Дакуль

ДАКУЛЬ...
(театральный сценарий)

Музыканты, флейта,строб.
Актер. 
Небу і грому,
Сонцу жывому...
...Няхай не важыцца згубіць!
(урывак з драматычнай паэмы)
Янка Купала (Я.К.)  появляется из зала
Я.К. - Я нарадзіўся у ліпені 1882 года ў фальварку Вязынка. Я быў выхадцем з каталіцкай шляхты. Праўда, улада не прызнавала шляхецкая паходжанне нашага роду Луцэвіаў, па прычынах палітычных і тэхнічных. Цару непрыемна было мець апазіцыйнае дваранства ў так званым Паўначна-Захаднім Краі. А ў майго дзеда не хапала дакументаў, каб даказать своё старадаўняе шляхетства.

Гр. “Ключ”  - “Калыханка”.

Я.К. (апарт в зал). Я  быў упарты і , здецца, гэтай якасцю я абязаны свайму дзеду Анупрэю. Ва ўсялякім выпадку, так сцвярджае У.Караткевіч у сваёй п’есе “Калыханка чатырох чараўніц”. Цікавая, трэба сказать, п’еса...

Выскакивает девушка-конферансье (Конферансье).

Конферансье. - Зараз прагучыць верш вялікага песняра Беларусі Янкі...

Актер (Актер), перебивая, читает стихотворение «Думка мая»

 Конферансье.  Толькі што прагучаў верш вялікага песняра Беларусі Янкі...
Я.К.  (перебивая) рускі пісьменнік Максім Горкі (конферансье убегает) лічыць мяне паэтам-самавукам. Ён пазнаёміўся з маім вершам “А хто там ідзе?” і напісаў у лісце да украінскага пісьменніка Кацюбінскага: “У Беларусі ёсць два паэты: Якуб Колас і Янка Купала - вельмі цікавыя хлопці! Так прымітыўна-проста пішуць, так ласкава, сумна, шчыра. Нашым бы трошкі такіх якасцей!”
Актер, Ст-е “Мая вера”
Не веру ідалам паганым...
... І веру ў самаго сябе.
Я.К.  Максім Горкі тады захапляўся паэтамі-самовукамі...

Сверху, над всем действием, появляется чиновник (Чиновник)

Чиновник (перебивая).  Янка Купала поддерживал миф о безземельном крестьянском сыне в Советсвкой Беларуссии. У нас ведь , как известно, сначала ликвидировали дворянство, а позже и зажиточное крестьянство. Быть дворянским поэтом под нашей большивитской диктатурой было не только нонсенсом, но и опасным прецедентом. Купала так и не опубликовал стихи на “шляхетском” польском языке.
Я.К. (недоумевая) Максім Горкі тады захаплялўся паэтомі-самавукамі...

Появляется Влада.(В.Ф,), она сидела вместе в зале рядом с Я.К.
 В.Ф. Янка! Ён лічыць цябе самовукам?!?!(по-французки) ... Цябе, які законцыў чатырох гадовыя курсы Чарняева ў Пецярбургу, дзе ты вчыўся разом с Цветаевымі. Цябе, які закончыў  прыватны універсітет Шаняўскага ў Маскве. Дзе тваі асабістыя настаўнікі - прафесар академіі Браніслаў ... Эпімах-Шыпіла і Ўладзімір Самойла - выдатны крытык і даследчык рускай і заходне-еўрапейскай літературы. Яны былі тваімі сябрамі. А іх высока цаніў і паважаў Александр Блок. Ты прайшоў школу  ...(знаменітых) поэтаў і ніколі не быў самовуком!
Я.К,(придя в себя) Владка! Мы с табой пазнайоміліся раней у 1908 годзе, у редакцыі “Нашай гівы”. Ты ўсё пра мяне ведаешь, але Горкага гэта не датычыцца, яму ўсё раўна.  І,  ўвогуле, у гэтых успамінах  ты павінна з’явіцца шмат пазней... (выставляет ее).
Гр. «Ключ» - «Пятрова ночка».

Чиновник.  Всё! 25 октября 1917 года пушечным залпом с крейсера «Аврора» мы известили мир о свершившейся у нас Великой Октябрьской Социалистической революции! Наша литературная общественность, большая её часть, возликовала.
Конферансье.  У гонар нашой Вялікай Рэвалюцыі прагучыць верш вялікага беларускага песняра Янкі Купалы “На сход”!
Актер. (в легком недоумении):
На сход, на усенародны, грозны, бурны сход...
...Ідзі, аграблены, закованы народ!
Я.К. Яшчэ да рэволюцыі маёй біографіяй зацікавіўся Леў Максімавіч Клейнбарт. Я доўга перапісваўся з ім і пасля перевароту. Пам’ятаю : “ Глубокоуважаемый и дорогой Л.М.! Я снова виноват перед вами. Снова затянул с ответом на ваше письмо. Причиной - кисловодское солнце, прогулки в горы и моя ... «неорганизованность» Но все-таки берусь писать, а что выйдет - не знаю...  Какой автор тогда произвел на меня большее впечатление - трудно сказать. Но в общем помню хорошо, что книга, где говорилось о тяжкой доле бедного люда всегда меня захватывала. Из этого, конечно, следует, что такие авторы, как  Кондратович, Ожешко, Некрасов, Кольцов меня больше всего интересовали. Впоследствии, я увлекся Лермонтовым, Надсоном, Пушкиным (не особо). То место, где он где-то вспоминает о «черни», мне очень не нравилось, оскорбляло. Разумеется, это выражение я поверхностно понимал. Еще из русских должен отметить Горького, который произвел на меня сильное впечатление. «Бывшие люди», «На дне», и «Дети солнца» больше всего меня захватили...
Пребывание мое в Петербурге, в смысле встреч с русскими литераторами  мало, чем отличалось от Вильны. Так же увлекся веселой компанией, которая в смысле духовном мало, что могла дать. Но она, должно быть, давала некоторый жизненный опыт и познание людей.
Перед зеркалом гримируется Павлина Медёлка (П.М,)
П.М,  А па суботах вечарамі беларуска моладзь збіралася на кватэры прафесара Браніслава Эпімах-Шыпілы на 4-й лініі Васільевского вострава.Заўсёды з нецярпелівасцю чакалі прыходу Янкі Купалы.Ён  у гэты час вучыўся на вячэрніх курсах Чарняева. Заняткі там канчаліся позна, і ён часамі з’яўляўся а гадзіне 10-11 вечара. Не вельмі гаваркі ў часе шумных спрэчак, заўсёды сурхёзны, Я.Купала ўважліва прыслухоўваўся да выказаных думак, час ад часу падаючы кароткія і трапныя заўвагі. У часе застольнай бяседы станавіўся вясёлы і гарэзлівы.
Конферансье.   А зараз прагучыць знакамытый верш вялікага айчыннага паэта Янкi Купалы прясвячэны беларускай актрысе Паўліне Мядзёлке.
Актер.  Верш “А яна”.
В,Ф,  Зімою 1909 года альбо 1910... не памятаю...Янка пазнаёміўся з Паўлінай Мядзёлкай. Ён усё жартаваў, а яна маўчала...
П.М.  (перебивая)   Пазней мы сустрэліся з табой у “Беларускай хатцы”. Мы пазнаёміліся зараз жа пасля першай беларускай вечарыны, ты выступала ў танцавальнай групе Ігната Буйніцкага. Ты с таго часу ўсё сваё жыццё звязала з развіццём беларускай культуры.
Я,К,  Вы ведаеце, са мной быў смешны выпадок. Я нават пісаў пра яго Л.М. Клейнбарту. Ось. Первое стихотоворение на белорусском языке я написал, если так можно выразится, случайно. Ехал я в Минск. Передо мной ехали известные мне барышни высшего от меня класса. Вдруг они выпали из повозки довольно в пикантных позах. Вот этот эпизод и толкнул меня написать юмористическое стихотворение. Написано оно было, насколько помню, очень слабо в смысле поэтики, но меня самого удивило то, что я могу сочинять “вершы”. С того времени я и начал писать.
Гр. “Ключ” - песня.
Я.К. Калі я закончыў сваю “Паўлинку” і прачытаў яе, то Уладзіслаў Эпімах-Шыпіла адразу ўзяўся за арганізацыю спектакля па маёй п’есе. І менавіта Паўліна павінна была граць Паўлінку. 9 лютага 1913 года ў клубе “Пальма” адбылася прэм’ера...Быў поспех...Я ўбігаю на сцену, абдымаю Паўлінку...
Актер.  Чітае “Быў гэта сон”.
Конферансье.  Зноў гучал верш вялікага Янкі Купалы да ні меньшь шановной Паўліне Мядзелке.
П.М. Пасля паднёс два яшчэ зусім новенькія, толькі што з-под машыны, экземпляры “Паўлінкі”. На адным з іх быў напісаны на ўсю  старонку верш-прысвячэнне.
Я.К.  Не запомніўся ён ёй, з гадамі забыла...
П.М. ... было 32 радкі. А той экземпрляр “Паўлінкі” выпрасіў для перафатагравання студэнт Рамуальд Замковіч (ён збіраў колекцыю літературных рукапісау) і знік разам з вершам. (пауза)
Пасля  танцоў Купала праводзіў мяне на кватэру, і мы доўга яшчэ дзяліліся сваімі перажываннямі... Так і засталіся сябрамі...Я тады кахала жанатага чаловека, пасля сышлася з Тамашом Грыбам...
Чиновник. (хохочет)  - А ведь Купала весьма пикантно отшутился. Бедняге Томашу Грибу ох как досталось в «Тутейших». Позвольте напомнить:
Нікіта. Вы, пане настаўнік, не жартуйце. Я не зусім такі ўжо несвядомы, между протчым, беларус - нават з вашай літературой знайомы.
Янка. Цікава, цікава! Гэта для мяне неспадзеўка.
Нікіта. Дык вось, паслухайте, между протчым.
Беларусь, мая старонка,
Куток цемнаты,
Жыве Шыла, Грыб, Мамонька, -
Будзешь жыць і ты.
Между протчым.
Янка. На такім знаёмстве з нашай літаратурой далёка, пане рэгістратор, не заедзеце.”
Шутнік, однако.
П.М.  Ці шкадавала я, што асабістыя сцежкі нашы раышліся?...

Гр. “Ключ” - “Камары”

В.Ф. - А 23 студзеня 1916 г. у Маскве, у касцёле Святых Пятра i Паула...
Я.К. - (прерывая внахлест) - мы павянчалiся з маёй Владкай.
П.М. - Ты атрымала ў спадчыну ад маткi-францужданкi сваю гарачую, непаседлiвую натуру, заўсёды энергiчная, рухавая, як жывое срэбра, жартаўлiвая, вясёлая, экспансiўная.
Кожную радасць цi няўдачу ў грамадскiм i асабiстым жыццi ты моцна перажывала. Не раз кулакамi лупцавала беднага Юрэвiча, якi свету без цябе не бачыў, ды нам, дзяўчатам, даставалася, калi ў чым не дагодзiм табе. Аднак нiхто з нас не падумаў крыўдзiцца на цябе за гэта. Усе мы цябе люблi i без цябе не маглi абысцiся.

Конферансье - Прысвечанне Станкевiчанцы. Так вялікый гусляр нашай айчыны Янка Купала прысвятіў гэты верш сваёй законной супруге Уладзiславы Францаўны! “Мусiць трэба было”!
Актер. Стіхотвореніе “Мусiць трэба было”
П.М. Памылка i тое, што з’яўлябся прататыпам купалаўскай Паўлiнкi. Магчыма, супадзенне майго iмя з iмем гераiнi купалаўскай камедыi паслужылi повадам да такiх памылковых меркаванняў.
В.Ф. - I ўсё ж такi, некаторыя персанажы “Паўлiнкi” мелi сваiх прататыпаў з асабiстага жыцця Янкi. Сцяпана Крынiцкага ён пiсаў з Гiляроса Аблачымскага. А вось Паўлiнку - з яго дачкi, Ядзi Аблачымскай, у яе ў свой час Янка быў закаханы. А яго стрыечны брат Мечыслаў Багдановiч стаў прататыпам Якiма Сарокi.
Чиновник. - 18 июля 1930 года, в Москве, Павлина Меделка была арестована. Как выяснилось, не вынес допросов И.Красковский. Дал показание: “ В мою четверку (речь идет о Союзе освобождения Белорусии) входили, кроме меня, Владимир Дубовка, Павлина Меделка и Николай Улащик.” С Н.Улащиком, кстати, она познакомилась только в 1965 году. Но следствие этот факт, разумеется, не интересовал. В общем, для Меделки все закончилось высылкой на три года в Казань.
Актер. Ст-е “Снiлась дзяўчыне”
Чиновник. -  Это стихотворение в 1930 году Янка Купала посвятил Павлине Меделке, когда узнал об ее аресте и высылке. В сборнике сочинений Я. Купалы в семи томах стихотворение подается несколько в другом варианте. А в комментарии к нему говориться, что оно было написано в связи с постановкой “Павлинки” в Петербурге. Но к премьере, как выяснилось, Я. Купала преподнес совсем другое стихотворение. А в этом стихотворении Я. Купала, конечно же, имел в виду события, связанные с арестом Меделки.
Гр. “Ключ” - “Соціальная”
В.Ф. - Ян... па-старадаўняму, гэта азначае”раскоша божая”. А слова “купала” расшыфроўваецца як быць “укупе”, “разам”. Купеець - гэта значыць гарець, ускiпаць, горача жадаць, прачнуць... Тут i палкасць i жарсць, i яднанне людзей з прыродай i аднаго з адным.
Купальскiя агнi ўвасаблялi сонца i надзялялi сiлай зямлю даваць ураджай, а людзей - праганяць смерць.
Чiновнік. - Минск, 21.11.1930 г. Считаю необходимым сообщить Вам, что вчера, 20 ноября, утром покушался на самоубийство Янка Купала - народный поэт Белоруссии... Янка Купала входил в руководящий центр “Саюза вызвалення Беларусi”, как о том свидетельствуют показания Л(сика, Некрашевича и других. Янка Купала является идейным центром национально-демократической контрреволюции, что нашло отражение в его творчестве. Наряду с произведениями вполне советскими, у него имеются стихотворения и кулацкого, и прямо контрреволюционного содержания. Приглашённый для переговоров в ГПУ, Янка Купала упорно отрицал свою принадлежность к какой либо контрреволюционной организации и не обнаружил ни малейшего желания пойти навстречу нам в смысле хотя бы обсуждения контрреволюционной деятельности своих друзей - участников и руководителей СВБ... Все это рассматривается нами как протест против нашей политики борьбы с национал-демократизмом. Мы решили не требовать от Я.Купалы признания участия в Союзе вызволения Белоруссии и сосредоточить свои усилия на требовании выступить с открытым обсуждением контрреволюционной деятельности группы белорусских интеллигентов, арестованных по делу “СВБ”
В.Ф. - У гэты час праводзiлася сапраўды пякельная работа па знiшчэнню i падаўленню беларускай нацыянальнай элiты, у першую чаргу - аўтарытэтных пiсменнiкаў i вучоных.
Для “обработкi” Iвана “сосредоточiла своi усiлiя”  ўся бальшавiцкая наменклатура Мiнк\ска i Масквы, увесь апарат ГПУ, была мабiлiзована “обўественность”. Псiхалагiчны нацiск (апрача дзейснага фiзiчнага ўздзеяння) быў да банальнасцi просты, але i хiтры: прымусiць арыштаваных дзеячоў беларускай навукi i культуры (тых жа Лёсiка, Некрашэвiча i iншых) пад жорсткiм катаваннем “прызнацца” i “накапаць” на Купалу, а (праз сорак дзен пасля першага этапа псiхалагiчнай апрацоўкi пякельна замучанаму падсунуць сфабрыкованыя фальшыўкi i пратрымаць яго ў ГПУ да той пары, пакуль ён не падпiша падрыхтаваныя агентамi ГПУ паперы.
Газета “Звязда” надрукавала гэтую фальшыўку пад назвай “Адкрыты лiст Я.Купалы”, напiсаны ў стылi стандартных даносаў паклёпнiцкай “крытыкi” Лукаша Бэндэ. ...Гэтыя сорак дзён  каштавалi здароўя, урэшце самаго жыцця...
Конферансье - (очень смущена) А зараз прагучыць верш Янкi Купалы... (решается)... “Евреi”... (чин-к внушительно кашлянул, кон-е оглядывается, пугается чин-ка и выпаливает чуть не плача) “Жиды”. (убегает стремительно)
Актер. Ст-е “Жиды”
Я.К. - Глубокоуважаемый и дорогой Лев Максимович! Опять я виноват перед Вами, да уж и серьезно. Но что делать - такова моя неаккуратная натура. Со временем, может быть, исправлюсь и искуплю свою вину перед Вами... Я теперь только думаю, что я оказался сильнее Есенина, хотя мы оба выходцы из глухой деревни и обоих нас захлестывала городская грязь. Только ему пришлось жить в городском омуте послереволюционном,мне - в дореволюционном...
В.Ф. - На святкаваннi свайго юбiлею Янку выклiкалi ў Маскву ўрадавай тэлеграмай...
Дарагая Владка!
Заехаю добра, затрымаўся ў гсат. “Масква”. Сягоння абяцаюць даць асобны нумар. Па справах - у выдаведствы, да доктара i г.д.
Перадай маi самыя шчырыя i сардэчныя спачуваннi у iх вялiкiм няшчасцi. Як дастану нумар, дам тэлеграму для адраса. Бачыў Лынькова, Кузьму Крапiву. Бывай здарова. Iвашэвiч мяне падганяе, бо спяшае на поезд.
Цалую.
Твой Янка 19/06.42г
Я.К. А 28 чэрвеня 1942 года ў гасцiнiцы “Масква” мяне забiлi ... цi пачакайце... я ўсе ж такi скончыў самагубствам?.. але не... гэта быў няшчасны вападак?.. Але там на леснiчнай пляцоўцы застаўся мой чаравiк, зашнураваны... я сам нiяк не мог яго згубiць...зашнураваны... Дык што са мной здарылася?.. (спор с учителем)
Конферансье. — А зараз прагучыць апошнi лiст Уладзiславы Францаўны да паэта, якi ён не паспеў атрымаць.
В. Ф. — Дарагi Янка!
Пiсьмо тваё i тэлеграму атрымала. Я вельмi рада, што ты лечышся. Лячысь, папраўляйся!
Навiн у Пячышчы мала. Жуткая таска, пустата... Калi ты думаеш прыехаць! Шлю шчырыя прывiтаннi — жадаю паправiцца...
“Ключ”. “Музыка”.