УЖУ ВУ
– Ужу ву. ФукIара дар.
– ФукIара дарш, кIваз хуш вуйиб адар, файдасуз кIурайиб вуяв, Уьсман-ими.
– Гьич макIан, гъула жви, ужу ву пувал, чара адрури кIурайиб вуйиз. Фукьанна-фукьан мярхярихъди узарианзина гьаму гъагъи ва кьаби жан гъабхуза. Агъа Аллагьдин ният улихь гьапIну, закур, эгер автобус гъафиш, гьаму (чан мухрин кьулариин гъурдар йивури) хяви дубхьнайи юкIв, гьеле, сацIиб адабшвуруш, асисди, (Дербентдиз) гъягъюз ккундузуз.
– Гъарах, гъарах. ***из мегьтIан хулан ляхнар гъатIур узура душну гъафунза, Уьсман-ими.
– Хъа фици вуйи асисдишвар?
– Ужу ву. ФукIара дар.
– Гьам узуси увура жаваб туврадува, гъула жви, кьабул гъабхьундарвуз дарш?
– Варжбан ебхьнутIан сабан рябкъну ужу ву. Гъарах, гъарах закур яв гъягърушваз.
Шлиз аьгъя яв кIваъ айиб! Шагьур – багьна, жараб хъурч вуди гъярайир вува сарун, Уьсман-ими!
– Валлагь-биллагь, гъула жви, гьаму гъул гъабтIниз, уву гъапиганси, ***из мегьтIан артухъ...
ЦIицIиргни адми, ягълушинси яркьушинра айир, зяиф шулайи аязарихьди гюнйирик кайи гъюрдяригъян гъитIигъюрайи уьру кьютIкьютIарсдар варжйирин гарццлар хьайи, гъяни кIалбарин Уьсман, шагьриз гъябгъюрайи автобусдиъ, гьучIвушвахь сиденияйиин деънайир, халис гунтI дубснайиганси рякъюйи. Автобус гьар фунуб гъулаъ дебккиш, учIвру адмийиз думу аьгъяйи, ясана дугъаз аьгъдрур адайи. ИкибаштIан, чан вядайин яшнакк ккуркьнайидар, динари гъитIиркку дявйирин кьяляхъ читинвалар алахьу набалугъар.
– Гьей, Кемсер, гьамусдин жигьилар фуж шлинур вуш аьгъю апIуз шулиамдарзухьан. Шагьрариъ сабдикан саб кIалбарин хулар вуйиганси, гьаци вари жигьиларра сабсдар духьну, сар-сарихьан жара апIуз даршули – вари уччвудар ва марццидар!
– Уьсман, Уьсман, ихь вахтари ухьура гьаци вуйхьа гьа, вари сабсдар: гашлудар, чиркиндар, аьж'видар, динди гардандиъ гьялкья ибтIнайидар. Мураринна ихь уьмрар, увуз ккунду кIури сабсдар шулин? Мурариз урхуз бикIуз аьгъя ва чпин гунгьарихъанди гъурбан гъахьи Аллагьсинайи дурариз, чпи кьабул апIуруш, азадвал тувну а гьа. Иса Месигьдин акв дурариз ачмиш гъабхьну, хъа ухьуз динди, Думу, ухьухьна деебтнайи акв, хътабтIнийи ва лап бюркью уьмрариъ уьмур гьапIуз гъитри гъахьунхьухьди. Увуз хъана гьаму жигьиларизра гьаци дубхьну ккунди айвуз?! Яв кьудрат аьхюб ву, му дюн'я халкь гъапIу Иса!
– Гъапиш хътругъарва, гьатмигъари Махачкалайиан йиз хтул гъафунзухьна, аьгъю гъахьундарзуз, ич гъуншдин Вагрис вуйкIан кIури имиди гъузунза – магьа увуз гъулна шагьур, зигьимна дин!
Гъуншдихьна дурушди гьяфтакьан дубхьнайи, хабрарихъ дахаргнайи ачIни хпирси иштагьлуди ва гьаддикан чаз мянфяаьт ктабгъурайиси утIукьнайи Уьсман, чахьан тинаси урчIарин гъвалахъ сиденияйиин деънайи учвсир сар Фурдагъ эу яшлу дишагьлийихьди.
ГъуштIилра, хъана гизаф адмийирихьди автобус абцIу. Дийигънайидари "ачIни хпар" чиб-чпихьан жара гъапIу ва айитI абхънайи гъугъну ккагъри дурарин улхбар дерккуз гъиту. Уьсмнахьан мициб ара агь апIуз шуладайи. Думу кьюб-шубубан чан мелзнахъан хъчIихуз мажбур гъаши. Аьхирки, ттюбгъюз дархьиди, дугъу чан гьарайра идипу:
– Агус ккебехъай, хал авадан хьуз ужудар, ухьу арфарин жагваъ айидар дархьа гьа, сацIиб ичв-учвкан фикир апIинай!
Салондиъ мицисдар гафариин гьягьйир йиврударра гъаши, вушра, къайдасуз гафар яваш алаъбаз кюмек туву. Гъаддилан рягьятвал гъабхьидари Уьсмназ чухсагъул кIурахьидийи, фицики варидариз гъугъсузди ккундушра, ачухъди сарихьанра ккебехъай пуз удубкьурадайи. Уьсмнан улариз гьамус мушваъ убчIвнайи халкь гирамибуб ва вердишлубуб вуди рябкъюз хъюбгъю. Дугъан гъянаъра кабалгрубушвахъинди дигиш'валар арайиз гъюз хъюгъю. Чан гьял гьаци вуди тасдикь апIурайиси, жарадари ккергънайи улхбарихъинди фикир хъипу.
– Жан халайин, уву фуж вуш аьгъю гъахьундардузуз, – ебхьурайи Уьсмназ Кемсран дих. – Шлинур вува, жан?
– Узу Гьяйбатринур. – жаваб туврайи дугъаз сар уччву шуру.
– Ва-а-а-а! Гьаму ич Чювекк ккайи шуран?
– Ав! – Жикъиди, начдиси ва гьуркIу жавабар дерккрайи уччвури.
– Узу гьаму эллеригъна биябур мапIан гьа! – "Уву сарун гъахьунва, – пну сарин аьгъю даршлу сес адабхъу". Хъа мугъу думу зарафатназ фикир тутрувди чан гьерхбар давам гъапIу. – Узуз уву гьич аьгъюкьан гъахьундарзуз. Чухсагъул йиз шураз! – "Дугъаз дарш узуз!", кIури хъана гъипу. – Магьа, увуз узу аьгъюди авуз. Фукьан йиз кIваз рягьят гъабхьнуш аьгъяйвуз, узук гафар кауз хъюгъиган. Хъа гьапIра йиз ккуни, чисуриз думу, Гьейбатри?
– Ужу ву.
– Хал-хизан фици вуячв?
– Ужу ву.
– Адашди гьапIраячв?, гъахи швушв фицир вуячв?
– Аъ чпин! Ужу ву.
– Ужу ишри, жан шуран. Дадайиз йип: узухьна швушвра хъади хялишди гъюри.
– Ишри.
"Ужу ву" – "ишри", "ужу ву" – "ишри"... – сарун жара гафар адруганси "Уччвурин" жавабар, зарафтар ва тIуртIрар деерхьну ккуни Кемсраз, бегелмиш дархьиган ухди чпин сюгьбат ккудубкIуз шериквал гъибихънийи. Ва, Уьсман чаз рякъюрадаршра, чпин арайиъ дугъужвнайи адмийирин кьяляригъянтина кайи дихниинди Кемсру гъапи:
– Му риш, гьатму Чювеккна дурхнайи ич Гьейбат увуз аьгъяш, Уьсман, аьгъяди духьну ккундувуз, гьадгъанурич".
Лайикьсуз улхуб ккебгърайиб аьгъяди Уьсман жавабсузди гъузу. Хъа автобусдиъ айидари, гьадму гафарилантина зарафтар ккергъу, иллагьки, кьяляхъ сиденйириин деънай жигьил баяри.
Зарафатарихъди кялхъбар гъаши, кялхъбарихъди рихшанд апIуваларра, ва, чпи наан аш кIваълан гьархганси, папрусин кумарра деетнийи.
Мициб аьгьвалат Уьсмназ гьичра кьабул гъабшдар. Сифте кIулариъ, чан гъавриъ гъийин жигьилар ахъидар кIури фикир дапIну, думу инжиклувал улупуз гьялак дайи. Гьатцира, автобусдиъ сарУьсмантIан адаринхъа къайда ади ккунир?! Мицир ухди атIуру, эгер, сарун, дугъан тереф дибисну хъюгърурсана дидрихъиш.
Автобусдин худ, нирихъна хъубкьради яваш гъабши.
– Ичв бишакъу сесер машиндихьан тюргъюз гъахьундар, шид убхьура, тазаб хъубздихьа. – Шофери урчIар арццу.
Арйиригъ дийигънайидар чIатинди удучIву. Кьяляхъ, цIиб жиниди папрусар зигурайидарин девран хьубси вуйи.
Хасиятнан гьякьнаан аьжаин адмисир, сар ягъли жигьил, автобусдин урчIарихъ чIатинди дийигъну, "шяркь – шяркь" чвIубкьури илкI, зигурайи папрусин кумар айитIинди деетури "Уччву" шуракди гафар каъри гъаши. МинуттIан артухъ ву дугъан гьаци, хъа Уьсмнакан хабар гъадабгъуруш, гьамциб саягъну чан гъян убхьурайи гьял йистIан артухъ вуди гьисаб апIурашул. Жигьилиз, цIиб гиран даршлу саягъниинди, хъа ассар артухъ шлуси Уьсмну тюфенгинсдар гафар гъиву:
– Шуран багахьнаси дуфну, жан бай, уву чIвубкьурайибна зигурайиб гьадугъан кIвантIаригънана ушвниз тув. Агь яв хал ккутIрияв, гьамшваъ айидарихьанкьана нач шулдарнуз, заз чIвубкьурайи даждиси "шяркь-шяркь-шяркь" гамгам ккалабкьури, нанайихъ хъайи бицIириси гъюбччвну "сускара"!..
– Узуз ккуниб апIурза, яв фу бурж вуяв?!
– ФукIара, жан бай, аьйибушра, вуш идипну диц, фу ву хъа!
– О чем поешь, э-эй, дурья башка! – кIури, урчIарикк ккудрушди автобусдизди учIву жигьили Уьсмнан мухриан дидисну, ккюрхну, алишв'инди деету...
***
Райцентрийиъ эдеърудар идитну, автобусди диш рякъ шагьриз гъибису. АйитI йишв газаф ачухъ гъабши. Сакьюдар жигьилар, эдеъру урчIарихънаси дийигъну хъамийи. Белки лезги гъулариъ эдеърудар вушлийи, гьаддиз улихь ккамиди гьязур духьнайидарси айи.
"Уччвур" Уьсмнахьансина гъвалак кайи сиденияйиин деънайи, яни улихь урчIариз къаншариъ. Ва чан улихь дийигънайи шубариин саспиган балиси гьяйранвал апIурайи.
Сар шуран кьял вуйибси дуркьу куш дарабгънайи, гьелебелесан дугъу дурар кIул жибкIбалан кьяляхъ эрццуз эрхна. Ккунибкьан утканди рякъюйи – эдеърудар кьастIансира дугъан кушарикан крахури эдеуйи ва шуразра гьаддикан неззетлу зириз гъюришлуйи. Гьаци айиган шуран кIуллан улдучIву чIарар ахьри шуйи ва жилииннакьан дурукьди юкьвнахънаси хьайин жигетдик магнитдикси карсну дийигъуйи.
ИкибаштIан, мициб гьялну шуран гюрчегвализ манигъвал апIуйи. "Уччвури" дугъан чIарар жигетдикан кадагъну учв деънайи сиденияйиккинди ккирчу.
Му шикилназ Уьсман дикъатниинди лигурайи. Дугъан кIваинна фу вуш гъюбси вуйи, (белки ихь халкьдиз айи гьамциб айту вушул: жили– жвувак хпирин чIар рябкъювал аьхю аьйиб ву) ва ижми хъял кубчIвну "Уччвуриз" хъжагъури гъапи:
– Накь гьаци, гъи гьамци, закур фици?! Я риш, уву гьапIрава? Швнуб чIвар ктагъунзиячв йиз шалврикан! Узу хпенчIв дарза гьа, йиз улихь илкIар чIвуркьуз папрус кIвантIаригъди ва кIуллан улдучIву чIарар йиз ликарикк ккахьуз!
– Уву узуз гьаз кIурава, халу?
– Я жан риш, цализ йип дупна марцаз кизибрги кIури! ТIягьратартIан апIуз мидарихь эл хьайишварихь. Кушар улупбанра чан ижми къайда айиб ву. Узу гьамус учвуз кIюлгънарин дарсар туврайи мялим дарза!
– Школайиъ мицдар дарсакьана кивдар.
– Ва-а-а, ву-ян?! Аьгъдайзузки! Хъа я жан, масан, гъирагъ-бужагъкьана хъамдарнучвухъ – дубгъай, дубгъай!
– Шлихъан дубгъуча, халу?!
Гъи гьиринган Кемсер халайи кIурайи гафар учвуз гъеерхьундайин дарш?! Школйириъ Библия кIуру Аллагьдин Гирами Китаб киврадарш, гьамус Думу учвуз урхуб ва аьгъю апIуб гьярам вуйин?! Дубгъай Гьадгъухъан, халуйин, учву марцц АпIурайирихъан, учвуз уьмур Туврайирихъан, учву багьади ва масанди Дисурайирихъан, халуйин...
– Ибшри, халу! Хил алдабгъ халу!
– Хил Алдабгърурра Гьадму Иса ву жан халуйин – дюн'яйин аллугьарин Аллагь ва агъйирин Агъа!
– Узу яв гъавриъ аза, халу.
– Ай аман, йиз кIваз гьамус фукьан рягьят гъабшиш аьгъяйвуз, хъа фукьансана хьибдийи, эгер, гьаму йиз мучIмучIин гьам увуси имбударра гъавриъ шуйиш...
***
Кьюд йишв дапIну Уьман кьяляхъ гъулаз хътакнийи. Дугъаз гизаф пай жигьиларин тIулар– терзер бегелмиш духьнадайи. Мумкин ву, дугъаз рякърударра гизаф пай жигьиларин гьацдар "тIулар– терзарра" вуди хьуз.
– Фу гъапIра, Уьсман-ими, шагьрариз душну, фтиин гьяйран гъахьира? – гьерхри, дугъан улихьинди "гъула жви" яракар гъаши.
– Аькьюлсузвалари, хъа хъана гизаф, Аллагьдин Гирами Китабдикан аьгъдрувалиан мучIушнаъ имбударин зигьимсузвали чист миддарди ккагъунзу. Маларин панзаригъ гъяйирси жвув гьугъужвунзуз: наанди гъилигишра улариз рякърудар иблисарин апIру тIулар вуйиз.
– Уьсман-ими, увуз Аллагьиса аьгъю хьайиз уву фици вуйва? гьеле кIваин апIин? Увуз Аллагьисайи гъи Чан Гирами Китабдиланмина ужубна харжиб улупуравуз, хъа дурариз ужубна харжиб улупурайидар динагьлар ву; увуз Раббийи аькьюл тувравуз, хъа дурариз адмийири, магьа гьаддиз яв улариз иблисвалар рякъюраяв, хъа дурарин улар арццнашра фукIара рябкъюрадар; фикир апIуз шулушра фагьум хъятIябкьнадар; чпи чIуруб апIурайиб аьгъяшра, дарапIди гъибтуз шуладар; Агъайи дурарин кIвак намус-гъирят дибикIнашра, айтIан думу адабгъуз шуладар; дурарихьан фурслувалиан чпин гунгьариин швумал хьуз шуладар ва чпихъанди жан Тувурихьинди илтIикIну чпилан хил алдабгъ пуз шуладар, гьаз гъапиш дурарин мялимар гизафдар ву, хъа яв Мялим Сар – ВаритIанзаануртIан дарив! Увура гьадрарин улариан чпихьинди лиг жараси рябкъидивуз. Гьаци гьаз гъилигундайва?
– Уву гьякь вува, чпин уларианра гъилигунза.
– Хъа фици вуйи?
– Ужу ву, фукIара дар!
– ФукIара дарш, файдасуз шагьриз гъушунваки!..
– МакIан, макIан, "Уччвур" гъяркъюнзуз, дуркьи кушар гъяркъюнзуз ва марцци машар! Ва хъана... Вушра пидарзавуз.
– Дарпишра аьгъю гъабхьунзуз. Яв хасиятназ гъилигган!
– Кундарзуз, я гъула жви, мициб му уьмур!
– Гьала ккундучуз кIурайидарихьан гьерх! Варидари кIул тIубччвидивуз!..