ЖИЛИР ВА ХПИР
(Зарафтар)
Гимийихъ уч духьнайидарин гафарихъ хъпехъури дийигънайи тазади швушв духнайи жигьилиз, гъирагъдиз гъадагъну, сар яшлуйи кІуру:
–Му гимихь ужударра, харжидарра гафар шулу. Ужуб гаф кІан ккайи, усал гаф кІан ккадру жибдиъ ипри апІин.
Хулаз гъафи жилири чан хпириз кІуру:
–Хпир, йиз шалврин сабнуб жиб ккадабтІ.
***
–Абйирин нагъил а, – кІуру гъужайи чан ушв дебккуз аьгъдру гъардиз, – сумчІурна кьюб спплигъян гъядапІу гаф сумчІурна кьюб аьламдиз аьгъю шул.
–Жан гъужа, йиз гафар кьюб аьламдиз гъеерхьну кІури баладар.
***
Маскуриан гьялакди чан чуччухьди гъюрайи шуран улихьна юкІв улубкьнайи жигьил гьудучІвуру ва кІуру:
–Узуз уву дяркъну ккунду.
–Аркъ. Йиз шикил гьюрматнан доскайик ка,– жаваб гъабхьи шуран.
***
Гашди айи жилириз, хулаъ хураг адруган, чан хпирикан ккимидиси шулу ва хъял кадиси кІуру:
–Узу хулаз гъяйиз ипІруб гьязурди ибшри кІури, узу увуз швнуб ражари гъапну?!
–Узу увузра ипІруб гьязур гъабхьиган гъач кІури фукьан кІуру, – жаваб туву хпири.
***
Жилирин хасият чахьан аьгь апІуз даршлуб аьгъю гъабхьиган, хпири удучІвну гъягъюз, яни жара хьуз къарар адабгъуру. УдучІвну гъягъюрайири кІуру:
–Узхьан увуз пуз шули имбуб ялгъуз саб гафтІан дар: гежехайрар ишри!
–Йизра, гьадму гафназ ккилигури гизаф вахт вуйиз, батихайрар ишри!– гъапи жилири.
***
Хпир гъизгъин духьну хулаъ архьу ва жилириз, чан жандиъ айи йиц идипури, гъапи:
–Дугъан тягьна кади гъудрузарза!..
–Думу кайи буржси гьисаб дапІну гъуз, йишв алабхъиган, кьяляхъ тувруси, – гъапи жилири.
***
Вари хал вуйибси дилицну, йишвандин сменайиан гъафи жилири чан хпирихьан гьерху:
–Я, кюкю, гьадму йиз, уву узуз Минскдиан гъабхи гъадху курт набши?
КІваъ фукІара адарди хпири жаваб тувру:
–Яв дуст Витяйи алабхьну гъушнушул.
***
ГьацІишварихъан хулаз гъюру жилирикан хъял кубчІвну хпири гьерхру:
–Уву хулаз гьамкьан кьанди гьаз гъюри шулва?
–Кьан дарки. Уву улхуру кІури Наташайи ухди теетунзу.
***
Арагъийин арзуман ади, хпири учв ккарцурайиган, жилири кІуру:
–Дугъриди кІурза, накь саб линтІра ушвник кубкІундариз!
–Вай–гьа–рай! Саки, гьадмукьан гизаф вахтнаъ дурухди, аллагьисан фици гъузунва?
–Милицйири дидисну суткайиъ дустагъ гъапІнийзу.
***
Шуран сумчриз пеэр гъахури аьдат ву. ГьапІрушра мюгьтал духьну, саб индад абгуз ккунди, хпири жилирикна кІуру:
–Аьлипашайин шуран сумчир дупнахьуз, гьапІхьа?
–Халавадан ибшрияв, гьапІур, ухьухъ пеэр хътар. Ихь шюхъяр аьхю хьайиз сумчир апІуз гьялак даришри кІархьа.
***
Гъулаъ сумчир айиган жилири хпириз кІуру:
–Узухъди ялхъвнар апІидина?
–Ваъ.
–Гьаз?
–Узу мяракайиъ шулдарзу.
–Гьаз?
–Узуз дина дуфну ккундарзуз.
–Гьаз?
–Увухъди ялхъвнар дарапІуз, гъавриъ адрахърур!
***
Гъулаъ айи таза хабар хпири жилириз ктибтурайи:
–Гъи ихь гъулаз Гьякимар гъафну.
–Узу гьерхнийин?– чан гъулугънан гьякьнаан гъафнушул кІури, шадди гьерхру жилири.
–Шли?
–Гьякимари.
–Уву швуваз гъахуз хъуркьнайи таза риш вунахъа?
–Хъа гьякимар швушвар ктагъури гъюрудар шулин?
–Ав, жилир, ав. Кьюрид жигьиларизра Гьяким кІуйи.
***
КІваз кбалгру саб ляхин жилири гъапІиган, хпири дугъан тяриф апІуру.
–Хьуб, йиз жилириз!
–Хьуб жибдиъ убчІвурдар! Хьубсана илив даршиш йицІубдин ча.
***
Хпир, гъубхъну кІури жилирикди элегуру.
–Уву табасаран вуш хъугъ, – ху апІурайи жилири, – валлагь саб рюмкатІан гъубхъундарза, хпир.
–Хъа, я жилир, уву саб рюмка дубхъну ликриин дийигъуз даршулайирихьан, хъа кьюб рюмка гъухиш гьапІара? Гьеле, хъа ражари кьюб ух.
***
Шагьриз шей‘ар гъадагъуз душну гъафи жилирихьан хпири гьерхру:
–Шагьрариъ фицдар хабрар айи, жилир?
–Хабрар сарун хабрарди гъузри амдар, дишлади ляхнариз илтІикІура. Гьюкумат кьиматарикан улхури амиди, алверчйири тІеме ктабгъура.
***
Хпириз жилири апІурайи ляхнар бегелмиш шуладайи:
–Кьюб маш гъяйир вудува, жан жилир, гагь мици кІури, гагь – тци.
–Кьюб маш гъяйирин тахсир гизаф айин, хпир, даршиш, гьадрар гъивуз гъитрурин?!
***
Жилири чаз ицци хураг гьязур дапІнадруган, хпириз хътІурччвуру:
–Кьискьис тІулар гьаз кучІвнавук?
–Дурар узук кайидар дар – ихь гьюкуматдик!
***
Жилир гъавриъ адрахъруган, хпирик хъял кубчІвру ва хъакъри кІуру:
–Уву гъапи гафарин мяна гьаз гъадабгъурадарва?
–Ужузубдихъ тувуз йиз кьюбди кьимат адруган.
***
Палтар кацІну, пиянди хулаз гъафи жилириз чан хпири кІуру:
–Узуз, мегьел увусир алахъундарзуз!
–Узузра увусир алахъундарзуз, – гафназ гаф гъабхи жилири.
–Хъа гьамусдиз увуз алахъдар фицдар вуйи, жилир?
–Гьаму увуз алахънайирсдар!
***
Апендицит дубхьнайир гьяракатниинди операцйир апІру устлиин ккаъру ва, наркоз адруган, духтри, иццру йишв гьадабтІайиз дугъхьан гьерхру:
–Увуз гафну иццру апІури шулвуз?
Иццурайири: «Ваъ», – дупну жаваб тувру.
–Гафну иццру дарапІруриз маргълира иццру дарапІур, хъа гаркІвли – гьичра, – дупну духтри чан хилар хъиржвуз хъюгъю.
***
–Хпир, уву хайирза ва хурухъанминара ухьу ухьуз ккунибси ахьа, дарин? – гьерху убхъуз ккун дубхьнайири.
–Узуз йивурайи тягьна вунив, жилир?
–Ваъ. Узуз уву, мегьел, ужур вуш аьгъю дубхьнадарзуз. Абйирин мисал айиб ву: «Ужур хпир касибвал улубкьган аьгъю шул» дупну. Гьаддиз ухьу касиб духьну ккунду. Тукандиз ичкки дубхна.
***
Иццурайи сар хпир гъуншдихьна пул бурж апІури гъягъюру.
–...Уву бализ я швушв хурадарва, я риш швуваз хъаърадарва, чухсагъул Аллагьисайиз, вари эвлемиш дапІну, увузкьан дюн‘я дипІну сикин духьнава аьхир, яв кьюд агъзур манат пул гьаз вуяв?
–Валлагь, гьаму ражари хиларигъ кепеккьан гъядариз, кетІерццназа, багарихьди гъюру йиз аьжал ярхла апІуз духтрариз даш– башди тувуз!
–Эй ахмакъ, кьюд йигъазди яв яш ярхла апІуру кІури фу индад авуз?
–Сад йигъаз агъзур манат филадихъанмина гъабхьну?!
***
Хялижвди гъафи жилири сижар-бабакна аьрз апІуру:
–Яв шуран эйвал апІин, Хамиса-хала, дугъу узуз люкьнар гъапІну!
Хамисайи, хизандин хулаъ халачайихъ хъайи, чан йирхьубпи классдиъ айи шураз чахьна дих дапІну, хъжагъуру:
–Уву, бирканцІ, ихь халуйиз люкьнар гьаз гъапІунва?
***
Гъунна нугъатниинди саламарин кагъзуз «кІаж» кІури шулу.
Тазади дерккнайи почталионди: «Учвуз кагъаз дуфна», кІури, икриъ айи кьаби бабахьнаси гъюру.
Гафнан гъавриъ адрахъури гьерхру:
–Думу адми вуйин?
–Ваъ!
–Дици вуш, ахъизди тІапІ.
***
Гимихъ шагьрарикан гафар гъахьиган, сар жилири кІуру:
–Гьатмигъари шагьриз гъушган, чан ужуйи алабцІунза.
–Фици? – мюгьтал духьну гьерху душвахъ хъайидари.
–Сар ужудар кастмар миржцІур манатдиз гъадагъунза, хъа хулаз гъафиган, йиз хпириз, варжна йирхьцІур тувну гъадагъдар вуйиз, гъапунза.
***
–Ичв дадайи увуз фу гъапну, улхурайиси вуйики? – гъюдалди гьерху хпири.
–Улхурайир думу дайи, – гьаци гъюдалди жаваб туву жилирира.
–Фици дайи, гьадму вуди? – гъюдалвал хътарди тасдикь гъапІу хпири.
–Думу дайи, – хпирин тасдикь гьаци гьидипу жилири.
–Гьаму из кьюб улиз дяркъну кучІлар гьаз апІурава? – ижмишан кади кІур хпири. – Дарш узхьан гьитІибкІуб аничв?
–ГьитІибкІуб адар. Думу дайи, – жилирра ижми дихниинди хътІурччву.
–Сарун фу вушра шул! – адатІу хпири кІуру, – Байра дадара чпин саб вуда!
–Я халккутІай, узу: „Думу дайи“ гъпиган, „Хъа фуж ву?“ кІури гьерхруб ву. Фу лягълягъчи вува!
–Улхурайир хъа фуж вуйи?
–Гьаму уву!
***
–Узуз фукьан даккни ляхин дарин, хяр убшвуб, – жилир, чан кІул‘ин алахьнайи ляхнариккан аьсси духьнайи.
–Увуз, жан жилир, ляхнартІан адарвуз даккнидар, хъа узуз гафарра ва адмийирра азуз даккнидар!
–Фужар ву дурар, хпир? Гьадмукьан алчагъ гафарна инсанар му дюн‘яйиин илмикІана?
–Хъа ав. Магьа – ляхин апІуз ккундарзуз кІуру гафарна, гьадму касар!
***
–Ухьуз шубур бицІир чІяаьн ву, хпир.
–Ваъ дар! ЙицІишубур!
–Думукьан гьаз ву ихь? Дурар ухьхьан уьрхюз шулин?
–Му заманайиъ шубур ухьхьан ихь кІул‘инди уьрхюз хьидар, хъа йицІишубур гьюкуматдин кюмекниинди уьрхидихьа!
***
Эплиин али жилири, укІ туврайи хпирихьан гьерхру:
–Сабдиин кьюб иливиш швнуб шулу?
–Шубуб.
–Нашди дурар! Гьич саб гьубкІнукьана ккадариз аьхир ликарикк!
–Узу гунтІар кІурадарза...
***
Хулаъ ачІаккури упражненйир дапІну ккудукІубси, хпири гьерхру:
–КІубанвал кайир вуйин, жилир, узу?
–КІубанвалра фициб кІубанвал: узу саб гагьди ушвниъ аъну адауз кавук, шахматарихъ деубси!
1990.