сарун думу дяргъруган хулаз гъушу.
Мазан удучІвубси Къурбну раккнар хъяркью ва уларилан рубзури чан «ляхнихъ» хъюгъю. Мушвхъантина чав гьапІраш дугъаз гьугъубжвурикьан имдайи.
Думу, юкІвна беден жара духьну, чакан йирхьур адми, гьари саб апІури, кудучІвнайиси айи.
Дугъу чан устулиз кьялазси хъзигу ва кабинетдиъ айи гьяп-чапра гьаддин багахь алау. Дугъаз вара-вара сумка кІваълан дубшнадайи...

***

ГьацІишвар улдубчІвайизра сельсоветдин идарйири, иллагьки гъуйик кивнайи шифрарин тя-кья-рякь чІуру дихари даабхнайи табасаран ликтІин гъапІу.
ГьапІну? Фу гъабхьну? … Халкьдихьан апІуз шлуб гъабхьундар...
…идарйирихъди хъайи клубарра кмиди гъубгу. Зиихъ терефнаъ, клубдиз багахь хуларик кайи Аьлибеган эйванра цІин мелзари гъибиснийи...
Сарун кьан ву – гварарихьанна бедерйирихьан гьапІуз шул?
…



44. НивкІ


-Сан гьациб навкІ гъябкъниз, Рамазан?
-Фициб?
-Хилин гагьра убгурайиз, мумкин ву хушккел aпІpyp гъюз.
-Гьамус, ич адашкьар гъюрашул гьа! Хъа дурарин кьялхъян – Мухлисайиндар... – ГвачІиндин ушв гьибтри устлихъ деънайи Рамазну му гафар зарафатариз илтІибкІу. – Ляхлаарин пише фу ву кІурва – ачунчай чун герек, cap – асисди, тмунур – зисди...
-Зарафат даршул, Рамазан! Узу гъи гьапІуз гьир хьайизра гъудужвну кІурва?
-Саб гъи гьир хьайиз гъудужвруб дайи – гьарган!
-Увуз ккундарш мехъебехъан!
-…
-Гьаз гъудужвнухъа? НивкІ’ан гъидиркъунзу!
-Хъа фицдар аждагьйир гъяркъюнвуз?
-А-а-а-гь!
-Гьан, гьан, йип, capyн хътІарццдарза!
-Саб аьхю сел гъубгъну. Гьадму кьалу селну ихь Изилна Назим гъахурайи… Гьадмуган гучІ дубхьну хъиргур дишла ихь баярихьинди гъажаргъунза...
-УзукІана фу гъабхьнукІана! Гьадмукьан дарки! Аьгъяйвуз, БикуцІ, йиз баярикан сарикан – хузаин, тмунуриканра кентхуда хьуз ккадишвман ву!
-Ич адаш гъулаз гъушхъантина увукди юкІв ттипну гаф апІуз гъабхьундардузухьан, вари гафар рихшанд апІури… Узу давди аьрхяйиз яв ляхнизкьан гъарах! НивкІ хъмийиз...
-Хъа ах, ах, ах! Гъаахубдикан касибдиз гьубкІундаршалвуз! Узуси уву ляхин хъайир дарна?!
-Сад йигъан дурушишра баладар...



45. Урч ва кагъаз


Завариъ уьбхну хъа депІу хъюмру гъирагъариин али лизишин кІарубдиз илтІибкІнайи.
Думурхьларин ахьнайи хуларси идарйирра, кІару цалартІан имдарди, гвачІиндиз аьхиримжи кумра айтІанзина удубчІвури, дийигънайи.
Гьамус ктугъуз хъюгънайи йифари гьавайиз марццишин хурайи.
…
Селимат, гьарай-кІул'инди гъургушвариз дилигну гъафир, апІури люкьнар жилириз,  сариз фукІа аьгъю шайиз, чавна думу дахъру хулаъ ахнар гъивру ягъли тахчайиин алархьу.
-Агь яв халккутІурияв! My наану, йишван хулаъ даршули, улдугну чан идарйир гъяри… Мугъаз учв гъургишра аьгъю даршул… Агь уву гьацибдиккан ккададархьруву! Ибар чист гекю дапІнайизки: «Къурбан нашияв? Къурбан нашиячв?»… – Селиматди, гъючІвну тахчигъ, гьадапІну душвягъ гъяйи урчхьан йиси ягълухъ айитІинди хил убччву. Фу лигурава, саб бедре убшру урч ичІиди а. ЮкІв гукІунди урч'ан хил адатурайи Селиматдин каркаъ кагъаз абхъу.
-Агь яв жандиз уж’вал кІуруб дарибшрияв! Хал ккадабхъдиз, жямаьтар! – чІигъар гъапІур, ишури тахчигъянсина халачайиинди ахъу.
Гьарайнахъ хъуркьу Султанатди за дапІну, гьиидар духьнайирин малшягъ шид гъюбзу. Саб тягьяриладси Селимат ачмиш гъахьи, ва:
-Йиз хал ккадабхъу, Султанат! Урчаъ фукІа имдар… Къурбанза кІурубди гьитІибкІну…
-Фу?
-Имдар-имдар!
-Фу имдар? Фу гьитІибкІну?
-Бала хруб, бала хруб!
-Рабхурайи кьяркъяр…?
-Увура йиз зийниин кьил маалабхьана…
-Хъа фу ву думу? Пул?
-Хъа сарун фу, я эллер, хъа сарун фу!
-Даршул, Селимат?! Фу аьхю чІигъар апІурува? Ккебяхъ! Яв баяр швушварикан сари гъадабгънушул? Фукьан вуяв?
-Гизаф агъзурар… Гьамус гьапІзай-зу…
…
Мурар мици… хулазди ипну гъарай ишурайи маил-мадат архьу... Селиматна Султанат гъах гъахьи ва дурарин улихь, хилар заваризди, вягьши дихниинди: "Гьа-пІy-ни-ячв!!!" – кІури кьюрид дишагьлийир гьархьу.
-Къурбан гъургну!!! Къурбан хътургну!!!...
Султанатна Селимат, гъурдаъ кагъазра ади, хизандин хулазди кІару гъазан хурайи Девлетдиндиин алархьу. ГучІ гъабхьирин хиларигъян гъючвюбхю гъазниан хулан кьялазди рюкъярна дургнайи кІарбар адахьу…
Хулаъ цІигъ нафтси гьарай-фигъан гужал гъабхьи…
Минди хъуркьу жилари дарабгънайиб уч дапІну, абхьну, дубхну Къурбнан шикил убсну, исчІли курсдиин диву…
Хулариъ халкь уршри имдайи…
…
Девлетдинди кагъаз дибисну гъурху:
«…Селимат! Узу… хьади гъушза... Узхьан шуйиш … гьавайиз илтІикІуйза... …марцц йихьай…».
Хъасин кагъаз дугъу кІару гъазниъ шикилдихъинди хъипу…
Сикин дарди кІулан-чврар апІури завариансина ахьрайи йифун хядари, икриъ кьулариин кьандиси илирчу халачйириин чпин накьишар кауз ттучІву. Гъилигу гьялариан, уф гъапІган дерцІну дургру йифарин тикйиризра му халачйирин шикил бегелмиш дайи…



46. Телеграмма


…
Телеграммайи Нарусатдихьди юкІв ккедябхъяйиз ишуз гъиту…
Улар уьру цІийирси хъяргънайири хъа гъапи:
-Йип гьеле, Рамазан, ухьу гьапІруш?
-Уву аанай вуна? ГьапІру… гьязурихь!..
-Гьамус фици гъягъюру йишвну? Закур гьиринган…
-Краснадариз узу машин абгарза, хъа дилинтина ахъли эъну автобусдиъди, закур лисуз, кивайиз хъуркьдихьа...
-Ихь бицІидарикан, хулкан гьапІхьа?
-Яв суалар ккудукІрудар дарив!.. Гьамус фици шулу?.. Думу лижар апІруганси дайва гьа!.. Йигъ хътубкьиян?!
-Гьамусра гъабхьиб фукІара адар! Душну Светайиз, ихь хулаз, баяриз лиг, йип!
-Узу Светайихьна гьаз гъягъидийи?.. Хъа ччукьариз аьгъю гъабшиш, ухькан ул ктахъруб аьгъяйвуз?
-Ктахъиш чпи гъузур…
-Я риш, зат мидарди инсанвал…
-Хъа узу гьамус гьапІза?
-Лижар апІуз аьгъяди, гьамус душну алдатмишра апІуз аьгъю йибхь!
-Узуз начди вузуз?
-Увгъян жаради йиз гъибтІу маш ву! Дарин?!
-Уву гъарах.
-Сабпи ражари дурарихьди ттурукьур узу вуйиш, гъягърийза!
-Яв дуст дарнив?
-Йиз дустси ичв майилра дарничв?
-ГьапІру ич майлар?
-Ичв адашдинна дадайин майлар дарудар табасаранаригъ гьич гъядарди даршул?
-Ич адашдин гаф апІуз рубкьурдарвуз! Гьацир кас, лив, Хючна вилаятириккра гъахьундар!
-Хъа ав, узура гьаци кІурайза!.. Увухъди ил хъибтрадарза, гьан, чкиди, кьан шула!..
Рамазан гьарайнахъди гьязур шулайи…
Нарусат, сарун чара имдрур, хъипну гъюнарихъ сулан цІуху хяв хъайи паддум, Сеидуллагькьарихьна саб гуж-балайиинди гъушу.
Раккнарик кутІуриз Мухлисайи арццу. Думу гъах духьну, урчІарихъ хъайириз хулазди гъач пуз даршули дугъужву – му хьуз мумкин вуйи ляхин дар аьхир!
Мухлиса ачмиш хьайиз гьялакдайи Нарусатди ккебгъу:
-Уву, жан, адмийиркьан гьясби ккаърур дарваки! Аьхю гъуллугъчйирихьна учу гъарча!
«Яраб мясляаьт хьади, даршиш…»
-Гъач, Нарусат хулазди, аьхъю хьивдивуз...
-Ваъ, жан чи, кьан шулачуз, гъулаз гъярача! – Дердлуди гъапи Бикайи.
-ГьапІуз? – ФукІа-мукІа дубхьнайивал аш, чкиди йип кІуруганси, гьерху Мухлисайи.
-Телеграм гъафунчуз... – Нарусат ишуз иркъу. – Адаш кивуз…
Мухлисайик гюлле кубкІганси гъабши.
-Я Сеидуллагь! Чкиди мина гъачин! – чІигъ гъапІу, телевизориз лигури дахънайириз.
-Фи хьну? – Сеидуллагьдиз ишурайи Бика гъяркъю. – ГьапІуз ишурава, Нарусат, гъач хулазди. – Думу мюгьтал духьнайи.
-Адаш гъакІнич, кІур. – Бикайихъанди Мухлисайи жаваб туву.
-Къурбан-ими?
Нивгъар кжакурайи Бикайиан «Ав!» адабхъу.
Нарусат, сарун, гафра дарпиди кьяляхъ хътаку. Думу чпин хулазди хъуркьайизра, Сеидуллагьна Мухлиса дугъахъди хулаъ архьу.
-ГьапІну, Рамазан, фу гъабхьну?
-Магьа! – тІубахьди устлиин дипнайи телеграмма улупу…
-Жаргъ, Мух, узура гьязур апІин...
-Уву мягъян. Яв фу айив, Сеидуллагь? Хулаз лигури гъуз… – Рамазнан му гафарин гъавриъ хьуз шлу мумкинвал адайи.
-Хулаз, бицІидариз лигури Мухлиса гъитдихьа...
-Дици-вуш, узу директорихьна автобус гьерхри гъягъидиза, Краснодаризкьан. – Рамазан урчІариантинди утІурчІву.
-Телеграммара гъадабгъ! – кІваин гъапІу Сеидуллагьди.
-ГьапІусу думу?
-Хъа, нагагь!
-Узухьна машин тувидарин дарш?! – хъибхьну раккин, гьялак гъаши.
-Дердер мапІан, Нарусат! Дурар ухь’инди вуйи ляхнар дар…
-Дерд-хажалат шулу аьхир, Сеидуллагь! Гьатмигъари уларикк ккайир, гъи – магьа!..
-Дерд даршулди шулин арда?! Вушра, жвув хилиъ дидисну гъузну ккунду. Узура гъушза гьязур хьуз. – Сеидуллагьра чан хулазди хътаку.
Сеидуллагь кбалгурамиди Нарусатри чан веледар Мухлисайихьна гъахи.
-Ув'инна учу гъяйиз гьамрар аманат вуйиз, жан чи. Ма, хулан жюлгера, ккундуш. Пеэриз удар ахъиъ айиз.
-Жюлгер гьапІуз ву кІурува! Гъарахай! Сагъ-саламатди гъитручву!
Изилна Назим хулаъ гъитну, Сеидуллагьна Нарусат рякъюъ дебккнайи автобусдихьинди гъушу.



47.Юкьубпи насил


Сейбатна Сейдат гъяркъю Изилна Назим зат дархьибсиб шадвали ацІу. Яслийиъси му хулаъра дурарин бахтлу сесер чІиви гъаши.
Юкьубпи наслин уьмрар гьам дердлувал хъадиси, шадлувалииндира ккергърайи.
Мухлисайи лавланган ккибту ник уч дапІну мас кивуз кІурайиб, ебцну бицІидариз туву. Бабан никк кубкІиган хабахъ бицІир фици ратІитІри шулуш, дюн’я вари чпиз тувиганси, мураринра шиниркІвалин машквар ккебгъу.

***

Кючйириъ кархьнайи фанари гьавайиди акв теебтурайи. Дурар даршра, йишв йицІбарихъна хътубкьурашра, чІат айи йифун аквшин рякълан улдудугбаз чІяаьн вуйи.
Кьюрдукк ккайи жилси, бицІидарра йифуккси мани хулаъ лизи леъфикк Мухлисайи ккау. Хъа гьавайи акв, табиаьдихъди дамахнаъди вари йишвди убгиди. Филадиз дидин кьувват заваринубдихъди рубкьиди?
…



ІV. ЦІа цІюмгълилан кчІибгура
ва
цІюмгълиинди хътубгура



48. Танишсуз


Лисухънаси, кучри, раккнарин сесер гъаши. Мухлисайи архаинди, Руслан вушул дупну, дуфну хътІякъю. Дугъан уларикк, ягъли жандкин, чІилли йиккарин маш гъяйи, ондатрайин бачукІ али, гардандиан шубуб жарди, лизи-гъатху шарф идибтІнайи, зиъланра чІар алди лап мучІу уьрушнан ургам хъайи, хилариинра гъидкьин бегьлийир али жигьил ккархьу. Мухлисайиз гучІра гъабхьи. «Жилир адарди гьамус гьапІру… завариан ахъурси дичІиргну урчІарихъ хъайир – му гьапІрур ву?»
Урус чІал’инди, нач’валра кубчІву, жигьили гьерху:
-Вы табасаранцы?
Мугьталвал дебккуз даршулайири:
-Да. – гъапи.
-Нарусат наан а? – Му ражну ихь чІал'инди гьерху.
СацІибсана вуйиш Мухлиса «ккурттариан адахъурайи». Хъа дугъан ерина учву ишри, му гьял фици шуйчвуз? «Нарусат наан а?» – гьелебелесен му мугъахъди накь дяркънами…
-Чпин адаш дукІду, гъулаз душна.
-Фила?
-Накь.
-Гьаз кечмиш гъахьункІан?
-Аьгъдарзуз, телеграмма дуфнайи.
-Уву фуж вува?
-Сеидуллагьдин хпир.
-Мазан-халуйин балин?
-Ав.
-Сеидуллагьра душнайин?
-Ав.
-Дугъу фу ляхин апІурайичв?
-Экономисту.
-Бикайиз гьамшвариъ бегелмишди вуйин?
-Ав.
-БицІидар хъайин дугъахъ?
-Кьюр бай.
-Дурарра чахъди гъурхнин?
-Ваъ.
-Дурар нашди?
-Яслийиъ.
-Узу гъушза. Бика гъафиган йип, ужур, Сулейман гъафну, кІури. Гежехайрар ишри!
-Ишри сарун…
…



49. Гъалмагъал


…
Сижар аба кивну гъюрухъанмина йискьубна вазар улдучІвнашра, убгъури кархьнайи Рамазан мегьел ичккийикан катІарццнадайи. Чан гьарганси, пиян духьнайири гьацІ йишваряхъан раккнар урччвури хъюгъю. Чаз ебхьурашра, хъюлу ацІнайи Нарусатди саспиган хътІякьюрира шулдайи.
-Я Бака, ебхьурадарвуз, хъятІяхъ! – Аьхю ва гъагъи сесниинди кІурайи Рамазну.
-Рома, она не откроет. Пошли с нами. – хьуб минут мидиз улихьна мушвхьан жара гъахьи Гришана Володя хъана чан дустрахьна дуфнайи. Гъилигу гьялариан, асфальтдиин дийигъну гъуздариз Рамазнан хъумпІар деерхьнайи.
-Видимо не откроет. Спит наверное. Гъудудужвричав! – дупну, хай кади калиткайиз кьусум йивну, Рамазан рякъюзди дурарихьинди гъафи ва гьерху:
-А девчонки где?
-Они все ещё там. – жаваб туву Гришайи.
-Обратно пойдем к ним… – Володяйи кьюредра гьялак гъапІу.
-А что, пойдем, продолжим наш кайф… – гъапи илдижурайи Рамазнура.
-В отличие от вас мне кайф запрешено что-ли?! – Гришайи сар му гъючІакк, сар тму гъючІакк ккитну, урус мяъли апІури, чпи алдагъу хуларихьинди дурари хъана рякъ гъибису.
Гьаму арайиъ кьялхъян шлин-вуш сар дишагьлийин чІигъар гъаши.
-О-о-о! Ещё одной шлюхи вопли слишны… – Володяйи имбуну дустариз дугъахьинди фикир тутрувуб ккун апІурайи.
Рамазан а чан апІури мяълийир, гьич саризра, я дустаризкьан фикир тутрувди.
-Ром, мне кажется, что она за тобой... – Гришайи думу дутІурччвну кьяляхъ илдицуз мажбур гъапІу.
-Я Рамазан, уву деллу духьнана? Узу яв кьяляхъ хъебгнайи ху дарза гьа... – чІигъар апІури Нарусат дурарин багахьна гъюрайи.
Рамазну чан хпирикди урус чІалниинди, хъа Нарусатди бабан чІалниинди улхбар ккергъу.
-…Долой с моих глаз! Не нужна ты мне! Ты мне никто!
-Я бай, я Рамазан…
-Что я сказал, не нужна ты мне… Я знаю куда я иду… Друзья не обрашайте внимание, вперёд! – Гришайинна Володяйин хилар дидисну думу хъана асинади илтІикІу.
-А знаешь, Гриша, как я смеялся когда в прошлой зимой за Ромой как она цыганка гналась, я тебя об этом не рассказал?..
-…
-Уву фйир апІурава, я жилир? Гьаму фу вахт ву? Гъач ихь хулаз гъягъюрхьа! – Нарусатдиз думу, аькьюллу гафар апІури мютІюгъ апІуз ккун гъаши, амма...
-Хулаз гъюйиш уву хулаъ ахьидийва! И я по гулянкам буду бегать… – Дугъу хъюл'анси хъана улихьна ликар алдагъуз хъюгъю.
-Узу ихь хул'ан наанкІа душнадарза. Увуз фу дубхьнавуз?
-Увуз фу дубхьнаш, узузра гьадму!
-Гьар йишван пиянди, уву увуз урсарин шубарихъди хъа кІури узкан фу бала гъадабгънава?
-Вот свидетели… – Рамазну чан дустар улупу. – никого дома небыло!
-Не было… – тасдикь гъапІу дустарира.
-И это что означает?
-Значить …
Нарусатдиз ижми хъял гьафи…
-Друзья, дайка я её успокою, как надо… Вы идите… я приду… смотрите, Светку не тронте…
-…
-Фу вуяв, энцІер апІури! Йиз баяр наан аяв?
-Наан шулуш аьгъю апІуз яв хулаъ гъуз! Фу бала вува йиз кІул’ин гьар йишван завар рахури!
Хизандин хулахъди хъайи бицІи хулаъ даахнайи баяриз гъилигу Рамазан цІийибаштІан хпириинна алжагъу.
-Баяр даахнамиди, йип гьеле, уву шлихъди хъайиш?
-Гимбигъ гъяйири…
-Сеидирин гимбюгъ гъяйир уву вува…
-Уву апІурайи гафар фйир вуяв…
-Гьякьяр…
-Гьякьяри унтІаъ кьюкьяр йиврияв! Ав, увуси, Сеидуллагьра пиянди кючйиригъ узлан илтІикІура… Гьадму яв агъу гафари думу мушвариан гъулаз удучІвну гъягъюра. Агус лигуза, думу имдруган уву фу кІури лицуруш!
-Гъягъюруш жегьенемтІантина гъарахри чпи! Дурарихъди увура!
-Гьаци кІурана?
-Узу дубгъна кІури пиян дарза. Йиз дустарин машназ ачухъди лигуз шуладарзухьан, уву апІурайи тІулари!
-ГьапІнавуз…
-Мугагьназ узу убгърур дайза... Саб ражари йиз улариинди учву сатІиди гъяркъюнзуз... Гришайи кІуруганра хъугъри гъахьундарза...
-Фтиз кучІлар апІурава? Уву Блиновайихъди ачухъди хъава аьхир, хъа даршулин-хъа, уву думу гъадагъурайиб вари «Прогрессдиз» аьгъдарин-хъа! Яв дустари гьаддихъна уву хъаърайиб дярябкъюз кур дарза.
-УтІурччвурияв…
-Даруб алапІрурин утІурччвричан…
Жан убхьри гъабхьи Рамазну устлиин вичар айи гъаб кьулилан гъиву. Гюзгйири хал абцІу.
-Увуз фу дубхьнавуз, деллу ху! Узу увукк фукьан аьгь апІуза... Ккундарнуз узуз?.. ич хулаз гьаму сяаьт гъягъюрушра гьязур вуза!
-Гъарах! Хяви мутмуйихъди йиз уьмур бюркью апІурайир дарза, гъарах!
-Йиз баярра хъади беле ужуйи гъягъидиза!
Нарусатдиз бицІидар айи хулазди гъягъюз ккунди Рамазну рякъ гьадабтІу.
-Мягь увуз баяр! – пну дугъу тІубаригъян улупу.
-Яв кІулик гьадрарра куркІрияв!.. – чав гьапІраш гьавазур духьнайи дишагьли цІийи хулазди дуфну чемодандихъан хъчІиху.
-Йиз баярихьинди гьич мургулдикьан лигидарва… жардар хъайи…
-ГьапІру жардар? Яв кІул шли илтІибкІнаяв?
-Яв Сулайи! Узхьан гьерх думу мина увухьна фукьан гъафнуш… Гьар йигъан баяри: «Наши, гага, гьяфатар хру халу?» – кІуруган, жандилан зиз алдабгъуриз гьа. Фукьандиз гъузрухъа «гъяфатар хру» халуйиз ккилигури…
-Увусир гъавриъ адрабхърубдиз сарун фу кІур... Уву саркьан я ккун гъашир дарва, я ккун апІуз аьгъюр дарва! Гъуз увуз жардар хъру хюни абгури… – йивну ракк-раккникан Нарусат диш дапІну Мухлисайихьинди гъушу...



50. ШтІум убтІру шид


Раккнарин сесну Мухлисайихьди гъалаб кади жилир уягъ апІуз гъиту.
Трусикдикди чІатан урчІар хътІякьюз гъярайи Сеидуллагьдизра гьаму дар-дару вахтна раккнарихъ хъайир фуж вуш аьгъдайи.
Урус чІалниинди "фуж ву?'' кІури гьерхубси, жаваб тувайиз ккилилигди дугъу урчІар хътІякью ва русвагь духьну дийигъу.
Нарусатдин тегьер дишла жаравалихъинди илтІибкІу. Чан улихь халис Сулейман дугъужвнайиси гъабшир "жан йиз ккунир" дупну гардандиъ архьузкьан гьязур гъаши. Дугъаз гьаму ражари Сулеймандинна Сеидуллагьдин арайиъ гьич саб фаркьвалра айибси гьибгърадайи.
-Уву вуна, Нарусат, гъач… – пну Сеидуллагь хянаккнаси кьяляхъ гъаши.
-Мухлисайиз минди лиг йип, Сеидуллагь, – «Сулейман» кІуруганси интІивал хъайи хуш'валииди тІалаб гъапІу дишагьлийи. Сеидуллагьди чавра гьаци уччвуйи:
-Гьаму сяаьт, Би-ка, – дупну, гьялаксузди гъиришву.
…
Кючйириъ кархьнайи фанари хянаккишв акуди дебккнайи. Душвккан ккидицурайи Нарусатдин улариз, гьаму нишвгандин Сеидуллагьси гъяцІал цалартІан гьяркъюндайи.

***

Дурари чпин айи вари шейъ-шюйъ, ургуд-миржид йигъ мидиз улихьна гъулаз гьапІнайи, хъа чпи совхоздин ахнар-леъфариин дахъри гъудужвурайидар вуйи.
…
-Учуз гучІар ккаърайир уву вуна, Бака! Гьач, фу гъабхьну? – Дугъан хиликк чемоданра ккади гъябкъиган, Мухлисайин, гъи чпи зат мидарди удучІвну гъярайиб аьгъяди, гъулаз хътапІурайи чемодан хьади дуфнайир вушул дупну, хиял гъабхьи.
-Жжугьуд касдин кІул’ин мициб мусибат алдарабхъри, жан чи!
-Гьамус фу гъабхьничв…
-Узу увуз гъапундайин: гьагъму жилири йиз юкІв абгидар. Хурайи йиз веледарра тадагъну ери алапІунзуин Сеидуллагьдин «дустру». Гизаф фагьмарна фикрар гъапІунза наанди гъягъидикІан кІури. Душну саб йишвахь ккирхну йикІузкьан гьязур гъахьунза.
-Гьай гаву ахмакъ! Сар тарсур гъашиган, тмунур аькьюллу духьну ккунду. Яв тазавалиинди ебгурайи жигьил уьмур фтин бадали пуч апІурза кІури хъюгънава. Ужуб гъапІунва гьаминди гъюб. Гъи гвачІин хьубси, Сеидуллагьди краватарна ахнар-леъфер комендантдахьинди тувубси, беле ужуйи гъулаз гъягъидихьа. ЧІяаьн ибщри чаз, Рамазназ ккарагуб. Гъудужв, Сеидуллагь, увуз ахуз ккундуш, яв ахинна леэф зиихъ хулазди духну ккирчурхьа. Сарун, учуз нивкІ гъибдарчуз, – дупну, Мухлисайи жилириз дахърушв ккабалгуз хъюгъю.
-Я жан Мухлиса, узу фукьан аьгь апІуза гьагъму деллуйин кьутІкьли гафар! Филадизкьан агъудиккди гъузуз шулу?! Тму ражарира, гьаму учву хътаундайиш чан якьинтІан гьергну гъярайир вуйза. Гьамци швнуб-сабан! Гьарсабдин аьхир айиб ву, аьхир! Гьар дубгъну гъафибкьан, кьюд-шубуд йишван хулариан утІуккури, учвухьна гъюз начди, ич укІаъ дахъну амиза.
-Валлагь, жан Бика, газаф пиган гизаф читину дицир жилирикк. Аьгъдариз уву дугъан тІулар гьадмусдизкьан фици хътІюкьюри гъузну амиш?! Мугагьназ дицир дайив, аьхир. Учву гъулаз душну гъафи вахтнахъанмина кубчІвна дугъак.
-Узу фу пуза, Мухлиса? Уву Сулеймандикан ихтлат гъапІхъантина дугъан кІваъ убшрадар. Гьар ражари, гагь Сеидуллагь, гагь Сулейман хъитІри шулзухъ. Фтан бадали? Саб ражари увуна узуна Сеидуллагь, армияйиан дубхнайи чан альбомдиз лигури деънади дяркъну, гьаддин тягьнийир йивура.
-Вари гьадму Гришайина Володяйи чІур дапІнайир ву. Узу увуз кІурадарин, чписи субайди Рамазанра дицувал дурарин метлеб ву. Увуз гьадмура аьгъдарнуз: чІар алибди арда, чан гъвалахъ хьа алиб сикинди гъибтурин… Думу учв кьяляхъна швумал хьиди. Сеидуллагьдира швнуб-сабан яв ва ичв бицІидарин язухъ зигури дугъаз ктубхну. Магьа, хъана, рябкъюравузки! Саб вазкьан мидиз улихьна гъабшиб ву. Узу увузра ктибтундайин? Сеидуллагь гъизмиш духьну хулаз дуфна. "Я бай. фу гъабхьну, фу гъапІунвуз? кІури гъерхунза. Узу, али йишв'ин басмиш апІуйи. Аьгъдариз, гъапунзуз кІур, уву йиз ш'вахъ хъава. Мурар фу гафар ву? Гьах гъахьунза! Магьа, гьамдикан хъял гъафири, агу узу амдруган уву шлиз гьаци кІуруш лигархьа кІури, хъана саб аьхю гъалмагъал ихь арайиъ абхъайиз, удучІвну гъярайидар вуча, Бика.
-Сеидуллагьдиз мийибшри, хъа узуз апІру гафар! Уву Сеидуллагьдихьинди саб жараси лигури шулва кІур, хъа чахьинди – машнаан хъял ебчурайиси! Фукьан йисар вуйиз чахъди яшамиш шули, гьамусра, жвуван хпирин лигбарикан улхру жилир шулин?!
-Яваш ишри чав, хъасин дугъу тІубариин кьацІар алахьур. БицІидари, гашди ачуз, чІат хъайич кІури чан хилариин алахъубси, уф аман, йиз шив... чав кІур!
-…

***

Чаинди вуш Сеидуллагьдиз мушвариан удучІвну зат душну ккунди адайи. ГьапІрухъа, сасабган, жвуваз ккуниб дипну, хай гъюрубси апІру дюшюшар гизаф алахьуру.
…
Сяътар миржбар хьайизра вари расчетар ккудукІну Сеидуллагьна, чан хизанна, Бика гьаргандиз мушвайишвар дирчуз мажбур гъахьи.
…
Поездиъ сикин гъаши Сейдатна Сейбат чпизра аьгъдарди нивкІуз гъушу. Мухлисайи чан шубар, плацкарт вагъувдиъ асккан йишвариин, «тахъа-тахъ» рукьан рякъюн мукьмарихъди саламат гъапІу.
Сеидуллагьдин гъвалахъ чан хпир, дугъан гъаншариъ Нарусат деъну, фикрари дидиснайи шубридра хътирчурайи гъулар, хутІлар, чІурариз лигурайи.
Чпин айитІ урхьурайи хиялар чІюргъюри, Мухлисайи чан жилир убгъру штуз гьау.
-Хъа магьа, Мухлиса, гьаму лимонад гьаз убгъдарва, – кІури устлиин хъуршил дивну шафникк ккайи хил ккадабгъну Нарусатди истикнизди убзуз хъюгъю.
-ГьадапІ, гьадапІ! Дидиз кІваъ штІум убтІру шид кІури шулза.
-Фици, фици? – Нарусатдиз кьантІанмина сифте ражари гьубкІу аьлхъюб гъафи.
-ШтІум убтІру шид…
-Фукьан уччву ччвур мидиз гъибихъунвуз Мухлиса?!
-Хъа хьузра дарин? Хулаъси далалакьди вуйиш убгъуз шуйи. Хъа мушваъ, дабкьурайи гвараъси, фуниъ думура убзиш, дидихьна штІумра утІубкІиш, сарун яв дахну дахъ… Дишла эдерчуз хъюгъриз…
-Узу гьацдар гьигъри шулдарзуз…
-Уву фу кІурадарна, Бика! Ич мугъаз жвугърийирин сок вуш хай ву, дарш жараб ккуни хинс дар, – кІури, Сеидуллагьди хъуркьубси ранг алдру шид хпирихьинди гьачІабкку.
-Му фукьан маниб вуяв, байкІа… – кІвантІарик кубкІайизра истикан кьяляхъ хътабгъу.
-Гьеле, йиз жандиъ миди штІум убтІруш лигарза, – дупну Нарусатди газ кайи лимонад кІул’ин гъапІу.
-Мугъаз диди уччвуйи штІум убтІрадар, Бика, убтІуйиш ушвнихъанра хътабгъидайи… – кІури жилир хпирик кялхъюз ттучІву.
Нарусатди дубгъну ккудубкІубси Мухлисайи гьерху:
-Фици гъабхьивуз, Бика?
-ШтІум дардина, руб кубччвигансикьана гъабхьундарзуз…
Му арайиъ чазра аьгъдарди:
-Узу яв кІваъ штІум убтІуз гъитарза, – кІури, Сеидуллагьдихьан тадабхъу ва жандиъ гьисс абхъу дишагьлийин уларикк му айтІанзина дигиш хьуз хъюгъю.
Дугъу Бикайиъ фици «штІум убтІруш» мегьел саризра аьгъдайи. Гьелбетда, дишагьлийирин фагьмиъ жара фикрар архьу ва чпин гьадрарихьан начра гъабхьиганси вуйи.
-Фу гъапнийва, машнаъ перде адруб… – Мухлиса жилириин алархьу.
-Сарун, аьгъдар-аьгъдарди ушвниан адабхърухъанмина узуз фу пуз ккунди аш ачухъ дарапІиш, биябур шлу гьял ву…
Сеидуллагь Бикайин машназ лигури:
-Йип, Бика, сарун шлуб гъабхьну, узук Сулеймандин даркбар каян? Чан дугъриди йип! – туву аьжаин суалназ жаваб ккун апІури дийигъу.
-Думу фу кІуру гаф вуяв, Сеиди? – му ражари мушваъ варитІан гучІ гьабхъур Мухлиса гъахьи.
-Саб бицІиди дийигъ, Мух. Хъа ачухъ хьивдивуз…
-Фу дийигъ… фу жинивалар… узу аьжуз апІруси…
-Ваъ, ктарвук, – начдиси гъаншариъ айирин машназ дилигну жаваб туву Нарусатди.
-Ибшри…
Гьамус хпирихьинди илтІикІну гьерху дугъу.
Саб хъугъужвубра адарди: «Ав кавук» – пну жилирин машназ хпирра учІруди ва чІуруди гъилигу.
-Сарун му ичв учвухьди уьбхяй ва учвуз ккунибси кьабул апІинай… – гъапи Сеидуллагь улдарихънаси лап багахь, цІаркьаригъян микІ кубкІруганси хъчвуху.
Гъюбахъ-гъюбахъ Нарусатдин маш уьру хьуз хъюбгъю. Чан айитІ шулайи дигиш’вал гьитІибкІури: «Фукьан маниди дарин», – кІури, Бикайи унтІлан дасмал алдату.
-Узу, Бика, мегьел йиз хпирикнакьана гъапундарза. Ич, кьюр жилирин арайиъ айи саб бицІи жинивал ачмиш апІидизачвуз.
-Шлин, ичв кьюрин? – Мухлиса чан гьялаквали йишв'ин сикинди дерккрадайи.
-Хъасин аьгъю хьивдивуз…
-Фу «хъасин, хъасин»? КІуруш, аман-иман амиди йип…
-Уву, Мух, учу Къурбан ими кивну гъул’ан гъафиган, увухьна сар танишсуз гъюбкан гъапІундайна?
-Вуйза... Хъа гьамус фу ву хъа?
-Ари гьадму "танишсуз" дидхъанмина хьуб ражари гъафну… Саризра аьгъю дарапІди… гьар ражари узухьна... Мидкан я Рамазназ, я увуз, я Мухлисайиз аьгъдарчвуз.
-Даршул! – Гьамус Нарусатдин тегьер ачухъ шулайи.
-Фици даршул, вуйиган?! Дугъу сабансана Изилизна Назимдиз гъяфатар тувну… Дидкан узуз хабар гъабхьиган, сарун дугъахъди дицдар апІуз гъитундарза...
-Вай-гьарай, Сеиди, узукнакьана дарпиди фици гъибтунва… – Мухлиса зат мидарди жилирихьан гьидицу. – Йиз хиял вуйиз, ихь арайиъ гьич саб жюрейинна жинивалар адар кІури. Ву-у-у! ВуйиштІан жинжалвалар казук йипа... Му адмийириин, гъизилин палтар алш, хъугъуз даршул... – дугъу шутІмаригъ чан гарцІлар дидисну удудуз хъюгъю.
-Хъа гьамус дубхьнайиб фу ву?
-Сарун фу дубхьну ккундувуз? Шадвал хъапІри чан хизандигъди гъяйи Бика учву гъи магьа русвагь дапІну дерккначва…
-Ва-валлагьи я русвагь я пашман дарза!..
-Хъа учу гьапІну?
-Ва-а-а, чан «гьапІнура» кІури дийигънада… Уву яв дуст Рамазан масу тувунва… Девлетдин имириз туву гаф тамам гъапІундарва…
-Я Мухлиса, фу гаф? Йиз кьяляхъ учву гьапІрачва… – гьамус Нарусат чаз ачухъ шулайи сирари гъалабулугънаъ иту.
-Гьаму яв «штІум убтІру штти» гьамци гъапІу гьа… Вариб жиниди уьбхюз ккайза… Гьич хиял мапІан, Мухлиса, Рамазну Бика архаинди гъитур дупну. Кьяляхъна хьнура му касибдин хал дугъу ккидипуйи. Хъанара, чан ухди ужу ву… Аьгъдарзуз, Бика, Аслийинна Керемдин арайиъра Сулеймандин увухьнасиб мюгьюббат гьабхьну даршул?!
-Мюгьюббат шуйиш узуз ужуйи аьгъяйзуз… Дугъу думу тІулар гьамус гьаз апІура? Ухди наан айи думу? Сулейман кІуруриз аьгъдардайинхъа узу Рамазназ хъирснайиб… гъахурайиб… аьхирки, гъахьундайинхъа думу йиз сумчраъ? Ваъ, Сеидуллагь, сарун кьан ву… Гьубшу гъюран хинкІар даршул… – Нарусатдин филадихъанмина жин духьнайи гюрчегвалин кІалбар, гьамус ригъ кубкІу унтІапІякьюн цІабарси адашвуз хъюгъю.
-Гьаз гъюри гъахьну, Сеид, увухьна Сулейман? – учв гъавриъ адру саягъниинди гьерху Мухлисайи.
-Гьай гаву хъахънай! КІваълан гъубшнунив дарш узуна Рамазну ичв гъулаъ собрание гъапІу вахт? Узу гъяркъюбси ул кчІибкьнийва, аьхир… – зарафат гъапІу Сеидуллагьди.
-Хъа ав, уву кІваълан дурушди… – Чан терефнаан Мухлисайира думу рихшанд гъапІу.
-Учву узу алдатмиш мапІанай… Йип, Сеидуллагь, фу гаф тувунва йиз сижар абиз?
-Фу гаф тувуза узу… Туву гаф фици тамам апІуза узу…
-Яв тамам апІуваликан кІурадарза… Фу гаф тувунва ич Девлетдин адашдиз?
-Сарун му узкан ккебяхъдар… Увуз кайиб дайи…
-Фици узуз кайиб дайи?
-Думуган Рамазназ уву духнадайва…
СацІиб Нарусатдиз рягьят гъабхьи.
-Фици духнадайи? Девлетдин ими иццурайиган дайин – Мухлисайи мици гъапиган Бика хъана гъучІурху.
-Йип я бай, гьадмукьан, жиниди убхюзкьан дарда яраб…
-Я кас, Девлетдин имийи чан бай магатІахьан гъапнийи, даршиш дугъхьан уьл ипІуз хьибдар гъапну…
-Хъа уву? – Нарусатди Сеидрихьан маш тинди гьадабгъу.
-Хъа узу гьапІза?
-Хъа уву Сулайихъ хъебехъну, шивна жилир жара апІин… – гъапи Мухлисара чан жилирихьан гьидицу.
…



51. Сижрарин лижар


Завар гъараху. Мархь ктІиппу. Хъимбу дифарин гъугъмикстар кьюкьяри сабан «кьугъар» апІури имийи. Ригъдиз нурар гьадму кьюкьяриантина гужназ итІигъуз ккунди айи.
УртІланмина Зулайхатди Ляхлаъ ирчру футнийирин шил дудубгну гизаф вахт вуйи.
Каният Русланди чахъди ярхла юрдариз гъуххъантина Мазнанна Мислимадин кефйир уьргъру касар сарун гъахьундайи. ИкибаштІан, хулан вари ляхнар дурариин алахьнайи, ву пну инсанар ляхнаритІан куркІру кьутІкьлишнари ухди ккагъру.
Мугагьназ Ккувгъанмина чпин дадакьариз кюмекар апІуз гъюру Пакизатдинра шил гъудубгнийи.
Гьулариъ ляхнар адруган, чпин хпарра хъади гизаф жигьилар жара йишвариз кюч шули ккебгънайи.
Девлетдиндинна Мазнан гьюрмат гъулаъ яркьу хьуз ттубчІвнайи. Му хизанарин арайнъ айи аьлакьйир вари гъуландаринстариндарихъна дуфнайи.
Гьаму чан архнаъди гъябгъюрайи гъулан уьмур, Мазнан байна Селиматдин риш хабарсузди гъюб’инди гъючІюбгънийи.
Наънан гъюрашра, саб гъулаъ кьюрид гъавумар айиган, сифте швушв чпин дадакьарин хулазди дергри аьдат дар. Гьаму аьдатра Нарусатди гъючІюбгъиган гъуландар мюгьтал духьнаайи… Ва гъаддихъди сабси, кІулиз дяргъру футнийирра ттарагъуйи.
Чан швушв чахьинди дарфиган ктидисрайи Султанат, халкьди кІуруганси: Мягьямад дагъдихьна – ваъ, хъа дагъ – гъавумарихьна гъушнийи.
Гьацира, дердер-гъамари ккагънайи Селиматдин иман, Нарусатдира "цІигъ ччим гъюбзрайиси" артухъ убгуз гъибтнайи. Му ражари дугъхьан Султанатдихьинди юкІв ачухъди улар тІаъну лигуз гъабхьундайи. Жилир кІуллан алдахъхъанмина Селиматдиз гизаф эсер дубхьнайи.
Султанатдира алдарди улхбар дарапІди, гьадму сяаьт думу дурарин хул’ан утІурччвнийи.
Фукьан гагьдиз гъавумари му "няна" аьгь апІури гъибтдихъа?!

***

Сакьюдар йигьар улдучІвну, Мазнан хизан алтІабхьбахъна, ригъ лис’ан илбицурайи вахтна, гъахьи гьядисйир итІихуз Сеидуллагьдихьна Селимат гъюру.
…
-Селимат бажи, я Бикайик, я Рамазнак учуз гьич саб гъалатІ гъибихъундарчуз. Учвузра аьгъячвуз, гъубгъу жигьили цІицІиб-цІицІиб уйинар апІури шулу, икибаштІан, диди дугъаз нур хурдар, хъа вушра жвуван эйвал жвуву апІуйиш гизаф ужу шуйи. Узу Рамазнакан кІураза. Думу хъахъу дустар ужудар гъахьундар...
-…
-Саб ляхин хьубси, Селимат бажи, – кІури Мухлисара дурарин гафаригъ гъидикью, – зарал гъабхьи терефнахъан духьну, ухьу вердиш духьнахьа дюз даруваларра дюз алаури. Гьам Рамазнанкьан яв шуранра тахсир а…
-Фу тахсир? Йиз риш учв, тахсиркрарихьан гьилигури дийигънайи саил ву аьхир!
-Фицдар тахсрар ктучІвурушра жвуван жилир ккун дапІну ккундарин? Гьаддилан ккебгъуб вудира хьуз мумкин ву. Йиз хиялиан, Нарусатди Рамазан сифйихъанмина ккебгъну, "варитІан", "варитІан" кІури ккун гъапІнийиш гьамцдар гъалмагъаларра хьидайи.
Саб арайиланси Мислиматдихьна Султанатра рас гъаши.
-Хулаъ фужар аячв? – кІури хъумпІ-мумпІ дарди хизандин хулазди учІву Султанатдин уларикк, гутайиин куснуси деънайи Селимат ккархьу.
Думу сабпну хъугъужвуру. АйтІан чан жандиз кьяляхъ зигурайи Султанат гужназ дийигъу ва чара имдрур, Мухлисайи Селиматдин гъвалахъ ккипу гутайиин деу.
Чаз «хулан хушгел» апІбахъ дилигди, Султанатди гъагъи дихниинди, Мухлисайихьинди улар ккадатури, Мислиматдин гъаншаризди улхбар ккергъу:
-Инсанар, кІван мурадарихъ хъуркьнача кІури, гештариъ а. Йиз ужагъдизди дидин шил гъюз гъибтрайибси рябкъюрадарзуз, Мислимат! Яв баяр сусар дуфну, хъана шадди, бахтлуди гъитрияв гьа, кьялахъ чІигъ хъади гъюб, му фици жанди гъадабгъурияв?
-Явдаризра гьацдар шадвалар ишрияв, Султанат! Дюз кІурава, эгер кьяляхъ чІигъ хъади гьафнийиш, дурар гьич хулариздикьан гъитудайза. Узу даришри, чпин адашди хьнура гьюжум алапІидийи.
-Гьаддин кІуллан, Султанат бажи, – дугъан гафар гъагъиди кьабул гъапІу Мухлисайира ушв тІапІу, – Селимат бажийихъдира улхбар гъахьнийич. Тахсиркар, тахсир гъапІу йишв’ин агуб, ичв хасиятариз лайикь вуда!
-Узуз Селимат мигъитІисанай, думу – чан, узу – йиз йишвахь! Дугъанра кІваз, йизтІан шубуб ражари аьзият гъабхьнушул…
Сеидуллагь жин-жинди, учв хпарин мучІмучІарихь гьахъайиз мушвариан гъудургу. Дугъаз мушваъ гьякьна нягьякь агуз даршлуб аьгъю гъабхьнийи.
-Гьаз шулдархъа! Улихьна йигъари, вари сагъ-саламатдича кІури йиз Бикайин кагъаз гъадабгънамича, аьхир...
-Яв Бика кагъзар дикІуз аьгъюр вуяв, дидин шак адар! Узуз кІваълан гьархнадариз гьа, дугъу гагь гъулазди, гагь УртІилди чан дустариз дикІру кагъзар!
-Яваш, Мухлиса, увуз кІуруган хъял мябгъян! Гьаму Султанатди кІурайиб гьякь ву. Вари тахсрар, Мухлиса, увукна яв жилирик кади рябкъюразуз… Ккушра, учв нашди?
-Узура, гьадму Сеидуллагь рякъярза кІури дуфайир вуза. Нашдиш, йиз багахьна дих апІин гьеле, Мислимат!
Якьин, диван апІуз дуфнайи судьяйиси Султанатди кьатІ’иди силисар гъитIиккурайи.
"Я Сеидуллагь!", кІури Мухлисайин сижар хянаккинди удучІву.
КьастІанси, гьамрар гъяйиз улихьна Мазанра школайиз душнамийи.
-Валлагь дугъан шил, Султанат, мушвяригъ гъимбубси дар. Гьеле-бела думу, хпарин гафаригъ гъючІвуз ккунирра дар.
-Тахсир кайи касдиз даккниб, учуз варидариз аьгъячуз!
-Я кас, фу тахсир? Йиз Сеидуллагьди яв байна сусу жара дапІнадарда! Узу гьамдииндира мюгьтал духьназа гьа: риш утІуккну, дердер куркьну ушв абццну ккундайир Селимат вушра, явубдихьан учуз саризра мюгьлет туврадарва!
-Увуз хабар айвуз, Мислимат, йиз балин кІул’ин кьюб бич илитІнайибдакан?!
Ай Аллагь, уву мици кІарна! Селиматдиз яман хъял утІубччву ва гъавум саб ушвниъ аъну-адау.
-Узуз гъябкъю гюзгюсир успагьи йиз шураз бичар гъапІур пуз ув’ан фици удубкьурвуан, яв, ахникк чвкъюрар ккатІрайи Шамайза кІуру бябушра кІваълан гьаъну! УзутІан алчагъ инсан му дюньяйиин даришри, – бархлиз гъурдарра йивури кІурайи Селиматди, – йиз балихь яв гар али астам гъитиш!
-Гья-гья-гья! – дапІну Султанат гъяаьлхъю. Хъасин сес гъатиди ва ачухъди гъапи:
-Я жан Селимат, увуз завариан гъван абхъурвуз! Уву гьакІайди улхураш кІурза… Яв Сефер, учв бай вуш, увухъ хъпехъидар… Йиз шураз, учв чан жилирихъди мюгьюббатнаъ гъузуз аьгъя. Уву кечІяргъишра, уву гъутІуркІишра дугъу думу гьадаидар! Му саб. Кьюб гъапиб, гиди гавур гьярамзада Селимат, йиз риш узу яв келле алдру бякьяйихь гъидритарза! Яв хлиъ, – ушвниъ сппликк аьхю тІубан шиб ккахъну «тІиркІ» дапІну, – гьамура адарив! ПІюртІю увуз! Беле ужуб гъапІну утІуккнуш йиз Рамазну, яв, мугъан-тгъан кІанккан ккибицурайи кач! Гьамус телеграмма йивну, чан бичарра чахьинди хъадаъ кІарзичаз.
-Учву фйир кІурачва, я хпар! Гьаму рякъккантина гъярайидари аьйиб апІур!
Мислиматдиз дурарин элегуб дугъридан дебккуз ккунди айи.
-Узу, кІуруган, хиял вушулив, яв шуру апІурайи тІулар аьгъдар кІури!
-Явра гафар шулин, тІараш гъапІубдиин алтІарццну деънайи ***ин! Ичв къачагъ Къурбанелди ккидипуб гъабхьнич авин хал гьа, алчагъ! Узу, сабра дарударин улихь дидкан улхидарза. Яв бали урсаригъ гьапІраш узхьан гьерх уву! Хюнйирихъ хъайи жардси, жвуван хал-хизан масу тувур вуяв думу! Шив, хал уьбхрур жилир шул!!!
-Яв ушв, Селимат, аьгъяди абцц, – кІури мураригъ Мислиматра гъючІву.
Селиматди "сабра дарударин улихь" гъапиган дугъаз Султанатдихъанди хъипуз ккун гъабши.
-Уву шлиз "сабра дарудар" кІурава?! Яв жилирси гьярам пулиинди гъургур саркьана адар гьа! Шюкюр аллагьдиз, гъийин йигъазкьан рази вуча учуз тувнайибдиин. Касибвалиан удучІвурайиган гъагъиди рябкъюз учкан учвуз ккимбуб айинхъа?!
-Думу гьуругна гьа, Мислимат, – кІури Султанат алишвлан гъудужву ва гъягъюз ккунди урчІарихъинди ликар алдагъу.
Мухлиса мурарин гафар-тІулариин, чпин жанарикан апІрудариин мюгьтал духьнайи. Дугъу чан кІвакна гьамци кІурайи: "ВуйиштІан, мурарик гъилигган Бика гьюри-пери вуди! Дугъан ушвнилан гьамкьан гъагъи гафар улдучІвундайдизуз!"
-Яваш гьеле, Селимат ханум, увуз фу пуз ккунди айвуз, Къурбанэлди ккидипуб вуйич хал, дупну? Сабан аьгъю апІин уву наънан гъафиб вуш, авайин хал хъибшур вуш, увухъ, жарадарихъси ава бав гъахьнуш, хал-ужагъ хъибшнуш?! Къурбну дюбхну адмийиригъна гъядапІуб вува, гьа!
-Къурбну гъюрхюр дарза – йиз гюрчегвали! Уччвур вуйиган дугъу узу гъадагъну, увуси, девлет бадали ваъ! Я кас, гьаминди Девлетдинкьана яракар гьаз шулдайкІана, яв келле уьбгъюз гъитуйза!
-Хъа ав, яв гюрчегвал улупган, икибаштІн шли-вушра кІул уьбгъюр! Гьаци апІуз гъитрайиси рябкъюрира азуз! Учву, бабар шубар гьаци вердиш вучва гьа, гъюлгъяцІи!
-Агь яв ушвниъ кІару руг абхьрияв! Я Султанат, я деллу ху, учву йиз хизан ккидипуз хъайидар вунучва?! – АйибтІан артухъ Селиматдик чІиж кубчІврайи. – Йиз абайин хал ичв Къачгъи ккудубкІайизкьан ккидипну, йиз хал ккидипунчва, йиз шуран хал ккидипурачва! Сарун, гьапІуз ккачва, аьрабар! – кІури Селиматди жилиин гъурдар йивуз хъюгъю. – Думурхьларин хамхрар ккадагъруган яв жилириз гъибихъу кІулин келле гьапІруб вуш аьгъю гьаз апІдарва?! Девлетдинди дидин сирра кІваълан гьапІну, гьаз йиз хулаз риш ча кІури гъафну?!
…
ФукІа кІваъ адру Султанатдин гъянаъ гьаму ражари Селиматди дагъларстар гъагъар ирчрайи. Думу гьякьлуди мюгьтал гъаши.
Мислиматдихьанра му арайиъ гаф адабхъуз шуладайи. Саб фила-вуш Думурхьил гъибихъу кІулин скелетдихъди мурарин фу аьлакьа аш аьгъю дарапІди дугъанра юкІв кбисурадайи.
-Фтин сир, фтин сир?! Гъи фу аьлим гъабхьира эй, нитІ алиб?!
-Саб ражари яв хулаъ гьерхнийза, ницц алиб, му ургам гьапІруб вуячв кІури! Балаханум бажийи жаваб тувайизра, "ич абайин кюгьне ургам вуяч" кІури, жаваб тувнийваки! Яв чвиз аьгьяйив думу гьапІруб вуш! Дидин лугариин алатІнайи пинйириинди аьгъю гъабхьунзуз, ухдийин ич адашдин вуйиб. Хлурччариин гьавайи бадали пинйир алатІнадар гьа! Душвакк тарихар, устйир дидикІна.
-Гьамгъу гьарза улхурайин, я жан Мислимат! Ебхьури айвуз Мухлиса? Гьаму жигьил насларин уларкьана бюркью мапІан, Селимат аьлим!
-Фици ву, Султанат, фици ву, кьяляхъна кьяляхъна кІваз иццру апІурайин?! Ари гьаци гьубгунчва йиз юкІвра! Мици Балаханум бажийи ктибтунзуз. Уву, бирк, гьич дугъахъди албагну шулдайва. Чан Къурбанэлди, дявдин кьяляхъна гъачагъвалар апІруган, Думурхьил али ич хулар тІараш гъапІну кІур. Думуган гизаф хизанар жилар адарди, дявдиз гъушдар кьяляхъ дарфиди, ялгъузди гъузну. – Селиматди хил за дапІну улдариантина улупури, хъял гъюблан-гъюбаз яваш шулади, ихтлат давам апІурайи. – Гьатму накьваригъ ичв бабан гъвалахъ дахънайир ич ими ву, йиз гъахи гагайин аьхюну гъардаш… Ич дада ТІюрягъна швуваз гъушну кІуйи рягьматлу Балаханум бажийи… Думу йицІихьурпи йисари ади жигьилдимиди гъакІну кІур. Гьаз дугъу учу йисирар, йитимар гъапІнуш аьгъдарзуз. Ич Гьясан имийихьан уьрхюз даршиди, ич гагайин хялижвуву узу чаз ришди Акъаз гъурхну кІур. Хъа гьадму гъардшар детдомдиз хътаъну кІури шулу. Магьа, гьамци, жан Мислимат, ич кьисматар чиб-чпихьан жара гъахьнич. Агъдарзуз йиз гъардшар амиш-амдарш… Рягьматлу Балаханум бажийи, чаин гьадму бала улубкьруб аьгъюганси, сад йигъ ккимдругантІан гьаддикан ктибтундайзуз… Гизаф юкІв хъайиз амйина-амдру ич имикьана рякъюз… Эгер дугъаз узкан хабар вуйиш, узухьна дарфиди гъузидайи… Думу, саб тахсирра ктарди гизаф йисариъ дустгъариъ, сибирари итур ву, кІур. Я жан Аллагь, йиз бицІивал набшдикІан? – Селиматдин уларилан нивгьаз диргъуз хъюгъю. – Я жан Аллагь, йиз гъул набши, я жан Аллагь, йиз шил мукьан ухди гьаз гъеебцІну?
-Ккебяхъ, Селимат, ккебяхъ. Ухьхьан, думугандин йитимарихьан фу апІуз шул кІуйва?! Ухьу рази духьну ккунду, гьаму ичв имийин шураз гъядябхъюб ухьуз гъядядябхъбиин. Дарвална гаш’вал айи девриъ тІафалвална вягьшивал кам шули гъабхьундар, жан Селимат. Гьаму явсиб кьисмат уз’инра улубкьну. ГьапІхьа, Аллагьдин кьадрар ву, – кІури ккарцурайи Мислиматди думу.
-Уву дици пуз, Селимат, ич баб тюфенгиан йивну яв имийи гъакІундайин? Мидиз, хал ккидипну гьаз кІурадарва? Магьа, ич хал, явдарира ккидипуб вуди! – Гъюдал гъахьи Султанат Селиматдин багахьнаси гъафи.
Дугъаз, сарун лижар ккудукІну албагуз ккундайиси вуйи.
-Вуш, Султанат, ихь веледаринна хулар чиб-чпи ккидирчуз гъитдихьа, дарин? Яв абайи ич хал, ич имийи ичв хал, йиз шуру яв балин хал, яв шуру йиз балин хал... – му филадизкьан хърифухьа? Саб кьадар вахтар улдучІвбалан кьяляхъ Кьурбан гъачІирра яв бай ву пиди. Гьаци хьузра ву! Му йиз халра ккидипуб шула. Я кас, фукьан чиб-чпин хулар ккидирчухьа! Шубубпи насил гъябгъюрайихь, чиб-чпин гъавриъ ахъуз даккунди, ужувлазра гъилинж уьчІюбгъюри. гъилинжизра – гъилинж!
-Маадабгъан, Селимат, маадабгьан! Уву фикир апІин сарун, фтин кІуллан ухьу лижар апІури ккебгъна?
-Фтин шул, яв бали апІурайи тІуларилан!
-Султанат бажи, Селимат бажи! – Гьамциб мюгьлет ккабхъу Мухлисайи чахьинди фикир тувуб ккун апІурайи. – Учву дав улхбар мапІанай. Гьамусдизкьан гъапи гафар кІваълан гьаай ва гъийин девриз улар тІаъну лигай! Фтин кІуллан учву лижар апІурачва?! Учвуз ичв баяр швушварин арайиъ фу ашра аьгъдарди гьамци хьуз хай шулин? Рамазан бицІидарра хъади гьаму йигъари гъулаз гъиди. Учв нягьякь вуйивалин гьадмуган думу гъавриъ ахъди. Зийнар вахтну сагъ апІуру кІури шулу. Гъачай, сацІиб уьбкъюхьа! Фици вушра сабурди дагълар дерккру...
-Чухсагъул, Мухлиса! Гьамус, дугъриданра гъавриъ гъахьиза, жан, яв, васана яв жилирин тахсир мушваь адруб, – пну Селимат чІатинди удучІву.
Думу гьаъну кьялахъ гъюрайи Мислиматдин гъаншаризди, аьхю урчІаригъинди Султанатра гъягъюз рякътІин духьнайи.
-Яв швушв уьрх, Мислимат, гизаф кьабул гъахьунзуз.
-Швушв уьрхрур сижар дар, чан жилир ву, – пну жаваб туву Мислиматдира.
-Гьаму ражари гьякь вува, жан риш! Гьаму гъулаъ гъузнамийиш, йиз балихьди мицисдар усал ляхнар апІуз гъитудайза. Бай дарди вари ву учв! Узу Сеидуллагь хъана рякъярза, – пну Султанатра чпин хуларихьинди рякъюъ учІву.



52. Чвул ва хъана хьадукар

Нарусат гъулаъ тек-биртІан рякъюри шулдайи.
Ккунийда шуран кІвакан хабар гъадабгъуз. Шлик миж кади чан айишв’ан удучІвну дуфнава йипа… Неужели гьадму Мухлухдихьанна Сеидрихьан сакьюдар аькьяллу гафар пуз гъахьундарин! Касиб Бика гьацдар насигьятариз ккилигури дурарихьна гъафир дайин? Хъа дурари гьапІну…кьаст айи ***ири, иллигьки Сеидиза кІуру качу…
…

***

…
Штуккан гъюрайирин улихьинди Рамазан гьадаку.
-Сеидуллагь наан аячв, Мухлиса? – пну гьерху дугъу, гъюнихъ гвар, дурччнайи чарчар ади бедре хиликк ккади гъюрайирихьан.
-Ва-а, уву вуна, Рамазан! Ич гъуларизди фици адахъунва? Увуз хушгелди! – Хил тутрувди, мюгьталвал кадиси салам туву Мухлисайи.
-Ай сагъ ишри! Магьа адахъунза.
-Яшайиш фици вуяв? Фу хабрар ачвуз
-Адар фукІара, саб яваш-яваш вуча.
-Гъач учухьна, Сеидуллагьра хулаъ а.
-Хулаз гъюру вахтра шул, чІатинди удучІв йип, гьеле, дугъаз.
-КІархьа, – кІури Мухлиса хулазди учву ва цІиб гьялтІиланси кьяляхъра удучІву. – Думу «Явруриз» хифариз душна кІура ич бицІидари.
Чаз гъеебхьнушра, Рамазну хъана гьерху:
-Наана душна?
-Явруриз! – Текрар гъапІу дишагьлийи.
-Дици вуш, узура гьадина гъягъидиза, – гъапи, ипни духьнайи Рамазнан беден, Мухлисайин улхьан ярхла гъабши.
Думу, чан жилирин «дустраз»  ккеркайизкьан дикъатниинди лигури гъузнийи. Гьадму арайиъ дугъан кьадарсуз язухъра гъабхьнийи. «Ажуз Рамазан, улар ичІариъ учІвну фукьан усалра духьнадарин! Риш уччвуйи гъяркъну кІури, дугъак яв юкІв ктрабсди, швушвди гьаз гъахунва?! Уччвували такабур апІруб дар гьа! Инсан такабур масанвали апІуру!» – фикир апІурайи Мухлисайи.
Рамазнан кІарбариъ арснайи улар, дердер-гъамариан гьаци духьнайидар дайи. Дишагьлийиз аьгъю гъахьундар кІури, гъира дугъу дубгънайи. Жараб дарш, мугагьназ чан хасиятназ хас дару саягъниинди хуш'вал, аьшкь кади апІру гафариинди дугъан кефйир аьгъю апІуз шуйи.
Явруриканзина машарик кайи хифариккна Рамазан хъуркьру.
Аьмлюхъярин гьарариин, хлинццарикк шюхъяр ккаънайи пеъси, ягъалди дийибгънайи хифригъян кюлер тІурччвурайи пихрихар ерхьуйи.
-Ари гьатму Сеидуллагь ву, – кІури Рамазну тяди ликар алдагъуз хъюгъю. Саб арайиланси, "чІякьярякъ-чІяркь" дапІну гьадму хифран кюл ктубшвиганси сесер гъаши. Рамазну жвар ккипу.
-Агь яв сиягь ибшрияв! – кІури аскканзина жилгъайизди жан хъчІюбхюри, каркариинди ккудучІвурайи Сеидуллагь Рамазназ гъяркъю.
-Хуб ужуб, гъабхьивуз, тямягькар! Гизаф иццру гъапІуннуз? – гьерхри Рамазан багахь улучІву.
-Гьямюхъин гьарар кадайиш, якьин жиларикан йивну тІуркІуйи, – гъапи маш чІюбгъюри, гъудужвуз шерик гъахьири.
Дугъхьан ликтІинна гъудужвуз гъабхьундайи. За гъашир, юкьвнаан гъюргъюрси дахъу.
-Хьивдар, Рамазан, хьивдар! Давди шерик машан! СацІиб жандиз рягьят апІуза, – кІури, думу ярхи духьну маш зисди дахъу. – Хушгелди, Рамазан! Уву зиин – узу кІанакк, гьаци вушра йиз салам гъадабгъ! – гъапи Сеидуллагьди даршулиси хил гьачІабкку.
-Ай сагъ ишри! Салам гъададабгъуз узу уву кІурайидарикан дарза.
Дурарин сесер, чпин кІулихъ ягъалди дийигънайи гъарзариъ атІагуйи. Гъарзарилантина тазади райондизди рякъра ккипнайи. Душвлантина, зикІулар ямажар, хатІалу йишвар цІибтІан гъузундайи. Гьадму рякъ ккипхъантина гъулазди автобусарра деетнийи.
-Узуз яв саягъ фици аш рябкъюразуз, Сеидуллагь, хъа узхьан гьерхруш, узу йиз Бикайихъ ургуразу…
Рамазан дерин фикрари гъадагъу: "Гьаму гьялар гизаф ужудар ву. ***ин бай йивну гьамушвккансина ккипдикІан яраб, йиз Бика узхьан жара гъапІу душман!» Дугъу минди-тинди улар ккиригъу ва саб кІакІ алибсиб гъвандиин деркку. Думу цІиб гьялак духьну, «дустразра» жаваб тутрувди, гьадму гьарзухьинди гъушу.
Сеидуллагь яман иццришну гъадагъу ва уларкьан тІауз даршули, цІуз зигуз ттуччву.
"…Йиз фу тахсир ву хъа, учв кюл кудубшвну гьаргъянсина ахъну гъакІну кІури? МутІан хай гъюрушв сарун узуз алдарабхъур..." – Рамазан гъадабгьну гъван Сеидуллагьдин кІулихъна гъафи ва…
СацІиб хъугъужву. Ис алахъу. КІул’ина гъван айи хил за гъапІу. ТазабаштІан гъурдлариз гьава гъизигу.
Ва...
Ва чахьан гъюрубси…
гъяризди гатІабхьу…
-Фйир апІурава Рамазан? – гъвнарин дихар куркІу Сеидуллагьди дючІюбгъну маш улар гъюцІюгъю.
-Фици гъахьира… Иццрушин яваш гъабхьундарин?
-Яваш хьуз гьамус диди бяъ идипура… БицІидарра хъайвухъ, Рамазан? Гьава уву, гьапІнуш кидибта?
-МичІал шулвуз гьадушв'ин, гъудужв, гъягъюрхьа? – Рамазну диш суалариккан кІул ккадабгъурайи.
-МичІал хьивдар. Агус лигуза, белки рягьят гъабхьнушул. – Сеидуллагь гуж-балайиинди гъудужву. Дугъхьан учв ттюргъюз шуладайи ва ккитІикІайиз жилиин ис шулайир Рамазну гъидису.
-Гьациб гьял йиз кІул'инна гъафниз, Сеидуллагь, учву удучІвну гъулаз гъюрухъанмина... Узхьан уьрхюз даршлуган бицІидар Краснодариъ детдомдиз тувназа. Гьар выходной йигъан дурарихьна гъягъюри шулза, гъяфатарра хьади.
-Чпин дада кІваин шулдарин дурариз? Яваш, яваш, Рамазан, гъючІккан дидисну гъягъюрхьа, дарш, кьял’ин илитну, йиз гъагъи жан гъабхуз хьивдарвухьан.
-ГъючІккан гьичра хьивдар. Яв йикьнан гьариз иццру дапІнаяв. Яваш-явашди, узу уву йиз кьял’инди гъахидизаву, уччвуйи хъичІих!
Эпликан кчвухурайиси, ликар хъчІюхюри элеънайи Сеидуллагь, Рамазнан, му чахъ зигурайи жафайи асккан-заан гъапІу.
-«Гъяфатар хру халуйи гьитІикІну ичв дада», гъапунза дурариз. Ахмакь вуза, эй, Сеидуллагь! Фу ккундувуз йипа бицІидариз гьаци пуз? Гьамус бизар дапІназу: «Агус гъарах, агус гъарах» кІури. Магьа, дурарин дада агуз дуфназа.
-Чан якьинтІан?
-КІваълан гьархрадариз думу. ВуйиштІан, йиз фурс йиз хпириинди. Думу адруган узу йитим вуза, фукІара апІуз шулдар, я хилариан уьдюбгъдар. Узу фукьан швумал духьназа йиз хпириз гирнар ктаъбан…
-Дердер мапІан, Рамазан, узу Мухлиса Бикайихьна гьаъдиза…
-МутІи шлу жинссир дар… швунуб саб телеграммара гъивунза… Шамайра Сеферра алаунза… узу гьясппи ккаърадар… гьапІруш-дарш аьжуз духьназа… Гьадму Сулайза кІуру малкамутра, Нарусат гъулаз гъюрухъанмина гъюри-гъягъюри, гъяжягъюри кархьна кІур…
-Рамазан, сакьюдар йигъаризсана аьгь апІин, мушваъ саб дарш саб хьивди… ГъачІири чІивир гъахура… дийигъ гьеле… юкьвнан гьарин дюгьбер чпин йишвариинна гъафибси ву, уву хилхъан гъизигган тІаркьар гъапІу…
-Гьа элеъ, гъягъюз шулдарвухьан…
-Я бай шула, шула… жвар имдар… Хъа Блиновайикан фу гъапІунва?
-Я Сеидуллагь, мушваъ гьитІибкІуб фу ву, Нарусатди узуз ревноват апІри кІури Светайихъди роман ккебгънийза, ***ин шуру, хъа чавра гьаму узустар апІури хъюгъю.
-Урсари кІури шулу, Ром, клин клином вышибается, Нарусатра яв тІулариз чавра увуси апІури гъахьну сарун? Гьич дици хиял мапІан, Рамазан, думу марцци риш ву, фукІара тахсир дугъак ктар, думу яв внушенйир гъит. Дугъаз уву хъа гизаф ккунду, чан хал, бицІидар…
-Даршул?
-Дарди вуйиш, думу увухъди гьамкьан йисариъ яшамиш хьидайи…
-Узхьан дидихъ хъугъуз хьибдарзухьан… узу ккундийиш, думу узхьан гьергну гъягъидайи…
-Я Рамазан, гьергну думу наана душна, жарарихьна? Дарш – жвувандарихьна? Фикир апІин… Дугъан ерина уву ишри… Уву апІри тІулар дугъу апІуйиш фици шуйи?
-Гьа яман, ижмиди дугъхъан хъиправа аьхир…
-Хъипраш, уву бадали… Магьа яв маш, магьа йиз – йиз хпирилан гъайри гьич сарихъдира гъахьир дарза…
-Урсарихъдира?
-Урсарихъдира! Узу дици гъахьиш, йиз хпирира гьаци апІидарин, хъа фу шул?
-Я Сеидуллагь, гъи узуз цІийи дюн’я улупурана…
-Ваъ, Рамазан, уву вува узу цІийи дюн’яйиз адагъур… Уву дайиш узу хифракк дукІну гъюдучІврур вуйи… Узу гизаф кьутІкьли инсан вуза, Рамазан… узлан, шулуш увхьан, хил алдабгъ!
-Я, Сеидуллагь, йиз дуст, уву фуж вува? Узуз уву аьгъю шуладарзуз… Яв улариан нивгъар диргъура… увузра ишуз аьгъяйвуз?!
-Йиз уьмур юкІв ибшури гъябгъюрайиз…
-…



53. Сулейман


…
КІару кастумар, кІару аьйнар, кІару туфлийир, лизи ккурттдин зиълан кІару галстук, кІару кушар – вари кІарубдиъ ади, Сеидуллагьдиз дихар апІури, бистниан укІар дутІну гъюрайи Мухлисайиз, чаз кьял йивну сар жигьил чпин икриъ ади гъяркю. Дугъу му Пакизатдин жилир вушул пну хиял гъапІу. Дугъриданра Мухлисайиз швуван чйирин жилар гъяркъдар дайи. "Белки думура даршул", дупну, чан гьарганси Мухлисайи: "Сеидуллагь адар", – кІури жаваб туву.
Жигьил сабпну кьяляхъ илтІикІу ва гьаци гьяракатниинди суалра туву: "Хъа наан а?"
Мухлисайиз думу дишла аьгъю гъахьи. Пагь, палатди фукьан уччвуйи инсан дигиш апІуруш! Улихьна йигъари дуфнамишра, Мухлисайин фикриан думу душнайи.
-Гьариз душна. Гьач хулаз. Думура гьаммус гьюру.
-Тму ражари гъюруганра адар, му ражарира! Яраб, йиз уьмур ягъурлуб даркІана... – кІури гъирагъ йивуз хъюгъю.
-Сеидуллагьдилан яв уьмур асиллу дар. Вари ляхнар духьну ккунибси хьиди. Наана гьудучІвну гъярава, чру укІарин афрара апІиди Маслимат халайи?
-Йиз юкІв кбисурадариз... ЙицІуд-йицІихьуд йисан юкьуб цалиъ ялгъузди имиза…
-Вуш, вари Ляхлаарин уларикк гьаци уюгъси гъуз! Артухъ рякъбар ув’анна гьаз вуяв, гъач.
-Гьадму терефнаан гьякь вува, гьазкІа, – пну аьйнар алдагъу Сулейман Мухлисайихъди хизандин хулазди гъафи.
Душваъ абайи чан хтуларихъди тамашйир апІурайи.
-Саламалейкум учвуз! – пну учІвурин гъаншариз Сейбатна Сейдат гъажаргъу.
-Валейкум салам… Сулейман, гъач, гъач! Хуб ужуйи хъуркьунва!
-Гьач мина, – кІури, Мислиматди чан гъвалахъ пичрахъишв хялужвуваз улупу.
-Гьамциб ву, Яра, эгер, хялижв лисун хьайиз хулаз гъафиш, думу хябяхъган кьяляхъ хътакрур ву, хъа лисхъантина гъафиш, думу йишвазди дуфнайир ву. Гьа, Яра, хилар униъ ивну деъну мугъузанай, ичв, хпарин паше учуз ипІруб хъапІу6 хьивди...
-Му фуж вуш аьгъяйвуз, баб, – кІури дугъан униъ Сейбат дуфну эу.
-Хъа фуж ву?
-Адашдин дуст.
-Увуз гъяфат тувиган чухсагъул гъапунна ичв адашдин дустраз?
-Ав, баб, узура Сейдатдира гъапунча.
-Ай сагъул шураз… Ухьу гьамус чай убгъурхьа ичв дадайи укІар ккажагъурамиди. Гъудужв, цІа, гъудужв. – хтул риш ун'ан гъирккну Мислимат чан гьуллугънаъ учІву.
Сулеймандина Мазну гаф-чІал апІурамиди, гьар'ан Сеидуллагьра дуфну хъуркьу.
Хуш-беш апІбалан кьяляхъ Сеидуллагьди Сулейман чан хулазди хъади гъурху.
-Ичв адашкьарин улихь гьии дарди гъакІунзаки, бай, – дупну Сулейман алтІарццну дивандиин дэу.
-Аьгъязуз. Узхьан гьичра дурарихъди кьаназ саб саягъниинди улхури гъузуз шулдарзухьан. Гъвалкьана ккабцІнунив, аьхюрари?
-Ав, ицци афрар вуйи. Гьарах, увура ушв гьибт, гьар’ан дуфну гашди ашулвуз.
-Гьич макІан. Ич зюргъликкишв, увуз кІваълан гьубшундарш, аьгъю шулвуз. Гъюрайир гьадинди алдахъунза. Кьюб рюмка, вуш-дарш ургъ кІури баяри, гъургъунза. Беле ужуб закускара хъайи касарин – кІару-ликІран каббар. Узура, йиз турбайихъ хъайи кьацІ-мацІ адабгъну, улихь дипунза.
-Фужар вуйчва?
-Тавархан, Зияутдин, Аслан, Тагьир, Абуталиб... – гьадму ихь заманайиндар.
-Гьа, аьгъязуз. Дурар гьуркьур сабишвахъинди гъушундарин?
-Душна, бая. Хъа саспиган гьамциб вахтна чпин адашкьариз кюмекар апІуз гъюри шулу.
-Гьаци вушкьана баладар. Даршиш кьабидаринра язухъ дарин!
-Кьабидари чпин уьмрар гъитІну, яв язухъ апІин.
-Гъюрур Халгъанмина гъафунза, ичв гъулан зиъхъанмина гъюруси ибшри дупну. Гьадрарин хулар рякъюз хъюгъхъантина ккеркайизкьан улиъ уьрхюри гъитунза, аммаки йиз Бика гъяркъюндарзуз.
-ГучІ мапІан, думу гъулаъ а.
-ЧІат мучІу гъабхьнин? – пну Сулейман улдариз гъилигу.
-***и умаж ипІурайи вяда ву.
-Гьич мутІан ужуб вахтра даршул, гъудужв гъягъидихьа...
Сулейман алишв'ин кдисурадайи.
-Яваш, бая, гьаммус ич дади пеълин хинкІар улихьна хиди. ДипІну, ккабцІну гъвал, варж-варжра йивну жандиз гъушиш...
-Сеидуллагь, гьаму ражари узу кІуруб апІин. Пеълин хинкІарина "варжди" узу йиз метлебнахъ хъаидар, гъач гъягъюрхьа!
-Уву кІуруб ибшри, жам!
-Лиг, ичв хуландариз саризра макІан ухьу гъярайиб, хъасин учу рякътІин гъапІиган ихтлатар апІарва.
-Ибшри, жам, ибшри!
Кьюридра ихтиятди чІатинди удучІву ва саб сес-дикІра дарди Селиматдин хуларихьинди рякъ гъибису.
-Дийигъ, Сулейман, ихь рякъ ягъурлуб даршулш кІурза…
-Ккебяхъ гьала! Фу дупну гьадму гаф ушвниан идипунва?
-Ухьу хулаъ амиди пуз кІваълан гьархниз… Сеферра Шамайра, Саниятна чан жилирра дуфна. Дурар гьархнайиз гьа.
-Дерд мапІан, Сеидуллагь. Лап ужу шул. Дурарин хулаъ жили жвуван гафра ади ккунду. Гьатцира, узуз гьибгъразуз, Сефери чан чуччуз манигъвал дарапІруб.
-Гьибгъруб саб, апІруб жараб!
-Ккун хьувалин кьадри дугъазра а. Чан чи Рамазну утІуккну, Сефери дугъан чи утІуккундарки, гьаци вуйиган, дугъаз чан хпир варитІан гизаф ккунду. Султанат халайи дарапІруб гъабхьундар кІури уву гъапундайна, чан риш дугъахь гъитдарза, кІури?
-Думу гьаци хьуз ву гьа, хъа вушра ихь гьисабариин уьлбюкьну гъузуз шул кІурайва?
-Ав, шулу. Ярхи дарапІди гъач гъягъидихьа…

***

Дурар гъушу. Раццарихъинди гъюради Эсмрю чпин улдаригъянсина гатІабхьубдикан баярик кибчузра кибчу.
-…!
-…!
Аьхю урчІарихъна хъуркьубси дугъу Сеидуллагь улихь гьау. Раккнар хъяркьну адайи. Дурар тегьлиздикк ккучІву ва сацІиб ил хътабгъуз хъугъужву.
Дурарин хул’ан аьлхъбан сесер ерхьуйи. Дураригъян чаз ккуниринуб бисурайи Сулеймандин ибар лакаторарси дазаргайи. ЛикартІилан илдитурамиди дугъу Сеидуллагьдин ибахъна гъапи:
-Хуб ширин ву!
Сеидуллагьдира чан терефнаан идипу:
-Увуз ширин ву кІури узу начу йикІурайирси аза. – Дугъаз кьяляхъ хътакузкьан ккун гъабши. "Гьамус дих фици апІуру, фу кІури хулазди учІвру?" – фикрари гъадагъу думу.
-Гьач, Сулеман, алахьну ихь туфлийирра чІатанди раккнарихъан дих апІурхьа, – гъапи Сеидуллагьди явашдиси.
Дурар тегьлиздиккан ккудучІву ва урчІаригъян кІул гъитІибгъну Сеидуллагьди дих апІуз хъюгъю.
-Я Селимат бажи! – сабпи дихнахъди фужкІа удучІвундайи.
-Я Селимат бажи, – зил сесниинди дих гъапІу дугъу.
Сефери хизандин хулан урчІар арццу.
-Пагь, байкІи, Сефер, учву гьапІрачва, чІигъар апІурушра вай даркІури!
-УрчІар хъяркьнадарички, Сеидуллагь, гъач.
-Узу сар дарза.
-Учву швнур вушра варидариз деъру йишвар дихъиди, гъачай, – пну Сефери Сулеймандин кьяляхъ сарун фужкІа хъамиш дилигну, тегьлиздин раккар хъирхьу.
Гафарин сесер гъашиган, Селиматра тегьлиздиккинди удучІвурайи.
-Гъачай, гъачай, Сеидуллагь, учвуз ккилигурайча. – Селиматди гьамци гъапибси, гучІур-гучІури, нач-начди учІврайи баяр рякъюр-рякъюри дигиш гъаши. Дурариз чпи пиян духьнайиганси гьугъужву.
Мурарин хал Селиматдин хтулари ктухуз даршлубкьан абцІнайи – ургурин, миржирин вуйи, сар Нарусатдиндар гьуркІрадайи.
Хилар дисурайидаригъ сар гъядайи. Гьадму гъядруган, Сулеймандиз, шли хушгел гъапІнушра гьибгърадайи.
-Багъишламиш апІин, Селимат бажи, ичв хал абцІнайибдикан аьгъдайчуз, – кІури Сеидуллагь курсдилан дугъан багахьна ис гъаши. – БицІидарихьна ичІи хиларди гъюб гъабхьну, гьамус увура учу ичІи хиларди хул'ан муутІуккан…
-Ичв пишпишар учузра ерхьури апІинай, – кІури, Сеферди хулаъ айидарин фикир гьаму кьюриддиинди жалб гъапІу.
-Узхьан удубкьруб вари тамам апІурхьа. Учвустар жигьилариз ахъиъ айи йиц адабгъну туврушра гьяйиф дарзуз, Сеидуллагь!
-Учуз йиц ккундарчуз... Гьаму кас фуж вуш аьгъяйвуз? – гьерхри Сеидуллагь Сулеймандихьинди гъилигу.
-Хъа ваъ, жан Сеидуллагь! Ичв Руслан дарин? – КІвахънидиси гьерху Селиматди.
-Ич РуслантІан узу ухшар дарин гьамгъаз? Сеидуллагь ву дупну гьаз гъибтундарва?!
Хулаъ айидар зарафатниин зарбди гъяаьлхъю. Шлиз-шлиз, хъа дурариз му кас фуж вуш аьгъяйи.
-Лиг, Селимат бажи, саб ихтлат апІидизавуз. – Сеидуллагь, кІваантІан кІвантІарикк инчІра ккади, хъюгъю. – Кьюр касдин, гьеле школайиъ урхурамиди чиб-чпиин юкІв удубкьуру. Ляхнар гьаци гъахьнуки, кьисматари дурар сар сарихьан жара гъапІну. Гьадму вахтнаъ риш жарари швуваз гъахуру. Чаз гъабхьи дерд уьбкъри-уьбкъри жан ебцІури жигьилин, жараб дарш йицІуд йистІан артухъ гъябгъюру. Дугъан мюгьюббатдин улихь кьисматнахьанкьана дийибгъуз гъабхьундар. Швуваз дурхну бицІидар айи шуран уьмурра гьадму жигьилинси, кабхьну убгури, аьгь апІуз даршлуган, гьубкьурихъди гъалмагъалариъ учІври, кечирмиш шулу. Думу дишагьлийизра, мюгьюббатдин улихь, чан багъри веледаркьана гьигъри гъахьундар. Дугъаз чан кьисмат дугъри кьисматси гьугъубжвури гъабхьундар. Аьхирки, гьадму мюгьюббатагьлийир чиб-чпихьна сатІи шулу кІурайи вахтнаъ, шуран терефкрарикан сари манигъвал апІуз хъюгъру, гьар жюрейин багьнийир кадагъуру ва аьйиб апІру тІулар ву, аьдатар батІил апІура, кІури дийигъуру. Йип, Селимат бажи, жям’аьтдин терефнаан гьадму манигъвал апІурайидариз фициб кьимат туврийва?
-Хъа валлагь, жан Сеидуллагь, думу учвра ккунирихьан жара дапІну ккунду, дугъаз акв рябкъюз гъиту ккундар, хъасин кьадри шлубси.
-Уву шликан улхураш гъавриъ ача гьа, Сеидуллагь, – кІури Сулеймандихьинди гъюдли инчІ ккидипу Шамайира.
-Дициб мюгьюббатдин улихь, рябкъюрвуз, Селимат бажи, гьич сабдихьанра дийибгъуз шулдар. Думу дебккуз шлуб дар.
-Дар, жан, ваъ дар!
-Ари гьадму мюгьюббатагьлийир яв ришна, гьаму жигьил ву.
-Вайгьарай! Узу увуз фу пузавуз, Сеидуллагь! Сабпну Сулейман ву кІури гьаз гъапундарва, ярха ихтлитар апІури дийигъайиз?! Йиз язнайин гъвалахъна дурушиш юкІв ачухъ хьивдариз. Узкан аьйибра мапІанай, баяр, шубар, швушвар! Ча-гу хил сижар-бабахьна, – дупну, Селиматди чан къур духьнайи кьюбрид хиларигъ, Сулеймандин хил униъ ивну, гъючІюбкью.
Селиматдин кьаби хилариъ либхурайи ифдин гьяракат Сулейманди чанубси ибарат апІурайи.
Му хул’ан тядиди Сеферин бицІирнур чи удучІву.
…
Саниятдин улихь чан чи, саб фила-вуш Рамазназ ча пуз дуфнайигаси, гьадму хулаъ краватдиин ишурайи.
-Гьаз ишурава, жан чи? Уву ча кІури дуфнайир Султанат бажи дар гьа, – кІури чуччу чуччук кялхъюбра кипу.
-ГьапІрушра мюгьтал духьназа, Саният! Саб терефнахъан, гьаму варидаринсиб кьисмат даруган кьасухъди шулайи ляхнарси гьигъназуз, гьаддиз начу йикІуразу. Гьатмунуб терефнахъан, йиз гъянан гьиссарикан гьапІруш аьжуз духьназа. Увуз аьгъю дапІну ккундуш, узу гьамусра, узу йиз ккунирихъди гьаур кІури, хъугънадарза.
-Фу кІурадарна! Ихь дада дугъан гъвалак карсну деъна, чан гъахи байси униъ итну, мимидар макар апІура... – му фу кІуру гаф ву?!
-Хъа ихь чвуччвун ният фициб ву?
-Думура гьяйран духьна!
-Увуз, чи, йиз уьмур фициб гъабхьнуш хабар дарвуз. Гьамкьан йисар улдучІвнушра йиз кІваан думу гьаз гъярадарш, фикриъ убшрадариз. Саб фтихъ-вуш хъана ул хъайибси, фукьан ипІрушра адрацІди, гьарган гашу йикІурайирси аза.
Чйирин сюгьбат чІюбгъюри, саб арайиланси дурарин дадара му хулазди учІву.
-Кьюрид чйирин фу дердер вуячв?
-Гьадмугандин, дая, гьадрмугандин! КІваин алминив, дая, узу Рамазназ гъягъюрдарза, йиз ккунир айиз кІури! БицІир вушра, сабдинра гъавриъ адрур вушра, гьадмуган увуна адаш узу кІурубдихъ хъебехънийиш гъи ухь'инна гьамкьан кьазйирра гъюрдайи ва дав уьмрарра гъягъидайи.
-Кешкинайна, жан риш, узу увухъ хъпехънийна!.... – Чазра аьгъдар-аьгъдарди риш гардандиъ архьиган дадайин уларра кьяши гъаши. Дурарихъди Саниятдира бицІи ишуб гъапІу.
-Лиг, кІваинди гъибт, дая, узу узу кІурубси гъапІиш, узукди улхидарва?
-Фу кІуру гаф вуяв, арда узу йиз шураз гиран ктапІурин… Дици вуш узу…
-ЧІяаьн фу. Гъачай, йиз шубар, сарун гъягъидихьа!
-Ваъ, дая, узу Сулейман айишвазди гъюрдарза.
-Гъач, йиз риш, гъач! Уву ахъли, гьаму сяаьтди хъади гъягъюрза кІур. Яв чвуччвура, уву гъягъдаршра утІуккарзичав кІури, бала иливна. ИпІруб гьязур апІузкьана гъибтрадарчухьди. Яв чемедан гьязурди аш… гъач, рякътІин апІучаву!
-Чемедан, дая, гьязурди а, – пну Саниятди думу гъадабгъну, улихь гьучІву.
Сулейманна Сеидуллагь Сеферихъди тегьлиздиккна удучІвнайи. Нарусат варидарин гардандиъ архьу. Чан чуччунна чвуччвун веледар сасар-сасарди ижмишнаан хабахъ чІюркьюри макар апІурайи. Му тясирлу дакьикьйириъ варидарин уларигъна нивгъар гъюдучІвнайи.
-Гъарахай жан… – дупну Селимат ишури хулаъ учІву. Дугъахъди – Шамайра ва Саниятра.
-Сарун учу, ухьу гъапиганси апІидича, Сефер, гежехайрар ишри! – Сеидуллагьди Сефер чпин икрихьан ярхлаз гьудучІвуз гъитундайи.
-Гиран мапІан, адаш, гьапІхьа!.. – кІури Нарусат гъардшин гардандиъра архьу.
Язухъ дубхьнайи Сеферира: «Гьан гьа-а-ан», – кІури чи чакан ктасу.
Чиб-чпик гафкьан ктрапІди шубрид касарра раццарихънакьан гъафи.
-Гъачай узухъди! Закур гьиринган гъягъидичва! – Гьаци аьдат бадали дупну, Сеидуллагь хъугъужву.
-Уву, аьлхъюраш кІурза, Сеидуллагь! – пну Сулейман асккан рякъюзди гъягъюз хъюгъю. – Гъач, Бика, ихь гъулаз гъягъидихьа!
Сеидуллагь чпин хулаз гъягъюз кІури тинди илдицу. Бика дугъужву.
-Гъач, гьаз дугъужвнава?.. – Сулейман сес адабхъу.
-Я Сеидуллагь, – дих гъапІу Бикайи. – дийигъ, мугьудучІван йиз багхьан…
-Фу ву?
-Гъач увура учухъди…
-Наана?
-Аьгъдарзуз…
-Я риш, я Бика, фу кІурава? Ухьу ЦІудихъна гъярахьа…
-Сеидуллагь гъюруш гъюрза, дарш…
Ва-а-а, му фу хабар! Касиб Сулеймандин ушвниан чІал гъудубгу. Фу шуйкІан мушвахь?!
-Мушвягъ гьамус Сеидуллагь наънан гъаши?
-Сулейман, Сеидуллагьдихъди жини ляхнар апІруган, узу увуз дици гъапундайза, аьхир…
-Сеидуллагь, йиз машназ лиг, ихь арайиъ гъаши гафар Бикайиз гъапунна?
-Уву фтикан улхурава, Бика йиз хпир вуйин, дугъакна вари пуз.
-Даруган му мици гьаз духьна…
-Узу фици духьна? Арайиъ фу гафар аячв? Йипай узукна… Мегьел узу Рамазнан хпирди амиза… Баяр хъазухъ, хизан хъазухъ… Узу улдугнайин, дарш узу улдугуз гъитрайин?
-Я Бика, хъа ихь мюгьюббат?
Бикайи Сулеймандихьинди иб туврадайи.
-Я Сеидуллагь, гьамус нашдияв насигьятар, дарш узуси увура улдугнана?
-Арайиъ чІуру ниятарикан гьич фукІара адарич, учву кьюридра чиб-чпихъ юкІв хъади айидар дарнучва?
-Саб фила вуш гьаци гъабхьну... Поездиъди гъюруган, уву узуз саб суал тувнийва, хъа узу дюз дару жаваб тувнийза, хъа яв хпир дишла гъавриъ ахънийи ва дугъу гьякь гъапнийи. Дугъридан гьаци ву…
-Гьамус узхьан ичв арайиъ айи жинивалар гьапІрудар вуш узура гъавриъ тІаай…
-Сулейман, рякъру гьялариан, уву Рамазнан сучмриз фици дуфну гъушнуш, му ражарира гьаци шулаяв ляхнар…
-Гъавриъ ахъдарза?
-Фикир апІуз аьгъяди имийвуз? Дарш мюгьюббатди кІулиъ фукІара убчІвуз гъитрадарин?
Мици гъапиган Бикайи дуфну Сеидуллагьдиз чивалин мак гъапІу. Хъа думу мак Сулеймандиз жараси гъабхьи…
-Сулейман, ахъли гъуз учухь…
-Хъа ухьу наанди гъягъиди, Сеидуллагь?
-Ча чемодан узухьна, гъач узухъди…
-Наана…
-Дарш явра кІулиъ мюгьюббатвалин микІар аминив?
-Хъа Рамазан дуфнайин?
-…
Йиз жилирин «утІурччврияв» навшдикІан… Сарун дугъу узуз гьаци кІуйкІан, Сеидуллагь?
-…
-Йиз баяр хъайин?
-…
-…?
-…
-…? Яв кІаркІтІихъ, Сеидуллагь, гьацІ йисан уьл гъипІдар вуча. Узуз уву аьгъязуз, хъа тму ЦІудихъ бай… Уву узуз гьадмуси вузуз ва йиз Сефер гъардашси…
-Ахъли Бика, Рамазнан шадвалин кьадар хьибдар… Хил алдабгъ узлан, йиз… яв кІваъ айи тахсрарилан, Бика, увуз туву учІврушнулан, узу увуз ктау гирнарилан… Магьа ахъли узухъ сарсана чи хъиршунзухъ… Узу, Бика, явна Рамазнан улихь сабдизра лайикь инсан дарза… Узу зиълан уччвуйи улупуйза, хъа йиз айитІ йишв накьвдинси вуйиз…
Сеидри учв Нарусатдин улихь марцц апІурамиди, дишагьлийин уларилан нивгъар гъярайи…
…


54. Саламарин кагъаз – 2
…

«Гьюрматлу дуст, Сеидуллагь! Узу яв дуст вуйи Рамазнан ва яв чи Бикайин терефнаан кІван мани саламар хътаурача. Саламарилан савайи… учу ужуйи вуча… Магьа, Сеидуллагь, гъул’ан гъафибси, увузна Мухлисайиз ляхнар агбахъ гъахьунча. Ихь гъабхьиб варибдикан директориз ктибтунза. Увуз хъана яв экономиствал апІуз гъач кІура. Мухлисайиз яслийиъ воспитателвал тувурза кІур…»
Сарун фу бикІуза Бика?
-Ча узура кьюб гаф каъза йиз варитІан ккуни чвуччвуз.
«Учву Прогрессдиз дарфиш, Сеидуллагь, учу Ляхлаз удучІвну гъюбакк ккабхъру, хъа гъулаъ саб ляхин-кар дарди ихь дуланажагъ фициб шул? Увуна Мухлиса дярякъди узхьан аьгь апІуз хьибдарзухьан… Му, Рамазназ аьгъдарди жиниди вуйиз: ав, Сеид, увук гьадгъан даркбар кавук… Хъа, нагагь, Рамазну узу утІуккиш, гъягъру йишв ади ккундарин… Зарафат вуйиз. Рамазан марцциди дигиш духьна… Изилина Назимди Сейдатдизна Сейбатдиз саламар хътаура… Пубси даршул, Мух, лиг, гъапундариз макІан, шубар йиз баяриз миди минди-тинди мапІан… ЦІийи наслин ляхнар гъи миди ккабабалгиш… Дидкан хъана гафар апІархьа. Гъачай! Гъачай! Чара дарди килигурача!..»
…
І986-І987.

-Гьяйиф, гьяйиф!..
-Гьяйифар мизиган, ихь игитарин уьмрикан тмунуб китабдиъ урхай! Дидин ччвур – «Фу ккунди авуз»
-Ккунийда?!
-«Абгай – бихъидичвуз, кучай – арццдичвуз, тІалаб апІинай – тувдичвуз»!








«Шубубпи насил»

Эсерин паяр:

І. БицІигандин вахт

1. Калушар
2. Гьунар
3. Яврурик
4. Жаза
5. Тарс
6. Пягьливнар
7. ИчІ
8. Машквар йигъ

ІІ. Байвахтнан биц1ивал

9. Мюгьюббатдин гъирагъар
10. Ккадабхъу гъул вая сабсана насил ккадабхъуб
11. К1ул агуб ва кІуликк кІул
12. Сумчир
13. Хабарсузди гъудургур
14. Швушв ктагъуб
15. Кюмек вая аьжалин мягьражар

ІІІ. СатІланди вуйи кІултІан, кІул’инди вуйи иб…

16. Саламарин кагъаз – 1
17. ГьитІикІнакІар
18. Улукьуз гъягъюб
19. УдучІвну гъюб
20. Дагрихъна
21. Картфикна
22. Утруб
23. Чирк
24. Толик
25. «Бутули»
26. Сябнин шид
27. Арах
28. «Жерд»
29. «Хъа»
30. Сиф ва никк
31. УрчІарихъ иб
32. ЦІийи чІал
33. Хулариз удучІвуб
34. Таза дустар
35. Хябяхъ. Пеэр
36. Аьрзар
37. Мазан бал’ин улукьуб
38. Яллагь язнайихьна
39. Джинсар вая «утІурччврияв»
40. Чай
41. ТІумтІарин пиражкйир
42. «Укол»
43. Пожар
44. Нивк1
45. Урч ва кагъаз
46. Телеграмма
47. Юкьубпи насил

ІV. ЦІа цІюмгълилан кчІибгура ва цІюмгълиинди хътубгура

48. Танишсуз
49. Гъалмагъал
50. Шт1ум убт1ру шид
51. Сижрарин лижар
52. Чвул ва хъана хьадукар
53. Сулейман.
54. Саламарин кагъаз – 2