ЗАМАНА
(Саб актнан пьеса – Хиварин Илдиримдин заказ.)
ИШТИРАК ШУЛАЙИДАР:
Мурад Метлебович – фабрикайин директор, 99 йис.
Иццир Марццирович – бухгалтер, 70 йис.
Абур Асулович – завцех, искалатчи, 67 йис.
Мислимат – халачачи, 35 йис.
Селимат – халачачи, 35 йис.
Келимат – халачачи, 35 йис.
Жигьил – Мурад Метлебович гудул, цIийи директор, I5 йис.
(Халачйир урхру фабрикайин директорин кабинет. ГъяцIли юкьуб цал, анжагъ, директорин кIулихъ йирси Лениндин портрет. ГьацI кьялаъ, сабнуб ликрин ерина кирпич ккудубкьну стол ва дидихъди гьаци йирси стулра. Арччулнуб терефнаъ кюгьне диван. Столиин къайдасузди кагъзар ва ккидиржну хилар душвахъ деънайи директор, йирси палту хъади, лизи кIуртдин хявйир хъит алди. Дугъхьантина гагулнуб терефнаъ цалик, ялгъузди ацIу ккумрахъ ацIу гъур ва ккуру дирхь кирхна.)
МУРАД. (Ккидиржну хилар, гьацIар кагъзарра ккаъну лугарикк, дурарилан ул илбицурайир.) Аман, аман, Мислиматрин аьрзара гьаму кIелеъйирихъ гъябкъюбси вуйзуз, аьхир, набшдикIана?! Фу-у-кьан му,"ча-а-ча-а-пялкьяр" мина– тина гъидикьюза! Йиз хтуларин хъригъу гъициркъу кьацIар ашук куркну кьяши шайиз ккидикьрубкьан гъидикьюнза, гьич гъядар. Сабансана лигуза гьеле, я маргъ бихъур я кIараб! (Дугъу вари стол вуйибси кагъзар ригъуз хъюгъру. Мислиматдин аьрза дибрихъган, бац йивну кагъзар столилан кьулиинди гатIахьуру.) Мушв'ин, жвуваз мяаьш, кья– я– яш, кайи кагъаз дибрихъур, кулкихь гьахьручву! (Бац йивурайиган, столин даргнахъ хъабсну саб тIуб кирпич ккитIибкIну, стол саб жвурнахъинди кьяни шулу. Мюгьтал шулу.) Наана удубчIвну гъябгъюрава, улмат. Гьаму пялкьярихъди кулки, даршиш увура гьюбхрайин? Гъи, гьамус, узхьан увура гьебграйва?! (Гъудужвну полиин али кагъзариз ликар йивуру.) Мурар яв таяр дар гьа! Ва– агь, ай хъахънай! Дугъу чан келлейик гъурдар йивуру. Узуз аьгъдарди, яв эйсириз аьгьтлуб ва мютIюгълуб вуваки! Увхьанра мицисдар никк ккадру пялкьяр ттюргъюз шуладарвухьан дарш?! Ай гьякь апIурава, йиз гъарашугъ, ай гьякь. ПIюртI имбудариз, пIюртI Селиматдиз, пIюртI Келиматдиз! А яман, устул, йиз хасият аьгь апIуз даршиди гъюбхнушалва гьа? Дици шулдар, дуст. Столикан карк ктатуру. Йиз бухгалтерикантIан увкан узуз гизаф мянфяаьт айиб аьгъю йибхь! Йиз швнуд йис ву? ЙирхьцIур? УргцIур? МиржцIур? Ваъ, ваъ! Гьич хътругъарва, УрчIвцIурна урчIвуд йис вуйиз! (Жибдиан адабгъну чан ччал али хъюхънин ягълухъ столиин дипру.) Гьаму йиз ягълухъинра гьадмукьан йисар вуйиз! (Хъидибтну чан палтура столиинди гатIабхьуру.) Гьаму палтуйинра урчIвцIудна урчIвуд йис вуйиз! (Гьаци хъял кадиси гужли гьиссариинди чан пенжекра кIурттра столиинди гатIабхьуру. Хъасин кьяляхъ, алахьуру.)Уву, йиз ккуни уьмарат, Аллагьдин гьякьиндира гьамрарихьан саб тIинкьира камди ясана, даккунди дариз. КIурира шулу: жвуван ккуртт жвуван жандихьна варитIан багахь ву кIури! Магьа дици дарди! (Алахьдар илдитну, кагъзарихьинди гатIабхьуру.) Дариз, валлагь дариз! Увуси багахь йиз жандиз фукIара дариз! (Кьянидайи столиин, тюмер апIурайиганси чан фунра ва гарцIал кивну кIулра илипуру.) Агъайин гьякьиндира фукIара дариз! КIваин илминив, уву яв уьмриъ швнуб стол гъитIнуш, фукьан мебелин пул кчвубхнуш, фицикIа йиз гъвалхьан теебтундарзаву. КIваълан гъягъюз лайикь дарда му гьядисйир. Швнуб ражари яв кIуллантина гьякимарихъди узу дявйириъ гъалиб гъахьнуш – вари яв гьунариинди! (Гъудужвну хилар гьарсабдихьинди гьачIарккурайи.) Гьаму цаларра, гьаму диванра, гьаму стулра – магьа шагьидар. Хъа му пялкьяр, (Кагъзариз хъана ликар йивуру.) Ту-у-у гьяяс-с-сузар, намус-с-сузар, гьарган йиз машнаъ ичIигнайидар! Узу йискьбаъ гъадабгъурайи зарплататIан учву узуз хурайи хайир гизаф вуячв. (Вари кабинет вуйибси ул йивура.) Гьар йисан узу учву цIийи алауразачву ва курортариъ кефер апIубтIан гъубзурдарзуз, командировкайиз душназа кIури имбудар бюркью апIури! Гьай гьарган бюркьюди гъузри чпи! Йиз, ккуни устул, (Дидиз хъана тюмер апIуру.) имбударизси тIубаригъян улупиб фукIара адайиз! Гьаммишан увура узухъди хъава, кIваълан гьархнунив, ухьу яв кьял'ин фукьан ичкки гъубгънуш ва фукьан, аьрбатсуз хупари увуз гъурдар гъивнуш: "Гьярамзада, агь уву дирипIруву! " – кIури! Хъа узу дурар фици мулах апIуйи, гъитуйиш гъяцIалра шуйи гьа! Гъашидарикан улхидархьа! Баладар, я кас, хъана, ихь гъушу деврар хъана таза алаурадархьа. Дурар аьгъдрур ва дяряркъюр фужкIара адар, ачухъди, чпин машнаъ ягь адруган пуз аьгъдар кIури. Гьаци дарш гьарсаб мурччвахъ пушпушар апIуз фици аьгъя дурариз?! Ихь халкьар гьацисдар вуяхьки кью-кьюб маш гъяйидар. Гъит гьаци гъузри! Учуз, кавхйириз, дурар гьацдар ламунсузар вуйиган, кефер апIуз рягьятди вучуз! Ухьура саспиган, улариъ айи бюркьяр вухьа! Гья-гья-гья! (Ачухъди ва гужалди аьлхъюру!) "Бюркьяр" гъапидиза, гья-гья-гья! Бюркьяр фужар ву, я жан устул? (Хилар гьачIарккуру.) Уву, гьаму цалар, Селиматсдар, гьаму диван, Келиматсдар, Иццир Марццировичсдар, гьаму гъяцIли кьулиин дахьнайи пялкьяр, Абур Асуловичсдар, яни, узутIан исина вуйидарин – узуз икрам апIрударин шлин вушра унтIлан маргъ гъивиш гьадрар бюркью шулу, ва ченги Селиматри кIуруганси, йиз унтI'ин али гьярамзадйирин унтIлан халича гъивган, гьадрарра бюркью шулу. (Шадди ялхъан апIури мяъли ккебгъру.)
Бюркью, бюркью апIру маргъ сагъ ибшри, касибар,
Уччву, уччву халачайи бюркью апIри гьякимар...
(Гьаму арайиъ кабинетдизди искалатчи учIвру. Директори мяъли ва ялхъван дебккру.)
АБУР. (Аьшкь кубчIвру.) Узлан шалварра илдибтуз мигъитан гьа, Мурад Метлебович! (Шалврихъан хъчIихуру.) Му фу хабар ву? кьаби хьпахъ аькьюл... ГъяцIал хьуз сацIибтIан имдар аьхир. Дишагьлирихъди хъайва дарш... Ту астафурилагь, ту астафурилагь, Мурад Метлебович, узуз, яв яшариз дилигну, дици пуз рубкьдайи, багъишламиш апIин!
МУРАД. Хил алдабгъурдарзавулан. (Жилиз лик йивуру.) Фу рихшанд апIувалу, яв директор?! Наан вердиш дапIнайиб вува, Абурсуз Асулсузович?! Гьатму, кьулиин али кагъзар рякъюрайвуз? (ДичIиргну столиланина гьадрарихьинди тIуб гьачIабккуру.)
АБУР. Рякъюразуз. (Рюгь ктIубшвуру.)
МУРАД. (Хъял кади жилиз лик йивуру.) Рякъюравуз дарш рякъюрадарвуз?!
АБУР. Мурад Метлебович, яв лукIраз яв амур къанун ву. Йип яв метлеб!
МУРАД. Мислиматдин аьрза абг!
АБУР. (Кагъзариина ис алахъну тяди– тяди ккидикьуру, хъасин столиинна дюхюз хъюгъру.) Гъядар, Мурад Метлебович.
МУРАД. ГьапIрайир вува?
АБУР. Яв кабинетдиин къайда алапIури.
МУРАД. Фуж вува?
АБУР. Искалатчи, завцех!
МУРАД. Яв гъуллугъ гьерхрадарзавухьан, искалатчи, завце-е-эх, хпир вуйва?!
АБУР. Яв гъавриъ ахъунза, Мурад Метлебович. Узу гьам-мус! (Гъудужвну урчIарихъинди гъягъюру.)
МУРАД. Лиг, МислиматтIан фужкIара лазим адар.
АБУР. (Хъугъужвуру.) Ибшри, ДИРЕКТОР. Лазимсузди гьерхуб лайикь даршра, Мурад Метлебович, Уву дугъкан гьапIуз ккава? Увухьна суалар гьял апIри работникар гъиди, йиз складдизди дих апIуза? Жюлег учвухьна тувдиза!
МУРАД. Зегъле мабхан йиз! Саб гъапиб, яв буржи дар узу Мислиматдиз йиз кабинетдиз дих гьаз апIураш. Кьюб гъапиб уву, ху, лазим гъабшиш йиз урчIарихъ ттибтIдизаву.
АБУР. Мурад Метлебович, шюкюр ибшри яв аьхювалис! Гъушза! (УдучIвуру).
МУРАД. (Ккумракан гъур ктабгъур ва кьяни столикди улхуру.) Гьамусдизкьан, йиз уьмарат, искаладчийиан дирхьлихьди ифи учIвубхурийза, гьамусдихъантина гъурахьди учIубхуб тялукь ву. Учву, гимихъ хъайидар, кьасйир улчIвугай, улчIвугай! АларкIай, аларкIай! (КIвантIаригъ гъивну гъур, урчIарин терефназди чIуфар апIуру. Гьадму арайиъ Абур ва Мислимат учвру.)
АБУР. Мурад Метлебович, яв буйругъ тамам гъапIунза.
МУРАД. Ваъ, гъуз! (Искалатчийин багахьнаси дуфну, гъур гардандик кивну учIвубхурайириси чIуфар апIуру.)
АБУР. Гъур йизуб дайи гьа, Мурад Метлебович. Улдугнашалва гьа – дирхь вуйи.
МУРАД. Ибшри, яв язухъ гъабхьунзуз, гъур жарариз гъубзри, дирхь гъадабгъархьа. (Гъур кайишвак кибхну, дирхь кIвантIаригъ гъюбччвну Мислиматрин гардандихьнаси хуру ва кьюбан чIуфар апIуру.)
МИСЛИМАТ. Узу гьамус фукьан шад гъахьнуш аьгъяйвуз, Мурад Метлебович! (Дугъаз мак апIуру.) Чухсагъул, увуз, шюкюр ибшри яв аьхювализ! Жандиз фукьан рягьят гъабхьидияс гъур дирхьлихьди гьюдюхиган. Гьамус уз'ан учIвубхруб аьгъюкьана хьибдарзуз!
МУРАД. (Искалатчийихьинди илтикIуру.) Ебхь увуз, зав-цех-х, рябкъ, дубгъ! Ихь халачйиригъ намуслу ва абурлу дишагьли фуж гъя гъапиш, Мислимат ву!
АБУР. Йиз искалатдиъ ккерхнайидар яв гъуркьан ацIудар дариз, я яв дирхькьан ккурудар. Йиз хпар, чпиан учIвубхрубдиин гьарган разиди гъузриз. Уву Мислиматдиккан гъур ккадабгъну, дирхь ккубччвунва, гьамус, швум ккадабгъну кьал ккубччвдиза.
МУРАД. Аллагьвере, увуз ккундуш насосра ккубччв! Узу учвюгъ гъяйир дарза, хъа гъи Мислиматди чан пай гъадабгъиди. (Мислиматдихьинди илтIикIуру.) Фукьан ккундувуз? (Дирхь чанишвак кебхру.)
МИСЛИМАТ. Фу, Мурад Метлебович?
МУРАД. Пул! пул, йиз швушв, пул! Хъа уву фу кIури хиял апIурайва?
МИСЛИМАТ. Узу кьяла фур ккабхънутIан мидарза аьхир. Аванс гъадабгъуз ккадарза.
МУРАД. Узу яв гьякъийикан улхурадарза. (Гъур кадабгъну Мислиматдихьна тувру.) Ма, узан учIвубх!
МИСЛСМАТ. (Гъур кIвантIаригъ гъивну, директорихьинди илбицну, чIуфар апIуру.) Узхьан увхьанси учIвубхуз шулдар. Вердиш дарза!
МУРАД. Ичв дадайин нана гъубхъир дарива?
МИСЛИМАТ. (Нач'вал улупуру.) Му никксиб дар аьхир. Узу, Мурад Метлебович, гьярам балгрур дарза. (Гъур кайишвак кибхру.)
МУРАД. Мислима-а-ат, гафар ушвниан харжири адахьураяв гьа! Мушваъ гьярам ипIурайи фужкIа адар. Йип, увуз материальный помошь фукьан бикIухьа?
МИСЛИМАТ. Узу гъубшу вазли адабгъунза.
МУРАД. Гьар вазли уву адабгъурайиб аьгъязуз. Деъ, бикI аьрза! Гьаму кьулиинди дахьнайи пялкьяр рякъюрайвуз, ари гьамрар вари "чачйир" ву. (Мислимат ручкана кагъаз тувну устлихъинди дитру.) Уву, Абур Асулович, ихь устул диш апIин. Швушваз мажал адар кагъзарра дюх. Узуз аьхъю шула. (Дугъу чан палтар алахьуз хъюгъру.)
(Кабинетдиз бухкалтер учIвру.)
ИЦЦИР. Учву инжиклу машанай, Мурад Метебович, саб гьял узухъ хъебехъай.
МУРАД. Йип яв дерди, Иццир Марццирович.
ИЦЦИР. Гьаму швушв, Мислимат, удучIвнийиш ккундийзуз.
МУРАД. (Мислиматдихьинди илтIикIуру.) КкудубкIунна аьрза?
МИСЛИМАТ. Ав.
МУРАД. Чухсагъул йиз швушваз! Гьамус сацIиб рягьят гъабхьизуз яв тIубар ришвури гъяркъиган. Увухъ уччву юру... ту, фу гаф абхърайин ушвниъ, хатI хъавухъки! Лиг, Мислимат, шлин музмуз фукьан ярхиб вуш, ихь халичачйирин кIураза, увуз узузтIан уччвуйи аьгъявуз, гьадрарин гамгмар хъуржри апIин. Увуз гьарган гьацдар ктухурадарза, мугагьназ гъапи гафарра аннамиш дапIну, вари ухьухъинди хъипруси апIин. Аьхиримжи вахтари гизаф дишагьлийирин мелзар ярхи духьна. Сарун гъарах, йиз швушв, гъарх, уччву халачйир урхай, жан! (Мислимат удучIвуру. Хъа директори явашди кIуру.) Фукьан узуз гъабалгур дарин, жугьудрин риш жугьуд!
ИЦЦИР. Прокурорихьан кагъаз дуфна, Келиматди аьрз дапIну, Абур Асуловичди кьюб кило мурсул хъибтIунзахъ, кIури.
МУРАД. Агь, адрабцIру аждагьа! Гьатмигъари дугъан унтIлан саб успагьи гьалав йивну миза аьхир! (Хъял кади.) Хъана фу кагъзар гъахьи мина хътаурайи! (Искалатчийихьинди илтIикIуру.) Абур Асулович, креслойириин илирчрудар анив?
АБУР. Ав. Заан сулккари саб уччвудар дурхна, уларин нур гъабхрударстар.
МУРАД. Уларин нурназ пирккурур лайикь дар. Дурар, гьай, Мягьячгъалайиан гъядяхъир шул, гьадгъан уларихьан гьадатуз гъит. Иццир Марццирович, дугъан ликариккинди сар къяблуцIйирстар гатIахьну гъит, думу думукьан аьхю персона дар.
АБУР. Мерад Метлебович, узу дурар наанди ва фици списать апIуру?
МУРАД. (Саб дупну хъял кубчIвну.) Магьа гьаму йиз!.. (Хъана пуз ккамиди саб лик за дапIну тIубахьди сацIибсана мийиш улупурайи. Хъа хъял яваш дапIну, хърифури кIуру.) Абуууур Асуловииииич?! (Фици апIуруш аьгъдарди дарвуз кIуруганси.)
АБУР. Закуринигъан увура ичв хулазди сабхарал мурслар хъадаъ пидива, хъа дурар фици улдутIуза?
МУРАД. Швувахь хьади цIийи швушв дардува, байкIа! А-б-у-р Ас-уло-вич?!
ИЦЦИР. Абур Асулович, йип гьеле, ич хулаз мурслар хъдадаъди, гьамуз швнуб ваз шулаяв?
АБУР. Гьава, бая чве, ихь арайиъра, гьацдар улиъ адрударин, мелочаринра улхбар шулин?! Дид'ин алабхъиш, гъубшу гьяфтайиъ ухьу базариз халачйир гъядягъюрайиган саб уччву комвольный, узуз гъядябгънайи халича уву увуз гъубхундайна?
ИЦЦИР. Селиматдинна Келиматдин аьхю чIвеъ гугар кайи, йицIикьюрикI али гьалвар, яв швушв больничнайиз гъярайиз кIури, дугъан ликрихъ гъибикIуб явра кIваълан гъубшнунив дарш?!
АБУР. Гьава, бая чве, ихь арайиъ...
ИЦЦИР. (Хъжагъуру.) Уву, жан, йиз улихь "гьавйир" миван! Гьар вахтнаъ кIваинди гъибт, учу уву ляхниз швнубпи классдин образования ади кьабул дапIнаш?!
МУРАД. Вуда, вуда! Артухъ гафар мапIан уву!
АБУР. Явра, директор, юкьубпи класдин образованиятIан вунив?!
ИЦЦИР. Думу гъуллугъниин увуна узу дерккур дарихь. Дугъан аьхюриз директорди фуж дерккруш узузна увузтIан ужуйи аьгъя!
АБУР. Шюкюр ибшри! Ишри я кас. Гьаму вазлин аьхирариз увузра саб шишал мурслариз лигарза.
ИЦЦИР. Фу шюкрар гъахьи мугъан! "Шюкюр" фу кIуру гаф вушкьан аьгъяйвуз?
АБУР. Ваъ.
ИЦЦИР. Аьгъдруган гьацдар гафар гъит! Аьрабарин халкь алдатмиш апIру гафар! Уву ихь табасаран чIал'инди кIури дубгъ! – му саб, кьюб кIуруб, яв иблис гафарра узхьан гьадагъ: "Лиганза" ваъ, гьа! Тму ражари узуз гъахидар яв рабочйириз туврударстар вуйив: гъагъидар, кьяши– кьяши ужварстар! Аьгъдарзуз уву дурарикан гьапIри шулуш?
АБУР. Думуган селикк машин ккабхънич.
МУРАД. Явра ккунивал гьадму вудияв, хпари жалобйирра апIури шулу: искалатчийи кьасутIан мурслар амси йигъаритIан фабрикайиз хурдар кIури.
ИЦЦИР. Селиматза кIурурин гафарихъра хъебехъ уву, я директор, шулдарин кIур, дурарихьан бутка хъайи машиндихъди хуз. Гьелебелесан будкайиъ айидар кьяши апIуз даршулайиси.
МУРАД. Йигъан ибарихъ гьацдар гафар хъайиз, Иццир Марццирович. Ичв имийин ришра ву, Келиматди халачйирин арайиъ ирчру футнийирикан аьси духьнайин шулуза.
ИЦЦИР. "Халичйирин" ваъ, я директор, – "халичачйирин"!
МУРАД. Уву кIуруганси ихь табасаранари "халичачйир" кIурадар, хъа халича убхрурар! Гьаци вуйиган увузра "чичйир" йивузтIан аьгъдарвуз. Минди хъебехъ, гьамус ихь искалатдиъ, кIура, почтайинсдар, граммарра улупру, пломба али ярчврар диврадарчва кIур. Кьяляхъна, туканариъси цифровой, элэктронный ярчврарра ккун апIур дурари.
(Кабинетдизди хупарин лижар ерхьуру. Гъюбахъ– гъюбахъ гужли шулу, аьхир, кабинетдизди, кьюри сар кчIюхюри архьру. Селимат Мислиматдин кушарихъан хъичIихна, Келиматди канчIарихъан дидисну зигура.)
МУРАД. Я хпар, учву сягьнайиин алдарчва, фйир апIуранчва ичв жанарикан?!
ХПАР. Иццру апIурин? Иццру апIурин? Хъа учуз иццру апIдарин, мугъан футнийири?!
АБУР. Хпиригъ гъючIвдирза, Узу мушв'ан саб гьайиз гьергдикьан вуза. (Дугъахъди бухкалтелра гъярайидар, Селиматдина Келиматди, хъуркьну сари сарин галстукдихъан, тмури тмунуриндихъан хъичIхну, хъизигну дивандиинди дитру.)
ХПАР. Ич юкIвар учвура цциб дуругди мидарачва. Учу жини гафар, жини тIулар апIури вердиш дарча, гъузай учухъди!
(Директор чан столихъ аргъарди гъадагънайиси деъру. Мислиматди чан дючIюнънайи палтар кушар дюз алаури шулу.)
ХПАР. Йип, директор, ич, халичйир ришайиз пулар, фила тувнава?..
МУРАД. Учвухъди мастерира рибшурадарин?
ХПАР. Хъа мастерихъди учура рибшурадарин? Дугъаз пул бикIурачва, хъа учуз – ваъ. Дици вуш, учв сари, мастери ич хилар ктарди дирибшну учвухьна халича туври. Кьюб гъапиб, ич гаркIвларин, уршварин, марфкIарин, ликарин, кьуларин, дигъарин, сумккйирин, турарин, яни вари шей'арин ичв халичйирин урхуз жалб апIурайи – дурарин пул гьар вазли фукьан учуз капIри шулчва? Гьар йисан швнуб куба кIулар итIурачва?!...
МУРАД. Иццир Марциравич, душну, ихь, сокрашенияйик китнайидарин список абкъин гьеле. Узу мурарин мелзариз лигузагу!
(Бухкалтери, чкиди душну, духну, кагъзар тувру.)
ХПАР. ГьапIру сокрашенийир, гьапIру сокраш...
МУРАД. (Кагъзар дидисну урхуз хъюгъру.) Мурсулар кьитдитIан алдарди хьпаз гюре, ва гьюкуматдин гьялра пис хьпахъди аьлакьа ади, планар тамам дарапIру, исихъ хъайи халачйир сокрашенияйик китуз адабгънайи кьарар. Сабпир Азизова Муминат, Бабаева Ханзада, Вердиева Убайдат, Гюлечова Марият, Давудова Селимат, Изилова Келимат...
ХПАР. (Гъизмиш духьну.) Мурслар кьитди айиган планар тамам фици апIуйкIан, мурслар кьитди айиган учву дурар наънан хъчIюхюрайкIан? Гьюкуматдин гьялар пис вуди, рабочийирин гьялар йигътIан йигъаз пис шули, му ичв, гъуллугъчйирин, гьялар пис гьаз шулдар?! Вари, фукьан йисар вуячв пенсйир гъадагъури учву гьаз затра сокрашенийирик кахърадар?! ЦIиб айин ихь гъулаъ дипломар хьайи жигьил специалистар?!...
МУРАД. Учвухъди узу ил хъитрайир гьапIрайир ву. Абур Асулович, гьамрари фукьан халича дубхнаш, квадратариинди, дуркьаригъ гъимишра, кьабул апIин ва имбу мурсларра дис. Агус, узу лигуза, мурари фу ипIури уьмур гьапIруш. ЦIузар апIури, къуркъур башна къуру лаваш узу чпи дедрерккиш... (Кагъзар столиинди дирчру.)
ХПАР. Жан, директор, увуз миннат вуйич, учу ляхнихьан магьадатIана! Учу гьапIча, яв лукIари?!
МУРАД. Ари гьаци! Гъачай ихь ляхнихьна дюзди яшанмиш хьухьа. Учву Мислиматдиз мициб зулум гьаз тувнуш йипай?
ХПАР. Думу чахьан гьерх!
МИСЛИМАТ. Учвукьан тIуртIурар лихури узу вердиш дарза. Гьаму Селимат кIурубди ушвнихъ убрушв хъивниз, футнийир апIрудар гьамрар вуйин кIури. Гьай– гьайди алдадатIри гъитну! Узу мажал адарзуз. Узу йиз ляхнихъна гъушза!
(Гъярайир дидисну Келиматди кьяляхъ зигуру.)
КЕЛИМАТ. Эй, эй, гъурудуду, наана рибшвурава?!!
СЕЛИМАТ. Ляхин хъайи бирк вуна! Учухъди саб цехдиъ айирува, аммаки яв дуркьаригъян ахъикк ккипуз шлу бархалкьана гъядабтIурдарва, хъа адабгъру пул, учутIан кьюб ражари артухъ вуяв!
(Хпар чиб-чпигъ гъярхьнамиди, кIвантIариин "ч-ш-ш-ш" апIури тIубар иливну, бухкалтерна искалатчи, урчIарихьинди гъюбси, гьяракатниинди кабинетдиан утIурччвуру.)
МУРАД. Гурбагуриз гъарахай! Гьаму ччIаригъян узура хътарди наана гьерграчва, гучIбяхяр?! (Гьерграйирин кьяляхъ хъипру. Селиматна Келимат дурарихъ хъчIарккуру, амма хъуркьдар. Мислиматдизра гьергуз ккунди, дурарихъди урчIарихъна гъюру.)
ХПАР. Гьеяв, гье-яв, му машар гъючвюхрияв! Я гъурудуду, я гъурудуду, гьапIрайир вува?! (Хърифури. Кьамкьар урчIуру.)
МИСЛИМАТ. Я зимзар, я зим-зар! Улихьди гьергдар дисуз хъиврайир узура вуйза. Учву йиз гъавриъ ахъундарчваки.
ХПАР. Ай уччвуйи учу яв гъавриъ ачаки...
МУРАД. (Хпарикан аьшкь гъафи директори, Пирмягьяммад Аслановдин "Даждихъди монолог" кIуру шиъриан саб бендлихъди мяъли апIуру, сягьнайиин алириси хиларра гьачIарккури.)
Уьмрин асул духьна гъи терс,
Заманайин вуза гьяжи,
КIури ягъал тахтниин гъи
Деъна кьюб лик ккайи дажи...
(Хпар яваш шулу. Мяъли кбалгдар чпира аьлхъюз хъюгъру.)
ВАРИ ХПАР. Гья-гья-гья!... Сабансана, Мурад Метлебович, яв мяъли апIина! Хуб увуз гъабалгуб вуйи?! Фицийи? фицийи? Заманайин вуза гьяжи кIури ягъал тахтниин гъи деъна кюб лик ккайи дажи! Гья-гья-гья!...
СЕЛИМАТ. Зарафатар чIяаьн ишрида! (Ккумрахьинди гъягъюру.) Хъа я директор! Му цалик керхнайидар фйир вуяв? Мурар йис'ан йисаз ацIу шулаявки?! (Дюргъну, хъана чан айибси кирхру.)
МУРАД. Гьаз гъюргъва, Селимат? Гьамусдихъантина учв'ан дирхьлихьди учIвубхуз ният вуйиз, хъа бухгалтерианна завцехдиан гъурихьди.
ХПАР. (СатIиди.) Учу аьвамар дарча, бицIи бай алдатмиш апIурайиганси гьаци пуз! Гъурихьди ич ифи ухдихъанмина учIвубхурайва, хъа гьамус гьадму кьадар ифи артухъ вахтнаъ учIвубхуз ккамива! Вай гъурахьди вай дирхьлихьди – фу тафавутвал а хъа?! Бухгалтерин цалик кIуруш швумна кьал кебхна, искалатчийин гьаци!
МУРАД. Учву гъавриъ гьаз ахърадарчва, хууу– пааар, прокурорин цаликра гъурна дирхь ка. Мягьямядялдин идирайикра гьаци ка! Узу – учв'ан, дурари – уз'ан!
ХПАР. Хъа учу шлиан? (Директори хяртI цIабхуру. Мислимат мугъан ибахъна фу– вуш пуз гъягъюру. Дугъахъди, хъпехъуз кIури – Келиматра.)
КЕЛИМАТ. (Дикъатниинди директорин гар али хявйирихьинди лигуру ва ибахъинди фу вуш гъябгъюрайиб тIубарихьди улупуру.) Би-жи-би-жай!!! (Мислиматдира хъипру. Селиматра, багахьнаси дуфну, лигуру.)
МИСЛИМАТ. Магьа, ич директорин ифи учIвубхурайиб!
МУРАД. (Нач шулу.) Тяди йибкIай, Тя-ди йибкIай! (ЧIигъ апIуру!)
КЕЛИМАТ. Чкиди жаргъ, Селимат, тюфенг абкъин, ихь директор зат мидарди кчIвухну! (Селимат жаргъуру ва дишла тюфенгра хьади хътакуру.)
МИСЛИМАТ. (УрчIарихъна Селиматдин гъаншариз жаргъуру.) Уву директориз хатIа апIидива, ча узу йибкIидиза! (Селиматдихьан тюфенг тадабгъуру. Гьяракатниинди алапIну гардандиккинди йивуру ва бижибижай йибкIуру. Тюфенг дивандиинди гатIабхьуру. Директор стулилан столин гъвалахъинди дукIну ахъру. Люкьярси хпар дугъ'ин алархьуру. Столра кирпичлилан алдабхъну чан эйсиси ккитIибкIуру.)
ХПАР. Ихь директор гъакIну! Ихь директор гъакIну! (Ишуриси кабинетдиан утIурччвуру. Дурарин гьарайнахъди бухгалтерна искалатчи архьру. Саб минутдиланси – Мислиматра ва I5 йисаъ айи жигьил байра. Жигьил учIвубси, дукIнайириин ишурайидар ккебяхъю. Имбудари, дугъ'ин аьжаин духьну, цаликкнаси кьяляхъ шули рякъ туву. Столихьна фурслуди гъярайи жигьили, кьусум йивну майит тинаси илбигъуру. Мюгьталдайидари чиб-чпигъ пушпушар апIуру.)
ЖИГЬИЛ. Узу фуж вуш аьгъяйчвуз, йиз лукIар валяйли салам? (Стол за апIуз гъитну, гъурдар йивури Сталиндин саягъ гъибису.) Узу ичв Мурад Метлебовичдин гудул вуза. Гьамусдихъантина ичв директор узу хьидиза. (Столихьан гьудучIвуру.) Ихь гьюкуматдиъ цIийи замана арайиз гъюра. (Кабинетдилан ул илбицуру.) ЦIийи стол ва стул дивдихьа. (Ниъ гъюрайиз кIуру саягъниинди майтихьинди дилигди, йивну лик думу цалихънаси хъипу ва Лениндин партрет кIул асисди ккибицну кибху. Саб гагьдиланси думура кадабгъну, дидин ерина бухгалтеризна искалатчийиз акъин дупну гъудган апIру мист кайи халачайин кьат, дидин зиин тIурин хъибтIнайи кьур'ан, сюбюгьнар ва карк ктатури халар алдру ханжал кибху. Жигьилихьинди вари аьжаинди лигурайи.) Бисмилагьи, ухьу гьамус, шюкрар вари аьвузбиллагьи ибшри чаз Мягьямаддидиз, гьадугъан рякъяр– ражар хъанри мусулман, шариаьт, ислам диндиз илтIикIуну ляхнар апIидихьа-а-а-а... (Дугъу, цалик дюргъну кирхнайи гъурна дирхь кадагъну бухгалтерихьна туву.) Жаргъ, шейтIаниражим кьулгьунурягьим, духну цIийидар кирх! (Гьадму гагьди бухгалтери саб терефнахъинди кIакI али шлангдин кьатIна маллйири улубкIру бакка ва бинт духну кирхру. Вари ккебяхъну, мюгьталди лигури гъузру. Жигьили тюфенг чан устлиин хъятIябкьну гьязурди, хъабццну, арччул гъвалахъинди дивру.) Жан, йиз масан дуст, уву дайиш узуз му йишв ккубкьруб дайи гьа!
АБУР. Шланг гьаз вуяв, алегьи-саламгьясбигь пайгъамбар директор?
ЖИГЬИЛ. Узу эвелиъ гъаписи, хъана дин ккебгъру тазатIан замана дуфна гьамдиан учIвубхруб. Уву гъавриъ айирси рябкъюразуз, Абур!
АБУР. Дици вуш, йиз искалатдик узура гьамцуб кибхдиза. Хъа-а-а, жуна гьаз вуяв?
ЖИГЬИЛ. Жаргъ, бухгалтер, гьатгъан, гамгам гизаф рябгъюра, улуп гьапIруб вуш. (Бухгалтери дугъан кIуллан ушвра уларра ккаъну бинт илбижуру. Хпари улар илчIикьуру, кIулар ирхру, канчIарихьди чпин ушвар илиркуру. Жигьили зарбди хпариз хъажугъу.) Учву гьапIрайидаручва йиз машнаъ зазарси дийигъну?! Душну ичв чухтйирна чадрийирна хччугарна булушккйир улурччвну гъачай, ницц алдру ***ир!!! Явашай думу ич мусурман диндихьди сабансана учв'ин думу ниццна гадраг алабхьуз гъитархьа... (Жигьил цалик кебхнайи ханжлихьинди гъягъюру. Вари гьарай–чIигъниинди кабинетдиан утIурччвуру.)
ПЕРДЕ.
I993й.