Цёмны анёл темный ангел повесть раздел 1 12 (Игнат Урсуляк) / Проза.ру

12.

Ён вярнуўся ў сваю палату і заваліўся на ложак, паглыбіўшыся ў цяжкія думкі. Сіні сшытак застаўся ляжаць на тумбачцы, і дзед з «Вожыкам» адразу звярнуў на яго ўвагу:
– А гэта ў цябе што?
– Вершы, – бясколерна адгукнуўся Кірыл.
– Чые?
– Мае.
– А ты, аказваецца, паэт? Можна пачытаць?
Кірыл паціснуў плячыма. Расцаніўшы гэты жэст, як дазвол, дзед дацягнуўся са свайго ложка, узяў сшытак і пачаў чытаць.
– Хлусіць не буду: не на такіх вершах я выхоўваўся, – прызнаўся ён праз некалькі мінут, – але нарыфмаваў ты багата. Даўно пішаш?
– З маленства.
– А друкуешся?
– Не, не бяруць. Кажуць, дрэнныя вершы.
– Ты пра гэты сшытак у нянечкі пытаўся?
– Пра гэты.
– І дзе ты яго знайшоў?
– Мне прынеслі... знаёмы адзін.
Дзед палажыў вершы на месца і ўздыхнуў:
– Зайздрошчу таленавітым людзям. Мне вось Бог нічога такога не даў. Дый дзецям маім таксама. Іх у мяне пяцёра, і ўсе – хто інжынерчык, хто настаўнічка... Параз’яжджаліся па цэлым Саюзе, наведаць бацьку няма каму. Унук у мяне, праўда, старэйшанькі, бадай, у людзі пойдзе: яму трынаццаць гадоў усяго, а ён на піяніна іграе, як Рыхтэр. А зрэшты, і старая мая ў маладосці вельмі нават някепска спявала. Напэўна, у бабулю ўдаўся, па музыцы.
– Нельга называць жанчыну старой, нават калі ёй семдзесят гадоў, – падаў голас дзед, што плакаў начамі.
– Ды кі іньце вы! – з усмешкай працягнуў дзед з «Вожыкам». – Забабоны ўсё гэта. Рэчы заўсёды трэба называць сваімі імёнамі. Мой старэйшы сын, напрыклад, цярпець не можа жанчын, якія тояць свой узрост, і я з ім поўнасцю згодзен. Памяркуйце самі: калі тоіш, значыць, саромеешся, а калі ўзрост тоіш, значыць, жыцця свайго пражытага саромеешся, хіба не так? Выходзіць, не было ў тваім жыцці нічога такога, чым ганарыцца можна. А паглядзіце, напрыклад, на якую небудзь жанчыну – ветэрана працы: стаіць яна, уся ў медалях і ордэнах, на свет глядзіць, вачэй не апускаючы, і з гордасцю кажа: так, мне семдзесят, і я пяцьдзесят гадоў прапрацавала на заводзе, і дзеці ў мяне ёсць, і ўнукі. Вось такой жанчыне няма чаго саромецца, а значыць, не трэба і ўзрост свой таіць. А то ж да абсурду даходзіць: уласных унукаў цурацца пачынаюць! Была ў нас на фабрыцы адна спадарыня, было ёй сорак шэсць гадоў (ведаю, таму што ў аддзеле кадраў працаваў), а яе ўнучцы было гадоў пяць. Ну, так выйшла, што мела яна ў гэтым узросце ўнучку. Дык спадарыня гэтая катэгарычна забараняла ёй называць сябе бабуляй. Дзяўчынка да яе, як да сяброўкі, па імені звярталася: Валя, памажы банцік завязаць, Валя, шакаладку купі... Нічога болей бязглуздага я ў жыцці не бачыў, далібог. Вось і сын мой старэйшы, калі жынчына кажа яму, што ёй столькі гадоў, на колькі яна выглядае, заўсёды пытае: «Ну, шэсцьдзесят вам, напэўна, ужо ёсць?»
Кірыл ціхенька засмяяўся.
– Хам ваш сын, – высветліў дзед, што плакаў начамі.
– Самі вы... – пакрыўдзіўся дзед з «Вожыкам». – Ляжыце вось тут, нагу сваю аплакваеце, як быццам без нагі і жыць на свеце нельга. Вунь, Марэсьеў без абедзвюх ног на самалёце ваяваў, а ў вас, дарэчы, абедзве нагі на месцы, ніхто іх вам пакуль што не адрэзаў. Дык чаго ж вам тады румзаць? Вы, наогул, на вайне былі, шаноўны? Маўчыцё? Вось вось, яно і відаць. А я быў, і пад Сталінградам, і да Бухарэста дайшоў, і самога мяне тройчы параніла, і бачыў я столькі пакалечаных, што не дай божа нікому. Іншы раз глядзіш: абрубак ад чалавека застаўся, а ён усё роўна ўчапіўся ў кулямёт і строчыць па фашыстах, зубамі скыргаючы. А вы тут са сваёй нагой, як з парадзіхай, нянчыцеся. Сорамна, шаноўны, у вашым узросце!
Субяседнік нічога не адказаў, відаць, адчуваючы, што дзед з «Вожыкам» мае рацыю.
– Ну, а вы чаго ўсё памоўчваеце? – разахвочаны сваёю несакрушальнай пераканаўчасцю, прычапіўся той да панурага дзядзькі. – А па вашаму як?
– А што па мойму? – заварочаўся той, хаваючы пад падушку свае навушнікі. – Я ў маленстве пад акупацыяй жыў. У мяне самога два дзяды і мамін старэйшы брат у партызанах загінулі. І наконт таго, што ўзрост таіць смешна, тут я таксама не пярэчу. А вось наконт гераіні працы я б з вамі паспрачаўся. Не павінна жанчына пяцьдзесят гадоў на заводзе працаваць. Жанчына ўвогуле не павінна на заводзе працаваць – не ейная гэта справа. І ганарыцца такой біяграфіяй асабліва няма чаго.
– Дык што ж, ёй сорамна мае быць, ці што? – адразу ашчацініўся дзед з «Вожыкам».
– Гэта не ёй мае быць сорамна, гэта дзяржаве мае быць сорамна, якая не можа на заводзе без жанчын абысціся, – запярэчыў дзядзька. – Ваша гераіня працы пяцьдзесят гадоў цягала балванкі нароўні з мужыкамі, а ёй жа яшчэ дзяцей трэба было выхоўваць, і ў чэргах пасля работы стаяць, сям’ю карміць на свой капеечны заробак, а красці яе, канечне ж, своечасова не навучылі, таму і жыла яна надгаладзь, а ёй за ўсё гэта пад канец жыцця медалёк ды паўкіло доктарскай кілбасы ад дзяржаўных шчодрасцяў! Не, шаноўныя, шчыра дзякую! Жанчына павінна быць жанчынай, а не рабочай жывёлінай. На жанчын маліцца трэба, яны павінны насіць футры і брыльянты, а не ля варштатаў надрывацца. Я, канечне, разумею, калі б быў ваенны час, хаця і тут можна паспрачацца. Але вайна, дзякуй Богу, ужо больш як сорак гадоў назад скончылася, і цяпер не вораг вінаваты ў бедах нашых жанчын, а родная дзяржава. Вы падумайце: колькі ў нас такіх гераіняў і якое велізарнае народнае багацце яны сваёю самаадданай працай стварылі! Дык дзе ж усё гэтае багацце? Чаму ў нашых крамах замест прадуктаў пустыя паліцы? Пры такім багацці, здавалася б, мы ўсе павінны жыць, як праклятыя капіталісты ў сваіх Швецыях! Дык чаму ж не жывем? А таму, што сёй той гэтае багацце ўжо даўно па ўласных кішэнях параспіхаў. У іх там, наверсе, нават пад час вайны быў камунізм, цяпер жа яны і пагатоў не галадаюць. А нам з вамі соль і запалкі па талёнах выдаюць. Вось я і пытаю: дзеля чаго працавалі вашы гераіні?
– Вунь якая ў вас філясофія... – прамармытаў дзед з «Вожыкам», ужо яўна пашкадаваўшы, што зачапіў панурага дзядзьку.
– Нармальная ў мяне філясофія, – сказаў той, – цвярозая.
– На такой філясофіі толькі дармаедаў выхоўваць.
– А што? Я, напрыклад, глыбока перакананы, што, калі можна не працаваць, дык трэба не працаваць, і нічога ганебнага тут няма. Хай саромеецца той, хто крадзе, а не той, хто працуе, каб жыць, а не жыве, каб працаваць.
– І як вас толькі ўсё яшчэ не пасадзілі з такой ушчэрбнай ідэалёгіяй... – крыва ўсміхнуўшыся, уставіў дзед, што плакаў начамі.
– Вось такія, як вы, і саджалі, – дзядзька стаў зусім панурым. – Па вашаму, выходзіць, калі чалавек, не лічачыся на афіцыйнай рабоце, злаўчыўся пражыць месяц два і не здырдзіцца з галадухі, значыць, ён абавязкова гультай, дармаед і злачынец? Ну ну. Гэта якраз ваша ідэалёгія ушчэрбная, а не мая. Адзін разумны чалавек сказаў: «Нават у амаральнай краіне можна жыць маральна».
– А яшчэ адзін не менш разумны чалавек сказаў: «Усюды, дзе можна жыць, можна жыць добра». Па мойму, другое сцвярджэнне вашаму ўнутранаму свету бліжэйшае.
– Ды што вы ведаеце пра мой унутраны свет!.. – паморшчыўся дзядзька. – Хаця, можа быць, праўда ваша: адно другога не выключае. Я не схільны ганіць тых, хто ўмее прыстасавацца і выжыць. Барацьбу за існаванне пакуль што ніхто не скасоўваў, асабліва ў нашай дзяржаве. Жыць наогул можна па рознаму. Галоўнае, каб потым не адчуваць сябе падлюгам. Ніхто не абавязаны ахвяроўваць сябе дзеля праўды, тым больш што ніводная праўда на паверку не заслугоўвае таго, каб ускладаць на яе алтар чалавечыя жыцці. Малады чалавек, я бачу, з гэтым не вельміта згодны, – кіўнуў ён на Кірыла, хаця той проста ляжаў і глядзеў у акно, нічым не паказваючы свайго стаўлення да спрэчкі, – але на тое ён і малады, каб не згаджацца. Молада зелена. Вы, юнача, як я даведаўся, вершы пішаце. Гэта і добра і дрэнна. Добра, таму што вы ўмееце думаць самастойна, адчуваць незалежна і маеце што сказаць іншым. А дрэнна, таму што цяжка вам жыць будзе, бо паэт, як вядома, у нас больш, чым паэт. У разе, канечне, калі ён сапраўдны паэт, а не прыдворны. Раю вам: ніколі не рабіцеся прыдворным. Канечне, можа, хтосьці і скажа, што сядзець ля сытнай кармушкі не так кепска, асабліва калі плата за гэта – усяго толькі вершык у гонар якой небудзь высокапастаўленай нікчэмнасці. Але, паверце мне, у жыцці хлусіць можна і часам нават неабходна, у паэзіі ж – ніколі! Калі не можаце напісаць праўду, лепш зусім не пішыце, бо над напісаным радком час улады не мае. Напісанае на стагоддзі застаецца. Праз стагоддзі ніхто не ўспомніць, якім вы былі чалавекам і што падштурхнула вас на той ці іншы ўчынак, а прачытаюць вамі напісанае і па ім будуць меркаваць аб вас. Запамятайце гэта, юнача.
– Іншымі словамі, следи за базаром и отвечай за базар, – зноў зашыпеў дзед, што плакаў начамі.
Дзядзька акінуў яго пагардлівым позіркам, прабурчаў: «По фене не ботаю!» і адвярнуўся да сцяны, паказваючы, што размова скончаная.
Кірыл заплюшчыў вочы і задумаўся. Яму было прыемна, што, у адрозненне ад дзядоў, урачоў, медсёстраў і нянечкі, дзядзька звяртаўся да яго на «вы», як да чалавека, вартага дарослай павагі, не ўкладаючы ў свае словы нічога высакамернага і паблажлівага. А апрача таго, усё сказанае дзядзькам усхвалявала яго. Сам Кірыл ніколі не думаў пра свае вершы менавіта ў такім ключы. Прыемна было, што так пра іх падумаў зусім чужы чалавек, тым больш, той, ад каго менш за ўсё чакалася чаго небудзь падобнага.