ДИШАГЬЛИЙИРИН ГЬЕНГАР
(Ихтилат)
Перде гьадапIу.
Сягьна гьаци дабалгнайики залиан тамаша апIурайидариз хулан гьацIра рябкъюра ва икринра.
Ээээгь! Сягьнайикан ухьу кьюб гаф пайизра артистари чпин тамаша, магьа, ккебгъна! Гьяйиф!
– ...табар укIу духьна. Мухриъ чIарар имдар. Узухьинди лигру улариъ думугандин ачухъшин дючIюбкьна! Наши яв гъардаш, бажи? Наши думу? Узкан гьамцдар апIузди: "...увутIан ккунир... уву дархиди... уву... уву..." кIури йиз кьяляхъ хъюрхнийин шуйи! Дарин!? Гъи, гьамус кьюр велед ккатIахьну, узу наана гъягъюза?!
– Дидкан адашдиз, дадайиз гъапундарива?
– Эй бахтавар, бажи! УзутIан улихь гъулаз дуфну, фйир дупнаш аьгъяйвуз дугъу! Чпин дадайикна? Вари, гьякь кIурайиганси, гьадгъахъ хъугърира ву гьа!
– Яваш, Эсмира, саб дупну думукьан гъизмиш машан! Мисалназ узу, я дугъу кIурайибдихъ, я уву ктибтурайибдихъ хъугърадарза. Ичв, жилиринна хпирин арайиъ дугъридан фу аш, аьгъдарзуз. Гьясратали йиз гъардаш ву дупну, узу дугъхъан хъюгърадарза. Жилирихь хьади гьамус йиз йицIишубуд йис шулайиз ва узуз лап ужуйи думу ляхнар аьгъю духьназуз! Эгер ичв кьюреддинра сабси тахсир адайиш, учву гьадмукьан чиб–чпиз къаршу удучIвну гъузидайчва!
– Кьюр сабишв'ин яшамиш шулайиган, дурарин арайиъ цIибдикьан улхбар дархьиди гъуздар. Хъа гьамцибдихънакьан гъюз, йиз, я ул кур дайиз, я лик кьяниб дайиз! Гьар, кючейиъ алахъру дишагьли чаннуртIан уччвуйи рякъюру кIури, гьарурин кьяляхъ гьаци хъергну удубкьруб вуйин? Дугъан намус, жигьилвал, наанди гъябгъюр? Чакан фуж ктучIвур? Уву гиран апIурушра, фу ву арда, бажи, узкан хъял гъафир, гьамшваъ, сар кьяппайин хулаз йишварра апIуз кмиди, гъягъюру. Рякъюз ккунийдизуз гьадму ***ин риш ху, учв фуж вуш чаз улупуз!
Гьаму арайиъ икриъ калиткайин сесер гъаши.
Гъюрайидар, йизна чан жилир вушул дупну, Эсмирайи улхуб яваш гъапIу.
Ав, му шагьриз йиз чвччвуин улукьуз дуфнайидар вуча.
Йизурна Гьясратали, гьаци, шагьриз удучIвнайидар ву.
– Я Гьясратали, Гьясратали! – интIи сесниинди, сар, жикъи юбка, гъюнихъ лак али бицIи сумка хъайи, ликарин гурдмар жили-жвуванси саб патахъинди кидирчнайи, кушар кIуруш, дурарикан дулухди гъузиш ужу ву – му заманайин шубари кIул'ин кушар гъитурин! – мухрар хъайи риш икризди, дихар апIури, учIву.
Калиткайихъ, халис йиз гъардашна жилирстар, кьюр жвира хъугъужвнайи. Узу, йиз гъардашсирна жилирсир гъапну кIури, наънан аьгъяхъа лигурайидариз дурар фицдар вуш? Йиз шубурпи гъардаш Гьясратали, гьатму икриъ дийигънайи риштIан цIиб ягълир вуйиз; дугъахътIан гъалин улчIвмар хъайиз; мумкин ву шурантIан гъалиндар дарди хьузра; гъилигу гьялариан шуру хъудудну, кIарубдиинди каънайидарси рякъюру.
Юкьв тувру юбккана, кьял кказабгру, пчIу, пеликандин гъязмзиккси турбйистар лугар ккерхнайи ккуртка хътайиш, дугъридан, юруш, йиз гъардшинра гьациб вуйи.
Йиз жилирин суратнакан фук1а пуз хьибдарзухьан. "Гьамцибдиз яв швуваз гъафнира вува! – кIури, йиз дуст шубар саспиган хявиди кялхърира шулузук, – Фу вуяв, байкIа, жан чи, думу яв жилиригъ гъяйи хъюхъ, рягънин залдансиб, али ушв, кракадилинсиб, музмузра, гьаци, улихьна гьитIибгъну!"
ГьапIза, кьисмат гьацир жалириз гъахьунзу ва, йиз дугъ'ин, дажи чан къянчлиинси, гьяйранра вуза.
Ари гьатму калиткайигъ гъяйидарикан ягълирсир, кушар лизи хьуз хъюгънайирсир, унтIланзина, йиз жилиринси келлейииннакьан чIар дубшнайир, гьацир вуйи.
Узуна Эсмира, учу айи хулан улдарин чарч гьадапIну, гьацдар гъарантйириз лигурайча.
…
– Мушвак зенг апIрушвкьана ктарин дарш… – Урус чIал'инди кIури, кIару туфлийирин швякь, икриъ ккахьнайи гъванаригъ гъябсри, му риш, риш вуйин учв, дарш швушв, ясана хпир, аьгъю апIуз даршлур, хъана дихар апIури, тегьлиздиз багахь гъахьи.
Эсмира, жаваб туври, чIатинди удучIву.
Узуз гьатму дишагьлийихъан, ич гъулаъ, сар шлин-вуш, даркбар гъюразуз.
Яраб гьатму Жева дайкIана? Экпран Жева! Ваъ, даршул, думу Непализ чан байра хъади душна кIурайи гъуландари. Гьатцира, швувхьан гьидитнайи Жевайиз йиз гъардшин ччвур наънан аьгъю хьибди? Я кас чав фуж-вушра гъузур, дугъан гъанаъ адарза, вушра, фу кIури дуфнайидар вуш, аьгъю гъапIнийиш, хатIа даршлийи.
…
– Я Гьясрат, уву хулаъ айва? – гьерху, чаз дярякъю мисал дапIну, гъаншаризди удучIву танишсузди.
– Уву фуж вува? – Шуран минди-тинди лигру саягъ кьабул дархьи Эсмирайи дубкьну гьерху.
– Му мици гъабхьдарки, жан чи, – гъюдли ва хушлу сесниинди ккебгъу дишагьлийи, – узу йиз дерди гьял апIуз дуфнайир вуза. Гьан, жавабниин рази гъахьунва?
…
Мушвхъантина Эсмирайиз ужуди аьгъю гъабхьи му шурахъди чахьан гьамци улхуб давам апIуз даршлуб. Ва, дугъу тувру суалариз жавабар тувуз ккилигури дийигъу.
Му шуразра, чан нубатнаъ, учв заанди удучIвуваликан хабар гъабхьи, ва улхуб-рахуб гьиририфди хъюгъю:
– Узу йиз чвйир, чпин гъярайи рякъхъан хъадаъну, узухъди мина гьаваи бадали духнадарза, му саб; кьюб кIурубсана, уву фуж вуш узуз мялум дарзуз, аммаки йиз юкIв увуз ачухъ гъапIунза. Хъана, гьюрматлу чи, увкан тIалаб вуйиз, йиз тямягь абцIрубси гьерхбариз жавабар апIувал. Рази вуйва?
– Яв аьхювал йиз хилиъ адар, гьарсар аькьюллу касси, узу увухьна янашмиш шалза.
– Ари гьаци! Лиг гьа, Мегьел узуз уву фуж вуш аьгъю духьнадар – му яв тахсир.
– Узу Гьясраталдин хпир вуза, ва Эсмира кIурузуз.
Жаваб тувузди сацIиб хъикъну, танишсуз дишагьлийи чан хъимбу гафар давам апIуз хъюгъю.
– Элегбаригъ узу гъяйир дарза. Лазим гъабшиш, йиз ушвниин пина алабтIуз аьгъязуз. Эсми-и-ира! Хуб безетмиш дапIнадариву яв уччву ччвурну! Эсссмииира! Гьясраталдиз гъач йипаган!
– Думу хулаъ адар, гьаммус гъюрур ву. Ккундуш сацIиб хъугъужв.
– Яв аькьюл уву заан апIурава. Йиз чвйирикан гьапIдикIана?
– Дурарра хулазди гъюри. Гьясрат гъафибси ичв дерди гьял дапIну гъягъидичва.
– Ай баркаллагь!
Узуз дурар хулазди гъюрайиб гъяркъюнзуз, ва деъру йишвар гьязур гъапIунза.
Хизандин хулазди, гьадму аьламатнан риш улихьди, кьюрид баярра, учIву.
Узу гъяркъюбси му риш парт духьну дийигъу ва чан жандикан гьапIруш аьжуз гъахьир, сацIиб вахтназ хъугъужву, юкьв диш гъапIу, хяртIаъ ичI ахьу ва кIул хъцIабку, гьелебелесан му шлихъди вуш "магьа узу – магьа уву" кIуруганси, дамахназ удучIвура!
– Саламалейкум учвуз, Бессерия!
Дугъан гъардшарира салам туву.
Ва, арайиъ фу аш аьгъдарди, дурар гьюрматлуди кьабул гъапIунча.
Узу гъалатI гъахьундайи. Думу риш, дугъриданра, ич гъулаъ Экпран Жева вуйи.
– Увуз, Жева, йиз ччвур кIваълан гьархунвуз дарш?..
– Хил алдабгъ, Бессерия. Йиз кIваз хуш вуйи таза ччвур иливарза дупну гъапиб дайза. Непализ душну гъюрухъанмина кIваълан гъубшнийиз. Бессерия, увуз му хизан танишуб вуйин дарш? – чан архназди улхуб ибтуз ккун гъабхьири гьерху.
– Ваъ, дарзуз, Жева. Мегьел му хизандин гьир–хябяхъ аьгъю апIуз дубхьнадарзухьан. Гьаци, таниш шулза кIури, хялишдира кади, дуфнайир вуза. Уву, Эсмира, хялариз чай албаг, узу мурарин гъайгъушнаъ хьидиза.
– Ав, ав, йиз тахсир гъабхьну, Бессерия, мурар йиз гъардшар ву. Ихь гъулаз тек-биртIан гъюри шулдар. Гьаддиз дурар увуз аьгъюрира дар. Дурар Россияйиъ яшамиш шула ва кьяляхъ гъярайидар ву. Саб бицIи ва шадлугълу ляхин ади хъади дуфназа магьа, гьамина. Рябкъюрайвуз, кьисмат фициб ляхин вуш!
– Уву, Жева, Непализ душнадайва?
– Гьей, Бессерия, Катмандуйизра гъушунза, амма гьич саб йишваъра кьисмат гъибихъундарзуз!
– Узу яв гъавриъ адарза.
– Гъавриъ хьуб читин дар, узу учву тамарзуди гъидритарзачву. Йизна Гьясратдин йикьрар гъабхьнич: гьаму йиз гъардшарихъди таниш хьуз ккундузуз гъапиган, думу таниш апIуз. Ич сумчир багарихьди шулич, гьаддиз Гьясраталдизра аьгъяди ккунду: чан сижар-агйир фужар вуш. Яни, Гьясраталди узу чаз швушвди гъадагъура. Гъюру гьяфтайиъ сумчир айич. "Нарык Кала" ресторандиъ ккабалгуз ккача. Харжар вари йиз кIул'инна гъадагъураза.
Эсмирайин уларилан кьяшишнар гьарайнахъди диргъурайи.
– Гьаз ишурава, Эсмира? Узу увуз гиран ктапIурадарза. Я йиз ушвниан гиран шлу гафра удубчIвидар.
– Ваъ, ваъ, Жева, уву саризра гиран ктипIрур дарва. Эсмирайин агьузариз фикир мутуван, думу чаз гьакIайди ишурайир ву. Узу увухъ хъпехъураза! Дикъатниинди! Хъасин гьапIуз ккачва?
– Узу Гьясраталдиз гъапунза, хилра алдабгъ, Бессерия, узхьан Гьясрат кIури тадабхъурушра, гьадмукьан танишди вучаки, мюгьюббатлуди кIурайиб вуйиз, эгер йиз бай чазди гъадагъурдарш швушвди гъюрдарзавуз, кIури. Думу рази ву. Саб вазлизди шубредра курортдиз гъягъюрча, мумкину Багамариинна. Учу дилин гъяйиз ич адашди гаф тувунчуз: шагьриъ шагьаринсдар хулар гъадагъну гъитурза кIури. Узуз ккуниб, жилир хъади хьувал вуйиз; Гьясратлизра – хпир хъади хьувал!
– Дугъахъ хпир хътаринхъа?
– Хпир хъайи жили-жви мукьан чIатаризди ул ади яшамиш даршлийи. Му хизандин арайиъ мюгьюббат адрувалин сабпи лишан ву.
– Учву бахтлу ишричву, Жева! – Мубарак гъапIза, кIваъ гьич саб жюрейинра гьитIибкIувал адарди, хъа – сацIиб ккимидиси. – Узу Гьясраталдин фуж вуш аьгъяйвуз, Жева?
– Фуж ккушра ишриву, йиз сарихьанра жинивал адариз, явна Эсмирайин арайиъ гъалмагъал адрувализ пуз шулу, уву Гьясратлин чи ву дупну.
– Дугърива! Чи вуза! – Дугъан гъардшар узухьинди аьжаинди гъилигу. Дурар балугъарси, чиб-чпикди ишарйириинди улхури, хъа гафкьан ададабхъди деънайи. – Жева, чуччуз чан чве фукьан гирамиди вуш аьгъяйвуз?!
– Ав, аьгъязуз. Магьа гьаддиз йиз гъардшар узухъди хъади гъафунза. Йиз бахт, йиз кьисмат узухъди дураризра сабси пай апIуз ккундузуз. Эсмирайи давди дердер дизригри. Йиз гъардшиз велед шуладар. Кьюр велед хъайи ачIни хпир дюз апIурзавуз гъапиган, думу, вари дюн'я чаз тувганси рази гъахьну. Дугъан разивал йиз машквар вуйиз! Эсмирайихъди магьа, гьамус таниш ишри. Дурар хулаъ гъитну ухьу удучIвнийишра ужу шуйи… – кIурамиди Жевана кьюрпи гъардаш ликри гъудужву. Дурарихъди узура.
– Жева, дици вуш, мунур яв гъардшихъди узура таниш хьуз гъит. Белки узуз думура ккун шул ва ихь ляхнар гьаци албагну гъитиш, ужу даршулин?!
– Эгер ичв юкIвари гьаци кIураш, кьисматнахъ дийибгъруб хьибдар!
Гьаму арайиъ "Саламалейкум" дупну му хулазди Гьясраталира ва Бессерияйин жилир Нуралира учIву. Машнаан уьру-цIару гъахьи йиз гъардаш, урчIаригъян гъюдучIвир, русвагь духьну дийигъу. Жевайиз дугъан мициб гьял кьабул гъабшдар ва багахьнаси душну, варидарин уларикк чан адахлуйин кIвантIариин илчIигуру, хъа кIуру:
– Жан йиз ккунир, Эсмирайизра жилир гъагунза. Ухьу бахтлу дархьиди сарун фужар шулу!
Гьадму арайиъ Бессерияйира:
– Узура узуз жилир ктагъунза, – кIури дугъужвнайи "мунурихьинди" багахь улучIву ва гъючIккан гъидису.
Нурали гъавриъ ахърадайи. Чан хпири гьапIрайкIан кIури, улар кьюбиб гъурдарихьди марцц дапIну, аццаргну лигуз хъюгъю.
Узузна Эсмирайиз му дюшюш гьякьикьат уьмриъ алабхънайиси гьугъубжвурайчуз.
Гьясратали Жевайин хиларигъянсина гъючвюхну хулаъ ярхи гъахьи. "Мунур" деетну, гьялакди душну, Гьясратлиин алахънайи Нуралийихьна шид гъабхиза, ва дугъу гарцIликкан бачIар йивури, чан амрихъна хуз ккунди, думу тIурччвури улучIву...
…
Сягьнайихь перде гьапIу.
Клубдиъ гарччларин гьаррай абхъу.
Узу саб мурччвхъан зализди лигурайза.
Душвгъян сар яшлу дишагьли чIигъар апIури, гьавайизди халар гатIахьури, алишвлан гъудужвну, ликарикк ккахърударра ибарат дарапIди, сягьнайиинна алжагъу.
Пердейин улихь хьайи микрафондихъан хъчIиху ва гъагъи хъюлу ацIнайи дихниинди гъапи:
– Я гъуландар, фтиз гарччлар йивурачва? Шлиин аьлхъюрачва?! Йиз шуру гъапIу ляхнар дар дурар! Дарударра гьаз илтIикьуру?! Жеееева, Жеееева! Фила йиз Суриятдикан Жееева гъахьну?! Дицир, йиз Суриятсир, Женевайиъра адаршул! Хъа фйир улупура мурари мушвлан, халкьдин чвин аьлхъюри! Учвуз кучIал апIуз ккундарзуз. Сурият думуган чан жилирин гардандиъкьана архьундайи, хъа макар – гьичра! Учву йиз шураъ гьацибкьана ягь адар кIурайчва? Ваъ, мурарин Жевасир дариз йиз риш! Гьясратали йиз Суриятдиз ухдихъанмина ккунир вуйи. Думу дугъхьан Эсмирайи чав гужназ тадагънийи. Мюгьюббатдиъ кIучIлар апIуз шлуб дар...
Му дишагьли сягьнайиинна алзагубси гарччларин сесер гъудургнийи, ва гьамус, дугъахъ халкь русвагьвалиинди хъпехъурайи.
– Узуз аьгъязуз, йиз хизандилан шли тIуртIрар дапIну, мициб сягьна ачмиш апIуз гъитнуш...
– Узузра аьгъязуз, ченги, яв, кIвантIар хътирчу кракадилинсиб ушв али бали йиз Эсмирайикан гьапIнуш! Ав аьгъязуз! – Лижар апIури сягьнайиинна гьатмунуб микрафондихъна сарсана хпир гъажаргъу. – Узухьди, гьаму вари халкьдин улихь учву гъапIу тIулар ачмиш апIуз мигъитан, мятанкай!
– Мятанкйирин мятанкай думгьа уву, цIару цIаркьал! Узук ва йиз хизандик тягьна кипуз сарихьанра хьибдар, хъа увхьан – гьичра! Узу, думу уву кIурайи дишагьли дарза, му саб; кьюбпиб, учву вари ва ичв апIру тIулар, гюзгдианси рякъюразуз! Ав, узу рази вуза, кьисматнахьан гьудучIвуз гъахьир мегьел му дюн'яйиъ гъахьундар! Гьаци йиз аьхюну бализ Эсмира гъахьну кIури, гьадмукьан аьйибнан ляхин дайи, я сягьнайиинна алдабгъну йиз швушв'инна бал'ин аьлхъюз асас дайи!
– Ва-а-а, ва-а-а! Я жям'аьтар! – микрафон жил'ин дипну, чан кьамкьар урччвуз хъюгъю кьюрпи хпири, яни, Гьясраталдин дадайи. – Я жям'аьтар! – Чан сес варидариз деребхьруган, микрафондихъан хъана хъчIиху . – Му маймниин гьаз аьлхъюрадарчва?! Мугъан сфатнягъян гъюдузурайи гафар фйир ву?! Сягьнайиин, гьеле йиз хизандин уьмрикан тамаша уйнамиш апIурашра, артистарихьна вуйи саб манигъвал адариз. Тазади ккергънайи хизанар ккедерчурайи яв кьяппа Жевасдариин, ту астафиру... Суриятсдариин аьлхъюри улупурайи тамаша ву му!
– Увуз йиз алагюзли Суриятдин ччвур шли бис гъапну, гьярамзада! Узу уву гъубхьу пеъси кчIябгъярзаву, гиди-гаву... – Мушвхъантина мурарин лижар залиъ айидариз ерхьури имдайи, микрафонар хъяркьнийи; дурарикан файда кимдруган, кьулиинди дирчну, чиб-чпик кархьу. Машар-кушариз бацар йивури, канчIар-ккурттариз зигури сягьнайиин гужли дяви ккебгъу.
Залиъ гьаррай-фигъан абхъу.
Гизафдариз учутIар дурар бегелмиш духьнайиси рябкъюйи.
Варидарин улариккан учу дурар гьяракатниинди пердейиккинди хъчIюхча.
Сарун перде гьадапIундайи.
Сягьна фици дабалгнашкьана рябкъюз ккунийда; гьамускьана дидкан архаинди кьюб гаф дупну ккундийи ихь ихтлитниин мешреб илибшруси.
Э-э-эгь! Узу сарун гьаддихъ хъайин! Кархьнайи хпар жара ап1бахъ дарди!
––––––––––––––