Накьвдиан ут1урччвурихъди вуйи гюрюшмиш вал

 
                НАКЬВДИАН  УТIУРЧЧВУРИХЪДИ  ВУЙИ  ГЮРЮШМИШ'ВАЛ

       – Жан йиз бай!!! Аллагьтялайи гьамциб мусибат учуз гьаз гъядябхънукIан?! Бисмилагьи дупну уьлихь дусри шуйи, аьлгьямдуриллагь дупайин хътакуйи. Сабанра Аллагь кIваълан гьаърур дайдива жан дадайин. – Чан уларихъна гъюдучIву нивгъар марцц апIури, балин накьварихъ гъярайи жилирин кьялахъ, жан илмидру дишагълилийи ишлар хъирчнайи.
       – Уву фукьан ишурва, я хпир? Яв байтIан гъахьундарин жигьилди– миди ругариз гъушур. Дурар ухь’инди вуйи ляхнар дар – Аллагьдин кьадрар ву.
       Улариан удубзуз кьяшишин имдру дишагьли заан хулазди душну, архаин йишваъ улдариин алахъну, чан бай кивнайи накьварин терефназди лигури, чан-чаки улхуз хъюгъю. Дугъаз, бай кечмиш гъахьи йигъхъанмина вари юкьуб аьтраф кIару дубхьнайи. Фукьандари думу ккарцуз чалачмиш'валар зигуйи, амма чан гъвалахъ фужар хъашра, я дурар хъайинна гъугъужвури шулдайи.
       Шекерра кабхьну ччимар улукнайи цIаргъарстар уьлер, афрар, цIдкбар, хил гъядату лавшар айи ленгерйирна мяжмягъяри накьвдин гъвалахъ майдандиинишв алабцIнайи. Накьварихъна духнайи амати садакьйирилан гъайри хъана, гинабахун аварши, шекрин кIикIлар, гъифитар, печенйир ва вафлийир айи гьар жюрейин гъабар рдкъюйи.
       Майдадин асккан кIул вуйибси вари йишв гъулан бицIидари ва жигьилари дибиснайи. Деккюйин кIалибнаъси учIвну, садакьйирин зиъхъантина, сифте кIул'ан кьабвдарин, хъа, яш-яшнахъди, жиларин кьюб-шубуб десте чру укIариин деънайи. Ликриин дийигънайи бидIидари. лигуб гизафси. садакьйириинна вуйи, хъа йицIийирхъуд йисналан зина къадна хьуд-йирхьуд йис'ина вуйидарии рякъбариъ, жергйирди деъну, чиб-чпикди пишпишар апIури улхурайи аьхюдар тIаънайи.
Дюаь апIбалан кьяляхъ маллайи кIваъланди кьур'ан убхуз ттучIву ва гьаддихъди сабси хьур-йирхьур жигьили садакьийр пай апIуз батламиш гъапIу.
       Ширинлугъар аьхю тIавкIизди уч дапIну, cap жигьили, вари бицIидариз гьуркIруси. карк– кариди тувуйи, хъа сарсанади, чIукIар гъапIу афрар пай апIури кьабидарилан ккебгъу.
       Улар уьлчIюкъну кьур'ан убхурайи маллайи, аьхтрихъаа улар гъюцIюгънуси, кьурънин чIалар хърифуриси кIури гъаши. Садакьйир пай апIурайи жигьиларинна гьаракат, маллайи квур'ан дубхау ккудубкIайиз, чпи хъайи ляхин кIулиз адабгъуб вуйи.  Жигьилар, чпин пай садакьа али ленгерйир хьади, хас вуйи йишварихьна душну дийигъу. Ва маллайи, наньварихъ шубуд йигъандин ккудубкIру "Фатигья" ккебгъу. ЙцIубдиина гьисаб aпIpy манзилналан машаригъян варидари кьюбиб хилар гъядату.
Аьхюдари бицIидариз алдагъуз ихтияр тувубси, дурар, арфлин чиркквси, гьар чал гъаб абгури, сар-сарин хил'ан уьчIюгъюри ичIи ленгерйир ва мяжмягъяриин алархьу. Ликарикк ккабхъну чIабкIур кIури кIюгъалвал кайи аьхюдарра дураригъ гъидикьнийи. Аьхир, гьардиз чан гъаб гъибихъган, хилариин али чIукIар ва жибариъ айи ширивлугъар гьадушвари ахьу алдагъу.
       Сабпи жвуми йигъанра накьварихъ гъяри аьдат ву. Му ражари, жвуми йигъ, ккудубкIру накьварихъ гъягъру шубутпи йигъ’ин алабхънайива гьаддиз, сарун нахъварихъ гъушундайи...
       – Гъушну – гъушундар, накьвдиъ айир, гъамус утIурччвну гъидарда… улхбар гъахьнийи гимихъ. Дурари, гьар фу дюшюш гъабшишра, гимихъ ахтармиш апIуйи ва гьарсари дидиз чан кьимат тувуйи.
       Ав, саб дупну кетIерццу Рягьман, гьамци ухди кечмиш хьуб'ин вари мюгьтал ва аьжайиб духьнайи.
       Магьа, ич, ТIатIиярин /тухум/ Рамазан, – кIурайи сар адмийи,– хяр'ан гъафир, фун иццурайиз кIури, хябяхъ хьайизра дукIну гъюдучIву. Фициб, аьхю, сагъи жан хъайи кас вуйи. Гьациб саб аьжал ву сарун. Узузра наан дибикIнаш, наан алабхъуруш аьгъдархьуз. Мегьел диккан ккадахьу кас адар.
       – Гьаз кIурава, Багьа? Дурар яв гьацдар, пуз гафар вуяв, алчагъра аькьюллурра саб уьлчмейккна хурайи.Узуз гизаф аьламатар гъяркъюнзуз, – Багьайин гафар кьатI апIури, хилиъ гьяса, кIул'ин бухара бачукI али яшлуйи чахъинди фикир тувуб ккун гъапIу. Гъилигу гьялариан, думура малласир, ушвниин аллагь али кас вуйи.
      – Аллагьтялайи ухьуз, инсанариз, фагьум тувна, хилар ва чIал, учв дюн'яйиинна духьну гьягьяйизкьан намус уьбхюри, шадлугъниинди ва гьюрматниинди яшамиш хьуз дупну. Намус дюрюбхярва – кефлу шулва – гьаци тинди хьайирин шадвал уьбгъюрва. Намус уьбхярва, шадлугъар апIарва – дурар фу ву, эгер жямдаьтдиз гьясбикк ккадарди гъашиш?!
       – Арда, гьясбикк шулин? Агъ чан жандиз уж'вал дарибшричан, хъана кIураза, йиз, пагьникк ккайи ранда йивру бицIи станок гьитIибкIурин! Гьаму гъул'ан дарди думу,  сарун, фуж хиди. Узу, Навруз ими, уву гъапи гафарин уччвуйи гъавриъ ахъунза Дафтрин кьял'ан кIурава. Гьамциб алчагъвал гъапIдарихьна аьжал ухди гьюришулу, амма, аьжал ухьуси гьялак шулдар. Сабан диди гьацистарикан чIивиди миди, чав улупайи вахтназкьан зивзивар /писди чIурувалар/ кчIикьуру, хъасин, герек гъабшиш, дугъан жан гъадабгъуру, –  дупну ккудубкIу Пашайи, чан кIваъ убхвурайи арзуманра.
       – Учву фукьан кIурушра, – хъана гъючIву Багьа, – улихь вахтари гьамусдизси писваларна аьрбатанвалар адайи. Гьаз? Гьаз гъапиш.думуган инсанарин улихь аькьюл тувру дишагьлийир хьайи, хъа гьамус инсанарин улихьна райкумарна камунистар дуфна, жини тIуларна ляхнар фици апIуруш дарсар киври. Магьа, узура партийний вуза, фу бадали? Йиз кIул’ин элеънайи "хузаинариз" "взносар" дупну ччвур иливну налукар тувбан бадали. Рябкъюрачвузки, йиз хуларихъ гьавайиди дипнайи жилилан. арчил илтIибкIунза, йиз хизандиз сацIиб мянфяаьт ктабгъбан бадали. Гьярамзадйири футнийир дапIну, райкумди алаъну, исполкомди хъизигну милицйир дуфну дубкну гатIабхьниз: «уву жямаьтдин арайиънаразивалар гьаз ирчрава?...» кIури. Мурари тувру тербияйи гьаддиз гъисиб касибвалихъна гъахунхьа. "Даргъай мистар, утIуккай маллийир… АпIинай бичар…, агай любовникар... йихьай тIафлар... аьхюр-бицIир фуж вуш гъархай... вари юлдшариз илтIикIай, кIури: товарищ папа... товариш жена..." инсанарикан гъяйванатарана роботар ктаури... Ктауз мидар, ухдихъанмина кадаъна. Магьа ухьуз инкьилабди гъабхи цIийи уьмур...
       Гимихъ хъайидарик кьадарсуз аьрзар кучIвнайи. Ву пну гьапIрава, Навруз имийи кIуруганси инсандиз фагьум, хилар, чIал тувна...
       ГвачIин хябяхъ адар, бай дукIнайи дадайин дердер-гъамар, гьич ккудукIбанди дайи. Дугъу ишлариинди аллагьдикан чан бай къяляхъ гъауб ккун апIурайи. Эгер, жара, гьамциб аьхю хажалат гъядабхъю агъларин сузйир чпин кIваъ ахьнайи дердер аьгь апIбаз шулуш, му дишагьлийи: бай дарди гъудрузарза... завар жилариан ададагъди гъидритарза, кIури зигурайи.
       – Я жан, я , йиз жандикан ктабтIу йикк, уву учу гъитну гьаз гъушунва?.. – касиб дишагьли лигури чан балин шиклиз, аллагьдиз ккарагурайириси кIул хярт’ин илипну, цалик хилар кивну ишурайи. – Я жан, Я Рягьман, гъач дадайихьна, гъач яв жигьил хпирихьна, гъач яв веледарихьна… уву гьапIрава... –  думу цалкансина кадахъну, халачайиинди кьамкьарихъди ахъру.
       Дишагълийи, кьяшишанра гъядубзури уьлчIюкьнайи улар, хулаъ абхъу сеснахъди дишла арццу ва дугъан уларикк, чIиви, чан бай –  Рягьман ккархьу.
       – Магьа, дада, гъафиза, –  кIури, бай дадайин хабахъ хъархьуз гъялак гъаши.
       Гьамциб кIваъ я фикирнаъ адру гьялнаъ дишагьлийиз гучI дубхьну:
       – Ваъ, мягъян, мягъян!!! ГьудучIв узхьан! – кIури думу кьяляхъ, кьяляхъ цаликкди урчIарихъна хъчвухуз хъюгъю.
       – Гьаз гучI дубхьнавуз, дада, дугъридан, аллагьтялайиз яв ккарагбар дерхьну, кьяляхъ гьаънайир вуза. Узу чкьинтIан яв бай – Рягьман вуза.
       – Ваъ, ваъ, мягъян! Йиз багахьна мягъян!
       – ГучI мапIан, я жан дада, – кIури, шиклик кайиганси успагьиди, ужудар укIу кастумар алахьну айи Рягьман яваш-явашди чан дадайиз багахь хьуз хъюгъю, –  Магьа, йиз хил бис, гьациб, маниб ва ширинуб вуйиз.
       Мягъян, Рягьман, узухьна, мягъян! Уву узуз кьяляхъ дуфну ккундар, гъарах яв накьвдиз, гъарах… Гьарай, эллер, узуз фу дубхьна… – кIури, урчIарихъна гъафи дишагьли гьяракатниинди му хул’ан утIурччвува умбрариансина, адмийир гъяйи аскканишваризди адарку.
       Дугъан кьяляхъди, ккарцру гафар aпIури, Рягъманра хъахъу...
       – Накьвдиан утIурччвну дуфнайир, дург, дург, – кIури, апIури гьарйир, хизандин хулаъ айидарра чIатинди утIурччву.
       Гъулаъ, варишвариъ гучI абхъну айи. КьурънинчIалар аьгъюдари дурар урхури, накьдиан утIурччвну дуфнани Рягъман кьяляхъ хьтауб аллагьдикан ккун апIурайи.
Сельсоветди, гъулаъ абхънайи. аьламатнакан райондиз хабар дебкку. Душв'ан ва гъунши гъулариан милицйирин кьюб машиндин кьяляхъдигьизаф халкьар му гъулаз ахмиш гъаши.
       Дурар гъюруган Рягьман, ярхлаанси илтIишну жямаьтарра ади, гимихъ кьасйириин деънайи. Дугъан багахь улучIвуз шлу дирбаш му жиларидн дидихъну адайи. Варидариз чпин жанар кIюгъял вуйи...
       Саб арайиланси Рягьман кьаслан гъудужву ва кIаруди уч духьнайи халкьарилан ул илтIтбкIну гъапи:
       – Учву узхьан гучI мапIанай, я эллер. Узук саб жюрейиина, хатIа, зиян ктарзук. Учвуз, узу чIиви духьну, учвухъди кьутIкьлибра меълибра хътIюбкьюри ккундарш, узу гьаму сяаьтна дургруза. Узухъ гъубху вяаьз хъана чан ихтиярариъ гъубздиячв. Ав, аьгъязуз, учвуз вяаьздиккан ккутIурчвур даккниб, я гьич саринра фагьми кьабул дарапIруб. Хъа вушра, йиз гъафи йишваз кьяляхъ гъягъяйиз, учвухъди саб сюгьбат дубхну ккундазуз. Фукьан хъугъруб даршра, алдагьтялайи гьациб гъагъ гардандиъ ибтIнайир вуза. ГучI мапIанай, багахь йихьай.
       Халкьарин. уларихь гьабхъу гучIвал гьюдал гъабхьи ва дурар, яваш-явашди Рягьмандиз багахь улучIвури, думу кьялаъ тIау.
       – Мициб гьядиса тарихариъ текеритIан: арайиз гъюрдар. Ич дадайиз, гьаму улукьу кьадрин дакьикьйириъ чав тIалаб гъапIуб аллагьтялайи тамам гъапIну, ва гьаз вуш ва фу бадали вуш дугъаз гучI гъабхьну. Дугъу йиз хил дибисну, чан бай вуйивал, кьабул гъапIундар. Аьгъязуз дугъан фу метлеб вуш: думу узухъ хъугъундар. Лигай, я инсанар, узура учвусир инсан вуза, –  пну Рягьманди чан хилин дамриин кьацI алахьуру, –  рябкъюрайчвуз, ичвубдикан вуйиз йизра ифи – уьруб.
       Дугъридан, дугъан хил'ан рубзурайи ифдихьинди вари мюгьтал духьну лигурайи. – Гьамус хъугъурнучва? Ари, гьамус узу учвуз кIуру сакьюдар йиз гафарихъра хъугъай. Дурарра, гьаму уьру ифиси гьякьлудар ву. Ухъу вари цIиб гъавриъ ахьа жегьеннем ва женнет фйир вуш, думура сар-сарин ушвнилан, аммаки, дурар гъяркъдар ичв арайиъ адар. Ихь гъийин уьмрин ккададахьрубсибгьял дябкъну, аллагьтялайин амриинди, гьагьамусдихъантина жегьеннемна женнет, гьатму дюн'яйиан адабгъну, гьаму, гьамражари ухьу али дюн'яйиинна хуру. Жегьеннемна женнет ихь фагьмариъ айидарстар дар Сирарин гъядлантина улдучIвуз гъахьир, гьаммишан йимишарихьди абцIнайи чру багъдизди – женнетдизди алдахъури, хъа дархьир, гьарган, гъядун кIанакк убгурайи цIигъинди гунгъарин гъагъишнаан гъяхъри –  жегьеннем. Гьамусдихъантина, гъаккму ихь гъар'ансина ахмиш шулайи нирин штар артухъ шулу ва гъулан асхъан кIулихъ, гъарзарин кьяляхъ аьхю майдандиъ, зурба кIурнайиъси, саб чарх йивну, хъана чан удубчIвну гъябгъюру. душвайишв гьадмукьан уччвуйи безетмиш шулуки, гьич сари– хьанра дина дарфиди гъузуз шулдар. Гьар, душваз лигуз гъафи кас нири чан бушлугъариз зигруси, гьацив гьяйранвалиинди штар хъаъри хьиди. Душвак жикIуз ккунди, тямягь хъади фужкIара гъузидар. Нири учвкан гьацIар, чан илтIикIбан гьатмунуб гъарзарикк жвурназди ктитиди, гьацIар – чарх йивну асихъ чру маданарикиди. Нири, чахьди, чарх йивну маданарихънакьан гъурху агьлар –  женнет агьлийир шула, хъа илтIикIбариъ гъарзариккинди ктиту агьлар – жегьеннем агьлар. Жегьеннем агьларихьан чпин гьюз имбу уьмриъ, чпи фици уьмур хъапIиш дилигну, женнет агьлийирра хьуз мумкин ву ва гьаддиз мумкинвал туврира а. Женнет агьларин уьмур шубуб ражари ярхи шулу, хъа жегьенем агьларин – гьадмукьан жикъи. Гьаддиз, женнетвалиъ учIвуз ккуни жегьеннем агьлийихьан, чан аьхиримживал хътубкьайиз, хъана дуфну нирикк кучIвуз шулу ва диди дурариз аьхир фишб вуш улупиди: я чарх йшвуз гъитур, я хъана гъарзариккинди ктитур. Учву кIарчва: "Думу дициб фу ву хъа, учу гьадму нирик дижрикIишра гъузарча?" Ав, дюз вучва, гьаз гъапиш, сабан учвуз женнетдинна жегьеннемдин тяаьм аьгъдарчвуз. Дидихъди сабси, магьа йипай, учву дюн'яйиин гьаз яшамиш шулаш? – гьаз гъапиш, бахтлувал, шадвал рабкъюз ва жвуваз ккунибси кефнаь хьуз. Шлиз ккундар неззетниинди дуламиш хьуз?! Ичв ихтияр ву, гьаци. даккнир нирик кучIвуз чалачмиш хьидар. Мушваъ, женнетдин ва жегьеннемдин мяъна гьадму вуки: нири чарх йивну, чахьди чру майднарихънакьан гъурхур, чан шубуб ражари артухъ дубхьнайи уьмур гьарган бахтлуди, шадди ва кефнииндт хъапIри хьиди. Гьадрар вари, дугъаз чав зигурайи зегъметналан арайиз гъиди. Дицдарихьан ляхин дарди ктисуз хьидар, жараси бахт, шадвал ва неззет хруб, анжагъ саб зегьметтIан хьибдар. Хъа, гъарзариккинди ктитдариз женнетвалин тIяаьм фицб шулуш, нири гъахурамиди думу ксариз улупиди ва хъасин фикир апIиди, чпин гъушу ва гъюз имбу уьмрарикан. Мушваъ жегьеннемвал гьадму вуки: гъарзариккинди ктиту кас, гъарзариан шагьидарин улхбариинди, чав гъапIу аьрбатанвалар, гьюрматсузвалар ва зиянкарвалар ктухури, чаз аьгъю ва чав аьгъю жямяаьтдин улихь биябур апIувал. Жвув женнет агьли, яни бахтлу шадлу ва кефлуди хьпан бадали, саб– гъапиб, аьйиб гъадабгъну ккундар. Думу гьадму кIуру гаф вуки, швуваз гъягъайиз ва швушв хайиз марцциди гъузуб, хъасин, эвлемиш хьурухъантина жара дишагьлйихъ я жилирихъ хътрегуб. Эгер, Учву думу аьйибар жиниди апIурча кIурушра, ил алдру шагьидарира чIалназ дуфну пиди: фланий дишагьлийихъди фланий вахтнаъ гъахьунва гьаддиз нирин штари гъирагъядиз гатIахьунва, хъа гьадмуган жямяаьтдин машназ фици лигуз шулу? Кьюб гъапиб, зарал тувну ккундар, шлиз вушра ва фу жюрейиинди вушра. Гьадмуганра гъарзариан пиди: фила ва фициб жюрейиинди уву шлиз зарал гъапIнуш. Шубуб– гъапиб, гьюрматлур духьну ккунду, гьам гафнииндиси ляхнииндира, хулаъра, чIатра, чIурдиъра. Магьа, гьамрар шубред ужувлар учву ичв хасиятарихъ гъитиш, хъадрудари каиш, гъаммишанлугъ неззетнакк шулучву.
       Кьадрин дакьикьйир инсаниятдиин гьелебеле улукьури шудар. Гъачай, эллер, гьам ражарира ич дадайиин улдурукьу гьисаб aпIapхьа... – дупну, Рягьман, тямягьниинди чан хпирихьинди, веледарихьинди, дадайихьинди лигури, халкьарин улариккан ккудургу.
       Гъатху зардси духьнайи дишагъли, дурграйи бал'ина алжагъуру:
       – Жан, йиз бай!!! Дадайихьна гъач!.. Кьур'нар урхурайи маллйирикан аьхюнури гъапи:
       – Жамааьтар! Ухьу Рагьман кечмиш гъахьиган шубубан накьврихъ гъушунхьа, ва шубуд кIуру йигъ жвуми вуди хьпаз дилигну хъасин гъушундайхьа. Гъачай, гьаму гъюру жвуми йигъан вари накьварихъ гъягъидихьа. Ихь ата-абйириланмина айи аьдатар чIур дарапIди давам апIидихьа. Дугъриданра ухьу аьжузвалиан адахьур… – Мурар, му махъарихъ халкьар хъебекъри кIури, гьякь Аллагьдихьан ва Инсаниятдин Балхьан дурар гьудучIври кIури, иблисдин апIурайи ляхнар ву. Иса Мессигьдихъ хъугърур дугъридан женнет агьли хьиди. Амин!