Стихи на Карачаево-Балкарском, Тюркском языке

Софи Трам-Семен
СОФИ ТРАМ-СЕМЕН
НАЗМУЛА БЛА ДЖЫРЛА

 
ОКЪУУЧУМА

Сыйлы окъуучум, санга салам!
Алыр - алмаз къолгъа къалам,
Сени башдан тюшюннгенме,
Хош саламгъа тилленнгенме.
Бюгюн санга - джан даууму,
Ич сёзюмю, ачыууму,
Бурмагъанлай ачыкълайма,
Не дерсе - деб, тынгылайма.
Бюгюн санга ич тёкмейин,
Кёлюмю дженгиллетмейин
Болалмайын, къалам алдым,
Ортагъа да тюзню салдым.
Мында болмаз, биз билиучю,
Кертиликге кюч тийиучю,
Джалгъан сёзлю назмула,
Не да алдау хазнала.
Джазылгъанны бары тюздю,
Джазым джазды, кюзюм кюздю.
Айтханыма тынгыларса,
Билгенингча ангыларса.
Ким биледи, Аллах бериб,
Мен джазгъанны сен тюз кёрюб,
Китабым бла бетлеширсенг,
Ойумум бла бирлеширсенг,
Насыб манга къайтыб келир,
Ачыуларым сынар, эрир,
Тикли джолум тюз кёрюнюр,
Къач кюнюме нюр тёгюлюр,
Кетген мурат къайтыр манга,
Талпыу сала, сыннган джаннга.
Сыйлы окъуучум санга салам,
Тарыгъыу бла алдым къалам.

2003. Новороссийск









АДАМ КЕСИ САЙЛАЙДЫ
/анамы дерслеринден/

Сёзню сюйген – ныгъышха,
Ат излеген  – чарышха.
Сен сайлайса джолунгу,
Сен бересе къолунгу,
Не - аман, не - игиге,
Акъыллыгъа, телиге.

Аман болса шогъайынг,
Тутмаз болур тагъайынг,
Джашау джолда таярса,
Джан кючюнгю джоярса,
Ёмюр кетер бошуна,
Хата келе башынга.

Иги тутса къолунгдан,
Асхамазса онгунгдан,
Кёб ашхыгъа тюберсе,
Хайырлы иш этерсе,
Насыб болур юйюнгде,
Хузур турур кёлюнгде.

Чюйре адам – ачыулу,
Этген иши – чачыулу,
Ашхы адам – сабырды,
Аны джюрек  алырды,
Ол санга сый келтирир,
Хош хауасын джетдирир.

Сёзню сюйген – ныгъышха,
Ат излеген – чарышха,
Къатын аллыкъ – кёрмючге,
Как ашарыкъ – чёмючге,
Къаугъа керек – бетлешге,
Джау къайтарлыкъ – сермешге.

Джашау джолла - санаусуз,
Бир къаууму - джараусуз,
Бир къаууму – ёрлетген,
Хорламынгы кёбейтген,
Сен кесингсе сайларыкъ,
Къадарынга байланныкъ.

2011
© Copyright: Софи Трам-Семен, 2017
Свидетельство о публикации №217060600842












МАЛКЪАРЫМ
/джыр/

Минги Тауну этеклеринде,
Джандет кибик ариу джерледе,
Кюрен тарта къарлы тауларынг
Джашайса сен, шанлы Малкъарым.


Сенден кенгде джюрек эзиле,
Санга тюбегенлей кериле,
Солуу таба сенде санларым,
Къарнаш джуртум, сюйген Малкъарым.


Кязим айтхан акъыл сёзлеринг,
Къайсын джайгъан фахму хурметинг,
Омар айтхан сейир джырларынг,
Сукъландыралла, шанлы Малкъарым.


Къарачайда алгъыш айтыла,
Къарнаш Малкъарыма атала,
Эки джуртну эрке уланы,
Асыл халлы, шанлы Малкъарым.


Мийик тауларынг бла къараша,
Хар миллетге бойунг джараша,
Кенгнге бара махдау хапарынг,
Джаша, джашна, шанлы Малкъарым.

1993.Нальчик.
 








КЪАРАЧАЙЫМ
/джыр/

Мийик тау башлада,
Терен аушлада,
Минги Таугъа джырла багъышлай,
Ариу, къызыл къанлы,
Ёхдем, тюзлюк джанлы,
Джашайса сен, джарыкъ Къарачай.


Oрайда джырынгды,
Адамлыкъ сырынгды,
Адебинг тауунга тенг болуб,
Ой, ким насыб табар,
Тансыкълыгъын атар,
Сени тауларынгдан кенг болуб.


Санга джыр айтама,
Узакъдан къайтама,
Джан джылыуунг кёлден кетмейин,
Кюлюм джарымайды,
Солуу ачылмайды,
Сени нюр хауанга джетмейин.


Мийикде джашайса,
Мийикге къарайса,
Муратларынг кёкге джанаша,
Халал кёллю халкъым,
Джаша къуанч аллы,
Ариулугъунг джерге джараша.

1988. Черкесск.











ШАМ-КЪАРАЧАЙ
/джыр/

1.
Къарлы тауланы ёмюрден келген иеси,
Ата джуртума махдау салайыкъ,
джарыкълыкъны, чомартлыкъны тёреси,
Халкъыбыздан юлгю алайыкъ.


КЪАЙТАРЫУУ:

Къарачай!
Ёхдем Нарт - Хунланы анасы,
Джигитлени, ётгюрлени къаласы,
Шам - Къарачай, Нарт - Къарачай, ой!

2.
Кёб ёмюрлени зорлукъну ууун сынады,
Алай тюрленмед асыл юлгюсю,
Адамлыкъны, бузмай, алай сакълады,
Ёхдемленирча бюгюн тёлюсю.


КЪАЙТАРЫУУ:

3.
Ма бу дунияда джандет деген бар эсе,
Ол ата джуртум, Къарачайымды, ой,
Анга къуана, алгъышла айта, джыр эте,
Бюгюн этейик тауларыбызда той.

КЪАЙТАРЫУУ:

Вургас. Болгария. 1990. Июль.












ЭЛИМЕ
/джыр/

1.
Тау Къарачайны кюн юлюшлю джерине,
Мен джыр атайма сюйген, ёсген элиме,
Эсге тюшюре ариу орамланы,
Келбетли, джарыкъ адамланы.



Къайтарыуу:

Мени туугъан элим,
Мени ёсген элим,
Джарыкъ кюнню тюбюнде,
Джаша, джашна ёмюрге,
Мени сюйген элим.


2.
Ата юйюмча хар юйюрюнг, арбазынг,
Эт джуугъумча бютеу сени адамынг,
Сени тангларынг джашауму джарыта,
Сени ауазынг джырлата.

Къайтарыуу:


3.
Сабий кюнюмю бешигин тебретдинг,
Ана тилими сёзюне юретдинг,
Атлам этдирдинг, эркелете, ийнаклай,
Джолгъа чыгъардынг алгъышлай.

Къайтарыуу:


4.
Тау Къарачайны кюн юлюшлю джерине,
Мен джыр айтама, сюйген элим сенгнге,
Чуакъ кюнюнге тюшмейин кёлекге,
Къуанч бла джаша ёмюрлеге!

1980. Брянск.











ДЖАРЛЫ ДЕУЛЕТИМ

Ай, Эресей, бир тюзелиб кеталмадынг,
Халкъларынгы кёз – къаш керир эталмадынг,
Абыннганлай, сюрюннгенлей, алай турдукъ,
Джокълукъ сынай, умут эте, джашау къурдукъ.

Коммунистле "коммунизм" дегенелле,
Джангнгы мурат, джангнгы талпыу бергенелле.
Демократла бек аламат сёлешдиле,
Мелхум джашау къурургъа - деб кенгешдиле.

Джыйырмадан артыкъ джылны сакълагъанбыз,
Ачыланы къатын къатха къатлагъанбыз,
Да Брежневни кюсер болуб, тирелгенбиз,
Къуру джуртха къарар болуб сирелгенбиз.

Бусагъатда бир къауумду онглу болгъан,
Хыйла, питна, усталыкъ бла орун алгъан,
Къалгъан  халкъны джарсыулары эштилмейди,
Инджилгенни кёзю - къашы тешилмейди.

Ауругъаннга, ачха болмай, къаралмайды,
Джарлы адам  адамгъа да саналмайды,
Сабийлени, хакъ тёлемей, окъутмайла,
Омакъ сёзню айтыуну да къурутмайла.

Юйсюз - кюнсюз кёбле барды, ачыкъ къалгъан,
Бу палахны, джаннгы властды халкъгъа салгъан,
Къуллукълагъа татахларын салгъандыла,
Алай бла да халкъны оннгун алгъандыла.

Хар зат багъа, кюнден - кюннге багъалана,
Джарлы халкъ да башчылыкъгъа тагъалана,
Ким биледи, неле болур, аллыбызда?..
Тюшюб къалдыкъ, джесир болуб, къаллыбызгъа.

Бир къауумду Эресейден татыу алгъан,
Къралны ашаб, кесилерича закон салгъан,
Джуртубузгъа ие болгъан, джекледиле,
Ала халкъны  баш кёлтюрмез этедиле.

Быллай джашау, джашау тюлдю, инджилгенлей,
Къытлыкъ басыб, халкъ мыдахды, баштёбенлей,
Башчылыкъ бла халкъ арасы, араланды,
Насыб деген бизге джетмей, джагъаланды.

Ай, Эресей, бир тюзелиб кеталмадынг,
Халкъларынгы кёз – къаш керир эталмадынг,
Мадарсызлай арсар болуб сирелгенбиз,
Тамам келиб джолсуз таргъа тирелгенбиз.

2016.









АТАМА КЮУ

(СЕМЕН улу ДЖЫРЧЫ СЫМАЙЫЛГЪА)

Уллу алам чархын бурад сормайын,
Адам улу бойсунады бурмайын,
Ёлюм ачыу ийилтеди шартына,
Бир алгъанын къайтармайын артына.

Бу ачыуну мен да кердюм, сынадым,
Джан - атамы ёлгенине чыдадым,
Тар къабырда джатханына юрендим,
Ачы кюуню сёзлерине тиллендим.

Ата юйюм худжу калыб, атылды,
Къуанч халым мыдахлыкъгъа батылды,
Джакъсыз болуб джангнгызлыкда арыдым,
Ёксюзлюкню не болгъанын таныдым.

Туз джыламукъ кёз джингкими джабханлай,
Джаным ауруй хар бир тангнгым атханлай,
Ургъан джелде, къачхы талча бюгюлдюм,
Насыб кюнню къайтырындан тюнгнгюлдюм.

«Атам» - десем ачы джарам ашлана,
«Атам» - десем джюрек ауруу башлана,
Ёхдем башым, онгнгусузча ийиле,
Мыдах ангнгым сагъышлагъа кёмюле.

«Эл иеси» - деучен элле атынга,
Багъа бере сени асыл шартынга,
Джыр джырласанг - алтын сынджыр тизгенлей,
Зикир этсенг - джюреклени эзгенлей.

Къаты джашау санларынгы эмгенлей,
Хар кюнюнгде джарсыулагъа кёмгенлей,
Тюзлюк излей, тюзлюк сакълай, арымай,
Ёлюб кетдинг, джарлы атам, джарымай.

Ёлгенинге джеталмадым, кенг къалыб,
Ахыр сёзню эшталмадым, кёл алыб,
Разылыгъынг башхаладан айтылды,
Кёзлериме морсул кюрен тартылды.

Ёлюм ачыу джюрегими джигинде,
Ёлюм джорукъ джашауму ичинде,
Манга къадар этеригин этгенди,
Джохар атам джер тереннге кетгенди.

Джылау этиб, джылау сени къайтармаз,
Бу ачыуум энди кёлден таркъаймаз,
Ёлюм ачыу хар кимге да джетерик,
Джер джюзюнден хар бир джан да кетерик.

Энди барды мыдахлыкъдан хапарым,
Джангнгыз тюшдед, атам, сени табарым,
Джангыз кёлдед энди сени джашарынг,
Джан садакъа, джан садакъа ашарынг.

Ёлюм - залим джыламукъну кермезди,
Къадар - залим артыкъ ёмюр бермезди,
Ачы джорукъ джазылгъанды аламда,
Анга тёзюу, аны чегиу - адамда.

20. 10.1981. Терезе.











ТЮЗЛЮК - ТАРДА

Бюгюн башым - къара сагъыш, кёлюм - мыдах,
Дунияда тартылгъанча ауур салах,
Ёлюм, ёртен, тонау хапар джайылгъанды,
Джарлы тюзлюк, энтда, таргъа тыйылгъанды.

Къарайма да, къарам тутар, кёралмайма,
Эштеме да, эштгениме тёзалмайма,
Айтама да, сёз ётер джер кёрюнмейди,
Аманлыкъ да адамлыкъ бла бёлюнмейди.

Келир заман къутхарыр - деб ышаннганлай,
Баш сакълау бла, тёзюм бла джашагъанлай,
Муратладан, умутладан аджашханлай,
Джашау барад, кёзле джер бла къарашханлай.

Къралым десем, тыш джауланы ойнашында,
Халкъым десем къул башчыны хыйлясында,
Джокълукъ десем адамланы юсюн басыб,
Хар къарамгъа чагъресизлик ауун атыб.

Бюгюн башым - къара сагъыш, кёлюм - мыдах,
Дунияда тартылгъанча ауур салах,
Ёлюм, ёртен, тонау хапар джайылгъанды,
Джарлы Тюзлюк, энтда таргъа тыйылгъанды.

2016. Москва.









ДЖУЛДУЗ
(К.Р.)

Сен джарыкъ джулдузса, кёзню къаматхан,
Ариу сыфатынга кёбню таралтхан,
Сен кёксюл кёкледе учуп барыучу,
Мен, сен джолукъмазлыкъ, джангнгыз джолоучу.

Бир кюн тохдагъаненг, эсинги бёлюп,
Насыб сынатханенг, нюрюнге кёмюп,
Учунуп чыкъгъанем сени аллынга,
Бойсундургъан эдинг  ариу  халынга.

Алай, джарыкъ джулдуз, тансыкъ энг кёкге,
Кёлюнг орналалмад бу ёзен бекге,
Джолунгдан къалалмай, сен кетдинг ёрге,
Мен да джангнгыз къалдым бу мыдах джерде.

Насыб тамырланмад, азалды къуанч,
Мени джюрегиме къатылды къоранч,
Да  тилек этеме, бар - деб,  онгнгуна,
Нёгер болмасам  да джарыкъ джолунга.

Джулдузгъа тюбеген,  джюрекден джарыр,
Джюреги джанмагъан джашаудан арыр.
Манга насып болду,  санга тюбедим,
Терсейген джашауда магъана кёрдюм.

Джазыу буйургъанды, джокъду ёкюнюу,
Сеничагъа болмаз джолдан бёлюнюу,
Кесинг излегенча джашауунгу къур,
Кенгден джарысанг да, джукъланмайын тур.

1989. Москва.












АТАМ, САНГА ТАРЫГЪАЙЫМ

/Ф.Байрамукова бла Зубайда, Маруа чыгъаргъан 2-томлукъ китабдан сора/

Джарлы атам, сени талан этгендиле,
Джашауунга джангы ызла чертгендиле,
"Акътамагъынг" бир башхагъа аталгъанды,
Айша - Ханым чыгъарылыб, атылгъанды.

Айтыуунгу магъанасы къыйылгъанды,
Алтын сёзюнг джез къаблагъа джыйылгъанды,
Керти сёзюнг джалгъан бла джабылгъанды,
Муну этген юйдегингден табылгъанды.

Окъа буруу айтыуларынг - тартмаланды,
Айтмагъанынг, айтхан кибик, басмаланды,
Джашау ызынг, джылынг, сырынг, тюрленнгенди,
Бютеу бары ётюрюкге бёленнгенди.

Айтхан эдинг, "аямазла" - деген эдинг,
Боллукъланы кёб алгъадан билген эдинг,
Да къызынгы, аяусузча тилгендиле,
Ёз сырларын манга дери кергендиле.

Джарлы къызынг, ит сюрюуден, таланнганды,
Юсюне де хар болмазлыкъ къаланнганды,
Тарыгъама, Абба,  санга, инджилгенме,
Юйдегингден бу халкъдан да чиркиннгенме.

Да джюрегим, джер тенглиди, джаным - Абба,
Бусагъатда, сени ишинг, къатыш къыбба,
Кюрешеме   аны чырмаб джыйяйым - деб,
Бу алдауну къуюлгъанын тыяйым - деб.

Алай сенден гыл тюшюрген джакъчы болуб,
Чыкъылыкъла къыз, джаш болуб, хакъчы болуб,
Артыкъ сёзню бир кёб эштдим, болмай хатам...
Ма алайды, бюгюн туруу, джарлы атам.

17.12.2015.










АЛАЙ ТАНЫРСА

Ичи толу бир саутду, адам деген.
Къыйын тюлдю биреуленни ичин билген,
Тий,  тийгенлей ичиндеги тёгюллюкдю,
Не болгъаны олсагъатлай кёрюннюкдю.

Джауну, тосну дараджасын алай таны,
Тиер-тиймез бузуллукъду аны къаны,
Асыл эсе, джарашыулу ангылатыр,
Асылсыз  а кир сёзлерин чачыратыр.

Алгъаракъда бир "алимге" алай  тийдим,
Адамлыгъын, сыйын, сырын, барын билдим:
«Тёгюлгени» мырды сууча, джуумдуча,
Сёлешгени - багуш тилни урумуча.

Ичи толу бир саутду, Адам деген.
Къыйын тюлдю биреуленни ичин билген.
Тий, тийгенлей ичиндеги тёгюллюкдю,
Не болгъаны олсагъатлай кёрюннюкдю.

2015. Москва.















90 - чы джыллада, кърал къатышыб, адамны аманы ортагъа чыкъгъан сагъатда, дипломланы, сыйлы атланы, къуллукъланы сатыб алгъан, бир затдан артха турмагъан,  билим, культура ишге тыйыншлы болмагъанла орунлу болуб, тар болумлары бла зарлыкъ басхан джюреклеринден келген бек кёб терс зат джаздыла, чиздиле, халкъгъа теджедиле.
Аллай "тарихчиледен" бири джазгъан бир китабда, Трам-Семенланы, бийле бла ёзденлени  "къул" этерге кюрешиб, багуш тукъумларын "хан-бий" этиб китабла чыгъарыб айланнган, асыллагъа тил узатыр къадар бетсизлик кёргюзтген,  къаракъул  "тарихчилеге"  джууабды бу назмум.

"Биреуню бёркюн алсанг бёркюнге сакъ бол"- дегенлей, хан тукъумну кирлерге кюрешген бир талай тукъумсуз-джукъсузгъа джууаб бермей къоялмайма.
Айыб этмесин Къарачай, Малкъар.


КЪАРАТАБАН "ТАРИХЧИЛЕГЕ"

Къараджюрек, халкъны ичден бёлюучюле,
Душманланы сокъмагъында джюрюучюле,
Гыл амалтын бет атыучу баришчиле,
Сёзюм - сизге, къаратабан "тарихчиле".

Кёб болмайын бир багушлукъ китаб табдым,
"Тарихчини" джазмасына къарам атдым,
Алгъа - кюлдюм, сора кёлден мыдахландым,
Фахмусузгъа джюрегимден тагъаландым.

"Джеталмагъан джер тырнайды" - деген кибик,
Джазылгъан зат кир мырдыгъа  кирген кибик,
Асылланы "къул"  кёргюзтюб,  асылсызла,
"Хан", "бий" болуб  тукъум - джукъсуз болумсузла.

Быллайлагъа  джууаб керек, джабылмайын,
Бу къул къауум  тынмаучанды къагъылмайын,
Ол себебден къалам алдым, сюймесем да,
Быллайла бла сёлешиуню билмесем да.

Трам - Семеннге "къул" дегеннге не сёз айтхын?
Къаракъулну хан асылгъа къалай тартхын?
Да, дагъыда, джууаб этмей  болалмайма,
Джалгъан сёзню  къайтармайын къоялмайма.

Хунн Сия - Лин тукъумданды Семендерле,
Семендерден болгъандыла Трам - Семенле,
Ата – баба Хазар къралны ханы элле,
Хунн асыллы бирлеш халкъны шамы элле.

Онючюнчю ёмюр кире, палах джетиб,
Ич, тыш джауну итлиги бла ханлыкъ  битиб,
Семендерле къауум - къауум къачхандыла,
Скиф халкълада къонакъбайлыкъ  табхандыла.

Бюгюн, Семен, Къарачайда, Авардады,
Орус, Казак, Къабартыда, Дигордады,
Была бары Хазар - Ханлыкъ  даулетденди,
Бары - къарнаш, Трам - Семендер юзюкденди.

Бир къауум а Эресейге атланнганды,
Аскер уста болумуна базыннганды,
Орус патчах хан юзюкню джаратханды,
Аскеринде къуллукълагъа орнатханды.

Тамадагъа Къаркъатан - бий дегендиле,
Асылына уллу багъа бергендиле,
Христьян динде "Симеон" - ат  аталгъанды,
Бий китабха  "Семенов" - деб джазылгъанды.

Къаркъатандан эки тукъум къуралгъанды,
«Каркадынов», «Семенов» - деб айтылгъанды,
Асыллыгъын «граф» такъма ат билдиргенди,
Экиси да аскерлик бла билиннгенди.

Оналтынчы ёмюр ёте, туудукълары,
Башха джерде къалмасын - деб урлукълары,
Басынчакълаб Кавказ джуртха келгендиле,
Джерлилени кёллерине киргендиле.

Джигитлик бла, билим бла танылгъанла,
Бойлу, сары, кёксюл кёзлю аждагъанла,
Трам - Семенле Минги Таугъа баргъандыла,
Тау этекни таш тарларын алгъандыла.

Эресейден, ата джуртха джол алгъанла,
"Ачей улу Ачемезде" айтылгъанла,
Ташлы тарда фатарларын салгъандыла,
Къыйын джоллу  тау бауурда  къалгъандыла.

Хапарыбыз ма алайды, миллет  билген,
Шагъатла  да - архивлелле, хапар берген,
"Кёз кёргенни кётлек дженгер"- дер кибикле,
Шо сизмисиз ханнга, бийге къул дерикле?

Хунн бийлени къолларына къарагъанла,
Джалгъа келиб къул къабакъны къурагъанла,
Джасакъ болуб мал орнуна берилгенле,
Шо сизмисиз асыллагъа керилгенле?

Трам - Семенни "къул" этерге талпыгъанла,
"Тыбыр къул" деб тукъум аты  джазылгъанла,
"Бий" эсегиз бий-ышанны кёргюзтюгюз,
Сыйыгъызны бизни бла бир бёлюшюгюз!

Семен бла  Оруслары  - тархлыдыла,
Бий - ышанла  архивледе сакълыдыла,
Ёзден къауум  - Къарачайны тамырыды,
Къул тукъумла - тышдан келген агъымыды.

Трам - Семенле хан тукъумду, асыл къанлы,
Питналыкъгъа терс къарагъан, тюзлюк джанлы,
Ышан, тамгъа, байракъ, мухур  иесиди,
Гиназ аты, Хазар  шамы  - белгисиди.

Сиз къулланы асыл бийле кюусюнмейле,
Сизни бла джуукълукъ да джюрютмейле,
"Хо хариб" - деб тынгылауну басадыла,
Алай бла да сизге джолну ачадыла.

Да болмазмы  бу кир  тилни кишенлерге?
Халкъ бла орнун,  джерин билиб кечинирге?
Бий, ёзденнге бу зарлыкъны къурутургъа?
Сырыгъызны айтдырмайын тынч турургъа?

Тукъумланы сыры - сыйы билинибди,
Айтыу болса - халкъны эси бёлюннюкдю,
Андан эсе турсагъыз а, таймагъанлай,
"Багуш къазгъан тауукъ" кибик болмагъанлай?

Къутургъансыз, игиликге къутуругъуз,
Кёк - тёрени джезасындан къутулугъуз,
Аллах сизге акъыл берсин, тыймагъанлай,
Кёлюгюзча къара насыб къыймагъанлай.

Сизге ахыр айтырыгъым нарт сёзлелле,
Ала, тамам халыгъызны билдирелле,
Суратлауну бурунгула этгендиле,
Тилде къала бюгюнлеге  джетгендиле:

"Къарауашха бийче болур кёз бюрчюгю",
"Тыбыр къулну,  бийге болур,  минг ёчюгю",
"Асылсызны зар нохтасы асыл болур",
"Тенг - теннгине" - демегенни юйю къурур".

Къараджюрек, халкъны ичден бёлюучюле,
Душманланы сокъмагъында джюрюучюле,
Гыл амалтын бет атыучу баришчиле,
Сёз сизгеди, къаратабан "тарихчиле"!

20.11.2012.Москва.














СЮЙГЕННИ КЁЛЮ ТЮЙЮМСЮЗ
/анамы дерслеринден/

Сюйгенни кёлю тюйюмсюз,
Сюймеген адам - сюйюмсюз,
Сезиую болгъан  онглуду,
Сезимсиз джарты джоллуду.

Ариулукъ - къарам  терилтиу,
Айбатлыкъ - кёзге илиниу,
Ишленнген акъыл - джарагъан,
Миллет сейирге къарагъан.

Иш устасындан айтады,
Джигит хорлам бла къайтады,
Адеб джарашыу этеди,
Билим аллына элтеди.

Сёз чыкъгъан джерин танытыр,
Эсебсиз джашау арытыр,
Джакъгъа джакъ болуу - асыуду,
Джаугъа бой салыу джарсыуду.

Чомартха байлыкъ келиучю,
Къоркъакъ минг кере ёлюучю,
Къызгъанч къолдагъын къысыучу,
Зар джюрегинден тыкъсыучу.

Джуртунг бешикди, тебретген,
Къралынг уллунгду, юретген,
Халкъынг джанынгды, джашатхан,
Джюрек тёрюнг а - Джаратхан.

Быланы  билиу - ёсюмдю,
Бимеген абын - сюрюндю,
Алай барындан багъалы,
Сезимди, джюрек тамаллы.

Сюйгенни кёлю тюйюмсюз,
Сюймеген адам - сюйюмсюз,
Сезиую болгъан  онглуду,
Сезимсиз джарты джоллуду.

1999.Стамбул.













КЪЫШ

Къыш-къыямут акъ мыйыгъын бургъанды,
Тау джуртумда буз бийлигин къургъанды,
Джерни, кёкню суугъу бла суутуб,
Гараланы буз тюбюнде уютуб,
Юшютюуню лагъымларын билиучю,
Заманындан аджашмайын келиучю,
Кенг джайылыб, джашагъанны сакъ этиб,
Къыш келгенди, тёгерекни акъ этиб.


Орамланы тайгъакъ этиб, бузлатыб,
Адамланы эслеб - эслеб атлатыб,
Бир ачыла, бирде - усу тутаракъ,
Бир - къар къуя, бирде кючюн атаракъ,
Джанлыланы ышыкъ джерге джыйгъанлай,
Бораны бла джерни таргъа тыйгъанлай,
Кенг джайылыб, джашагъанны сакъ этиб,
Къыш келгенди дунияны акъ этиб.


Мийик таула, булут басыб, мынгайыб,
Акъ кийиннген шош чегетле, сымпайыб,
Чыпчыкъ гюрю эштилмейин, шош болуб,
Суукъ джелге алам эркин, бош болуб,
Тау джанладан къарла, бузла юзюле,
Уллу суула арыкълача сюзюле,
Кенг джайылыб, джашагъанны сакъ этиб,
Къыш келгенди дунияны акъ этиб.


Огъарыдан суукъ джелни тартханлай,
Мутхуз кёкге булут кюлте такъгъанлай,
Бирде - уакъ, къургъакъ къарын себелей,
Бир - джабалакъ болуб джерге тигелей,
Кюнню Джерге аз заманнга къарата,
Бийлик этген бу кёзюуюн джарата,
Кенг джайылыб, джашагъанны сакъ этиб,
Къыш келгенди дунияны акъ этиб.

2015.











САНГА
/джыр/

Къуанч кюнлерим,
Садакъ учханлай,
Бушуу кюнлерим,
Бугъоу салгъанлай,
Сенсиз джырым да,
Тарыгъыу кюулей,
Сенсиз джашау да,
Кюрт юшютгенлей.


Джазыу буйурду,
Биз да бой салдыкъ,
Кенгликни джолун,
Сынай башладыкъ,
Сен аякъ алдынг,
Ызынга къарай,
Мен туракъладым,
Умутлу сакълай.


Алай узайдынг,
Мен да тебредим,
Джангызлыкъ джолда,
Башханы билдим,
Джашау нёгерим -
Дейди ол манга,
Джюрек а кюед
Таралад санга.


Эсде тутама,
Шош къарамынгы,
Кёлден айтама,
Эски атынгы,
Ёмюр а барад,
Ёмюр а ётед,
Джарала сала,
Сагъыш этдиред.

1994.Нью-Йорк









КЪАРЫЛГЪАЧ
/джыр/

1.
Джаз келечиси, ариу къарылгъач,
Джанымдан юлюш этейим,
Бизни тийреде сен уя салыб,
Аны, къуанч бла, кёрейим.
Насыб унутхан мутхуз кюнюмю,
Джангы джарыкъ бла джарытдынг,
Таралгъан, кюйген мыдах кёлюме,
Джангы насыбны танытдынг.

2.

Алгъышлай келдинг терек бачхама,
Таулагъа сары танг ата,
Къуат келтирдинг къуу арбазыма,
Къуанчлы халны сыната.
Сен къанат кердинг мутхуз кёгюмде,
Тот сезимлени уята,
Джарыкъ джырладынг, джангнгыз кюнюмде,
Муратха умут байлата.

3.

Сюймеклик хауа келтирдинг манга,
Буз санларымы эрите,
Сабыр уятдынг бу сары тангда,
Джарыкъ джырынг бла терилте.
Ариу къарылгъач, кел тар юйюме,
Ёт тёрге къанат джел эте,
Атыб къоймайын, джангыз кюнюмде,
Бош келмегенсе джыр эте.

1982.











ТИШИРЫУНУ ТАРЫГЪЫУУ

/чам джыр. Театргъа джазылгъан эди/

Мени келтиргенингде,
Джарыкъ отоу юйюнгде
Сюймекликден айтханенг манга,
Энди сени сюйгенинг,
Ички бла тенглеринг,
Ой джигитим не болду санга?
Нарт джигитим, не болду санга?


Эртден сайын къарамынг,
Баш аурууну хапарын
Билдиреди таймайын манга,
Сёзлеримден къабына,
Кетиученсе абына...
Ой джигитим, не болду санга?
Нарт джигитим, не болду санга?


Сабийлеринг шыкъыртсыз,
Ата кёлден ышыкхъсыз,
Къарамайса бурлуб манга.
Танг алада кетиучю,
Ашхам–къара келиучю,
Ой джигитим, не болду санга?
Нарт джигитим, не болду санга?


Сюймеклигинг кетдими?
Сокъураныу джетдими?
Англатсанг а, джашырмай, манга,
Болгъанмамы болумсуз?
Атлаймамы орунсуз?
Ой джигитим, не болду санга?
Нарт джигитим, не болду санга?


Нарт-Хунланы туугъаны,
Шам-Къарачай уланы,
Тамгъа салма ма бу таза къанынга!
Аманлагъа ушарча,
Ала кибик джашарча,
Ой джигитим, не болду санга?
Нарт джигитим, не болду санга?


Къара чачынг агъарды,
Нюрлю бетинг саргъалды,
Тынгысызлай чыгъаса танга,
От къазанынг азыкъсыз,
Джарлы бийченг насыбсыз
Ой джигитим, не болду санга?
Нарт джигитим, не болду санга?


Мени келтиргенингде,
Джарыкъ отоу юйюнгде
Сюйдюргененг кесинги манга.
Сюеме да - сюймезча,
Кёреме да - кёрмезча
Ой джигитим, не болду санга?
Нарт джигитим, не болду санга?

1987дж. Э. Джёгетей









ГИРЕСУНДА УШАКЪДА

Джылла – сыртынгда бир таш,
Заман – арытхан джолдаш,
Джашау джанынгы тарай,
Къадар аякъны марай.

Не барды мюлкден, малдан,
Уллулукъ берген халдан?
Бары да бошду, ийнан,
Санынгы тюйме, инсан!

Къынгырсыз болсун джолунг,
Ачылгъан болсун къолунг,
Бюсюреу ала джаша,
Халал хакъынгы аша.

Къалгъан бары да - джалгъан,
Алдау умуттха салгъан.
Кюнюнг бек дженгил батар,
Къабырды ёмюрлюк фатар.

2000. Гиресун. Турция.











ТИЛЕК

Келген джолум, таш чачылгъан, тар аушлай,
Талпыу джерим, солуу алыр, кюн турушлай,
Джан атама, муратыма джетейим деб,
Аякъ таяд тик къаядан кетейим деб.

Джел урады, кёз ачдырмай, онгсуз эте,
Ырхы келед тар аушха, джол тюзете,
Таяма да билек болур джокъ адамым,
Илинмейин, тирилмейин джокъ мадарым.

Ёмюрюмю асламысы сюрдю, кетди,
Джара сала, джан ачыта муал этди,
Хончалагъа кюмюш кюрен тартылгъанды,
Кёзлериме кетмезлик ау атылгъанды.

Сюймегеним  сёз джетдире, тыйгъы къура,
Джан насыбым  хауле джеллей, онг - сол ура,
Джекге кетдим, джек джерледе джерлеширге,
Насыб болмад туугъан джурт бла бирлеширге.

Улхучула, алдаучула, джалаучула,
Къабхын къабыб, джыртыб, юзюб джашаучула,
Джуртда ёрге чыкъгъандыла, эзеу - эзеу,
Тюзлюк деген  джаныб тюшед, кёсеу - кёсеу.

Этим - дженгим тыш адамдан суукъ болуб,
Зарлыкъ, зулум, тюртюу, атыу азау туруб,
Джакъсыз къалыб къараландым, тамгъаландым,
Къарачайгъа кетмез халда мыдахландым.

Сюйген джаным сюймез болду,  кюе - кюе,
Назик джюрек берчден толду, тие - тие,
Сабий - балыкъ буюрмады джазыу манга,
Джан бас, Аллах, халал кёллю джангыз джанга.

Баргъан джолум тикли джолду, ёрлет ёрге,
Тутхан ишим керти ишди, ётдюр тёрге,
Кюч бер манга, муратларым таркъайгъынчы,
Санларымы кёксюл ёлюм байлагъынчы.

1995дж.










КЕЧЕГИ САГЪЫШ

Кече къарангнгысы - алам теренинден,
Кюндюз - Тейри чакъны айыкълыкъ кенгинден,
Кече сагъыш туугъан, ёлген джарсыудады,
Кюндюз сагъыш джашау, ашау чабыудады.


Джашау деген, кюнлей алдай арытыучу,
Мурат деген алдан - алгъа тарытыучу,
Сермеш бла эриш, уруш хатыбызды,
Къысха ёмюр, ачы, ёлюм шартыбызды.


Джазыу деген кёзбау, алдаб джюрютюучю,
Арытыб, аурутуб, бюгюб тигилтиучю,
Джер дегенинг  джутар, сингдирир джаныууар,
Бу джорукъ неденди? Билдирмейди къадар.


Адам деген бир джан, сезген, билген, сюйген,
Ёлюм къоркъуу бла аз ёмюрюн сюрген,
Тёнгеги бла джаны таймай демлешиучю,
Джерге нек келгенин билмейин кетиучю.


Туугъан бла ёлюмню арасы – бир атлам,
Неден алай болду, билдирмейди алам.
Чирир тёнгегинде, ёлмез джан джюрютген,
Адам - джарлы, сенсе джюрекни инджитген.

2008.Элванкент. Турция.









ТЕНГЛИК

(Анамы дерслеринден)

Тенг тутмайын бир адам да джашамаз,
Иги нёгер тыш адамгъа ушамаз,
Иги нёгер, къан джуукъча, илешир,
Аманы уа джауунг бла тиллешир.
Иги нёгер санга акъыл табдырыр,
Аман нёгер бедишине батдырыр.


Дунияда кёб тюрлю джан бирлешде,
Бары орун алыр ючюн эришде,
Уруш - тюйюш, артык сёз да чыгъыучу,
Сюймегенинг джаллы кибик, чабыучу,
Ол заманда, хар адамгъа джакъ керек,
Ма ол кюнде, керти тенгди къурч билек.


Иги тенгинг, джуугъунгча, джуукъду,
Керек кюнде ол аякъгъа турлукъду,
Аман тенг а къыйын кюнде  тайыучу,
Кёзбау сёз бла, артда, башын алыучу.
Иги тенгинг чакъырылмай джетеди,
Аман тенг а уста сылтау этеди.


Осал тенгден джау асыуду, ишексиз,
Джау джанашмайд, аны кибик, керексиз,
Джау кирмейди эшигингден, ышара,
Къара кёлюн татлы сёз бла джашыра,
Джаугъа джауча къарар онгну табаса,
"Нёгерге" уа сёз табалмай къаласа.


Аны ючюн, иги тенгни сайлагъыз,
Шохлугъун да, бузмагъанлай, сыйлагъыз,
Керек кюнде  джуугъуча къарагъыз,
Хар зорлукъда болушугъуз, джарагъыз,
Сый бериу бла  адам  кесин танытад,
Учузлаучу джангыз кесин абджытад.


Сезим берген сезим алыб къуаныр,
Бермеучю уа, джылыу табмай  къыйналыр,
Бермегенинг санга къайтыб келмейди,
Кёл ачылмай ары джарыкъ кирмейди,
Кёлюгюзню суутмагъыз, джабмагъыз,
Тенглик борчда, кертиликни атмагъыз.


Ол заманда игилеге тюберсиз,
Джюрек, акъыл къудретлеше ёсерсиз,
Адамлыкъда чыныгъырсыз, къатарсыз,
Терс адамны хаман англаб, джалларсыз,
Унутмагъыз, джангыз сюйген сюйдюред,
Сюялмагъан кеси кесин кюйдюред.


Тенглик этиу - уллу джашау санатды,
Тенглик, шохлукъ хар адамгъа - къанатды,
Аны ючюн, тенг сайлауда тинтиучю,
Табсыз шохдан  башын алыб  кетиучю,
Игилеге, ашхылагъа джанашхан,
Болмаз джерде тюз джолундан аджашхан.
 
2003. Анкара.Турция.









СЮЙГЕНЛЕНИ КЪАУГЪАСЫ
/Чам джырчыкъ.Театргъа/


Тиширыу:
Алан, мен санга айтама, сен эштемисе?
Аллынгда тургъанымы кёремисе?
Бу телевизор худжуну бир чачмасам,
Бу юйден башымы алыб бир къачмасам,
Тели болуб эл къозурукъ боллукъма,
Хоншулагъа сёзлюк болуб къаллыкъма.


Эркиши:
Тебрегенсе биягъы сен кемириб,
Бу юйде бир солур онг джокъду, керилиб:
Юйден чыкъсам «айландынг»- деб чабаса,
Юйде турсам «солудунг»- деб къабаса,
Айт, не этейим, сен айтханны этейим,
Кет – дей эсенг бусагъатлай кетейим.


Тиширыу:
Алай келиб сойланаса оруннга,
Бу худжуну джандыраса аллынгда,
Ашыкъ - бушукъ ашарыкъны джутаса,
Бурнунга да ол газетни тутаса,
Мен джарлы да урчукъ кибик бурулуб,
Кюн узуну юй джумушха сугъулуб.


Эркиши:
Юй джумушу тиширыугъа адетди,
Аны сюйюб тындырыргъа керекди,
Быллай бир нек ынгычхайса, билмейме,
Бир тиширыу былай этиб кёрмейме,
Аллах сизге буюргъанны этесе,
Аны ючюн не бюсюреу излейсе?


Тиширыу:
Санга келмей Келеметге барсам эд,
Ох – деб мийик юйлеринде турсам эд,
Ол мени инджитмез эди, сенича,
Муш - муш эте сойланмазед, телича,
Бал бла джаугъа батыб алай турурем,
Къундуз кибик сыйдам къатын болурем.


Эркиши:
Къайдам, Тейри, мен таныгъан Келемет,
Сени алай кызылуурт этермед,
Хурджунундан сом чыгъарыб кёрмейме…
Быллый бир нек тараласа, билмейме,
Сюе эсенг, хатеринги этейим,
Къолум бла Келеметге элтейим.


Тиширыу:
Ай бетинге къазан къара джагъыллыкъ,
Эринчек – деб бютеу халкъгъа айтыллыкъ,
Мен кетгенлей мени излей тараллыкъ,
Аш – суу табмай къуру юйде къыйналлыкъ,
Ол не сёздю, джибимеген къатыбет,
Аны эштсе не дерикди Келемет?


Эркиши:
Да не, быллай таралыугъа тёзалмай,
Мындан ары юй бийчеми юзалмай,
Алыб келдим, къуанч  табсын – дерикме,
Къолдан къолгъа, алгъыш этиб берликме.
Мен, сенича, къатыджюрек болалмам,
Сюйгеними насыбындан тыялмам.


Тиширыу:
Сау он джылны дыгалас бла джашадым,
Тёрт санымы саулугъундан бошадым,
Санларымда къаргъа къабар этим джокъ,
Былай чыкъсам адам къарар бетим джок,
Сени манга табхан Хауа джер къабсын,
Аны къызы да менича кюн табсын.


Эркиши:
Этни юсюнден айтмасанг да боллукъ эд,
Мен кёргенли санларынгда эт джокъ эд,
Бет хапар да алай къолай тюл эди,
Мен алданнган ол ингичке бел эди,
Хауа джазыкъ санга аман этмегенд,
Менича джаш тыйыншлыгъа джетмегенд.


Тиширыу:
Ах, мен джарлы, сен уяллыкъ не барды?
Бу дунияда мен эштмеген не къалды?
Мени алдаб алгъанынгча алыннгын!
Мени къаргъыш тузагъыма салыннгын!
Тохда, сени мен къабынга джыйайым,
Болумунгу дуниягъа джаяйым!


Эркиши:
Тохда, бийче, тели болма, бери къайт!
Баш иенги нек сояся, шо бир айт?
Ол ыйыкъда пухну тараб бердим да,
Джаулукъланы кергич бла кердим да,
Былтыр джазда ийнек саууб тургъаенем,
Бурунгу джыл бауну тюбюн къыргъанем.


Тиширыу:
Эртден сайын – ийнек саугъан,
Аны машинагъа къуйгъан,
Сют къайнатхан, бышлакъ сыкъгъан,
Арбаз джыйгъан, кийиз къакъгъан,
Эски джуугъан, суу ташыгъан,
Сен къутсузну ишге ашыргъан,
Сабийлени дерсге ийген,
Орун джыйгъан, юй сибирген...
Къыйынларым тау кибик,
Эркишим а джау кибик!


Эркиши:
Былтыр халы чырмаучу да этдим да?
Мындан алгъа базаргъа да элтдим да?
Сабийлеге китапланы ким алды?
Аш юйчюкге джангы эшик ким салды?
Игиликни эскермеген бийчесе!
Къанымы да тюз суу кибик ичесе!


Тиширыу:
Менден кёрюб Аллахдан а табхаенг!
Менден кёрюб джанган кёсеу къабхаенг!


Эркиши:
Болдунг бийче, къыздынг, къуйдунг болгъанны…


Тиширыу:
Самыр къабсын сени манга табханны!


Эркиши:
Келеметни сынар ючюн айтханем…


Тиширыу:
Кетгенимде ызыма нек къайтханем?!..


Эркиши:
Ариу бийчем, субай бийчем, кеч мени!


Тиширыу:
Джылан урсун, джылан урсун ма сени!


Эркиши:
Джохар бийчем, чинкебелим, кеч мени!


Тиширыу:
Къарнынг буруб чыкъгъын сен сау кечени!


Эркиши:
Сарычыгъым, баббаханым, кеч мени!


Тиширыу:
Ургъуй урсун, ургъуй урсун ма сени!

1989. Черкесск.











ХАР АДАМ - БИР АЛАМ
(анамы дерслеринден)


Хар бир адам, кеси кибик, бир аламды,
Бичилгени, къыйылгъаны Аллахданды,
Къагъыб - согъуб тюрлендириу болмазлыкъды,
Ким этсе да, аллай мурат толмазлыкъды.


Аз билгенле билгенлерин кёб кёрюрле,
Аз кёргенле кёргенлерин "кенг" билирле,
Аз билгеннге кёбню айтсанг, сингдиралмаз,
Аз кёргеннге кенгни айтсанг, англаялмаз.


Хар адамда, кенгли - тарлы, бир ёз барды,
Аны ючюн аралары тикди, тарды,
Аны ючюн къаугъа болур, англашмазлыкъ,
Дунияда бола келген джарашмазлыкъ.


Бир тюкенден кийим алыб кийгенликге,
Бир аш ашаб, бирча джашау этгенликге,
Тыш къарамдан, бары бирча болгъанлыкъгъа,
Бирча тюлбюз, "адамбыз"- деб айтханлыкъгъа.


Хар адамны анг байлыгъы энчилиди,
Хар адамны сезим кючю ёлчелиди,
Ол, туушдан хар адамгъа бериледи,
Джашауда да бирда бек аз тюрденеди.


Аны ючюн, тюз сенича киши болмаз,
"Бол" деген да, джашауунда чыртда онгмаз,
Алай бла, "джарашыугъа" къарарыкъса,
"Джарашыу" бла джашар онгну табарыкъса.


"Джарашыу"- деб халкъда андан айтхандыла,
Алай бла гюнах ишден къайтхандыла,
Бир заманда бир башханы зорламагъыз,
Сюймегенин этдириб да, хорламагъыз.


Хар бир адам, кеси кибик, бир аламды,
Муну эсде тутхан адам - Адамданды,
"Сен - мен"- деу бла джашасагъыз, чарпылмазсыз,
Джашау джолда, тынч кеттерсиз, абынмазсыз.

Эдирне. Турция. 1999дж.













 
ДЖЫГЪЫЛМАГЪАН АДАМ БОЛМАЗ
(анамы дерслеринден)


Джашауунда джыгъылмагъан адам болмаз,
Бири джылар, бири сынар, бири турмаз,
Бир башха уа, тирелир да, ёрге къобар,
Юсге - башха джабышханны, къагъыб атар.


Джылаучула, болушлукъну сакълагъанла,
Болмайдыла хорлам джолну башлагъанла,
Ала тая, хынчый, джунчуй, абыннганлай,
Джашайдыла башхалагъа табыннганлай.


Джашау деген, тикге тартхан, ёрлешиудю,
Кюнлерибиз, тер акъдыргъан, кюрешиудю,
Ынгнгычхаучу тёрде орун алалмайды,
Энчи джолгъа кеси ызын салалмайды.


Бир заманда джазыкъсыныу излемегиз,
Керекли зат болмаса да, тилемегиз,
Джау бла джауча турушуугъа кёлленигиз,
Керти теннге кертилик бла тенгленигиз.


Джан аурутуу, адамны баш танымыды,
Къарыусузгъа ёкюл болуу, сынамыды.
Джашау джолда джыгъылыу бар, туруу барды,
Бел къатдырыб джангнгыдан джол тутуу барды.


Санынг тюшсе, джюрек кюч бла тиреликсе,
Джюрек сынса, Аллахдан кюч тилериксе,
Зоргъа тюшсенг, сый сындырмай, чегериксе,
Эсеб этиб, къутулур джол излериксе.


Алайды да, гитчеликден иленигиз,
Джанны, санны къатдырыргъа юренигиз,
Ёмюр деген, ачымасыз сынаучуду,
Болумсузну юсю бла атлаучуду.


Аякъ таймай дунияда джашау болмаз,
Эм онглу да "тайгъакъ халгъа" тюшмей къалмаз.
Керти адам чекгенинден акъыл алыр,
Алай бла да муратына тюз джол салыр.

1995.












 
МЫДАХ САГЪЫШ

Къолу толула кёлю толугъа тик болгъан заман,
Джан солуу этиб, тайгъанны теплеб барады тамам,
Онглу болгъанды намыссыз, бетсиз, хурметсиз адам,
Халкъ чарпыгъынды, тасды ийнаныу, ышаныу, чыдам.


Адамлыкъ деген эшик артына тыгъылды, чыкъмаз,
Ара джашауну ара тиреую джыгъылды, къобмаз,
Халкъны адеби, адети, шамы джокъ болду, къайтмаз,
Арсар джюрек да къантамар болуб джукъланды, джанмаз.


Бюгюн азгъынды къалам устасы, билимчи, алим,
Борбай салгъанды къабхын казандан тигимчи, залим,
Керпесленнгенди гудучу, джыртхыч, амантил, къакъгъыч,
Чыгъары ючюн, керек адамгъа, бой салгъан антсыз.


"Салам бергенни къолунда улху излеучю" къауум,
Эскермеучюле халкъны онгсузун, ёлгенин, сауун,
Сыйламаучула джуртну ёзенин, гарасын, тауун,
Сиз эштириксиз келир заманны ачымсыз дауун.

2000дж. Черкесск.









КЪАЧХЫ ЧАПРАКЪ БЛА ЧЫГЪАНАКЪ


Къатхан чапракъла бла къуру чыгъанакъдан,
Созулма ханс бла къатхан лана сабдан,
Къач деметни этиб къабыргъагъа такъдым,
Сора анга къарай мыдахлыкъгъа батдым.


Джаз чапракъ ёсе эд бутакъ арасында,
Лана да чагъа эд эркин таласында,
Созулма созула, кенглеге ачыла,
Чыгъанакъ тура эд тийгеннге чанчыла.


Алай заман келди, бары тозурады,
Ёлюмню бетине къоркъуулу къарады,
Учхан, джюрюген да къара джерге тюшдю,
Ахыр кюнлеринде тенг болду, бирлешди.


Мийикдеги, болма огъартын къарагъан,
Тюбюндегилени учузгъа санагъан,
Аламда хар барлыкъ тенгди бир - бирине,
Бир - бирине байланч, керекли джеринде.


Бир кюн джерге тюшер, учхан, сюркелген да,
Бёджекге тенг болур кёкде керилген да,
Джер дегенинг - къазан, барын эритиучю,
Джангы кепге салыб, джангы тирилтиучю.


Чапракъ, чыгъанакъ да, бир топракъда да эрир,
Джангы сыфат бла дуниягъа келир,
Аламны шартыды - туугъан, джашау, ёлюм,
Мундан къутулалмаз, не алим, не залим.

1999. Анкара. Турция.








 
КЕЧ КЕЛГЕН СЮЙМЕКЛИК
/джыр/


Ой кеч келген сюймеклик,
Нек алдадынг джанымы,
Джанган отха кийириб,
Суууй баргъан cанымы,
Бош муратха талпыта,
Армау эте ангымы,
Къач кюнюмде джарыта,
Озгъан джазгъы тангымы?


Къайтарыуу:

Неден?
Кёз джашлылла кёзлерим,
Чыкъмайдыла сёзлерим,
Джарымайды джюрегим
Неден?
Сенден!
Кёз джашлылла кёзлерим,
Чыкъмайдыла сёзлерим,
Джарымайды джюрегим
Сенден!


2.
Ариу булбул не кёрдюнг,
Кюрен тартхан кёзюмде,
Акъылынгы нек бёлдюнг,
Мени ойун сёзюме,
Къанатынъы нек къакъдынг,
Ышыгъына чакъыра,
Буз джюрекни нек джакъдынг,
Джараларын ачдыра?

Къайтарыуу:


3.
Къырау ургъан саныма,
Къатылалла джылларым,
Тартадыла аллына,
Къышха элтир джолларым,
Ой кеч келген сюймеклик,
Джокъду санга мадарым,
Бу ёртенде кюймеклик
Болур эди къадарым.

Къайтарыуу:

Анкара. Турция. 1995г.










 
ДУНИЯ ХАУХДУ
/джыр/


Уллу кёллю, сени кёлюнг тауду,
Бараса сен онгсузланы эскермей,
Бу дуния барыбызгъа хаухду,
Бир джан къалмаз кёк ёлюмге тюбемей.


Уллу кёллю, сени джолунг кенгди,
Тар джоллула санга хурмет этерлей,
Алай, джерде адам бары тенгди,
Кёкбет ёлюм санларына тиерлей.


Уллу кёллю, заран джетген кибик,
Къалай болдунг кёрюрюнгю кёрмезлей,
Къадар сени ёлмез этген кибик,
Кёкбет ёлюм санларынга тиймезлей?


Уллу кёллю, эки кёзюнг ауду,
Джашайса сен ахыр кюнню эскермей,
Бу дуния барыбызгъа хаухду,
Бир джан къалмаз кёк ёлюмге тюбемей.

1990дж. Москва.









 
КЪАЧХЫ САГЪЫШ


Къачхы кюнде джюрек шаушал болады,
Санынг дженгил муал болад, талады,
Къыш да бери джол тутханын билдире,
Кече сайын хыны джелле келтире,
Терезеге чапракъланы урады,
Чапракъ тёкген терегим да турады,
Тюгю тюшген джумарыкъча, сюйюмсюз...
Джокъду Джерде ёмюрлюк зат, ёлюмсюз!


Алай эсе - не магъана джашауда,
Кюнлей джортуу, излеу, алыу, ашауда,
Нек джан атдыкъ эришиулю чабыугъа,
Алгъа чыгъа, ура, джыгъа, табыугъа,
Нек унутдукъ адамлыкъны шартларын,
Нек басдырдыкъ ашхыланы атларын,
Нек джашайбыз, ариу сёзсюз, сезимсиз?..
Джокъду Джерде ёмюрлюк зат, ёлюмсюз!


Бир кюн чыгъыб кетерибиз, къайтмаздан,
Керек сёзню, айтырынга, айтмаздан,
Биргебизге аллыгъыбыз - бир бусхул,
Сора, некбиз, дуния малгъа, былай, къул?
Алайды да, суукълукъну атайыкъ,
Адамлыкъны джолларына къайтайыкъ,
Джан болгъанды бу болумгъа тёзюмсюз...
Джокъду Джерде ёмюрлюк зат, ёлюмсюз!


Джашау кюнде иги иннет тутайыкъ,
Зарлыкъ, питна, чалдыуланы атайыкъ,
Хар адамгъа джан джылыуну берейик,
Хар адамны къуанганын кёрейик,
Алай эте къуанч хауа джаяйыкъ,
Джайылгъандан биз да насыб алайыкъ,
Къысха ёмюр бош кетмесин игисиз...
Джокъду Джерде ёмюрлюк зат, ёлюмсюз!


Къач хауасы сагъышлагъа салады,
Кёкрегинг да сезим бла толады,
Шош табигъат, баш къагъарлай, сюзюле,
Кюн тийсе да келир суукъ сезиле,
Къатыш бола акъыл бла джюрегинг,
Насыб бола  Джаратхандан тилегинг,
Келир къышха мыдахланма керексиз,
Джокъду Джерде ёмюрлюк зат, ёлюмсюз!

1998.
Эльванкент. Турция.










"АЛАМАТ" ЖУРНАЛИСТГЕ
/Дж.А..ха/


Бу "журналистге" кёре,
Уллу суу болур дере*,
Сакъаллы болур кёсе,
Чарача болур кесе,
Джатагъан болур джигер,
Хыянатчы да - нёгер,
Джартыбаш болур алим,
Халкъсюер болур залим.
Къайдан келдиле была,
Акъгъа къараны сала,
Къалай чыкъдыла алгъа,
Тышдан байланыб джалгъа,
Хар джерге уруб бурун,
Къалай алдыла орун?!
Джарлы Къарачай, къара,
Башынг битленди, тара!

2001г. Черкесск. КЧР.
 










ЭГЕЧИМ САРАГЪА


"Бетсизлени бетлерине айтаса да,
Ала тутхан джорукъладан къайтаса да,
Къыйыкъланы тюз джанына тартаса да,
Алай эте тынчлыгъынгы атаса да,
Джартылагъа, ма алай бла, джау боласа,
Ишингден да, кючюнгден да кау боласа,
Джукъ айтма да рахатынгы сакъласанг а,
Саулугъунгу, хузурунгу джакъласанг а",-
Деб эгечим манга акъыл бериученди,
Алай бла да сагъышымы кериученди.


Джаным, Сара, не этейим сёлешмейин,
Джюрек, акъыл тик турсала, келишмейин?
Тар англыла, бары, къалмай - къуллукъчула,
Бучхакъла да, джанларында, оноучула,
Тюшюнюуден юлюшсюзле, акъыл бере,
Гудучула, мурдар итле, къанат кере,
Джарлы халкъны алдаб, басыб джашасала,
Аны хакъын, урлаб, тонаб ашасала,
Айтмагъанлай туралмайма, ачыу тола?
Къалай тёзгюн, бу туруугъа, ортакъ бола?


Хар заманда учузланы сюймей эдим,
Ётюрюкге ёмюрде да тёзмей эдим,
Джохар атам, назик анам юретгенча,
Ала мени джашау джолгъа тюзетгенча,
Тюз джашадым, адамлыкъны сакълагъанлай,
Билимим бла урунууну джакълагъанлай,
"Бел" бла орун алгъанладан джийиргендим,
Алай бла да къараландым, чюйрелендим.
Бусагъатда болум - сант бла амандады,
Иншааллах келир заман, Адамдады.


Аллай заман джолгъа чыгъа тебрегенди,
Антсызланы басхан джери тебреннгенди,
Ийнанама, къара заман кетерикди,
Инджилген да кёлден къуанч этерикди.
Джангы заман джолгъа чыкъды, барайым - деб,
Къыйналгъанны керегине джарайым - деб,
Залимлени джезаларын берейим - деб,
Дунияда адам шартны керейим - деб.
Басыу, эзиу - халкъны ангын уятады,
Зорлукъ, кесин къурутурну джаратады.


Джан - эгечим, сен къыйналма мени ючюн,
Хар нени да этерикме сени ючюн,
Алай эзеу болгъан пасыкъ адамлагъа,
Хакъ итлеге джалгъан махдау салгъанлагъа,
Къара кёл бла, керексиз сёз джайгъанлагъа,
Тюз затланы джалгъан бла къайгъанлагъа,
Кир сырларын башхалагъа сюртгенлеге,
Онглуланы зарлыкъ бла сюргенлеге,
Ёмюрде да салам бермем, тенглешалмам,
Аллайла бла ёмюрде да келишалмам!

2016. Черкесск.КЧР.









 
ТИЛЕГЕНГЕ

Берме манга гокга хансла,
Бир кюн сора созулурла,
Этме манга ариу антла,
Бир талайдан бузулурла.


Тилегенни сёзю – шоркъа,
Ариу сёз бла булджутуучу,
Юйленген а болмай башха -
Берген сёзюн унутуучу.


Ай, сынадым ол «насыбны»,
«Аслан» - деген, "парий" чыкъды.
Да къайтармам ол азабны,
Ийнаныуну къадар джыкъды.


Джашауумда асхар болдум,
Арсар халгъа буулгъанма,
Эркишиден юркер болдум,
Юйлениуден суугъанма.


Кетер кёзден гокгаланы,
Ала кёлню джарытмазла,
Насыбсызлыкъ ангыланы
Акъылымдан къоратмазла.


Берме манга гокга хансла
Бир кюн сора созулурла,
Этме манга ариу антла,
Бир талайдан бузулурла.

2001. Черкесск.










 
БАХАТДИНГЕ


"Ауурлукъ басханды, арыгъанма", - дейсе,
Мыдахлыкъны чачар мадарла излейсе,
Да, къарнашым, бошха былай сызлагъанса,
Менден себеб излеб, кёзге къарагъанса.


Мен аурлукълагъа дерсгеча къарайма,
Ала бла чыныгъыб, джолума атлайма,
Аурлукъ аурду, аны ауур кёрсенг,
Андан къоркъуб, бугъуб, джарсыугъа бёленсенг.


Аурлукъ бар эсе - джашауунг да барды,
Аурлукъсуз болгъан, джангыз къабыр тарды.
Джашау ауурлугъу  илеучю санатды,
Бизни кючлендириб алгъа тюртген затды.


Мырды сууча, тюб - тюз тургъан джашау неди?
Эриннгенден башха бизге не береди?
Зор джашау а, къыйнай, джан чыныкъдырады,
Алай бла да джашар къарыу табдырады.


Келген ауурлукъгъа къоркъмайын тюбечи,
Зоргъа тыйыгъыч болуб, тамырын эгечи,
Хар джол кесилгенге сокъмагъынгы салчы,
Алай эте, ёхдем, аллынга атлачы.


Ол заманда санга насыб табыллыкъды,
Хорлам, сени таба, кеси атыллыкъды,
Бютеу адам санга сейир этерикди,
Деменгили, онглу, болумлу дерикди.


Джазыу джыгъылгъанны теблеб кетиученди,
Тирелгенни алгъа, джолгъа тюртюученди.
"Ауурлукъ басханды, арыгъанма", - деме,
Ачымсыз къадаргъа баш ийиб тюбеме.


Бу къысха ёмюрню ахсыныугъа джойма,
Сен алыр орунну, башхалагъа къойма,
Талпыуну, муратны кёлюнгден къурутма,
Джашау - къазауатды, къарнашым, унутма.


Кётюрюлмез джюкню Аллах бермеученди,
Джарсыучу муратха, хазна, джетмеученди,
Санга джюкленнгенни сен ташыр кючдесе,
Кеси джазыуунга бош ажым этесе.

2008. Стамбул.Турция.









 
«МЕН» БОЛМАСА «БИЗ» ДА ДЖОКЪДУ…


Дунияда хар бир джанны ашаучусу барды,
Аны ючюн джашау былай ачылыды, тарды.
Адам кесин ашаучугъа, тыйгъычла салгъанды,
Алай, кеси, ашар хырстан, къутулмай къалгъанды.
Ашагъандан башхасы - не, джалгъан сёлешиуню,
Кеси ючюн, тюзню теслеб, хайыр тюшюрюуню?
Ашагъандан башхасы - не, зарлыкъ къайнатыуну,
Тюз адамгъа, терс адамла, ачыу чайнатыуну?
Ашагъандан башхасы - не, бирин сындыргъанны,
Джалгъан сёз бла, джанны къыйнаб, джашауун къыргъанны?
Ашагъандан башхасы - не, пасыклыкъ этгенни,
Питна бла, хыйла бла, муратха джетгенни?
Ашагъандан башхасы - не, зоргъа кёз джумууну,
Чимдей, эме, ура, теблей, ёргеге чыгъыуну?
Туура этин къабмаса да, бу ашау болмазмы?
Быллай болум халкъыбызны палахха салмазмы?
Кимбиз? Небиз? Нек джашайбыз, - деб соралабызмы?
Быллай джашау, терс болгъанын ангылаялабызмы?
Да джау эсек, сора бирге, биз нек джыйылгъанбыз?
Бир халкъ деб да, ат аталыб, неге айтылгъанбыз?
Джаныуарны бар болуму аны тишиндеди,
Адамны уа, адам эсе, онгнгу тининдеди.
Тин а, сезим дунияны кенглешдирген хюрдю,
Ол ананы акъ сютю бла, джерлешген бир нюрдю.
Дунияда бола тургъан, тинсизликден болду,
Бусагъатда биз баргъан да, аллай къыйсыкъ джолду.
Алайды да, "ойлашыу" - деб, заман шахланганды,
Не бар болуу, не джокъ болуу, кёзге къарагъанды.
Да келигиз, хайыр иш бла джюрек джабсарайыкъ,
Кете баргъан адамлыкъны артха къайтарайыкъ!
"Мен" болмаса "биз" да джокъду, тюшюндюрсюн бу!
"Биз" болмаса, "мен" да джокъду, бирлешдирсин бу!

2013.
 










ДЖЮРЮМЕСЕНГ ДЖОЛ БИЛМЕЗСЕ
(анамы дерслеринден)


Джюрюмесенг - джол билмезсе,
Джол алыргъа тюзелмезсе,
Джангнгылмасанг тюз табылмаз,
Акъыл, болум керилалмаз.

Джау чабмайын, шох танылмаз,
Ачымагъан къуаналмаз,
Кече болмай танг атмайды,
Къыш болмайын, джаз чакъмайды.

Джерде хар зат - кёзюу бла,
Чыныгъыу да - эзиу бла,
Ол эзиуде иленебиз,
Джашау дерсни юренебиз.

Джангнгылыуда билиу барды,
Билмегенни кюню тарды,
Тюше,  тура ёмюр барыр,
Тирелиучю орун алыр.

Хар тюшюуде бир турууу бар,
Хар чачыуда бир къуруу бар,
Хар заранда хайыр джатар,
Муну билген къолай джашар.

Джюрюмесенг джол билмезсе,
Джол алыргъа юренмезсе,
Джангылмасанг тюз ачылмаз,
Акъыл, болум керилялмаз.

2011.









 
АЙТМА МАНГА!..


Айтма манга малдан, мюлкден,
Мелхум байдан, кудретлиден!
Бары бошду, ийнан анга,
Сау чыкъдынгмы бюгюн тангнга,
Анга къуан, сюйюн, учун...
Ёмюр деген - тар учурум.
Ёлюм деген - джутар джутхун.

Айтма манга джуукълукъдан,
"Джууукъ" атлы сууукълукъдан!
Заман бла ол азалыр,
Эски джибча халыланыр,
Дунияда хар зат - учхун...
Ёмюр деген - тар учурум.
Ёлюм деген - джутар джутхун.

Айтма манга сюймекликден,
Таралыудан, кюймекликден!
"Сюймеклик" - деб бир зат джокъду,
Сезим, учуб кетген окъду,
Хар зат  ётер, болмаз тургъун...
Ёмюр деген - тар учурум.
Ёлюм деген – джутар джутхун.

Айтма манга шохдан, тенгден,
Насыб кюнден, игиликден!
Шох - тенг деген чалдыу салыр,
Насыб, асхай, джолда къалыр,
Бир къуанч да болмаз тургъун...
Ёмюр деген - тар учурум.
Ёлюм деген - джутар джутхун.

Айтма манга тёрден, тархдан,
Джарсыу берген эшик артдан!
Къалайгъа да ёлюм кирир,
Къалайда да джан берилир,
Къалайда да сан ууулхун...
Ёмюр деген - тар учурум.
Ёлюм деген - джутар джутхун.

Кюнлерибиз - чабхан, джортхан,
Джашаубуз - къан тер акъгъан,
Магъанасыз хар ишибиз,
Зарлыгъыбыз, эришибиз.
Джашау джолу – къакъгъыч, ургъун…
Ёмюр деген - тар учурум.
Ёлюм деген - джутар джутхун.

Айтма манга малдан, мюлкден,
Мелхум байдан, кудретлиден!
Бары бошду, ийнан ангнга,
Сау чыкъдынгмы бюгюн тангнга,
Ангнга къуан, сюйюн, учун....
Ёмюр деген - тар учурум.
Ёлюм деген - джутар джутхун.

2010. Анкара. Турция.










 
ХАЛКЪЫМА


Уллуну улууу ауур,
Таушу кенге кетер,
Улутханлагъа дауур,
Айыб эм налат джетер.
Уллусун улутхан - джагъым,
Башхагъа байракъ тутар.
Уллунгу улутма, халкъым,
Тарих атынгы джутар.

2000. Черкесск.









 
НЕК ДЖАРАТЫЛДЫКЪ?


Ишексиз барды магъана
Бизни джаратхан Аламда,
Бу Джер юсюнде джашауда,
Туууб, къартайыб, къурууда.
Алай аны биз билмейбиз,
"Башны", "ахырны" кёрмейбиз.


Бирлешмез хар зат, бирлешген,
Келишмез хар зат келишген,
Аламны тутхан бу тюзен,
Бизге джан урху юлешген,
Неден къурулду, керилди,
Бизге да, хаухха, берилди?


Кёб тёлю соруу соргъанды,
Алай джуабсыз къалгъанды,
Биз да къалыкъбыз джуабсыз,
Кетерик болуб, амалсыз,
Хар туугъан келиб, кетиучю,
Джашаугъа ажым этиучю.
,

Ишексиз, барды магъана
Бизни бар этген Аламда,
Алай ол сырны ким ачар?
Алам ташасын ким чачар?..
Кюнде кюнюбюз - бир эзиу,
Ёмюр - бир къарам, бир сезиу.

2010. Анкара.
 








ДЖУРТУМУ ХАЛЫ


Суу булгъанса, кири башха чыгъыучанды,
Кърал къатышса, аман орун алыучанды,
Булбул кетсе, кёкге къаргъа чыгъыучуду,
"Къау - къуу" эте, джыр эсебни бузуучуду.


Алай болду ата джуртум, ахсынырлай,
Болумлугъа джол джабылды, тыкъсынырлай,
«Малинала» джайылдыла деулетиме,
Джарашалмай аны ариу келбетине.


Джукъ айтханлай, асылсызла, аууз ачыб,
Кир иннетни, кир сёзлени кенге чачыб,
Эзеу болуб, тамгъа салыу тамаллашды,
Гылчы, бетсиз, ётюрюкчю шогъайлашды.


Бусагъатда тюзню айтхан, тилиниучю,
Терсге къуллукъ этгенле уа, керилиучю,
Тюзню ачхан къанлы джауча, терслениучю,
Джарлы халкъ да, не этерден терсейиучю.


Тёзюм джокъду тарбашланы кемлигине,
Къымгъычланы, гыл ишледе, итлигине,
Фахмусузну фахмулугъа чабханына,
Асылсызны асыл орун алгъанына.


Тёзюм джокъду болмазланы болгъанына,
Джуртуму да чарт - гуртладан толгъанына,
Тёзюм джокъду, мындан ары, бу туруугъа,
Бизни тартыб, эмиб баргъан батыуулгъа.


"Сууу булгъаныб", кири кёзге чёмелгенди,
Джурт къатышыб, джау "джюгенни" кючлегенди,
"Булбулма" - деб "къаргъа" кёкге джайылгъанды,
Джарлы халкъ да тар джашаугъа тыйылгъанды.

2010.









 
ДУНИЯ МАЛГЪА ДЖАН АТХАН ТЕНГНГИМЕ

Джер кеси да, тенгим, хауада турады,
Тотур урху бла бурулуб барады.
Ёмюрлюк – дер кибик аламда не барды?
Бюгюннгю деу таууунг тамбласында джарды!


Не зат барды ёлмей, тюрленмейин турлукъ?
Ким аталыр Джерге ёмюр ёсер урлукъ?
Ёмюр деген - тар джол, къыйыры батыуду,
Дуния малгъа талпыу керксиз чабыуду.


Андан эсе рахат кюнню джашасанг а,
Игилик этиу бла бюсюреу алсанг а.
Биргебизге алыр - талай къарыш къумач,
Садакъа бла дуа болур анга байланч.


Кимге азыкъ болур джыйгъан хазналарынг,
Алтынынг, кюмюшюнг, санаусуз малларынг?
Алам чархын бурад, санаун санайды,
Заманы толгъанны, таймай, джагъалайды.


Биз бирер бюртюкбюз уллу алам чакъда,
Не магъана барды "джашау" деген затда?
Дуния малгъа быллай бир нек джан атаса?
Быллай бир не ючюн къайгъыгъа батаса?


Нек эзесе джанны джалгъан дуния ючюн?
Нек зыраф чачаса джанынгы чакъ кючюн?
Кел, хар кюнню сюйюб анга къуанайыкъ,
Болушлукъ керекге, джетиб, болушайыкъ.


Бюсюреу бла дуа - керти байлыкъ олду,
Башха затынг бары - онг тюйюлдю, солду.
Умут сынырсызды, Алам ачымсызды,
Бизден Джерде къаллыкъ - бир адамлыкъ ызды!

1994. Нью-Йорк. Ричвуд.










ЁКЮНМЕ ДЖАШАУУНГА


Халкъ айтханлай, «джангыз джаннган джылытады,
Джангыз, джаннган башхаланы джарытады».
Джанар ючюн палахланы ётериксе,
Сёз кёлтюрюб, зорлукъ чегиб тёзериксе.


Алай бла сезим, джюрек чыныгъады,
Халинг къатыб, адамлыгъынг къыйылады,
Сен чекгенни башхалагъа теджемейсе,
Джаунга да ачыу, чачыу тилемейсе.


Къыйынлыкъда кёлюнг назик болуучанды,
Джюрегинг да сезим бла толуучанды,
Сезим эсе башхалагъа джайылады,
Алагъа да хузур кюрен къайылады.


Алай бла адамлыгъынг иленеди,
Акъыл зорлай, тюшюнюуюнг кериледи,
Тирелиуюнг алдан - алгъа бардырады,
Джашаунга хорлам энни салдырады.


Сен ёкюнме, джаннганынга, джарсыуунга,
Сени къыйыб, бичим берген джазыуунга.
Халкъ айтханлай, «джангыз джанган джылытады,
Джаныз, джанган башхаланы джарытады».

22.10.2015.












САГЪЫШ

Бюгюн да кетди,
Джангылыкъ бермей,
Кече да джетди,
Умутну кермей,
Джукъу келмейди,
Сагъышдад башым,
Кёлюм кюлмейди,
Керилмейд къашым.

Къараб къараргъа,
Джашлыгъым кетди,
Чачым агъара,
Такъыркёл этди,
Саным алгъынча
Атлаялмайды,
Кёзюм алгъынча
Къараялмайды.

Къачым джетгенди,
Тубан ау атыб,
Муал этгенди,
Кёл абзыратыб,
Энди къартлыкъны,
Сакълай тебрейим,
Ахыр кюнюме,
Сагъыш этейим.

Стамбул. 2009.












КЪАРАЧАЙГЪА АХЫР СЁЗ

Джуртум эмиб, джек этген эд, тышха кетер,
Болгъан эдим  джашаялмаз, умут битер,
Узакълагъа атланнган эм, мурат этер,
Джек джерлеге тутуннганем джангнгызлыкъда.


Кенгде къалыб джуртум – деб а, кёб таралдым,
Кюзей таба кёкге къарай, кёб аралдым,
Тёзалмайын да кесими джолгъа салдым,
Къайтайым - деб, джан тамырым, Къарачайгъа.


Келген кюнюм шубат эди, боран ура,
Эресейге, чекге кирдим, кёлюм тола,
Тюм миллетни баурума басар бола,
Джуукъма - деб, джан - джуртума, Къарачайгъа.


Алай сюйген сюйюлмеди, сюйгенича,
Хакъ джуртунда кюйдю алгъын кюйгенича,
Кетер къалды, джанын атыб, келгенича,
Тансыкъ къызы артыкъ болду Къарачайгъа.


Къоюлгъан эр, мен билмейин, юйню сатыб,
Атасына, анасына кенг юй алыб,
Мен ёксюзню хабджюгюн да ары салыб,
Хакъ ашагъан юйюр кёрдюм Къарачайда.


Зарлыкъ бла аман ишден тоюмсузла,
Къолларындан джукъ келмеучю фахмусузла,
Иш этерге онг бермелле, аллахсызла…
Кёлюм къатды терсге кетген Къарачайгъа.


Къаракёлле, эзеу болуб, тогъай алды,
Халкъыбыз да кир тиллеге къулакъ салды,
Джюрегимде бителялмаз джара къалды,
Туруб тюзню джакъламагъан Къарачайгъа.


Асылсызла асылланы орнун алыб,
Хакъ ашагъан адет болуб, тамыр салыб,
Джаш тёлю да, халкъ сырындан, кенгде къалыб,
Юркютюрлей бир хал кёрдюм Къарачайда.


«Сюеме да сюер кибик сюйюмюнг джокъ,
Сюймейме да сенден сора сюерим джокъ»...
Ай, джарлы халкъ, кёзюнг - тоймаз, тилинг - окъ...
Къайры кетди ол хош, эсги Къарачайым!


Энтда кери атлам атдым, артха къарай,
Тау джуртуму, къарамым бла, сыйдам тарай,
Минги таудан къакъгъан аяз джаннга джарай,
Ахыр салам бердим джарлы Къарачайгъа.


Энди сизни кёрлюк болмам, тау тарларым,
Энди сизден аяз урмаз, акъ къарларым,
Мени сизден айырады зор къадарым,
Узакъ элте терслик толгъан Къарачайдан.

4.04. 2001. Сочи.












УЯН
/джыр/
1.
Кече къара  джабыуун,
Кёлтюрдю ёрге,
Джарыкъ тангны джылыуун,
Бошлады джерге.


Къайтарыуу:

Кече алды ауларын,
Сагъаугъанды анг,
Уян, уян, асланым,
Джарыгъанды танг.


2.
Кюн узуну ёмюрча,
Тансыкълыкъ берир,
Биз джангнгыдан тюберча,
Нюр ингнгир келир.

Къайтарыуу:

3.
Джюрегиме джанаргъа,
Джилтин салдынг сен,
Сени берген къадаргъа,
Къор болайым мен.

Къайтарыуу:

1980.
 










МАРА -  ГАРА
/джыр/

1.
Къарачайда, Марада,
Айтыу, хапар  болурлай,
Барды, къайнар, бир гара,
Ичген кючден толурлай.

Эжиу къайтарыуу:

Орайда - райда, Мара - Гарагъа,
Машаллах Мара - Гарагъа.


2.
Къарачайгъа келгенни,
Мара - Гара кёрюнчю,
Къарачайны сюйгенни,
Мара - Гара сюйюнчю.

Эжиу къайтарыуу:


3.
Джашил джасау ёзенни,
Арасында олтурур,
Мара - Гара кёргенни,
Сукъланыудан толтурур.

Эжиу къайтарыуу:


4.
Саусузгъа джан кирирлей,
Бир сууу чыгъад джигинден,
Кёрген сейир этерлей,
Бир нюр урад ичинден.

Эжиу къайтарыуу:


5.
Тёгереги тау болуб,
Чегет бла къабланыб,
Джашил ёсюм  ау болуб,
Джан - джанындан джабланыб.

Эжиу къайтарыуу:


6.
Тёгереги - керамат,
Тартхы кибик тартыучу,
Мара - Гара - аламат,
Хар тутхуну ачыучу.

Эжиу къайтарыуу:


7.
Терек ёзден тамгъанлай,
Мара - Гара толады,
Бу кёзлеуню  халына,
Халкъ тамаша болады.

Эжиу къайтарыуу:
8.
Мара эли  къалады,
Ёзениди  белгиси,
Къонакъгъа джан салады,
Бу миллетни халиси.

Эжиу къайтарыуу:


9.
Мара эли байхынды,
Кенг ачылыб  фатары,
Айтхылыкъды, джайгъынды,
Гарасыны хапары.

Эжиу къайтарыуу:


10.
Мара - гара, тау гара,
Гараладан  сайланнган,
Махар - Гара къатында,
Къарачайда айтылгъан.

1985дж. В. Мара.











 
ТЮШЛЕГЕ КЕТГЕН АНАЛА
/кюу джыр/
(анам Ёзденланы Байдыматны (Патимат) эскере)


1.
Алам - чакъны джоругъу алайды,
Хар бир инсан кетед дуниядан,
Не бушуу да бир кюн таркъаяды,
Джангнгыз ана кетмейд акъылдан.


Къаутарыуу:

Сыйлы атны кюулеге салалла,
Джер юсюнде къалгъан балала,
Хар бир кюнде сизге таралалла,
Ой, тюшлеге кетген анала.


2.
Ана деген тылпыу берген джанды,
Ким билялыр аны багъасын?
Ой, ол затны адам ангылайды,
Ёлюм къакъса  къара къанатын.

Къаутарыуу:


3.
Кюн - кюнюнге бушуу чулгъанады,
Сыйлы джанны ёлюм алгъанлай,
Не онглу да онгад, унугъады,
Ой ананы джерге  салгъанлай.

Къаутарыуу:


4.
Алам - чакъны джоругъу тургъунду,
Бойсундурад джазыу бойуна,
Ёлген ана  - джулдуз учхунуду,
Ким къысылыр аны къойнуна.

Къаутарыуу:

1980дж. Терезе.










ДЖАЗЫУУМ

Мен ахсынмайма,
Айыб салмайма,
Джазыу болур эд сенсиз джашаргъа,
Бетим джарымай,
Кёлюм джылынмай,
Башха адам бла юйюр къураргъа.


Джолда тюбесенг,
Кюнашхы берсенг,
Мыдах ышара,  кёзюме къарай,
Джаным къыйнала,
Саным къыйыла,
Джол къояма мен артха туракълай.


Айт, не этейик,
Кимни терслейик,
Кимге айтайыкъ  "болдунг"-деб "чырмау",
Бош сёзден къата,
Джюрек ачыта,
Озду да кетди насыблы джашау.


Кетген джылланы,
Терен ызлары,
Умутла кибик мутхузла бола,
Мен сенден кенгде,
Сен менден кенгде,
Джашау джолубуз чырмаудан тола.

Мен ахсынмайма,
Сокъуранмайма,
Джазыу болур эд сени сюерге,
Сёзюнгю излей,
Кёрюрге кюсей,
Бу дунияда ёмюр сюрюрге.

1979. Нальчик.











ТАНСЫГЪЫМ
/джыр/

1.
Заман келген эди, араны бёлген эди,
Сени элтген эди менден узакъ,
Джангыз къалгъан эдим, армау болгъан эдим,
Башым арсар болуб, джюрегим - тузакъ.


Къайтарыуу:

Къалайладаса,кимлебласа?
Тансыгъым, хапар бер,
Къалайда да, кимле бла да
Тансыгъым мени эскер.


2.
Джелле сызгъыралла, боранла улуйла,
Мыдахлыкъ салалла къуу - шуу юйюме,
Сенсиз ёксюзме мен, сенсиз джакъсызма мен,
Сенсиз джылыу табалмам  кёлюмде.

Къайтарыуу:


3.
Къарам кёбню кёрюр, джюрек бирни сюер,
Джангылыч бла терсге терилмез.
Сагъышларым - сенде, сезимлерим - сенде,
Джан джылыуум санга тюрленмез.

Къайтарыуу:

1997.T;rkiye.Belp;nar.
 










ТЫШ ДЖЕРЛЕДЕ ЁЛГЕНЛЕНИ ЭСКЕРЕ

Джангы Джыл кюнюнде эсиме келелле,
Джюрегиме къара бир бушуу берелле,
Терс буйрукъ тюбюнде джанларын бергенле,
Джашауун джашамай тас болуб кетгенле.

Башчы "кесим" - десе, халкъ джесир болады,
Терсни, тюзню билмей, абзыраб къалады,
Кёбле алай болду, кёзлеге ау тюшюб,
Сюрюлген сюрюуча, ангнгылары  юшюб.

Халкъы ючюн джуртда джан берилиученди,
Душманны къуалай чек керилиученди,
Башха топракълада ёлмесин уланла,
Къара тынгылауда турмасын къалгъанла.

Бюгюн мыдах сезим  кёкрекни алгъанды,
Къара сагъыш башха уясын салгъанды.
Ойланыр заманды, акъылы болгъаннга,
Башында, джюрекде бир заты къалгъаннга.

31.12.2016.










КЪАРАНГНГЫ
1995 дж.


Тансыкъ болуб къайтыб келдим,
Эресейге, джуртума,
Кёргениме  акъыл бёлдюм,
Тыкъсыу кире  хатхума.

"Илячинбиз" - дегендиле,
Кёкню алгъан "шорбатла",
Ич къаугъаны кергендиле,
Къаничер  керахатла.

Къаладагъы  «башчылалла»,
Урлагъандан тоймазла,
Миллетлени абджыталла,
Къара аякъ "гиназла".

Эресейли арсар бола,
Базарлада сюрюне,
Къуллукъчула, мыйыкъ бура,
Халкъны ашаб, сюйюне.

Кёргеними кёрмез болуб,
Эски къралны эскердим,
Демократиядан тоюб,
Советлени кюседим.

Къандагъайла къошбаш  болуб,
Джарлы халкъны эмелле,
Закон салыб кенгеш тутуб,
Эресейни бёлелле.

1994.Новороссийск. РФ.












АНГА
/джыр/

Кадар берген эди,
Сени кёрген эдим,
Къанат битгенлей джюрегим уча,
Кенгден келген эдинг,
Къуанч берген эдинг
Аулу кёзюмден тубанны чача.


Кюнлей тийген эдинг,
Джылыу берген эдинг,
Зор джашаудан талгъан джаныма,
Танглай атхан эдинг,
Ёрге тартхан эдинг,
Талпыу сала муал саныма.


Джангызса - дейдиле,
Сёз кёрюклейдиле,
Таныгъаным, шохум, джуукъ, тенг,
Ала не билирле?..
Кёрле не кёрюрле?..
Сен саулукъда  джангыз тюлме мен.


Узакъда къалсам да,
Сенсиз джашасам да,
Таныгъаным - насыб бериучю,
Тюшлериме кире,
Джашаргъа кюч бере,
Болдунг ёмюрюмю сюйюнчю.


Узакъ джерледесе,
Тыш, джек элледесе,
Да тюз болсун ёмюр узунунг,
Башха бла болсанг да,
Мени унутсанг да,
Джукъланма, джан, джарыкъ джулдузум.

1993.Москва.

 








ОЙ БИР ХАЛ БАР, ДУНИЯДА!..

Ибилисни ахлулары тёрге чыгъыб,
Шайтан тойну тауушлары къулакъ джырыб,
Бир джыйымдыкъ,  къалгъан халкъгъа,   тузакъ къуруб,
Ой бир хал бар бусагъатда, Дунияда!


Банкла бла, фаизле бла,  онглу болуб,
Артыкъ ачха,  аманлада,   толу болуб,
Итлик этер,  кир адамны,  онгнгу болуб,
Ой бир хал бар,  бусагъатда,  Дунияда!


Эки бетли керахатла бийлигинде,
Алагъа - къул  ич аскерле  итлигинде,
Къараны акъ кёргюзтгенле бирлигинде,
Ой бир хал бар,  бусагъатда,  Дунияда!


Джер юсюне "къандагъайла" ие болуб,
Иблисчиле хар даулетге  тиер болуб,
Хар миллетни юйю-кюню кюйер болуб,
Ой бир хал бар,  бусагъатда,  Дунияда!


Халкъла уа - сант, "огъай"- дерге болум табмай,
Бу адам къан эмгенлени юсден атмай,
Зорлукъ чегиб турсала да, акъыл къатмай,
Ой бир хал бар,  бусагъатда,  Дунияда!


Халкъ тюгениб, туз дамыны табалмайын,
Басхы басыб, арсар болуб, къобалмайын,
Къутхарылыр джолгъа кесин салалмайын,
Ой бир хал бар,  бусагъатда,  Дунияда!


Халкъла, бирден, былагъа  тик сюйелмейин,
Ёлюм - къалым урушуна кирилмейин,
Сатлыкъ болгъан башчылагъа тийилмейин,
Ким биледи, не хал болур, Дунияда?!

2016. Краснодар.










КЮЕУ ТОЙ
/джыр/


1.
Къуанч барады Уллу Къарачай элимде,
Миллет басына, тепси джасала, ой!
Къартла туралла алгъышлы юйню тёрюнде,
Джашла этелле эркин арбазда той.


Къайтарыуу:

Харс, джашла!
Кюеу келгенди къайын юйюне,  ой!
Къарачай элде къуанч барады орайда,
Кюеу чакъыргъан, кюеу чакъыргъан той!


2.
Нюрлю къызчыкъла, гюлле кибик, чакъгъанлай,
Тойну башында къубуладыла, ой!
Джигит уланла, илячин къанат къакъгъанлай,
От - истемейде учушадыла, ой!

Къайтарыуу:


3.
Тукъум тамада алгъыш этеди арада,
"Амин"  – дейдиле уллу, гитче да, ой!
Алгъыш аякъны аны къолундан алыргъа
Кюеу чыгъады, кюеу чыгъады, ой!

Къайтарыуу:


4.
Тукъум келинле кюеуню  бёркюн алалла,
Джыйылгъан халкъ да хахай этеди, ой!
Кюеу дженгнгерле кюеуню башын джабалла,
Бир башха бёркню кийдиредиле, ой!

къайтарыуу:


5.
Келинле бёркню уллу багъагъа саталла,
Чам, харх къуюла, базарлыкъ эте, ой,
Сора,  арагъа,  аууз марданы  аталла,
Бёрк алгъанланы разы этелле, ой!
къаутарыуу:

6.
Басыннган миллет кюеуден къарам алмайын
Хар атламына багъа береди, ой!
Халкъын адети, тёреси бары къалмайын,
Бу чакъырыуда кёргюзтюледи, ой!

Къайтарыуу:

7.
Бал аягъындан  ичеди миллет, алгъышлай,
Татлы чачылад сабий - балыкъгъа,  ой!
Кёк чартлагъанлай,  тери даурбаз къакъгъанлай,
Джангыдан джанад кюеу чакъыргъан той.

Къайтарыуу:

1986дж. Учкулан.











ДЖАШЛЫГЪЫМ
/джыр/

Заманны эсгере,
Бу айлы кечеде,
Сынчыу макъам келди кёлюме,
Джылларым уллая,
Мыдахлыкъ сагъая,
Мен тилейме сенден,
Кетме-дейме-менден,
Ой джаным, джашлыгъым,
Джашлыгъым, ой!


Анамы къарамы,
Атамы саламы,
Танг джулдузча джанган заманым,
Кетдиле узакъгъа,
Салдыла тузакъгъа,
Чакъырама сени,
Атма - дейме,  мени,
Ой  джаным, джашлыгъым,
Джашлыгъым,  ой!


Кюнлерим тубанлы,
Джолларым боранлы,
Джашауум  тенгизни джыргъанлай,
Умутум азая,
Къуанчым таркъая,
Мен тилейме сенден,
Кетме - дейме,  менден,
Ой  джаным, джашлыгъым,
Джашлыгъым,  ой!

Къоймазлыкъ къартлыгъым,
Къайтмазлыкъ джашлыгъым,
Джокъламаз болгъан  муратым,
Онгуму алдыла,
Джарсыугъа салдыла,
Чакъырама сени,
Атма - дейме, мени,
Ой  джаным, джашлыгъым,
Джашлыгъым,  ой!

1994 дж.













КЪАДАРЫМА

Боранлы Къадарым, турма аллыма,
Бармагъа къой мени тутхан джолума,
Алкъын ишим кёбдю, барды айтырым,
Ёлюм бла тюбешмей джокъду къайтырым.


Отдан суугъа ата сынадынг мени,
Бир кесинге тарта, бир тюрте кери,
Энди къатдыргъанса,  къурч кибик этиб,
Къолай тыялгъаенг, джолуму кесиб.


Сен бош туайлайса, чабар джаллыгъа,
Бош къым - тым  этесе, терсге,  къаллыгъа,
Кертини  айтыргъа алкъын барды кюч,
Аллымдан джаллачы, болмайын тийгич.


Джалан сёлешгеннге кёб тёзюб турдукъ,
Хар тюр аманлыкъны игиге бурдукъ,
Аманнга джол къоя, игилик болмаз,
Пасыкъ пасыкълыгъын этмейин къоймаз.

Энди англагъанма,  терсди тынгылау,
Болмазгъа "бол" - дей да, аллындан джаллау,
Итликге  джол бериу,  халкъны тигилтди,
Къайары бучхакъны  барын тирилтди.

Къадар,  тай аллымдан, бузма  ишими,
Эгерге кюрешме "къабар тишими",
"Тёзген тёш ашайды" - дегенлени къой,
Тюзлюк джанлы эсенг, кет да терсни джой.


Халкъны мугур  этген залимлеге  кет,
Не зат болгъанларын бетлерине черт,
Ол заман джумушар санга джюрегим,
Джангнгыдан болурса джандаш, керегим.


Алай бусагъатда  тыйма дертлимден,
Алыр  сёзюм барды экибетлиден,
Бу джашау неди? - деб, сорайым анга,
Миллетни  болумун салыб  базманнга.


Кёб тёзюу адамны джюрегин бюгер,
Адамлыкъны терен джигинден сёгер,
Аманнга - аман бла, игиге - иги -
Бусагъатда олду джашауну джиги.


Боранлы Къадарым, къатышханды джурт,
Пилме - деб чыкъгъанды сюркелиучю  къурт,
Сен аллымы тыйма,  джокъду къайтырым,
Халкъны алдагъаннга, барды айтырым.

2016.













ТЮШЕМЕМИ ЭСИНГЕ?
/джыр/


1.
Юйден чыгъыб тебрегенем кетерге,
«Джангылма»-деб чыкъгъан эдинг аллыма,
Къызгъан эсим унамайын эштирге,
Кетген эдим джангылычлы джолума.
Башха джерде джангы насыб изледим,
Мындады-деб сюймекликни белгиси,
Джылым келе, ажым эте, эскердим:
Джангыз сен энг  насыбымы иеси.


Къайтарыуу:

Джылыу бермей, санаусуз баралла
Сенсиз ётген мутхуз кюнлерим,
Джюрегиме аурлукъ салалла
Суумагъан сезимлерим,
Джоюлмагъан сезимлерим.


2.
Чыммакъ къардан къара чачынг агъарыб,
Къалгъан эдинг къуу-шуу болгъан арбазда,
Тохдамадым, кёлкъалдым бла байланыб,
Антлы болуб, энди, артха къайтмазгъа,
Дунияда борч тёлеген бар эсе
Терслигими бушуу бла тёледим:
Кече кюн да кёз аллымдан кетмейле
Кёз джаш ургъан,  ол тум- къара  кёзлеринг.

Къайтарыуу:


3.
Джан нёгерим, тюшемиди эсинге,
Бош хатанга тёзалмагъан джёнгеринг,
Башха джылыу табалдымы кёлюнгде
Мен сындыргъан, таза  джюрегинг?..
Къаты джылла сорууларын соралла,
Джангызлыкъны ие этиб юйюме,
Сагъышларым такъырлыкъ салалла
Бюгюлмеучю, ёхдем кёлюме.

Къайтарыуу:

1991. Москва.


 










КЁЗБАУГЪА

/джыр. Къарачай театрны концертине - деб,  1990 дж. джазылгъанды./


1.
Къачанга деричи мени былай къыйнарыкъса,
Сюймегенлеге мени сёзюмю этдире,
Къачанга деричи мени былай алдарыкъса,
Сюйген джюрегими кесинге термилте?


Къайтарыуу:

Къарагъанынг сайын,
Кёзлени къамата,
Ышаргъанынг сайын,
Джюрекни ойната.


2.
Гинасыу кибиксе кюнюнде джюз тюрленесе,
Тенг къызларымы кесинге джити къарата,
Бир - суутаса, бирде  уа  умут этдиресе,
Джолунга  къаратыб,  таралтыб  сакълата.

Къайтарыуу:


3.
Сюймеклик дегенге  чыртда  ийнанмаучан эдим,
Энди тамам бойсуннганма  аны кючюне,
Тилеген джашлагъа чыртда къарамаучан эдим,
Сен а джашаууму ойгъанса ичине.

Къайтарыуу:


4.
Ташды джюреги - деб ызынгдан сёз этдиргенсе,
Мен да болгъанма ийнаныр кибик алагъа.
Кече  -  тюшюмю, кюндюз  - тюнюмю кючлегенсе,
Джашау бла ёлюмню салгъанса арагъа.

Къайтарыуу:

1990. Черкесск.











 
ЛЕЙЛЯХАН
/чам джыр/

(Къарачай театрны аламат артисти, Езденланы Махарны концертине - деб  джазылгъан эди)


1.
"Сюеме" - дегененг,
Мени терилтгененг,
Ийнаннганем сёзюнге,
Сенсе джашауум - деб,
Сенсе джазыуум - деб
Къарагъанем кёзюнге.


Къайтарыуу:

Лейляхан!
Толуса сен хыйлядан,
Кёзлеринги сюзгенлей,
Джюреклени эзгенлей,
Айланаса
Кёзлеринги сюзгенлей,
Джюреклени эзгенлей,
Айланаса Лейляхан!



2.
"Къачарма" - дегененг,
Мени алдагъаненг,
Къачыра баргъан эдик,
Ол шибижи ананг,
Алмагъанлай салам,
Бизни къысдагъан эди.

Къайтарыуу:

Лейляхан!
Толуса сен хыйлядан,
Терезеден къарай
Тартынмайын, алай
Харх этеенг,  Лейляхан.
Терезеден къарай,
Уялмайын, алай,
Харх этеенг, Лейляхан!



3.
Къарт къыз болуб, онгуб,
Къакъ - къабыргъа болуб,
Сен къалгъаенг юйюнгде,
«Аллах бир эр бер» – деб,
«Болумуму кёр»- деб,
Джалбаргъаенг кёлюнгден.


Къайтарыуу:

Лейляхан!
Толуса сен хыйлядан,
Манга джалынырча,
Келечи салырча,
Болгъа эдинг,  Лейляхан,
Манга джалынырча,
Келечи салырча,
Болгъа эдинг, Лейляхан.


4.
Тохда сени, бедер,
Аллай бир кюн джетер,
Сени да бир къыйнаргъа,
Къолгъа бир тюшерсе,
Сора юренирсе,
Эркишини сыйларгъа.


Къайтарыуу:

Лейляхан!
Толуса сен хыйлядан,
Къолгъа бир тюшерсе,
Сора юренирсе,
Эркишини сыйларгъа.
Къолгъа тюшерсе,
Сора юренирсе,
Эркишини сыйларгъа.


1992. Карачаевск.

 











ХАУЛЕ ДЖАШХА
/джыр/


1.
Сен кесинги бек ариугъа санайса,
Башхалагъа уллу кёллю къарайса,
Омакъ чамла эштдиресе сен манга,
Ийнанмайма, ийнанмайма мен санга!


Къайтарыуу:

Сени кёзбау кёзлеринге къарасам,
Сени алдау сёзлеринге ийнансам,
Башхалача сени ызынгдан таралсам
Аз сюймезенг сен!

Къайтарыуу:


2.
Накъырданы окъа кибик чаласа,
Кёб джюрекге джалгъан умут саласа,
Хауле джашха чыгъаргъанса атынгы
Туталмайын манга  берген антынгы.

Къайтарыуу:


3.
Ётюрюкге ёлче болгъан сёзлеринг,
Бедерликге белги болгъан кёзлеринг
Энди мени джюрегиме джетмезле,
Сюер кибик, кюер кибик этмезле!

Къайтарыуу:

1985. Черкесск.
 












АЙЛЫ КЕЧЕ

Келчи, джаным, кенг орамгъа чыгъайыкъ,
Адамлагъа кёрюнейик, къарайыкъ,
Кимди-деб а, санга миллет къарасын,
Сени манга тенглешдириб сынасын.


КЪАЙТАРЫУУ:

Бу айлы кече,
Бу чуакъ кече,
Джулдузлу кече,
Шагъатлыкъ эте.


Сен барырса, онг джанымда, сёлеше,
Мен атларма, атламынга келише,
Сен джанымда, тау къуш кибик,  кериле,
Мен къатынгда,  наз бутакча,  сюзюле.


КЪАЙТАРЫУУ:


Джашлыгъыбыз, джаз кюнюбюз кетгинчи,
Джюреклеге суукъ аяз джетгинчи,
Бу кюнледен насыб юлюш алайыкъ,
Сюймекликни джюреклеге салайыкъ.


КЪАЙТАРЫУУ:


Келчи, джаным, кенг орамгъа чыгъайыкъ,
Джулдузлагъа аралайыкъ, къарайыкъ,
Кюренли Ай, кёк тёрюнде олтура,
Кёлюбюзню насыб сезим толтура.


КЪАЙТАРЫУУ.
 













КЕЧЕ
/джыр/


Къарангнгы кече чыммыкъ къар джауад,
Джел, боран эте джерни агъартад,
Сагъышла кери тарталла мени,
Акъ къар тюшюред эсиме сени.


Къатымда болуб къайгъымы чачсанг,
Мыдахлыкъ ауну юйюнгден атсанг,
Суукъ къыш кече кюн тиер эди,
Багъалы тенгим,  сен келсенг эди.


Алай джокъса сен, къар сабыр джауад,
Къыйналгъан эсге сагъышла салад,
Озгъан заманны эсге тюшюре,
Мыдах къарайма буз терезеге.


Сен кетген джолну боран сибире,
Къуру отоуну джелле кемире,
Мен сени сакълай, санга тарала,
Акъ къаргъа къарай, къарча агъара.


Джаз келир джашнай, къар эрир, агъар,
Ёсюмюн башлай табигъат чагъар,
Сен а келмезсе, кёзлеринг кюле,
Манга бермезсе чыкъ тюшген гюлле.


Джюрегим къалыр къара кийгенлей,
Джангы насыбха «огъай» дегенлей.
Суукъ къыш кетмез, кюн тиймез энди,
Сени бла бирге джарыкъ кетгенди.










 

БАЙРАМ ДЖЫР

1.
Джазгъы байрамны кюню келгенди
Уллу джуртуму джарыта,
Кёкню, джерни да тюрленидиргенди
Нюрю бла джашната.


Къайтарыуу:


Байрам келгенди о-райда
Къуанч бере халкъгъа,
Миллет джырлайды, миллет тепсейди
Сыйынмай кенг джуртха.


2.
Чакъгъан табигъат кёз эркелете,
Хурмет джая кюн таякъла,
Къызыл гюллеча, джел седирете,
Къыб-къызыл байракъла.


Къайтарыуу:


3.
Сабий, уллу да тизгинле болуб
Баралла кенг орамлада,
Джандан багъалы ата джуртума
Салалла махдаула.


Къайтарыуу:


4.
Къарнаш миллетле джарыкъ джырлайла
Рахат джуртуму кенгинде,
Саулай дунияны алгъышлайдыла
Джылы салам ие.


Къайтарыуу:

Черкесск. 1987.
 












КЁЛКЪАЛДЫ ДЖЫРЧЫКЪ

Тюнене санга тарала,
Джырда айта эм атынгы,
Бюгюн а, джаным къыйнала,
Артха береме антынгы.


Тюнене ариу сёзлеринг,
Сюймезликни да сюйдюре,
Бюгюн а мыдах кёзлеринг,
Джарсыу ёртенде кюйдюре.


Тюнене мени тилединг,
Джашау нёгерге, ёмюрге,
Бюгюн а мыдах тюбединг,
Адеб борчунгу тюберге.


Тюнене джарыкъ тангым  энг,
Бюгюн  а кюнню  батханы,
Тюнене джарыкъ джыр эдинг,
Бюгюн а – мыдах макъамы.


Тюнене санга тарала,
Джыргъа салгъан эм атынгы,
Бюгюн а, джаным къыйнала,
Артха береме антынгы.

1980. Москва.












 
САМАРКЪАУ ДЖЫРЧЫКЪ
(Аминатны  тилеги бла концертге деб этилгенди)


Ой-хой-хой, багъалы болгъанса,
Джюрюйюшюнг-ойуу салгъанлай,
Къарайма да, насыбдан толгъанса,
Марачы къызчыкъны алгъанлай.


Кёзлеринге кёксюл кёзлюкле салгъанса,
Къайынынг машина бергенли,
Ой-хой-хой, кюнтиймез болгъанса,
Гардошну татыуун билгенли.


Джасаныуунг-джанган, къарамынг татранды,
Къуандыра болур, табханынг,
Ой-хой-хой, тамам татыгъанды
Семиз гардошчукъдан къабханынг.


Насыбынг бёлюнмей, къуанч бла джашагъын,
Толу болсун хазна машогунг,
Ой-хой-хой, кёб джылны ашагъын
Сен, Мараны, базыкъ гардошун!

1986. Черкесск. РФ.










СУУКЪЛУКЪ

Сын - суукълукъ, ие болду юйюме,
Джарымазлыкъ ышан салды  кёлюме,
Эркишими гыбыр хоншу этгенди,
Кёзлериме мыдахлыкъны чертгенди.


Джашайма да  юйюр джылыу юйде джок,
Къояма да кетер джерим, аркъам джокъ,
Атам, анам суукъ къабыр орунда,
Эгеч, къарнаш, хар ким  кеси джолунда.


Не этейим, кимиме  баш салайым,
Мындан кетиб, энди, къайры барайым,
Ёмюр десенг асламысы кетгенди,
Орналыргъа керти заман джетгенди.


Джюрек  а бой салалмайды, сынчыйды,
Джашауму бу халына ачыйды,
Тёрт джанымдан  джауум  эме, сёлеше,
Джакъсыз къалдым, аманла бла демлеше.


Бир джанындан, уу джайгъанлай, зарлыкъ бар,
Бир джанындан, керек табмай, тарлыкъ бар,
Эркишим да, хаулеликге алланыб,
Кёбге тёздюм  болмаз затха алданыб.


Бой салмаучу бир адамлыкъ - сырымды,
Тыйыншсыздан кери туруу - ызымды,
Къайын деген - тенгсинмезлей, кёрмезлей,
Бир хал барды чыдаялмаз, тёзмезлей.


Джуртум - десем, джан джылытхан, бир къала,
Халкъым - десем, ёге кёллю, бир ана,
Терсни - уруб, тюзню тартыб, акъламай,
Керексизге ачыгъанын джакъламай.


Кетеме да, джек джерледе, джек - ауруу,
Къалама да, былай джашар  джокъ къарыу,
Арсар болуб, акгыллылыкъ джан джагъа,
Да къалгъанма, кёзлеримден джаш агъа.


Къадар мени, энтда, сынар - сынайды,
Не этер - деб сеириме къарайды,
Бу туруум туруу тюлдю, тебрейим,
Бел къатдырыб, башны алыб кетейим.


Болмаз затны созулгъаны керексиз,
Болмазла  бла  болмаз болдум, ишексиз...
Да, Аллахым, ёксюзюнге тиренч бол,
Кесинг къору, кесинг тюзет манга джол.

1993дж. Черкесск



 










БУЛБУЛ
/джыр/

Ой кеч келген сюймеклик,
Нек алдадынг джанымы,
Джаннган отха кийириб
Суууй баргъан санымы,
Бош муратха талпыта
Армау эте ангымы,
Къач кюнюмде джарыта
Озгъан джазгъы тангымы.


Къайтарыуу:

Неден?
Кёз джашлылла кёзлерим,
Чыкъмайдыла сёзлерим,
Джарымайды джюрегим
Неден?
Сенден,
Кёз джашлылла кёзлерим,
Чыкъмайдыла сёзлерим,
Джарымайды джюрегим
Сенден!


Ариу булбул не кёрдюнг
Кюрен тартхан кёзюмде,
Акъылынгы нек бёлдюнг
Мени ойун сёзюме,
Къанатыны нек къакъдынг
Ышыгъына чакъыра,
Буз джюрекни нек джакъдынг
Джараларын ачдыра?


Къайтарыуу:


Къырау ургъан саныма
Къатылалла джылларым,
Тартадыла аллына
Къышха элтир джолларым,
Ой кеч келген сюймеклик
Джокъду санга мадарым,
Бу ёртенде кюймеклик
Болур эди къадарым.


Къайтарыуу:

1996. Анкара. Турция.










 

ТАРЫГЪЫУ ХАЛКЪЫМА

Туугъан джерим сюргюн эди, сюрюн - сюрюн,
Есген джерим Кавказ эди, джюрек  - тюйюм,
Кетген джерим джек джерди да джаным - кюлтюм,
Не этейим, тарыкъмайын, халкъым санга!


Билим - дедим, билим алдым, билмез тюртдю,
«Халкчы кызы» деб кюнюмю ызчы кютдю,
Ашым болду сингдирилмез ачы гюддю...
Не этейим тарыкъмайын, халкъым санга!


Санат - дедим, джаным тартды, кирдим сюйюб,
Алай чыкъдым кергенимден ичим кюйюб,
Фахмусузла фахмулугъа тюйюм тюйюб...
Не этейим тарыкмайын, халкым санга!


Башда десенг экибетли  улхуалыр,
Зекясызла джан-джанында бирер самыр,
Тюзлюк болуб тырнакланыр, джеза алыр...
Не этейим тарыкъмайын, халкъым, санга!


Арабыздан баш къалдыргъан басылыучу,
Кир джагъылыб аты байракъ асылыучу,
Иги умут, танг чарсыллай, чачылыучу...
Не этейим тарыкъмайын, халкъым санга!


Ексюз къызынг джек джердеди, сенден узакъ,
Езенине тансыкъ келю такъыр, тузакъ,
Зарлыкъ чегиб, сез кютюрюб болдум къачакъ...
Не этейим тарыкъмайын, халкъым санга!


Джахилликни айтыулада эштгинчинге,
Намыссызла, минафыкъла ёлгюнчюнге,
Тюз адамла хакъ тюзлюкню кёргюнчюнге
Не этейим тарыкъмайын, халкъым санга!

Стамбул. 2003.
 













ЛАЙПАН УЛУ БИЛЯЛГЪА


Асыл Билял, дагъан болгъан хар тайгъаннга,

Мыдахлыгъынг кёзге тийе, къарагъанда,

Да сени да, атамыча, басхандыла,

Болумсузла болумлумунга чабхандыла.


Бусагъатда сеничагъа орун джокъду,

Кир иннетли, кенг джайылыб, башды, токъду,

Эм фахмусуз фахмулугъа джекириучю,

Алай бла да халкъгъа заран джетдириучю.


Заман келир, бу джартыла, къаралырла,

Сен айтханла барысы да айтылырла,

Сен къыйналгъан хар затынг да, кёлге тюшер,

Къарачайынг душманынгы «энин кесер».


Къаламынгдан, бютеу чыкъгъан - ойлатыучу,

Сени онглу, акъылманга сайлатыучу,

Сени сёзюнг джюреклеге ётюучюдю,

Сени билген, санга сейир этиучюдю.


Сени тюртген джараусузла, джарамайла,

Халкъыбызны джараларын байламайла,

Сени кибик кёкюрекли, халкъын сюйген,

Аз болгъанды,- олду бизни мыдах этген!


Джек джердесе, узакълада кенгледесе,

Халкъгъа ёкюл сёзюнгю да излетесе,

Аллах айтса, Къарачайым оноу этер,

Душманынга, иннетича, багъа бичер.

Сен къайтырса ата джуртха, кёлюнг тола,
Сени кёрген бары санга, хайран бола,
Тюз адамны кёзю джылыр заман келир,
Бусагъатны кир ызлары кюртча эрир.

Туугъан кюнюнг кёб джылланы келир болсун,
Джан насыбынг, кюнден – кюннге ёрге болсун,
Шам  джуртунгдан  санга салам, джан – къарнашым,
Къыйын джолда, билек болгъан, хакъ джолдашым!

2015.Москва.

 











БЕГИЙ УЛУ АБДУЛЛАХНЫ ТУУГЪАН КЮНЮНЕ

Адамлыкъ бла фахмунг бирге ёрюлген,
Хар ишингде асыллыгъынг кёрюнген,
«Алтын къалам» - деб айтырча, джазгъанынг,
Хар джюрекге джетер кибик, айтханынг.


Адебинг бла юлгю болур, къыйылгъан,
Учхарадан кери тургъан, тыйылгъан,
Фахмунг бла башхалагъа эс берген,
Къыйыкъ затны, юсюн джабмай, терс кёрген.


Малкъар халкъны унутулмаз адамы,
Къарачайны, джан юлюшлю, уланы,
Тюзню айтыр кюч табыучу, бёгексе,
Джарлы халкъгъа сен ёкюлсе, керексе.


Аллах сени узун ёмюр джашатсын!
Сен сюйгенни, барын, джазлай джашнатсын!
Ауруу сенден узакъ болсун, тиймезлей!
Насыб сени тутар болсун, иймезлей!


Кюнде кюнюнг къуанч бла арытсын!
Ёмюрюнгю алам чагъы джарытсын!
Алгъышлайма сени Туугъан Кюнюнгю!
Кёб джылны джай дуниягъа нюрюнгю!

19.10.2015.
 












АБЕЗЕК
/джыр/


1.
Сейир той барады байрамда,
Халкъ басыныб уллу майданнга,
Къуанч тёгерекге джайыла,
Джаш тёлю той джерге джыйыла.


Къаутарыуу:

Ой, ой, ой, орайда,
Согъулады абезек,
Сюйгенлени тюбешдирген,
Джазыуланы бирлешдирген,
Ой, ой, субай абезек.


2.
Доул джарылады, дангнгылдай,
Харс къалакъла  чаркъылдай,
Къобуз согъулады керилиб,
Хар къарагъан кёзню терилтиб.

Къаутарыуу:


3.
Джашла келедиле къуйулуб,
Къызла турадыла буйугъуб,
Къол узатадыла, тартына,
Назик тура джашны къатына.

Къайтарыуу:


4.
Абезек барады айланчлы,
Миллет харс урады, къуанчлы,
Той тамада халкъгъа эскерте,
Тепсеу барыр джерни кенгнгерте.

Къаутарыуу:


5.
Къобуз "тёгерекни" согъады,
Тизгин, тогъай болуб турады,
Хойнух кибик бара "тёгерек",
Джаш, къыз чалдыш къолгъа киререк.
Къаутарыуу:
6.
Тюз тепсеуню сокъду къобузчу,
Тери "сазын" къакъды доулчу,
Къызла тизгин болуб турдула,
Джашла чам джыйылыу къурдула.

Къаутарыуу:


7.
Экеу - экеу тепсеу башлады,
Халкъ чам сёзге кесин бошлады,
Бармакъ учда тепсей уланла,
Джарыкъ харсны ура къалгъанла.

Къаутарыуу:


8.
Къобузчу "къобузну сындыра",
Той тамада чамны къыздыра,
Джарашыу къыз, джашны сездире,
Текебёрк да халкъны бездире.

Къаутарыуу:


9.
Къарачайны тойу - сейирлик:
Абезеги - джууаш адеблик,
Тюз тепсеую джюрек учургъан,
Истемейи джанны джандыргъан.

Къаутарыуу:


10.
Къартла келгендиле кёрюрге,
Джаш тёлюге багъа берирге,
Аякъ алышларын сынаргъа,
Кюйеулюк, келинлик сайларгъа.

Къаутарыуу


11.
Сейир той барады байрамда,
Халкъ басыныб уллу майданнга,
Миллет тёгерекге тизилиб,
Абезек барады сюзюлюб.

Къаутарыуу

1986.Черкесск.КЧР.

 













ТАНСЫКЪЛЫКЪ ДЖЫР


1.
Тансыкълыкъ ауруу джанымы эзе,
Джюрегим манга къайырылгъанды,
Да Джерде саудан ёлю бар эсе,
Ол, джуртундан айырылгъанды.

Къайтарыуу:

Салам санга джуртум,
Салам санга халкъым,
Джокъламаз болдунг ызымдан,
Салам, санга джуртум,
Салам, санга халкъым,
Джек джерде къалгъан къызынгдан!


2.
Тюрклени джурту къарнашлыкъ этди,
Къолумдан келед, болумум барды,
Алай кёлюмден бир джылыу кетди,
Кюнлерим - мыдах, солуум  тарды.

Къайтарыуу:


3.
Джур, тур джашагъан эски къаяла,
Къаргъа бёленген тик тау башлары,
Минги тауумда ёмюр гыйыла,
Чегетлерими нызы чачлары.

Къайтарыуу:


4.
Тансыкълыкъ ауруу сингнгенди манга,
Тюшмейди атынг мыдах джырымдан,
Къурман - садагъа, джан - салам санга,
Джек джерде къалгъан ёксюз къызынгдан.

Къайтарыуу:
1999дж. Анталия.













ЗАРДЖЮРЕКГЕ
/Х.Э./


Джюрекде зарлыкъ джашатхан,
Анга джашауун ашатхан,
Джарлыды, джарлы, онгмазлыкъ,
Ёмюрде тынчлыкъ табмазлыкъ.
Ол не тириди, не – ёлю,
Джюклениб болур  тар кёлю,
Онглу бла, джауча, демлешир,
Фахмулугъа уа  эришир.


Зарлыкъгъа дарман табылмаз,
Ауруун  билгич багъалмаз,
Ол хынчыу  къандан келеди,
Адамгъа джарсыу береди.
Аны  тыялмаз бир киши,
Кесин кёргюзтюу - хар иши,
Хар джерге болур сугъулгъан,
Хар болумлугъа тагъылгъан.


Аллайгъа джаным ауруйду,
Ачыуум дженгил суууйду,
Джуаб этмейме, бетлешиб,
Дерт джетдирмейме,  дертлешиб.
Адамлыкъ халы  тюрленнген,
Иннети кемсиз кирленнген,
Чалдыу салыуну  билиучю,
Зар болур джауча  тийиучю.


Ол къадар кючню джоймайын,
Башын айыбха  къоймайын,
Бу джарлы адам  ишлесе,
"Кеси тишлигин тишлесе",
Бошха кетмезед джашауу,
Татыу табаред ашауу,
Алай не келсин, эшталмаз,
Акъыл сёз заргъа джеталмаз.

1995. Анкара. Турция.
 











ЭСКЕРИУ
/А.Б./
/джыр/

1.
Юйден чыгъыб тебрегенем кетерге,
"Кеч мени" - деб чыкгъан эдинг аллыма,
Къызгъан ангнгым унамайын эштирге,
Кетген эдим джангылычлы джолума.
Башха джерде джангы насыб сакъладым,
Мындады - деб джазыууму белгиси,
Джылым келе, терслигими англадым:
Сен энг насыбымы иеси.


Къайтарыуу:

Джылыу бермей санаусуз баралла,
Сенсиз ётген мутхуз кюнлерим,
Джюрегиме ауурлукъ салалла,
Суумагъан сезимлерим,
Джоюлмагъан сезимлерим.


2.
Чыммыкъ къардан къара чачынг агъарыб,
Къалгъан эдинг къуу - шуу болгъан арбазда,
Тохдамадым, тюшюнмедим, сагъайыб,
Антлы болуб энди артха къайтмазгъа.
Дуниялада борч тёлеген бар эсе,
Сенсизликни  бушуу бла теледим,
Кече кюн да кез алллымдан кетмейле,
Джыламукъдан толгъан кезлеринг.


Къайтарыуу:


3.
Джан нёгерим, тюшемиди эсинге,
Бош хатанга  тёзалмагъан джёнгеринг,
Джангы джылыу табалдымы кёлюнгде,
Мен къыйнагъан,  таза джюрегинг.
Къаты джылла сорууларын соралла,
Джангызлыкъны ийе этиб юйюме,
Сагъышларым такъырлыкъ салалла,
Бюгюлмеучю ёхдем келюме.


Къайтарыуу:

1985.
 











ДЖАНГЫЗЛЫКЪ


Джангызлыкъ бла арам бираз  тик болгъанды,
Мыдах ауангнгысын юйюме  салгъанды,
Тёрт джанымдан манга сымарлаб къарайды,
Къачан бюгюлюр  - деб, кюнюмю санайды,
Алай  бу сюйюмсюз  бираз аджашханды,
Мени джашауума бошха къатышханды,
Джаратханны билген  джангыз къалмаучанды,
Джашау хузуру да чыртда таймаучанды.


Ийнанчсыз бла ангсыз - джангызлыкъдан къоркъгъан,
Керексиз тенглени аркъасындан  такъгъан,
Тюшюннген, ишлеген джангызлыкъдан къоркъмаз,
Бушуугъа хорлатыб, хилеулениб турмаз,
Мени джашаууумда джангнгур, къар да болду,
Ырхыла да келди, боранлада да урду,
Ала бары мени иленнген этдиле,
Сора хорлаялмай, кериге кетдиле.


Энди джангызлыкъмы мени бюгерикди,
Олму аягъымы Джерден  сёгерикди,
Олмуд сёзлериме мыдахлыкъ джетдирлик,
Ёхдем джюрегими адаргы этдирлик?
Огъай, бу джауну уа тёрюме салалмам,
Аны бла ушакъдан бир татыу  алалмам,
Эшикни ачханма, чыгъыб кет мындан - деб,
Бир да къайтыб келме былайгъа артдан - деб.


Мен - Ёлюм келсе да, ёретин тюберик,
Кетер кюн келсе да, сынчыусуз кетерик,
Кёк - Уллугъа  кёлю чыртда джабылмагъан,
Адамлыкъ ёзеги тот бла къабылмагъан,
Джангызлыкъ ауруугъа тирелир кючдеме,
Бютеу ауурлукъну хорлар ёлчедеме,
Джашауну сынадым, сокъмагъын билгенме,
Энди аджашмазлыкъ болумгъа  келгенме.


Ишинги асыуу кёлню кёлтюрюрсе,
Ашхы мурат, тынмай, кенге керилирсе,
Джуукъ - тенг джылыуу джылытыр болурса,
Джаратхан джюрекни тёрюнде турурса,
Халкъынгы асылы  кёллендире эсе,
Джуртунгу хурмети тёллендире эсе,
Джангызлыкъгъа анда  джер табылмазлыкъды,
Мугурлукъ ол джерде  орналалмазлыкъды.

2007. Ankara/T;rkiye
 












ТУБАН ДЖАБХАНДЫ КЪРАЛЫМЫ


Тубан тюшгенди тауланы джабыб,
Бушуу келгенди башланы басыб,
Тамбла не болур? - деген соруула,
Хар тюшюнюуде аман къуумла,
Эсни къуршалаб, чанчхы  болгъанды,
Бу къыт джашаудан миллет талгъанды.


Дунияда эм бай къралда джашагъан,
Алай гырджынны дыкгы ашагъан,
Бютеу байлыгъы тышына кетген,
Башына къаугъа, артыкълыкъ джетген,
Алай бу халын эскералмагъан,
Джарлы миллетди тирелялмагъан.


Хар кюнден – кюннге, хурджунну джагъа,
Керекли хар зат  багъадан – багъа,
СССР - ни къаралагъанла,
Биз демократбыз - деб къычыргъанла,
Кемсизден - кемсиз, амандан - аман,
Халкъ да тарлыкъгъа тыйылды тамам.


Джангы джорукъла кеслери къураб,
Башына табны "игиге" атаб,
Бу къаргъа сюрюу халкъдан бошады,
Къралны хазнасын урлаб ашады,
Миллет да турад, чагъырын тартыб,
Адамлыкъ халын шешагъа атыб.


Къарайма джарсый кёрген затыма,
Чюйреди - делле, субай атыма,
Къарады - делле, чыммакъ бетиме,
Хапарлыкъ болдум элни итине,
Башдагъы пасыкъ къалай къараса,
Тюбдеги къулла анга джан баса.


Ой джарлы халкъым, акъылын къабхан,
Къарын къайгъыда адамлыкъ атхан,
Башымда ким? - деб сора билмеген,
Керти адамны сыйлы кёрмеген,
Узун заманны былай къаллыкъса,
Къыт джашаудан да, ахыр, таллыкъса.


Даулетни алгъан - уручулалла,
Джуртну терсине буруучулалла,
Халкъны хазнасын алыучулалла,
Улху бла Тёрде къалыучулалла,
Эресей,  муну  кёраламыса?
Некди? - деб соруу сораламыса?


Аман, игини эскермегенле,
Дертлиге дертин джетдирмегенле,
Къолуна тюшген сомгъа къуаннган,
Ички  бла, сёз бла алай джубаннган,
Бир матух тёлю ёсдюрдю даулет,
Ичден чириди, бу джарлы  миллет.


Джаным ауруйду, сёзюм ётмейди,
Чагъырны табхан оюм этмейди,
Адам ёлтюрюу, артыкълыкъ, уру,
Бютеу даулетде болгъанды туру,
Башдагъы адет тюбге эннгенди,
Ибилис джорукъ халкъгъа сингнгенди.


Халкъ хылеу болса, залим кючленир,
Инсанлыкъ джорукъ  къатар, берчленир,
Тюшюнмез  мыйы болумун атар,
Хайуан халиге адамны тартар,
Башдагъы джаула  излеген буду,
Манкуртлашдырыу энди туруду.


Акъылны башха джыяр заманды:
Дунияны юсюн зорлукъ  алгъанды,
Къандагъай миллет ие болгъанды,
Хар кърал башына фатар салгъанды,
Банкларын къуруб, къозлаула алыб,
Халкъны къул этиб, борчлагъа  салыб.


Башчыбыз тюлдю башчы болаллыкъ,
Сыйыбыз тюлдю былай тураллыкъ,
Машдакъ адамгъа къулакъны салыб,
Аны алдауун акъылгъа алыб,
Къачаннга дери былай турайыкъ,
Бу къыйсыкъ джолда къайры  барайыкъ?

2016.Сочи.РФ.










ДЖАЗ КЕЛДИ

Ауур булутла кете,
Кёк бетин айгъакъ эте,
Кюн джылыуун бере,
Терекле бутакъ кере,
Чегетле чирчик ача,
Чыпчыкъла гюрюн чача,
Суула бузланы джута,
Кёбейиб толкъун тута,
Джер къарала, кебе,
Джанкъоз башлары кёбе,
Кырдыкны учу къарай,
Джылы джел джерни тарай,
Къышны тебере, тюрте,
Джангнгурун къаргъа бюрке,
Хауагъа джылыу сала,
Суукъну ууун ала,
Ийелеб ёте тёрге,
Джашил джаз келди Джерге.













ИЙНАН
/анамы дерслеринден/


Хар бир бала ата юйден кетер болур,
Джашау къуруб, кеси ишин этер болур,
Башхала бла тенг - дженг болуб джашар болур,
Юйюр къураб, халал хакъын ашар болур.

Джашау деген ташлы тикге тырманнганлай,
Адам деген бир - бирине зарланнганлай,
Къыйын затха тюбегенде  абджымагъыз,
Амал табыу, джол тутууда къаджыкъмагъыз.

Башыгъызгъа аман келир, иги келир,
Тёзгеннге уа, уллу Аллах,  юлюш берир,
Игиликге ийнаныуну къурутмагъыз,
Джюрекни да къралгъа, джуртха суутмагъыз.

Кюн келликди,  джалгъан айтхан  ачыллыкъды,
Аманлыкъ  бла къурулгъан зат  чачыллыкъды,
Хакъсызлыкъ бла ёч алыучу  тыйыллыкъды
Залимлени " къанатлары къыйыллыкъды".

Джалгъан шагъат  къаргъыш джетиб кетерикди,
Туудугъуна  бедиш  сыры   джетерикди,
Хакъ ашагъан  талан болуб  термилликди,
Харам малы  аман джары  берилликди.

Тюз адамгъа джалгъан айтхан къараллыкъды,
Кесичала  "чалдыу  салыб"  тараллыкъды,
Фахмусузну чийи халкъгъа ачыллыкъды,
Аманланы бийликлери чачыллыкъды.

Халкъын сюйген сюймеклигин иш бла чертер,
Хар этгенин, анга кёре,  дюрюс  этер,
Сыйсыз болур, арт акъыллы иш джюрютген,
«Халкъым» сёз бла лахор эте,  баш бегитген.

Эсде къалсын, бютеу адам  аман тюлдю,
Арасында бир талайы, кёмюр - кюлдю,
Кърал къатышса  ала алгъа чыгъадыла,
Оноуну да къолларына аладыла.

Бир тёлю да, ачыу чекмей кетмеученди,
Заман чыртда джаннга хатер этмеученди,
Башыгъызгъа кёб зат келир, бюгюлмегиз,
Джашаудан да, даулетден да тюнгюлмегиз.

"Тюзню ашы тюзде къалмаз", табыллыкъды,
Итлик этген итлигинден къабыллыкъды,
Заман бла  халкъ кертини  ойларыкъды,
Бетсизлеге кереклисин айтырыкъды.

Мурат болса ол толмайын къалмаучанды,
Талпыгъанны джаны - саны талмаучанды,
Талпыу кетсе умутсузлукъ хорлаучанды,
Ол джашаугъа кишен салыб тохдаучанды.

Джашау деген къыйын джолду, джан арытхан,
Кёбге тюбей, кёбню кёре,  анг джарытхан,
Хар кёргенинг,  бары дерсди, акъыл керген,
Хар чекгенинг  - чыныгъыуду, къудрет берген.

Джангнгы заман,  эски чакъдан къайтыучуду,
Терс затланы айгъакъ этиб айтыучуду,
Аны ючюн къара кюнде тёзюу керек,
Ичингдеги ачыуланы эзиу керек.

Тар заманда кенглик турсун эсигизде,
Къарангыда джарыкъ турсун  кёзюгюзде,
Мурат этген чыкъмаз тарда къалмаучанды,
Аллайлагъа къадар къара салмаучанды.

1994.Бургас. Болгария.













КЪАЙГЪЫ СЁЗ

Къарнашы ёлгеннге, уллу элге келдик,
Адетде керекча, къайгъы сёзню бердик,
Сарнау уллу эди, аджымлы ёлгеннге,
Юйюне, Москвадан, сал болуб келгеннге.


Алай сейир этер бир хал болду анда:
Бизни бла ишлеген эгечи, орамда,
Ненча джип болгъанын санаб бизге айтды,
"Биз ма быллайлабыз",- деб да ангылатды.


Эки кёзю къургъакъ, къарамы орамда,
Ким келгени бары аны санауунда,
"Ол джиплеге къара" - деб бизге кёргюзтдю,
Алай бла да кёлню кесинден чиркитди.


Ёлген джокъ эсинде, эсиндеги келген,
Багъалы машина, шохла, тенгле, берген.
Да джаным ауруду, аны кёргенимде,
Джуукълукъ дегенни былай кетгенине.


Джаш къаум тиширыу, тойгъа кийиннгенча,
Орта джыллыла да, кёз - къарам этгенча,
Джылау - сарнау этген - тамада къауумда,
Бизни шохубуз да "джип", "келген" къуумда.


Джангнгыз дуния малы, баш сыйгъа саналыб,
Адамлыкъ деген да гёзеннгге атылыб,
Къарачай асылдан бир зат кёрюнмеди,
Бу затны эслей да кёлюм керилмеди.


Бизге не болгъанды, былай бузулурча,
Джангнгыз дуния малгъа джан атыб турурча,
Къайдалла адетле, сезимли джюрекле,
Миллет болур ючюн амалсыз керекле?

2010дж.
 









ЭГЕЧДЕН ТУУГЪАННГА

Эсги душман джангы шохдан асыулуду,
Не зат этериги, алдан таныулуду,
Къайсы «тюегине» басарны билесе,
Этерик затларын, алгъадан  сезесе.


Джангы  шох  а санга - къарангы аушду,
Узун къарамайын, танылмаз къурушду,
Аны ючюн халкъда айтылгъан болур эд,
«Джангы шохдан, эски джауунг асыуду» - деб.


Сен эски шохунгу дженгил джау этесе,
Салам - келамынгы олсагъат кесесе,
Бу  да  джагылычды, артда ойланырса,
Айырылгъанлагъа кёлден къыйналырса.

1999. Черкесск. РФ.
 










КЪЫЙНАЛМА

Танг джулдузу чыкъгъан кибик,
Ахшам келир, келир кече,
Джаш ёмюрюнг чакъгъан кибик,
Къартлыкъ джетер, муал эте.

..........................

Хар зат онгар, унутулур, эски сёзлей,
Джан къыйнама бу дунияда, насыб излей!

2013. Курск.













КЮЛКЮ
/джангы хан, бий, ёзденлеге, бийлени къул этиб джалгъан тарих джазгъан къарааякълагъа/


Къаракъулла кючледиле  тёрлени,
Сыйырдыла асылладан  джерлени,
Ханнга, бийге  "къул - къарауаш", -  дедиле,
Кеслерине чексиз махдау бердиле,
Кюлюр кибик,   хар къул, "бий", "хан" болгъанды,
Аллайладан тёрлерибиз толгъанды,
Къара къауум бирикгенди, бирлешиб,
Асыллагъа джюреклери  дертлешиб.


Кеслерине  джангнгы тарих джаздыла,
Асылланы башын - тюбюн  къаздыла,
Тюзню терсге,  лагъымла бла,  бурдула,
"Бийле бизбиз", -  деб ортагъа турдула,
Къумурсхача бир - бирине тутунуб,
Асылла да,  сёз айталмай, тутулуб,
Ай бир хал бар  бусагъатда миллетде,
Харх этмейин не этгин бу даулетге?!


2016.  Sofi Tram-Semen
 











АРТХА КЪАРАЙ...


Артха къарай, сокъураныу сынамайма,
Джылларыма ахсыныу бла  къарамайма,
Тюбегеним - къатын къолгъа къарагъанла,
Джангыз сёзде иш этгенле, джарагъанла,
Эркишича болумлары болмагъанла,
Алай бла да джашаулары онгмагъанла.


Бирин  кеси къыйыным бла окъутханем,
Экинчисин  болмазлыкъдан болдургъанем,
Къарадым да, багушдадагъын - тарталмазса,
Юретиу бла «эшекни ат эталмазса»,
Къояр болдум, сагъыш этмей,  акгыллашмай,
Мал, мюлк ючюн, башхалача, джагъалашмай,


Хакъым къалды, халал болсун, аманлагъа,
«Эр» болумдан джарты къалгъан адамлагъа,
Тарта - тарта тамам безиб, атар болдум,
Юйюр шартха джюрегимден къатар болдум.
Энди билдим, Аллах алай этиученди:
Бир онглугъа бир онгсузну джюклеученди.

1990.Черкесск.









 
АНДРЕЙ КАРЛОВ ЁЛТЮРЮЛДЮ


Эресейни келечиси ёлтюрюлдю,
Душманланы кёллери да кёлтюрюлдю,
Даулетими джолу терсге айланнганды,
"Патчахха" да халкъны къаны къайнагъанды.


Мындан ары тёзмез болдукъ къан тёгюуге,
Къаб - къараны чыммак этиб билдириуге,
Кърал оноуу терс этилед, терс барады,
Бу болум да бютеу халкъны сындырады.


Башчыбызны сыйлар ючюн къалмагъан эк,
Терс болса да ангнга терслик салмагъан эк,
Энди аны керти бети кёрюннгенди,
Халкъны ангнга къарауу да тюрленнгеди.


Омакъ сёз бла  сау миллетни алдагъанлай,
Чуутланы  уу тилине къарагъанлай,
Орус къралны  Израилге  фатар этди,
Энди бизге болур болду, джашау битди.


Алгъын бизге бу сыйсызлыкъ джетмей эди,
Бир итлик да, джуаб табмай, кетмей эди,
Бу «патчах» а тюкюрсенг да сюртюб кетген,
Къоркъакълыкъдан миллетлерин мугур этген.


Башчылыкъда узун къалыб, байлыкъ джыя,
Къаршчы айтхан адам болса ауузун тыя,
Баш мураты – чуутланы айнытыуду,
Башхалагъа къытлыкъ, ачыу чайнатыуду.


Къралыбызны  топракълары сатылады,
Ичиндеги хазналары алынады,
Ким биледи, неле болур энтда бизге,
Къараб турсакъ бу чуутну кёзлерине.


Эресейни келечиси ёлтюрюлдю,
Душманланы кёллери да кёлтюрюлдю,
Даулетими джолу терсге айланнганды,
"Патчахха" да халкъны къаны къайнагъанды.

2016.Моздок.














ТАНСЫГЪЫМ
/джыр/


1.
Заман келген эди, араны бёлген эди,
Сени элтген эди менден узакъ,
Джангыз къалгъан эдим, армау болгъан эдим,
Башым арсар болуб, джюрегим - тузакъ.


Къайтарыуу:

Къалайладаса,кимлебласа?
Тансыгъым, хапар бер,
Къалайда да, кимле бла да
Тансыгъым мени эскер.


2.
Джелле сызгъыралла, боранла улуйла,
Мыдахлыкъ салалла къуу - шуу юйюме,
Сенсиз ёксюзме мен, сенсиз джакъсызма мен,
Сенсиз джылыу табалмам  кёлюмде.


Къайтарыуу:


3.
Къарам кёбню кёрюр, джюрек бирни сюер,
Джангылыч бла терсге терилмез.
Сагъышларым - сенде, сезимлерим - сенде,
Джан джылыуум санга тюрленмез.


Къайтарыуу:

1997.T;rkiye.Belp;nar.
 







АНАМЫ ЭШИУ ИЙНЕЛЕРИ

Эшиу ийнеле, анамдан къалыб,
Манга джетдиле, мыдахлыкъ салыб,
Ала - къолумда, эшиу эшеме,
Озгъан джыллагъа сагъыш этеме.


Ала анама ыннадан келиб,
Аны къолунда бир ёмюр кёрюб,
Манга джетдиле, тюрленмегенлей,
Ийелерин да  эскермегенлей.


Джансыз темирле - адамдан кючлю,
Аланы юсю болмады берчли,
Эгеб, ашалыб, азаймадыла,
Адамла кибик къартаймадыла.


Ненча тиширыу аланы алыр,
Эшиуюн эшиб, орнуна  салыр,
Ненча ёмюрню къалырла ала,
Мыдах сагъышха башланы сала?


Эшиу ийнеле, анамдан къалыб,
Манга джетдиле, мыдахлыкъ салыб,
Аланы бура эшиу эшеме,
Инсан  ёмюрге сагъыш этеме.

2009.
 







ТЫШ ДЖЕРДЕ

Къар джаумайды, Элванкентде,  къар джаумайды,
Къара джер да акъ къырпакъ бла къабланмайды,
Сынчыулагъан джюрегим  да тыналмайды...
Тансыкъма мен, шам - джуртума,  Къарачайгъа.


Джукъаргъан кёл, кюнден - кюннге азар бола,
Джуртсузлукъ да къарамыма мухур сала,
Хар озгъан кюн болумуму онгнгун  ала...
Тансыкъма мен, шам - джуртума,  Къарачайгъа.


Бир къауумла "тойгъан джерге" худжум этер,
Бир къауум а "туугъан джерге" терен битер,
Ёзениме къайталмасам насыб кетер...
Тансыкъма мен, шам - джуртума,  Къарачайгъа.


Ата джуртда джеклик  ауруу сезилмейди,
Джуртсуз къалыу не болгъаны  билинмейди,
Айрылыкъда кёзюм,  кёлюм сюйюнмейди...
Тансыкъма мен, шам - джуртума,  Къарачайгъа.


Къар джаумайды, Элванкентде,  къар джаумайды,
Къара джер да акъ къырпакъ бла къабланмайды,
Сынчыулагъан джюрегим  да тыналмайды...
Тансыкъма мен, шам - джуртума,  Къарачайгъа.

2004. Элванкент/Турция.
 









ДУНИЯ ТЮРЛЕНИР


Кюн джарыгъы, аулу кибик, джылытмазса,
Ай джарыгъы, алгъындача джарытмазса,

Тереклени чапракълары мутхуз эсе,
Гокга ханслы талала да,  джукъсуз эсе,

Суу тауушу,  бушуу джырча,   келе эсе,
Чегетлени джашил бети кете эсе,

Кёзлеринге,  ау тюшгенча кёре эсенг,
"Ёлюм - джашау" - деген затны сюзе эсенг,

Такъыр кёлюнг сыртны алгъа бюге эсе,
Санынг тутмай, олтурургъа сюе эсе,

Иш эталмай, сагъышлагъа кете эсенг,
Ачыу къысыб,  алджар халгъа  джете эсенг,

Тамагъынгда джыламукъ тоб тура эсе,
Сагъышларынг акъылынгы  бура эсе,

Бютеу дуния тюрленнгенча болду эсе,
Джюрегинге кетмез бушуу толду эсе,

Сёз нёгерни кёлтюралмай, тая эсенг,
Кёз джашынгы  кючден - бутдан тыя эсенг,

Джан - анангы ёлгенине чыдагъанса,
Джан - анангы къайтмаз джары ашыргъанса.

1980. Терезе. Къарачай.
 








ЭСКИ ДЖАУУМА

Кёб джылланы къабхан салдынг, ау атдынг,
Джашаууму сёзюнг бла къаралтдынг,
Тёзалмайын джек джерлеге атландым,
Нарт джуртума кюндюз кече таралдым,
Артха къайтдым, дау салмам деб, къаллыма,
Сен а, энтда, тузакъ къурдунг аллыма.
Фахму кёкден, Тейриденди, джарлы джан,
Менли, менсиз, «алалмазса илишан»,
Сюркелирге джаратылгъан учалмаз,
Зарлыкъ сени уллу адам эталмаз.


Мен - болумгъа, сен - зулумгъа тёр салдынг,
Таша къаба билгенинг бла ёч алдынг,
Мен джарлы уа, дюрюс эдим туугъанлы,
Андан болду джашау къарлы, тубанлы,
Сени кибик къараджюрек  болмадым,
Муратыма  тырмашыудан къалмадым,
Кир иннетге къайнар болуб къайнадым,
Алай бла да  къадарымы сайладым,
Сеничала тюзлюгюме къатылды,
Къаршчы туруб, атым кирге атылды.


Сакъалынга, мыйыгъынга чал урду,
Джангур джауду, кюн иссиси къуурду,
Алай кёлюнг къалды къара - къаралай,
Джашагъаным джюрегинги джаралай.
Экибиз да, джерде эрир, эки сан,
Бу джашауну хар бир адам ташларыкъ,
Джокъду джерде ёлюмсюзлей джашарыкъ,
Быллай бир нек алланганса аманнга
Баш къайырыб джыгъыб джутар заманнга?


Ура, джыгъа алгъа чыкъдынг, орналдынг,
Иш этгенге, баш болгъанга саналдынг,
Мен, сенича болалмадым орунлу,
Джашамадым сени кибик тоюмлу.
Мен джек джерде, сен  а тёрде  айныучу,
Мен - ишлеген, сен - ишлеуден айтыучу.
Кёргенингча джолларыбыз узакъды,
Салгъанынг да бек керексиз  тузакъды.
Мен кечгенме, Джаратханга  баш  уруб,
Анга джуаб берирсе сен, таш  туруб.

Черкесск. 2001.
 







КЪАЛАМЫМА

Талма, къалам, талыр кюнюнг чыртда джокъду,
Хар кюнюбюз, хатху тешген, душман окъду,
Хар айтылгъан, эки бетли, субай сёздю,
Хар этилген, оюлурлай, чирик ёздю.


Джурт батханды энди кюнню кёралмазлай,
Халкъ тыннганды джарыкъ кёллю болалмазлай,
"Къандагъайла" алгъандыла башчылыкъны,
Джорукъ этиб къытлыкъ бла артыкълыкъны.


Тамадабыз "даулет", "халкъ"-деб сёлешеди,
Алай ишле джау ишине келишеди,
Кърал байлыгъы джек джыйынны къолундады,
Джашау - тарда, тюзелалмаз болумдады.


"Сталинчилик" кърал джорукъгъа алыннганды,
Хар адамгъа ызчы - кёзчю салыннганды,
Башчылыкъны хыртлагъаннга  тийиледи,
Тамгъа салыб джашау этмез этиледи.


"Къандагъайла" кеси - кесин махдайдыла,
Патчах юйню, самырлача, сакълайдыла,
Халкъ сыйыты ёргелеге ёталмайды,
Алай бла да адам тюзлюк табалмайды.


Ата джуртну, бёлге - бёлге, джаргъандыла,
Къуллукълагъа адамларын салгъандыла,
Аман деген, бары, башха ёрлегенди,
Халкъны кюню булутлагъа бёленнгенди.


Баш  партия ётюрюкчю, гудучуду,
Ол бириси  сёзде халкъчы болуучуду,
Башхалары, къыйыр - бучхакъ, айтылмазлай,
ДУМА десенг гыл излеуден къайталмазлай.


Эресейге кюн чыкъмазды, ёрге къобмай,
Бу Ибилис туудукъланы сюдге тартмай,
Башчылыкъгъа халкъдан адам келтирмейин,
Душманлагъа орунларын билдирмейин.


Талма, къалам, талыр кюнюнг чыртда джокъду,
Хар кюнюбюз, хатху тешген, суукъ окъду,
Сен шагъат бол бу хузурсуз заманлагъа,
Налат бере, мурдар, гуду аманлагъа.

20.05.1997.
 





ИНГИРДЕ

Ай джарыгъы, догъу джанда, джылтырады,
Булут аудан уакъ - уакъ сылджырады,
Тая – тая, ёрге чыкъды, бетин  ача,
Къараннгыны седирете, нюрюн чача.


Ингир келсе кюн ауууру узаяды,
Джюрегинги джарсыулары азаяды,
Чексиз алам онгнгу бла  кёллендире,
Кюч береди, тар джашаугъа тёллендире.


Адам деген сейир затды, англанмагъан,
Нек туугъаны билинмеген, танылмагъан,
Чирир къабда ёлмезлик джан джюрютюучю,
Аз ёмюрге, къыт джашаугъа ёкюнюучю.


Туугъаныбыз, ёлгенибиз не ючюндю?
Бизни Джерге келтирген кюч не бичимди?
Не магъана барды, былай,  бар болууда?
Сыр ачмагъан алам чакъда бу турууда?


Ненча адам, мени кибик, Айгъа къарай,
Быллай соруу соргъан болур, джуаб сакълай?!..
Алай алам бизге сырын билдирмейди,
Кёк ёлюмню ачыуун да сёнгдюрмейди.


Къысха ёмюр, къысха кюндю – бизге джетген,
Къысха чакъды, къысха къуанч,  мугур этген,
Дау этмейме, Джаратханнга, муну ючюн,
Бой салама, къабыл эте чексиз кючюн.


Толгъан Айны шош джарыгъы  джайылады,
Тёгереги керамат бла къайылады,
Кёк къарайды Джерге джулдуз кёзлери бла,
Ёрге  тарта, биз джеталмаз ёзлери бла.

2010.Кисловодск.






 
АТАМА ТАРЫГЪЫУ

Кюймеген джылытмаз, джанмагъан джарытмаз,
Кюйген атам сени, таныгъан унутмаз,
Узакъ кёрген кёрге англатмаз кенгликни,
Тенг болмагъан тутмаз, джюрютмез тенгликни.


Алим  атам, бизде бу палахны билдинг,
Сангыраудан, кёрден кёб залимлик кёрдюнг,
Зарджюрек, билимсиз, фахмусуз эм джыртхыч,
Сени тыйды, басды, санга болду къакъгъыч.


Джау тышдан келеед, биз кёрген тёреде,
Кеси халкъы эзген джокъ эди кёреде,
Талай къарачайлы сени такъыр этди,
Халкъынг джакъламайын, умутсузлукъ джетди.


Барыны да аты айтыб айтылмазды,
Башынга келгенле, кете таркъаймазды,
Сени не джакъгъанын бюгюн мен да билдим,
Къайишлик терича, илендим, тилиндим.


Сени душманларынг, къартайыб кетелле,
Мени зарларым а джангы тирелелле,
Бир зат тюрленмеди тау Къарачайынгда,
Итлик алгъынчады, къышында, джайында.


Сени ёксюз къызынг зар кёзлеге бюртюк,
Башда Азрет джашынг тебериб, юркютюб,
Зубайда болгъанды кюндеш кибик бизге,
Къара - къатышдырыб джараусуз сёзлеге.


Кир къол тутхан къалам таза джазмаз - дер энг,
Джюрек тазалыкъдан, Хакъдан билдирир энг,
Ах, джан – атам, не бар ол кёл тазалыкъдан?..
Джашауда, игиге зулум бар пасыкъдан!


Джылай – джылай кёзюм кёк кюрен тартханды,
Джылым чарпа, бетим айбатын атханды,
Джауларым да орта джылларын къыргъанды,
Алай джюреклери, алгъынча, къаранды.


Билмеген билгеннге душман, къара джауду,
Тыйгъыч салыулары туура гыбы ауду,
Алгъынча джауунгу ачыкъ танымайса,
«Джаным» деген шохха, акгыллы къарайса.


Сени ишинг зарны ёрге къобарады,
Атынг сагъынылса «бёрю» къозгъалады,
Джарлы атам, бюгюн англагъанма сени,
Бу халкъ онгмазхлыкъды, тюгеннгенди ёзю.


Уллусун улутхан бир халкъ халкъ болурму?
Кеси кючюн кесген джаудан къорунурму?
Джюрегим джер тенгли, тауумдан юркгенме,
Энтда джек джерлеге къайтмаз тебрегенме.


Къул, къарауаш – башда, ёзден, бий – унукъгъан,
Хан тукъумунг эсе – асылын унутхан,
Джакъ табмадым, Абба, не этден, не дженгден,
Да, кетиб барама ызыма келмезден.


Беш шайлыкъ аманла бирлешдиле, тутар,
Асыл адамланы болгъандыла джутар,
Тукъумсуз – джукъсузла баш къайыргъандыла,
Къайары бучхакъла хакъ сыйыргъандыла.


Кеси миллетинги сюдге тарталмайса,
Аны къаралаб да кенге чыгъалмайса,
Алай бла итле кенге джайылдыла,
Халкъны джашаууна терен къайылдыла.


Джангы джетген тёлю ичкиге джесирди,
Сёлешген сёзлери багуш тилди, кирди,
Тиширыула – айгъыр, эркишиле – тумакъ,
Къарачай бу халда, сёлешмесек омакъ.


Сенден манга кёчдю насыбсыз къадарынг,
Не этейим тёзмей, джокъ башха мадарым,
Кюйгенни къызыма, кюерим да хакъды,
Къара джакъсала да, намыс – бетим акъды.


Ай, джан – атам сени табыб бир тарыкъсам,
Ал юйдегинг – нелляй, халкъынг – не, англатсам,
Манга не этдиле, аны бир билдирсем,
Мында талашыуну санга бир кёргюзтсем!


Уллу эдинг ургъан джелде таралырча,
Закий эдинг джахил, тарбаш зарланырча,
Акъсюек бий эдинг къул джыйын сюймезча,
Къурч кибик адам энг, джаугъа ийилмезча!


Сени сюймегенинг юйдеги джетдирди,
Акъылларына да итлигин кийирди,
Энди ала манга иннет тюйгендиле,
Аталары кибик зардан кюйгендиле.


Алай ала сени «Ахыр айтыуунгу»,
Къарачай миллетге къойгъан джазыуунгу,
Къолдан алалмазла, алгъынча кёмерге,
Ёлюм – къалым шарт бла хазырма тюберге.


Ай джан – атам, джана кёклеге кетгенсе,
Кесинг кибик джанар мени да этгенсе,
Джаханим сынадынг, энди джандет табхын,
Аллах рахмети бла нюр ичинде джатхын!

Март.2001. Кисловодск.











ТАРЫКЪГЪАН ДЖЫРЧЫГЪА

Сан тарда болса анг кериледи,
Джау къаты болса рух кючленеди,
Джауум барды - деб тарыкъсанг манга,
Ол аламатды - дерикме санга.


Не ючюн десенг, сени уулау бла,
Аякъ ызынгы таймай ызлау бла,
Джау кеси джолун терсине къыяр,
Зар ёчюгюуге джашауун джояр.


Сен къулакъ салма сёзню сюргеннге,
Джангылычынгы гюнах кёргеннге,
Мийик терекге шыбыла тийер,
Тийсе да джангыз бутагъы кюйер.


Ёзю къатыгъа джау джеталмайды,
Не кир атса да джетдиралмайды,
Сёзю айтханны болумун ачар,
Не - тёрге, не да багушха тартар.


Бауда ёсгенни къайгъысы - сыгын,
Ачлыкъ джетгенни тилеги - гырджын...
Джау бла демлеше  заманны джойма,
Сен джюрюр джолну башхагъа къойма.


Сен, булбул кибик, джырла джырлаучу,
Ала къаргъача къутсуз къаркълаучу.
Телини - махдай, парийни - сылай...
Уллу адамны джашауу - алай.

2013.












АЛИМ ТЕНГИМЕ

Кёзге тюшгеннге кёз тийер,
Къаракёл анга тиш билер,
Булчукъну джелле суурур,
Кюн таякълары къуурур.

Ёргеде болсанг, ачыкъса,
Кёб тюрлю затдан ачырса,
Сюйген, сюймеген сёлешир,
Кюусюнмегенинг  илешир.

Кёздеги  адам тилинир,
Юсюне хар чёб илинир,
Бизни халкъ сёзню бек сюер,
Зарлыкъ деген бла бек кюйер.

Сау заманынгда  тюеди,
Ёлгенден сора сюеди,
Къарачай,  ёмюр,  алайды,
Андан ачыла сынайды.

Халкъыбыз мунга сагъайса,
Фахмулуларын  аяса,
Халкъладан  онглу болур эд,
Киши чимдемей турур эд.

Алай не этгин, болмайды,
Онглу ачымай къалмайды,
Тау тарларында  бар ауруу –
Сёз бла джанны къууруу.

Джаланчы болур силдеюк,
Болумсуз болур чимдеюк,
Фахмусуз болур тийиучю,
Билимсиз болур сюзюучю.

Уллу – уллусун улута,
Сыйлы – сыйлысын къурута,
Халкъыбыз къыйсыкъ джолдады,
Салгъан сокъмагъы  солгъады.

Кёзге тюшгеннге кёз тийер,
Ачыгъан джан да  бек кюйер,
Алай халкъынга – тёзюудю,
Тюзню ачарыкъ – кёзюудю.

Талпыуну тыйма, ёрлерге,
Барыуунг элтир тёрлеге,
Джалгъан сёз къалыр ныгъышда,
Сен  айтылырса алгъышда.

2017.
© Copyright: Софи Трам-Семен, 2017
Свидетельство о публикации №217052701418






ХУРМЕТ

Хурмет этген хурмет кёрюр,
Хар къалайда рахат джюрюр,
Иши–кючю къолай болур,
Муратлары бары толур.

Хурметсизде сюйюм болмаз,
Тутхан иши алгъа бармаз,
Ол миллетге тюрт болгъанлай,
Халкъ да андан джаллагъанлай.

Сый бериучю, сый алады,
Халиси бла айтылады,
Ол хар джерде тёр табады,
Джашау джолу тюз барады.

Алыр ючюн,  бериу керек.
Тохум кёммей, чыкъмаз терек.
Хурметлиге насыб келир,
Анга тенг, шох къанат керир.

Адамлыкъ бар хурметлиде,
Аманлыкъ а-хурметсизде.
Чыракъ тутхан-джарыкъ бетли,
Ышаргъан бет–нюр келбетли.

Кюлген кёзге кёб илешир,
Таза кёлге нюр джерлешир,
Хурмет этиу - шам-саламды,
Аны тутхан Хакъ-Адамды.

1999.Стамбул.Турция.

© Copyright: Софи Трам-Семен, 2017
Свидетельство о публикации №217060101540




КЁЗГЕ КЁРЮНЮУ

Софи Трам-Семен
/стихи на Хуннско-Тюркском(Карачаево-Балкарском) языке/

Джашау Адамны алдайды,
Дуния малгъа байлайды,
Джанын, санын да зорлайды,
Кёб тюрлю джолгъа джоллайды,
Бир джерде сыйын атдыра,
Бир джерде ашын  табдыра,
Табыугъа буруб иннетин,
Арыгъан этиб келбетин,
Ауруула сала санына,
Тумакълыкъ бере  ангнгына,
Хаман аллына сюреди,
Толмазлыкъ мурат береди,
Адам да барад чабханлай,
Мангнгылай терин атханлай…

Алда уа - Ёлюм,  урукъ бла -
 Кёк – Уллу салгъан джорукъ бла…


Къадар а джандан атлайды,
Адамны халын джокълайды,
Кёкрегин, кючюн сынайды,
Джашар кюнлерин санайды,
Джолну ахырын билмеген,
Аллында джарны кёрмеген,
Адам – джарлыгъа  къарайды,
Буар заманын марайды,
Бир алгъа сюре, арыта,
Бир умут бериб джарыта,
Джюрюр талпыуун кёрюклей,
Учурум таба сюрюклей,
Джар къыйырына тыяды,
Къайтырыкъ джолун къыяды,

Анда уа - Ёлюм,  урукъ бла -
 Кёк – Уллу салгъан джорукъ бла…

2014


© Copyright: Софи Трам-Семен, 2017
Свидетельство о публикации №217060501956








КЪАРАЧАЙГЪА

Бизни халкъ ёрге чыкъгъанын сюймез,
Онглусу – сыйы болгъанын билмез,
Болумсуз хар ким анга тиш урур,
Энгишге тартыб, къаралаб турур.
Халкъыбыз алай кёбню джыкъгъанды,
Болмазларын да ёрге тартханды.
Илячин орнун шорбатха берген,
Зарлыкъны ууун кенглеге керген,
Джарлы Къарачай, сангады сёзюм,
Аллах буюруб, ачылсын кёзюнг!

2017.Севастополь.




 
Т.(С.) З.

Баймакъ къаблауч чурукъгъа – гыбыр,
Джыртыкъ къабдалгъа тыйын тон – зыбыр,
Къарауаш къатын бийчеге – кюндеш,
Асылсыз тукъум асыл бла демлеш.

Хар ким билгенин, кёргенин айтыр,
Айтханны сёзю кесин танытыр,
Болумунг кибик – адамлыкъ бойунг,
Билим дараджанг – къарын бла чоюн.

Не сёлешейим? Не билдирейим?
Алмаз мыйыгъа не кийирейим?
Асыл тынгылар, асылсыз юрюр,
Заман бла халкъ да кертини кёрюр.

Ге6бдешде ёсген - къалагъа дертли,
Сеничаланы къатыды бети,
Къара къуллагъа хан – Семендерле,
Тенг – тенге туруб джууаб бермезле.

Баймакъ къаблауч чурукъгъа – гыбыр,
Джыртыкъ къабдалгъа тыйын тон – зыбыр…
Сыйынг белгили, сыйым танылгъан,
Юрген  ит  болур таякъ атылгъан.

2000.Черкесск.

 



ЧОМАРТ БЛА КЪЫЗГЪАНЧ
/анамы дерслеринден/

Чомартны ашы къашы бла,
Къызгъанчны ашы "ташы" бла,
Къызгъанчха барсанг алыб бар,
Аны джюреги, кёлю - тар.

Чомарт адамгъа рахат кир,
Анда джюрек, кёл, адет - бир,
Ол санга джарыкъ тюберик,
Тепси башына ётдюрлюк.

Къызгъанч къоркъууда джашайды,
Ашые санаулу ашайды,
Чомарт санамаз джойгъанын,
Къайтыб излемез къойгъанын.

Бергеннге къайтыб келеди,
Джашыргъан заран этеди,
Къызгъанч болмагъыз, джыймагъыз,
Айтханнга бермей къоймагъыз.

Чомарт тарлыкъда къалмайды,
Къызгъанч бюсюреу алмайды,
Бергеннге келир кериден,
Чырт сакъламагъан джеринден.

Ачылгъан уууч къуш тутар,
Ачылмагъанны морт джутар,
Тарда къалмасын кёлюгюз,
"Сау бол"-дер болсун элигиз.

2000.





НАРТ СЁЗЛЕ
/анамы дерслеринден/

Кюнню сюйген кёкге къарар,
«Элим» деген халкъгъа джарар,
«Кесим» деген джангыз къалыр,
Джакъсыз болуб джаны талыр.

Уста къолда тиреу – билеу,
Акъыллыны сёзю – эгеу,
Чола къолда алтын – багъыр,
Зылдыубашха суу да – чагъыр.

Баймакъ аякъ чурукъ бузар,
Къызгъанч адам кёлден азар,
Эринчекни кюню «тарды»,
Джатагъанны  джолу «джарды».

Чибин тутхан къаууз алыр,
Тауну сюйген тагъай салыр,
Боза сюйген – джумдурукъчу,
Сёз излеген - джумулукъчу.

Нюзюр ишни башы болур,
Хузур кёлню «ашы» болур,
Адеб сыйны тамалыды,
Билим - джашау амалыды.

Мыйы деген билим кюсер,
Джюрек деген сезиу излер,
Бу экисин къаран къойгъан,
Джашауунда болур тайгъан.

2001.