КТРЮБГЪРУР
Фурсар апІрударикан дарза. Я узукинди, я узкантина улхбар–рахбар, агьар деркну, я дупну ккунир дарза. Дурари, кІваз дердра ва гъагъишинра хуру, дидихъди сабси, инсан ухди кьабира апІуру. Гьаци вуйиган, узук давди мукудукьанай, аьгь апІуз хьибдарзухьан!..
«Партийный билетдикан гьапІуз ккава?» – кІури хпирира кмиди гьерхри шулзухьан. Фу пуза? Йиз ккуни вуйи уьру жилдар, душвак кайириз лигури, йиз суратназ ваъ гьа, узу дахъру хулан урчІарин зиин кебхуз кказа.
Пагь, йиз жигьилвал, фукьан ахмакъди гьапІуб дарин! Фуяв, йипа, партияйик кучІвну, коммунист духьну? Халкь коммунизмайихъна гъахуз ккайир вуйкІана?Ва–валлагьи дайза. «Ва–валлагьи» гъи узу гьамус кІураза. Думуган, узуз тувнайи тербияйиинди, мумкин вуйи коммунизматІан зинара дивуз, халкьдиз ваъ – йиз узуз. ЦІиб кьяляхъна гъавриъ гъахьнийза: коммунизма дивруриз гьич партияйик кучІвубра герек дар. Пагь байкІи гьюкум, халкьар фици жара гъапІнийин: партияйик каш – дуст, ктарш – душман! Узузра «душманди» гъузуз ккундайзуз: «душмнар» начальникваларин гъуллугъариъ дерккри шулдайи. Агь чпин юкІв кІару ибшри, думу ГКЧП–йирин, партияйиинна гьюжум апІуз гъитдарин. Магьа, гьамусдиз аьхю начальник гьахьнушлий узкан, узутІан аькьвлин «камидариз», фици яшамиш духьну ккундуш, улупури – му саб тепефнахъан, гьатмунубсана – халкьдин хяртІахъ хъяъну «чу–у–ккуу–уш» апІури. Валлагь бахт хъайир дарза гьан.
***
–Наана гъягъюза, бая, Играм? Гьеле, асина, шагьрариз ктучІвуз кказа, бихъруб аш абгуз.
Автобусдизди урсунза. Узухъ хъитІнайи уламчиси, му Играмза кІуру, гьярамзадара гьаммишан йиз къяляхъди шулу. Фу буржи вуявхъа узу наана гъягъюраш. Гьамус, Къубуйиз гъягъюруза пуза мугъаз. Йиз хяртІахъ хъайи хюл дардайиз!
–Хъа уву наана гъягъюрава, Играм? – Йиз улихь сирайихъ денайирихьан къастІнси узура гьерхунза.
–Къубайиз гъягъюраза, Ханбала, сакъюдар, ихь мушваригъ гъядру багьа шей‘ар гъадагъну хуз кказа. Хъасин багьа кьиматнаан тувуз ккундазуз. Гьеле, узура ниъ капІза, гьадму, рыночная эканомика кІуруб фу вуш, гьаддик.
«Узу увхьан гьадмукъандар гьерхнийин, ниъ фтихъ хъаш–хътарш варидариз ачухъ апІури! – Гьамгъукан хъял гъафири йиз узукна гьамци кІурайза, – туву суалнз жикъи жуваб тувну гъуз сарун, халккутІай!»
Сифте, мугъан адабхьну ачухъди туву жавабниин мюгьталра гъахьунза. Яраб, гьаму шейтІанза кІурури узук кялхъри гъапиб вуйкІана, даршиш чавра, дугъридан узуси апІуз ккайр вуйкІан! Узу му ляхин мици гъидрибтарза! Гьеле гьамгъу фу кІуруш, хъана ктукьидиза:
–Узура Къубайиз кІури хул‘ан удучІнайир вуза, Играм, гъач кьюредди саб рякъ бисидихьа.
–Ваъ, Ханбала, узуз йиз узу кІул‘инди ккундузуз. Рынокдиъ конкуренция айиб ву, ихь чІал‘инди талит вая дамах, ав, ав – дамах. ЧІяаьн ибшри уву арбаб хьувал. Гьамус узура увухъди дамахнаъ учІвну, ариш–веришниин машгъул шулза. Йиз метлеб, узухъ хъайи дамахчи тина апІуб вуйиз, думу узутІан ухди арбаб духьну ккундарзуз...
–Яваш, яваш, Играм, сакъюдар гафар узухьдира пуз гъит, – кІури, му аждагьайин улхуб дебккунза.
Я кас, гьаму йиз улихь деънайи адмийи, йиз кІваъ учІвну фикрар урхурайин дарш! Гьамгъу апІурайи вари гафар гьич саризкъана ашкар дарапІди, жиниди уьрхюрза, хъа мугъу гьапІраш, лигачва!
–Яв кІваъ фу аш, узузра ужуйи аьгъязуз, – гъапунза мугъаз.
–Хъа узу фу кІура? яв гъянаъ айи гафар кІура кІури хиял вунив, Ханбала? Ваъ, дуст кас, узу йиз кІваъ айидар ачухъди кІурур вуза.
Уву мици кІарва, яман хъял гъафизуз:
–Уву уз’ин аьлхъюб чІяаьн ву? Яв кІваъ аявки узуз уж’вал дубхьну даккнивал, увуз йиз кьаст айивал. Увуз узуз манигъвал апІуз кундавуз.
–Яв улхбариз иб тувидархьа, Ханбала. Йиз кІваз даккни гафар, люкьнар куркІруган, ккунди шулдарзуз. Дицисдари ухди кьаби апІуру.
Я кас, му фу бала гъабши! Му Играмза кІурур, йиз улариз, айтІлан духьнайи узуси рякъюрайин дарш? Якьин, гьаму йиз рюгь вушул гьа!
ГьапІну ккунду гьамцдарикан? Мицир касдин кІваъ, ригъин– гьякьиндира, гьич фукІара адар. Чан гафарикан жарадари гиран дапІну ккунисир дар.
Му фу кІуру гаф ву: «узуз фу ккундушра пуз ихтияр азуз, хъа учвуз дидкан хъял мябгьянай».
«Уву наан айи бирк вува, яв алчагъ гафарикан гиран дарапІуз», – пну, Играмдиина хъана алжагъунза, гьамцикьана узхьан мугъаз гучІ туварза дупну:
–Алабхъишвахь жиларин арайиъ улхбарра шул, рахбарра, элегбарра... Узу рихшанд апІуз, увутІан фукьан заъкан вуза ва гьациб кьувватра хилариъ убхьурайиз!...
–Дици вуш, гьаму ихь автобус ккудубчІвурадар, яв гьациб кьувват хилариъ убхьураш, давди узухъди харж мапІан, хъзигуз, кюмеккьана, гъач, апІурхьа, – пну, му гъудужву.
Дугъридан, автобус гуж дурубкьди уз’ансина кудубчІвурадайи ва узура, гьашваъ айидари аьйиб апІур дупну, фикир апІинай гьа, аьйиб апІур дупну; аьйиб апІдайиш гьапІуз ккайкІана узуз, тмуну терефнаан му «маларин» аьйибну гьапІдихъа узуз; дугъан кьяляхъди удучІвунза. Пагь, залим угъли, фициб жюрейиинди узу уву ккагъдикІана! Ккагъуз пиган, думу узук гъилигган, гьич фужкІара дар – касиб Аьлипашаза кІурувдин ахмакьтІан!
Автобус машнаккан ккадапІунча ва хъана ич йишвариин дусуз диди архьунча. Сар чагъи шив гьидитну, чкиди учІвунза. СацІибсана мийиш, думу йиз йишв‘ин дусрайи.
–Ханбала, – кІури, гафар кауз хъюгъру йиз гъвалахъ дийигънайи Играмди, – хъял камиш йип, дуст, йиз тахсир кІул’инна бисуз каза.
–ГьапІру хъял! Хъюхъяр цалкан йивуз ужур дарза. ЦІикбан чІукІар сумкайиъ идривган, хул’ан удучІвайиз йиз хпириз хъжагъуз ккайир вуйза, магьа гьадму хъжагъбахъ уву гьахъну, Играм, багъишламиш апІин!
–Гьа–а–ан! Узу яв дишла гъавриъ гъахьнийза, яв хилариъ кьувват хпирикди элегузтІан адрубдин.
–Му гъабхьдарки, Играм, – дупну, алишвлан гъудужвну, дугъан машнаъ ту абтІу. – Узу гьаму халкьдин арайиъ биябур апІуз уву фуж вува, Аьлипишпишрин ахмакъ!
Автобусдиъ айидар ликриин гъахьи. Учуз насигьятар туврайидар, ул ктипурайидар, гъалабулугънаъ ахъидар, кюмекназ гьязур вуйидар...– гьар бабат инсанар арайиз удучІву. Гьарсарин улхбарин, фуж– фуж вуш уччвуйи агъю апІуз шуйи.
–Халкьдин арайиъ, хасади, йиз машнягъ ту гъябтІра гьа, Ханбала! – гъапи Играмди йиз жибдиъ убччвну хил, адабгъну хилин ягълухъ, машарик фукІа ктаршра гъядатну, дидихъди ушвра марцц дапІну, кьяляхъ чан йишвазди иву.
–Му яв «ту», Ханбала, йиз машназ гъивуб дарив гьа, хъа–вари гьадму ихь автобусдиъ айи жямаьтдиз. Ибшри, кьабул апІарча яв «ту» хъа уву, ич ахту ивну жибдиъ лицидива!
–ГьапІру ахту, гьапІру ахту...– кІури йиз жибдиъ хил убччвунза. Лигуруш, ягълухъ кьяшиди ву, шурушсиб гъя...
Узу фу кІуза, ва гьапІза му Аьлипашаза кІурубдин ахмакърикан: йиз гужра улупунза, биябурра гъапІунза, амма фукІа мугъак кабхъундар – гъургъушумдин тикитІан мугъаз хай дар.
Гьамуз Къубайизра гъягъюза хъа гьамгъахъди! Ва–валлагьи дурушарза. Йиз Къуба, жараб хибди ...
***
–Кьяляхъ ичІи хилар тІурччвури гъюрайидиси вудува, Ханбала.
–«КІару гату» улхьан гьажабгъиган, арда ягъур шулин! – мушвхъантина ярхи дарапІи жаваб тувунза, узухъди яягъди гъулаз гъюрайидари гьерхиган.
Мидихъди сабси, сиягъ хьуз ужу автобусра гъулаз хъапІундарич, бензин адариз кІури, багьнийир ктагъури. Гьамус, гьаму батІур–батлагъ хътІибшури, фукьануш рякъярин манзил ккадапІубра аьхю гуж ву.
–Ваъ, Играм, увура учухъди хъаваки! Мубарак ишри яв цІийи кастюмар! – Аьхю гъуллугъчиси, утканди палтар алахьну гъюрайириз, лиг гьа кІури, кІваин аьхю гъагъ алди, тебрик гъапІунза.
Му, дугъаз гъиву тягьна вуйиз, кІваантІан гъапиб дайиз. Дугъ’ин алидар чан йирси кастюмартІан дайи.
–Ай сагъ ишри! Яв улариз рякъюрайиганси, узу аьриф кас вушра баладарзуз. Жара улариз узу жараси рякъюра... Узу ихтияр туврийва, Хан бала, увукди гафар кауз?
–Гьавада, гъабхьида, Играм, рихшанд апІувал! Йиз хиял вуйиз уву кІвак дибрисур кІури.
–Узуз аьгъязуз, Ханбала, уву йиз гафар гьаз гьамкьан дараскьалвалиинди яв кІваъ ахьраш. Мумкин ву, му цІийи деври гьаци гъагъивалра, аьдатсузвалра хьуз. Саб фикир гъапІган, узу гьич сацІибкьан гиран шлу гаф гъапІундарзавуз. Суалар арайиз хру гъирагъ–бужагъди, жвуву апІурайи гьяракатари ва туврайи жавабари гьаваи улхбар хураш, дюз вуяв, дурар рихшандарра шул. Йиз гьамус тахсир дарки, автобусдиъ эърайиган, наана гъярава кІури гьерхуб.
–Ваъ тахсир дарив. Хъа вушра, яв суал туврайи машнан кІалбариъ гьитІикІнайи, инсан рихшанд апІуз ккунидарсдар жинивалар аяв.
...Узуз му, Аьлипишпишрин ахмакъ, гьаму учухъди гъюрайи адмийирин арайиъ аскан апІуз ккун гъахьнийзуз...
Гьарган саб фу вуш апІуз ккун шулзуз, амма гъябгъюрдар. Я ляхнин гьякьна, я – гафнан, гагь ГКЧП–йир, гагь гекю апІру чекмечйир, гагь привитизация, гагь либеризация гагь..., гагь..., гагь... – наанди дургза? Мугагьназ мугъан мицистар зазар кайи гамгам дайда.
Яваша гьеле, Къубайиз дубшну, гъадагъу багьа шей‘ар нашдияв кІури, му хъалт–хъулт ирибшвурайибдихьан гьерхдиза.
Гьерхунза, ва дишла, хъабцІи тюфегси, мидин гьамциб жавабра гьязур дапІнайи:
–Агь чан му рынокдиин кІару завал иливри чан! Йиз улихь, рябкъюр–рябкъюри хьуб–йирхьуб ражари кьиматар гьюдюхю. ГвачІиган гъададагъди, ужуз гъахьиган, лисхъан гъадагъидиза дупну гъузури гьаму кастюмар, агъзурна хьудварж манатдилан туврайидар, кьюд агъзурна кьюдварж манат тувну гъадагъуз мажбур гъахьунза, ихь мугагьназ варжна къанна хьубдиъ айидар. Магьа, Ханбала, узухь хьайи багьа шей’ар. Садар гьамрарихъ тувну узухь хьайи вари пул ккудубкІниз. Ухьу, гъярайидар шадди, автобусдиъди гъушунхьа. Гъярайидарин фунар, жибар ацІнайихь, гъюрайидарин – ичІиди. Магьа, гьамус иврида, Ханбала, яв хпири турбайиъ цІикбин чІукІар!
–Ари, Играм, яв гьаму гафар сар балин масу ккайидар вуди рякъюразуз. Яв, жара жинивалар адру, марцци машнан кІалбариинди кІурава. Ай, касиб, шлиз ерхьур кІурва яв гъулай ктру гафар. Гьатму гъарзариъ атІабгрубсикьана йип. Гъит, атІагнукьана гъузри!
–Эгье–гье–гьей! – узу узхьан шлубси чІигъ гъапІунза.