На вяселлi
і ўсім маім сібіракам,
жывым і тым, хто сыйшоў, –
з любоўю
Колькі прыгожых мясцін, створаных на зямлі па волі Божай, ён мог бы ўбачыць падчас сваёй “вандроўкі”…
Але, з іншага боку, калі б не гэты цягнік, нібы сімвалічна ўвасобіўшы ў сабе ўсю Расію, ён бы ўвогуле ніколі не апынуўся так далёка ад дому і ў любым выпадку не пабачыў бы гэтую веліч прыроды. Так што, можна сказаць, ён амаль нічога не страціў.
Праўда, давядзіся яму застацца на Радзіме, пры гэтым ён быў бы значна больш шчаслівы.
Не тое што каб ён шкадаваў. Гэты было проста несумяшчальна ні з яго папярэднім жыццёвым вопытам, ні з абавязкамі, якія накладаў на яго сан. Тое, што адбылося, было патрэбнае Богу, і калі Ён палічыў магчымым даць яму менавіта гэткі, самы цяжкі іспыт, адзіноцтва і разлуку з Сафіяй і дочкамі, ён павінен прынесці і такую ахвяру дзеля Айца нашага.
Калі на розум прыходзіла маладушная думка пра тое, якім радасным ён мог бы быць нават у гэтых, амаль нечалавечых умовах, калі б з ім была сям’я, айцец Адам па звычцы звяртаўся з малітвай да Госпада Нашага Ісуса Хрыста, каб той дапамог захаваць яму прысутнасць духу і змірыцца з непазбежным, годна сустракаючы яго цяжар у імя Збавіцеля. Гэтак, як рабіў апошнія трыццаць гадоў, з таго самага моманту, як хворы, напалову ў трызненні і ліхаманцы старэйшы брат Уладзімір, перш чым знікнуць з яго лёсу назаўсёды і немаведама куды следам за памёршымі ад гарачкі бацькамі, падкінуў яшчэ не паспеўшага заразіцца ад іх шасцігадовага Адася ў бліжэйшы мужчынскі праваслаўны манастыр.
Побач з ім у вагоне амаль заўсёды сядзелі трое: стары, але яшчэ моцны і крэпкі на выгляд дзед, маладзейшы, прыблізна яго ўзросту і выразна падобны на бацьку мужчына і схудалая жанчына, жонка апошняга, відаць, цяжарная, бо ёй станавілася дрэнна не тое што ад смаку незразумелай ежы, якую арыштантам выдавалі раз на дзень, а нават ад позірку на яе. Яна амаль нічога не брала ў рот. Каля сябе кабета трымала хлопчыка, на выгляд гадоў дзесяці – дванаццаці. Дарослыя больш маўчалі, нават на пытанні малога адказваючы нехаця. Але не было б тое дзіця, нават у здзічэлым сваім асяроддзі ён імкнуўся знайсці хоць нешта цікавае і светлае, даймаючы сваёй мітуснёй не толькі бацькоў, але і палову тых, хто сядзеў далей. Айцец Адам назіраў за ім ужо не першы дзень, з сумам і болем думаючы пра тое, што ён ужо наўрад ці пабачыць і нават даведаецца, калі Верачка і Надзейка стануць такімі ж.
Малому, як і яму, мусіць, было незразумела, куды і навошта іх вязуць, сагнаўшы, нібы жывёльны статак, у адзін цесны вагон чалавек пад восемдзесят ніколі не ведаўшых адзін аднаго ў сваім папярэднім жыцці (ці трэба сказаць проста – у сваім жыцці, бо тое, што адбывалася з імі ўсімі зараз, нельга, немагчыма было абазначыць гэткім добрым словам) старыкоў, дзяцей, маладых, поўных здаровай, працавітай мужчынскай сілы хлапцоў. Жанчын і дзяўчат было меней, ды і пасля двух месяцаў, амаль бязвылазна праведзеных у цягніковай духаце, яны нібы страцілі сваю першапачатковую сутнасць спакусіцелек, зраўняўшыся з мужыкамі ў прагнасці да ежы, адсутнасці чыстага адзення і абыякавасці да агульнай на ўсіх будучыні.
Але ўвогуле, якая ў іх магла быць будучыня?
У іх цяпер заставалася толькі мінулае. У кожнага свая асабістая, усе іх жыццёвыя гісторыі былі аб’яднаныя тым, што падпадалі пад азначэнне “вораг народа”.
Працаваў на зямлі, не шкадуючы жывата свайго, – вораг народа! Адпраўляў малітву ў царкве, праслаўляючы Імя Божае, – вораг народа! Пісаў вершы на роднай мове, падоранай маці і бацькам, незлічонымі душамі продкаў, што далі жыццё ім і табе, – вораг народа!
Усе сталі ворагамі. Куды ж, цікава, падзеўся, знік сам народ, падумаў айцец Адам, аднак тут жа сам сябе спыніў, разумеючы, што падобныя думкі небяспечныя нават тут, адкуль, пэўна, ёсць толькі адно выйсце – пад колы цягніка, калі той набярэ дастатковую хуткасць на, здаецца, бясконцых уральскіх прасторах. Але гэта – самы вялікі, недапушчальны грэх. Не яму, звычайнаму святару з маленькай заходнебеларускай вёскі, разважаць пра лёсы ўсёй савецкай імперыі. А ў тым, што Саюз ужо стаў імперыяй, як і ў тым, што сотні, тысячы непавінных ні ў чым, акрамя таго, што нарадзіліся ў гэты час у гэтай краіне, грамадзян яе сталі ворагамі свайго народа, сумнявацца больш не прыходзілася нават яму.
На двары стаяў адна тысяча дзевяцьсот трыццаць восьмы год ад нараджэння Хрыстова.
Цягнік ехаў у Сібір.
***
“… Аб’яўляю вас мужам і жонкай… Можаце павіншаваць адзін аднаго…” Даша слухала словы жанчыны ў строгім цёмна-чырвоным касцюме, амаль не звяртаючы ўвагу на іх сэнс. Калі б раней яна не пабывала свідецелькай на вяселлях у сябровак, мусіць, зараз бы ўвогуле не ўцяміла, што і ў якой паслядоўнасці трэба рабіць. Мяркуючы па тым, з якім сарамлівым задавальненнем Саша (муж!) адхінуў вэлюм з яе твара пад дружныя апладысменты гасцей, нахіляючыся з вышыні свайго амаль двухметровага росту, каб узнагародзіць нявесту “першым сямейным пацалункам”, ён разумеў тое, што адбываецца, не больш за яе саму.
Некалькі фотаздымкаў на памяць, зусім не горкае сёння чамусьці, як звычайна, шампанскае пад надзіва знаёмыя крыкі “Він-шу-ем!”, якія шмат разоў Даша сама крычала некаму іншаму, і вось уся святочная цырымонія ў ЗАГСе скончаная, яны стаяць на першым красавіцкім сонейку, разгублена-шчаслівы Саша абдымае яе за плечы, агромністы букет любімых белых ружаў, падораных мамай, коле рукі, ветрык развявае вэлюм, і праз абавязковыя, але такія недарэчныя зараз слёзы радасці Даша нават не бачыць, хто гэта пытаецца ў яе з прыемнай весялосцю ў амаль незнаёмым голасе:
– Ну, а што мы будзем рабіць далей, а, сястрычка? Кажуць, вы тут любіце па помніках катацца? Куды павязеце дзікаватага сібірскага хлопца?
Так, канешне, як яна магла забыцца, гэта ж Юра, Юрка, траюрадны, упершыню ў жыцці ўбачаны за два тыдні да вяселля старэйшы брацец, які нечакана і без папярэджанняў з’явіўся на парозе іх дома разам з маці – адкуль бы вы думалі? – з горада Ніжне-Вудзінска Іркуцкай вобласці.
Даша нават і не ведала да гэтага, што ў іх ёсць родныя ў Сібіры. Увогуле ўся гэтая гісторыя здавалася амаль фантастычнай. Уявіць сабе толькі – жанчына прадпенсійнага ўзросту, якая не тое што не была ў Беларусі ніколі, а нават не бачыла нікога з іх ні разу за сваё жыццё, пра якую і тата, і яго старэйшая сястра цёця Ніна ведалі толькі на ўзроўні нейкіх там полуміфічных паштовак, што прыходзілі раз у два-тры гады напярэдадні Новага году, раптам звоніць у дзверы іх кватэры і на пытанне адчыніўшай ёй Дашы, каго тая шукае, упэўнена адказвае – Змітру Васільевіча Кандратовіча, Дашынага бацьку, якому даводзіцца, між іншым, дваюраднай сястрой.
Зразумела ж, пасля знаёмства, падрабязнага аповеду пра ўсіх вядомых і нечутых ніколі Дашай дзядзькоў, цётак, дзяцей і бацькоў, пасля паездак у госці да ўсіх далёкіх і блізікіх татавых родных, якія яшчэ засталіся ў жывых, спіс гасцей з боку нявесты папоўніўся. Але не запрасіць на вяселле цётку Алесю, а тым больш Юру, з якім яны знайшлі агульную мову ў першы ж вечар аб’яднання сям’і, калі з любоўю, паводле бацькоўскіх слоў, “абодва малых з ахвотай іранізавалі над сентыментальнымі продкамі”, было проста немагчыма. У Дашы амаль не выклікала здзіўлення, што ў Юрку, бадай, ці не з першай сустрэчы закахалася не на жарт за гэтыя паўтары тыдні яе сяброўка Ірышка, ці не адзіная незамужняя дзяўчына з ліку запрошаных на свята. У такога хлопца грэх было б не закахацца! Высокі, амаль такі ж, як Саша, хударлявы, але моцны (хваліўся Дашы накачанымі дзякучы плаванню у халодна-ледавітай нават летам Ангары мышцамі), кантактны і з гумарам, ён прывабліваў да сябе ўвагу, мусіць, ў любой кампаніі.
– Гэта таму, што мама мяне ў гонар Гагарына назвала! – жартаваў хлопец. – Вось я такі ж удалы і атрымаўся.
– І чаго ж цябе, такога ўдалага, да гэтага часу ніякая прайдзісветка не заарканіла? – смяялася цётка Алеся.
– Дык я ж яшчэ і разумны, – адмахваўся Юрка. – Вось сядзеў, чакаў, пакуль ты мяне ў Беларусь не прывязеш на агледзіны, сама ж казала, тут самыя лепшыя дзяўчаты жывуць. Навошта мне тыя сібірскія бабы? Я сабе тут прыгажуню выберу, праўда, Дашутка? – павярнуўся ён да нованабытай сястры. – Вось не была б ты мая сястра, адбіў бы цябе ў твайго Сашкі. Верыш?
– Веру, веру, – супакойвала ў адказ Даша, бо яму сапраўды цяжка было не паверыць, такі ён увесь быў упэўнены ў сабе, раскаваны і разам з тым ласкавы і добры адначасова.
Ці выбера брат сапраўды сабе тут нявесту, дзяўчына, канешне, прадбачыць не магла, але тое, што Ірачцы ён спадабаўся сур’ёзна, было відавочна. Каб ён хоць зараз паклікаў яе ці ў той самы свой Ніжне-Вудзінск, ці яшчэ хоць на край свету (шчыра кажучы, у Дашыным разуменні гэта, здавалася, адно і тое ж), Іра, мусіць, нават бы бацькоў не папярэдзіла. Шкада будзе, калі гэта акажацца безадказна, мільганула ў Дашы думка, але дзяўчына тут жа вырашыла, што пра гэта можна падумаць і пазней, а на сваім вяселлі трэба ў першую чаргу самой быць задаволенай. Дзяўчына павярнула галаву да Сашы, падняла вочы на жаніха і спытала ў таго, аддаючы гаспадару права вырашаць першую ў сямейным жыцці дылему:
– А і праўда, Саш, куды паедзем катацца? У нас жа яшчэ часу… – і прыжмурылася ад задавальнення, нібы пыталася не пра гадзіны, што засталіся да заказанага бацькамі рэстарана, а пра ўвесь далейшы сумесны лёс.
****
Яму было амаль семдзесят гадоў. І за ўсё жыццё, колькі Лявон сябе памятаў, ён не правеў без працы ніводнага тыдня. Самым цяжкім выпрабаваннем для яго былі дні царкоўных святаў, калі нябожчыца жонка пільнавала, крый Божа, каб ён не пайшоў запрагаць каня. Праўда, конь у іх з’явіўся толькі ў яе апошнія гады, калі ўжо хоць крыху падраслі, узбіліся дзеці, пачаў дапамагаць па гаспадарцы падлетак Ляксей, ды ўвайшла ў дзявочую пару і моц старэйшая Яніна.
Усё жыццё яны з Настассяй, пазней з сынамі і нявесткамі, а да таго, амаль у забытай маладосці, пакуль жывыя былі бацькі, з маленства і прывучыўшыя яго да зямлі, то і з імі, працавалі на ўласным надзеле. Менавіта бацька, якраз напярэдадні Лявонавага нараджэння, збег з вёскі ў суседні лес, сам раскарчаваў дзялянку і, лічы, палажыў на ёй здароўе, дзеля таго каб пакінуць адзінаму сыну больш-менш прыстойны кавалак распрацаванай зямлі. Калі Лявону было гадоў восем-дзесяць, на хутар да іх прыбілася яшчэ колькі сям’яў. Таму бацькі і прымусілі яго пабрацца з Настассяй, каб аб’яднаць дзве адасобленыя гаспадаркі ў адну. Кахання, канешне, па маладосці, у іх асаблівага не было, ды і дзе яны тое каханне маглі пабачыць? А потым, калі ён ужо ўвайшоў у самую сваю мужчынскую сілу, можа б, і пачаў заглядацца на чужых баб ды маладых, нясмелых дзяўчынак, але ў тым лесе, дзе яны жылі, не надта было выбару. Ды і напрацаваўшыся за дзень, ён падаў у ложак як падкошаны, яму нават пра жонку думаць не хацелася, увогуле ніякіх жаданняў не было, акрамя таго, каб выспацца. Слова “адпачынак” ні ён, ні баба, бадай, за ўсё жыццё не ведалі. Але ж пражылі яны свае дваццаць гадоў, Богам адлічаныя, добра, без сварак, без ляманту, якога цярпець ён не мог у суседскіх бабах. Настасся была і гаспадыняй неблагой, ні ў чым не саступала іншым, жаночыя справы ўсе ведала і любіць рабіла. Чатырох дзяцей яму нарадзіла. Алесік, праўда, толькі пяць гадоў пражыў, ад тыфусу памёр. Хто яго, той тыфус, на хутар прынёс, хіба што беглы салдат, якога яны напрыканцы пятага года некалькі дзён хавалі на страсе ад жандароў, што рыскалі па суседніх вёсках. Рэвалюц’янер – горда называў сябе той абарванец, які знік нібы ў нікуды шэрай раніцой, нават не падзякаваўшы за сховішча. Пасля таго, мусіць, праз тыдзень Алесік і адышоў. Дзякуй Богу, цяжарная Настасся не захварэла, ды і Ляксея мінавала зараза.
Не паспела Настасся ні дзяцей ажаніць, ні ўнукаў панянчыць. Нават з ім перад смерцю не развіталася. Так ён ёй за жыццё і не падзякаваў. А жыццё не горш за людзей выдалася…
Жонка памерла раптоўна. Выбіраючы бульбу, трапіла пад лівень з громам і, не паспеўшы дабегчы нават да падлеску бліжэйшага, упала ад удару маланкі. Толькі калі ўжо пачало цямнець, Янінка, дачка, устрывожылася, дзе падзелася маці, і яны пайшлі шукаць Настассю на поле. Але шукаць было ўжо позна.
Можа, была б Настасся жывая, яна б і Янінку адгаварыла ад таго замужжа, і на сыноў паўплывала б. Усё не так пайшло пасля яе смерці. Гаспадарка пачала развальвацца, іх бацькоўская справа не надта аказалася патрэбнай хоць кому з дзяцей. Муж Янінчын, канешне, нядрэнны чалавек быў, калі прыгледзецца, нязлосны, рабіць тое-сёе ўмеў, Валодзька, але ж надта стары для дачкі. Ёй толькі-толькі дваццаць споўнілася, заенчыла – пусці, татка, замуж, ніхто мне больш не патрэбны, нікога чакаць не буду, толькі за Ўладзіміра хачу. А яму ж ужо трыццаць пяць гадоў было. Во затлуміў дзеўцы галаву! Доўга Лявон не пагаджаўся, прасіў дачку адумацца, але калі тая прыгразіла – або за Ўладзіміра, або ўвогуле замуж не пайду, застануся пры братах векавухай пляменнікаў нянчыць, плюнуў, зладзіў вяселле.
І нездарма ж адгаворваў! Не паспела рэвалюцыя завіхурыцца, як Уладзімір першым у акрузе ў бальшавікі падаўся. Не паспела Ганначка нарадзіцца, а яго нібы карова языком злізала, кінуў гаспадарку, жонку, сям’ю, у Петраград падаўся, за Савецкую ўладу з белымі змагацца. Мала там без яго ахвотнікаў да бойкі было, толькі руку страціў – падстрэлілі ў дзевятнаццатым, вярнуўся інвалідам, ссохлася рука А што на зямлі надта без мужыка зробіш? І дачка ж не чужая кроў, старэйшая, адзіная дзяўчына ў іх з Настассяй была, шкада, сэрца крывёй абліваецца. Колькі разоў на розум злая думка прыходзіла – казаў жа дурніцы, прасіў напрамілы Бог, пачакай, падумай, не, выбрала.
Але ж нікуды не дзенешся, прыйшлося зноў да сябе браць, іх ужо пяцёра тады было: Валодзька, Янінка, Ганначка, Ванька і малодшы Мішка. Хай сабе дзеці яшчэ, але ж есці таксама хочуць. І самае дурное і смешнае было, што Валодзьку-бальшавіка, як празвалі яго ў суседніх вёсках, дзе пасля вяртання з Ленінграда ён пачаў парадкі наводзіць, і ўзялі першым, калі гэтыя калгасы пачаліся. Маўляў, як жа гэта ён, камуніст, ва ўласнай сям’і парадку не прыдбае, не можа бацьку жончынага прымусіць напісаць заяву.
Лявон адразу адмовіўся ад аб’яднання з іншымі. За што ён усё жыццё спіну гнуў, зямлю сваю песціў – каб з лайдаком Пецькам дзяліцца? Навошта яму ад чужой каровы малако, яму і сваёй хопіць. Дапамагаць яму не трэба, пакуль сілы хапае, і сам справіцца. А на сваёй працы даваць іншым разжывацца – шукайце дурня.
І зноў ён дачцы казаў – заставайся з бацькам, сядзі дома. Не, кінула-рынула, на ўсіх забылася, маўляў, мужа не кіну, адзін раз з’ездзіў без мяне, інвалідам вярнуўся, зараз паедзе, дык увогуле не дачакаюся. Пакідала дзяцей у вазок, сабрала два хатулі з адзеннем, Лявон ёй Настассіны завушніцы аддаў, мала дзе спатрэбяцца, хоць вымяняе не нешта, а не – дык памяць хоць застанецца пра матку. Наказаў пісаць. Так і знікла Янінка невядома дзе, хоць бы вестачку аб сабе падала калі, ліст даслала, ужо ён бы неяк разабраў, калісьці грамаце бацька вучыў, па Бібліі літары паказваў. Не было калі, праўда, яму тую Біблію чытаць, і маладосць, і старасць на зямлю палажыў. А атрымалася – непатрэбна, нінавошта. Вось бальшавікі казалі – зямлю сялянам. Дык навошта ж вы яе ад селяніна адбіраеце, калі ён на ёй працаваць хоча, калі ён яе ведае, любіць, шануе? Вы ж, дурні, не ведаеце, з якога боку да каровы падыйсці, як каня запрэгчы, дзе бульбу пасадзіць, на якой глебе, якую зёлку на лузе ад хваробы пашукаць. Дык не замінайце ж вы нам, не лезьце, разумнікі, не ў сваё!
Навошта яму гэтыя развагі цяпер, тутака, у цягніку, што едзе на ўсход, туды, дзе, мусіць, нічога не ведаюць і не чулі ні пра самую Беларусь, ні тым болей пра яе маленькі хутар Сасоннічкі, адзінае ў свеце патрэбнае і прыдатнае месца для яго, Лявона Кандратовіча, старога чалавека, не надта разумнага, не дужа прыгожага, лічы, ужо скончыўшага свой шлях, пройдзены па жыцці няхай з памылкамі, з потам і слязьмі, з цяжкай, паўсядзённай, нязбытнай працай, але і з усведамленнем таго, што гэтая праца – адзінае, дзеля чаго ты з’явіўся на свет.
А зараз, следам за Янінкай, знікне ў сібірскім бязмежжы і ён. І дзеці, якія застануцца пасля яго, і ўнукі, якіх ён паспеў і ўжо не паспее ўбачыць, ніколі не працягнуць яго справу, не будуць жыць на зямлі, што іх нарадзіла, не пакінуць яе сваім нашчадкам як самую галоўную каштоўнасць у гэтым незразумелым і пакручастым жыцці.
Хіба што Васіль. Васіль, на якога ён спадзяваўся менш за ўсіх, на каго пакрыўдзіўся і так і не прабачыў за тое, што малодшы сын кінуў бацькаў хутар, здрадзіў Лявонавым марам пра агульную сямейную будучыню. Васіль у дваццаць дзевятым, якраз напярэдадні ўсёй гэтай заварухі з аб’яднаннем у калгасы, ажаніўшыся з Гіленкай, старэйшай дачкой не ў пару аўдавелай Галі Прытыцкай з бліжэйшай да хутара вёскі, падаўся да цешчы ў прымы. Там, акрамя Гіленкі, было яшчэ дзве мурзатых малодшых дзеўчынёхі, якіх трэба было гадаваць і гадаваць. Да таго ж, Галькін мужык, Пракоп, памёр зусім не ў пару, пакінуўшы бабе недабудаваны зруб побач са старой, напалову ўжо з’ехаўшай ці ўтаптанай у зямлю хаткай. І ўсё гэта прыйшлося даводзіць да ладу Васілю. Мусіць, яшчэ і зараз яны не пераехалі ў новае жытло. Але дзякуючы гэтай нястачы Васіля не кранулі разам з бацькам і братам. Сям’я, якую так недалюбліваў Лявон, урэшце рэшт сваёй галотай ўратавала малодшага сына. Адзінага, хто працягне яго справу на роднай зямлі, а не згніе ў сібірскай тундры.
Лявон не разумеў, што ў сваім жыцці ён рабіў няправільна. Працаваў заўсёды, з самай маладосці, лічы, за дваіх, зямлю лашчыў больш за жонку ды дзяцей. Настассю не кахаў, можа, як трэба было, але ж рукі не падняў ні разу, п’яным у хату калі і ўваліўся некалькі разоў, дык не буяніў, не ганяў ні яе, ні малых. У Бога – ці верыў ён у Бога так, як маладзенькі святар, Ляксееў равеснік, што моўчкі, нібы не зважаючы на знешнія ўмовы, ехаў з імі ад самай Воршы, дзе іх уштурхнулі ў вагон, Лявон наўрад ці сказаў бы. Але ж у царкву хадзіў, хрысціўся, вянчаўся, дзяцей сваіх і чужых хрысціў, на абразы ў хаце маліўся, за дапамогай толькі да Бога звяртаўся, нячысціка не зваў. Што яшчэ ў яго жыцці было? Да баб чужых не заляцаўся, чужога дабра не браў, убіваць, крый Божа, умеў толькі свіней ды цялушку, ды і тое, каб урэшце прыступіць да брыдкай справы, некалькі дзён збіраўся з духам. Дзяцей выхоўваў – як ён іх выхоўваў, кніжкі не чытаў, цукерак, можа, разы тры прывозіў, калі ў суседняе мястэчка на кірмаш ездзіў. Падарункаў не рабіў, не песціў надта, з маленства да працы прывучаныя былі.
Дык што ж ён зрабіў не так? Хіба ўся віна яго толькі ў тым, што сам хацеў працаваць на сваім полі, што баяўся, каб не дасталася яго, узараная сваім каркам і палітая сваім потам, зямля некаму, хто і ведаць яе не ведае, і даведацца не хоча, і вучыцца не будзе? Хіба ж навучыш чужое любіць, чужым толькі карыстацца ахвота…
***
Вера паспела толькі зняць паліто, калі на ўсю кватэру раздаўся тэлефоны званок. “Вера Адамаўна Кудзелька?” – спытаў у трубцы незнаёмы дзявочы голас. “Так, гэта я”, – адказала жанчына, адчуваючы, як хутчэй пачынае тахкаць сэрца, ці то ў чаканні радасці, ці, наадварот, папярэджваючы пра благое. Дзе гэты валідол, яна ж учора ўвечары паклала на тумбачцы, якраз побач з тэлефонам.
“Вы нам пісалі, шукалі сястру, Надзею Адамаўну Кудзельку, 1931 года нараджэння”.
“Так, так, пісала. Вы… знайшлі яе?”
“Не магу адказаць з абсалютнай упэўненасцю, але па запрошаных Вамі даных мы найшлі жанчыну, якая адпавядае Вашаму апісанню. Толькі зараз ў яе іншае прозвішча, магчыма, гэта па мужу. Запісвайце адрас…”
“Дзякуй Вам, даражэнькая, дзякуй вялікі”, – некалькі разоў паўтарыла Вера, не заўважаючы, што плача, пакуль дзяўчына хуценька запэўнівала, што, магчыма, яны нешта пераблыталі, праз трыццаць гадоў знайсці чалавека, які ў вайну згубіўся яшчэ дзесяцігадовай дзяўчынкай у дзіцячым доме, не памятаючы ні бацькоў, ні іншых родных, вельмі цяжка, але няхай ёй, Веры Адамаўне, усё ж такі пашанцуе, можа, гэта і акажацца яе згубленая сястра. Абавязкова акажацца!
Нарэшце Вера крыху супакоілася, яшчэ раз падзякавала добрай супрацоўніцы радыёперадачы, што сталася для яе апошнім шанцам у пошуках Надзеі, ціхенька, акуратна палажыла на апарат тэлефонную трубку і ў знямозе апусцілася на пол прама ў калідоры. Не, трэба ўсё ж такі знайсці ці валідол, ці хаця б валер’янкі якой, інакш яна ўвогуле не зможа разважыць, што ж ёй рабіць далей. У адрасе, які прадыктавала ёй ветлівая дзяўчына, значыўся горад Брэст. Ехаць туды адразу, канешне, можна, на працы яна возьме адгулы, у яе якраз захаваліся з папярэдняга месяца. Цягнік, пэўна ж, ёсць, і, можа, нават штодзённы, не можа быць, каб два абласныя цэнтры не былі звязаныя паміж сабой сеткай чыгункі, тым больш Брэст – канечная кропка на саюзнай мяжы з капіталістычным светам.
Вера заўсёды іранізавала ў душы над пасляваенным падзелам Усходняй Еўропы. Далучыць да Польшчы Беласточчыну, дзе спрадвеку жылі беларусы, падзяліць заўсёдную беларускую тэрыторыю дзяржаўнай мяжой і лічыць Брэст ці родную Гародню больш беларускімі гарадамі, чым Бела-Падляска ці той жа Беласток. Там, за мяжой, сёння заставалася радзіма яе бацькі. Калі ўжо яна не ведае, дзе і нават калі той быў пахаваны, дык улады маглі б пакінуць магчымасць хаця б пабачыць месца, дзе ён нарадзіўся. Але яны заўсёды чакалі занадта шмат ад савецкай партыі. Тата – што яна не перашкодзіць яму несці людзям святло і веру Божыя. Мама – што татавай ахвяры будзе дастаткова, каб пакінуць ёй магчымасць любой, самай гідкай працай хаця б пракарміць ні ў чым не павінных дзяўчатак. Вера хацела ўсяго толькі, каб пасля мамінай галоднай смерці, так і не ўратаваўшай іх ад дзіцячага дому, яе не разлучалі з Надзейкай, пакінулі сясцёр разам і дазволілі ім захаваць бацькава прозвішча – адзінае, што засталося пасля яго на свеце. Але Веры было ўжо адзінаццаць, а Надзі толькі пяць, і таму іх размеркавалі ў розныя ўстановы. А потым пачалася сапраўдная вайна, не парадны марш савецкіх войскаў у верасні трыццаць дзевятага з урачыстай мэтай вызвалення шматпакутнага заходнебеларускага сялянства, а адступленні з крывёй і пленам, бамбёжкі мірнага насельніцтва і віселіцы за дапамогу партызанам. Вера ніколі не любіла Савецкую ўладу, якая адабрала ў яе бацькоў, дзяцінства і Надзю, любіць яе за тое не было падстаў, але пагадзіцца з тым, што Радзіму будуць таптаць і лаяць нямецкія чужынцы, было немагчыма. Мінскі дзіцячы дом №3, дзе ў рэшце рэшт яна апынулся, вывезлі на Урал ужо ў першы тыдзень, а што сталася з Надзяй, яна так і не даведалася.
Усё, што яны, нічыйныя “дзяржаўныя” дзеці, маглі рабіць для Перамогі, гэта хадзіць на дзяжурствы ў мясцовы шпіталь, куда прывозілі салдат і афіцэраў з цяжкімі раненнямі ды пад іх дыктоўкі пісаць лісты родным. Нават да працы на абаронных заводах іх не дапушчалі, у адрозненне ад падлеткаў са звычайных мясцовых і эвакуіраваных сямей. Тыя жылі з маткамі (радзей з бацькамі, якія з-за здароўя або асаблівай важнасці як спецыялісты не маглі быць адпушчаныя на фронт), меўшымі права не шкадаваць родных схуднелых і паўгалодных дачок і сыноў, якія за мізэрна хлебны паёк адстойвалі па дзве-тры смены запар нароўні з дарослымі.
Калі вайна скончылася, Веры было шаснаццаць, Надзі – дзесяць, а тату, калі ён здолеў дажыць да Перамогі, павінна было б споўніцца сорак тры гады. Пра тое, каб знайсці яго, нельга было і марыць, усе лісты, якія Адам дасылаў жонцы, скончыліся праз паўгода пасля яго арышту і вывазу ў Сібір, і колькі ні пісала мама, пакуль была жывая, на адрас, адкуль прыйшоў апошні канверт, адказу не было. Не вярталіся, праўда, і яе лісты, аднак гэта магло ні пра што не казаць, мала ў якіх архівах яны спыняліся, падшытыя ў тоненькую папку да справы Кудзелькі Адама Янавіча, 1902 года нараджэння, беларуса, праваслаўнага, святара, чыё злачынства і заключалася ў адным-адзіным апошнім слове. Першы раз, сапраўды, тату арыштавалі толькі з гэтай нагоды, гэтага Вера нават не памятала, толькі па напаўзабытых маміных аповедах. Тады ён прабыў на Поўначы тры гады на вольным пасяленні і вярнуўся дадому, яшчэ паспеў нарадзіць і панянчыць трохі Надзю. Старшую дачку бацькі назвалі Верай таму, што нарадзілася трыццатага верасня, калі праваслаўныя ўшаноўваюць памяць пакутніц Веры, Надзеі, Любові і маці іхняй Сафіі. Марылі яшчэ і пра тое, што трэцяй дачцэ дадуць імя Любачка. Але не давялося. Пакутнікамі сталі мама Сафія і тата Адам.
У трыццаць восьмым арыштаванаму Адаму Кудзельку далучылі яшчэ абвінавачванне ў шпіянажы, скарыстаўшы тое, што родам ён быў з Беласточчыны, значыць, паляк. Ніводнага з тройкі выносіўшых прысуд не засмуціла тое, што чалавек, які прысвяціў жыццё служэнню праваслаўнай царкве, наўрад ці з’яўляецца палякам, а тым болей – разведчыкам дэфензівы.
Таму ў Веры заставалася надзея толькі на Надзею. І ўсе пасляваенныя гады яна пісала на адрас першага дзіцячага прытулку, ў Баранавічах, дзе іх трымалі яшчэ разам, пакуль старэйшай сястры не споўнілася адзінаццаць. Калі б можна было, яна б і надалей утойвала сапраўдны ўзрост, але маленькая Надзя па неразуменні сама выдала выхавацельцы сакрэт. І Веру адправілі ў мінскі дзетдом. А што сталася з Надзяй, яна не ведала. Потым, праз гадоў дзесяць пасля Перамогі, калі Вера ўжо выйшла замуж і прыехала разам з Сярожам служыць у Віцебск, яны нават адзін раз у адпачынку наведаліся ў Баранавічы, але, канешне, нікога з былых супрацоўнікаў там ужо не было, усе даваенныя дакументы зніклі падчас эвакуацыі, і пра дзяўчынку Надзейку з сугучным прозвішчам Кудзелька даўно ніхто не памятаў.
З Сярожам яны развяліся. На самой праўдзе, ён яе кінуў, завёў палюбоўніцу, удовую кабету з сынам гадоў васьмі, яна працавала ў яго часці на тэлефонным камутатары, Вера бачыла тую некалькі разоў. Дзяцей ў іх з мужам не было, развод яны аформілі хутка, і Вера, каб не заставацца ў Віцебску, бо, хоць і немаленькі горад, але адзін аднаго, бадай, усе ведаюць, асабліва вайскоўцы, а Сярожа хутка дарос ужо да падпалкоўніка, памяняла сваю двухпакаёўку, якую муж, да гонару, пакінуў пасля разводу ёй, на кватэру ў Гародні. Працу знайсці ёй было лёгка, яна скончыла пасля дзіцячага дому педвучылішча, потым, падчас жыцця ў Віцебску, яшчэ завочна мясцовы інстытут і выкладала ў школах патрэбную амаль усюды матэматыку. Ужо болей за пятнаццаць гадоў яна жыла ў старажытным і прыгожым беларускім горадзе, адкуль была родам яе мама, і была шчаслівая тым, што нарэшце знайшла сваё месца на гэтай зямлі. Замуж яна болей не выйшла, але адносілася да гэтага спакойна, разумеючы, што ёй пашанцавала ўжо ў тым, што яна ўвогуле паспела туды схадзіць. У школе працавала шмат удавіц, на плячах якіх засталося пасля вайны па двое-трое дзяцей. Былі сярод настаўніц і заўчасна састарэлыя, нікому не патрэбныя нявесты пасляваеннай пары, яе равесніцы, што дагэтуль чакалі з франтоў Еўропы сваіх знікшых без вестак жаніхоў, разумеючы, што тыя ўжо ніколі не вернуцца, бо праз трыццаць гадоў нават косці іх сатлелі недзе ў брацкіх магілах пад Сталінградам, Масквой, Курскам, Варшавай і Бухарэстам…
У Веры ж калісьці быў муж, і ўжо адно гэта вылучала яе сярод астатніх. Сябровак асабліва блізкіх у яе не было, хаця яна нікога, здаецца, не цуралася, і многія ў школе ведалі, што яна безвынікова, гэтак жа, як яны сваіх каханых, шукае пасля Перамогі малодшую сястру, дзеля гэтага нават гурток у школе арганізавала, пад яе кіраўніцтвам вучні старэйшых класаў займаліся пошукам звестак пра пахаваных у Гародні і ваколіцах невядомых савецкіх салдат (астанкі нямецкіх, дарэчы, яны таксама знаходзілі, але пра тое, каб адшукаць іх родных, не магло ісці размовы). Зараз яе жыццё і складалі гэтыя пошукі, якія, дарэчы, часам прыносілі плён, і ў школу з паклонамі і падзякай прыязджалі ссівелыя бабулькі пабачыць перад смерцю магілы сыноў-салдацікаў ды ўзмужалыя без бацькоўскае ласкі хлапцы няёмка спрабавалі пацалаваць ёй рукі. Яшчэ былі кнігі, музыка, выставы жывапісу, якія ладзіліся ў горадзе дастаткова рэгулярна, і сама Гародня з яе старажытнай архітэктурай, з крыжамі цэркваў і касцёлаў, тут і там парушаючых сучасны ўрбанізаваны пейзаж, з пакручастымі схіламі каля Нёмана, уздоўж якіх так прыемна было шпацыраваць па восеньскай залатой лістоце. І былі пошукі сястры, якая, дагэтуль верыла Вера, абавязкова павінна знайсціся.
І вось яе надзея, мусіць, нарэшце спраўдзілася.
Ачомаўшыся ад успамінаў працягам у свой і яшчэ некалькі чужых, але цесна знітаваных з ім лёсаў, яна ўбачыла, што так і сядзіць на падлозе калідора, нават не разуўшыся. Жанчына паднялася на ногі, узяла ў рукі сумку, дзе, пэўна, зусім ужо размарозіліся купленыя на сёння пяльмені і накіравалася ў кухню. Гатуючы вячэру, яна зноў разважала, што рабіць зараз. Які парадокс, амаль усё дарослае, свядомае жыццё Вера імкнулася знайсці Надзею, і ў прамым, і, мусіць, і ў пераносным сэнсе. Але цяпер, калі доўгачаканы момант нарэшце быў так блізка, яна нават спалохалася. Што яна скажа сястры? Ці пазнае ў яе твары хоць адну знаёмую рысу? Як распавядзе пра татаў і мамін лёс? Магчыма, Надзя ўвогуле не памятае, адкуль яна, з якой сям’і, можа, свядома не хацела сустракацца з напамінамі пра мінулае, якога ў савецкім грамадстве прынята было саромецца. Асуджаць за гэта Вера б яе не стала, яна і сама змяніла прозвішча на татава толькі пасля разводу з Сяргеем, у шэсцьдзесят другім, на хвалі выкрывальніцтва толькі часткі злачынстваў гэтага вурдалака, згнаіўшага ў лагерах і высылках мільёны. Тады яна ўжо пераехала ў Гародню, і думка аб тым, што яе могуць знайсці і выкрыць, паступова стала сціхаць. А першыя гады пасля шлюбу ёй не давалі спакою начныя кашмары, у якіх яе забіралі ў турму толькі за тое, што яна нарадзілася ў сям’і святара і імкнулася скрыць сваё паходжанне ад чэсных савецкіх грамадзян, ад мужа-камуніста, ад калег па рабоце, ад бацькоў сваіх вучняў і выпадковых знаёмых – студэнтаў, з якімі здавала інстытуцкія сесіі…
Не, адразу яна не паедзе, вырашыла Вера і ўзялася за чысты ліст паперы. Спачатку напіша. Калі гэта сапраўды яе сястра, яна ўспомніць хаця б тое, як іх раскідалі па розных дзіцячых установах напярэдадні самай вайны. Тады Надзейцы было амаль шэсць годзікаў, але ж не магло ў памяці яе не захавацца хоць нешта. Мама перад смерцю павесіла ім абедзвюм на шыі маленькія срэбныя крыжыкі, адзінае, што яна пашкадавала выменьваць на ежу, таму што крыжыкі засталіся ад таты, у іх яны вянчаліся ў дваццаць восьмым годзе. Вера згубіла свой яшчэ на Урале, там дзяўчаты часта лазілі па тумбачках адна ў адной, адшукваючы мала-мальскія каштоўныя рэчы, і скардзіцца выхавацелям Вера пабаялася, бо пачалі б дапытвацца, адкуль і чаму ў яе ўзяўся гэткі, да таго ж не просты, а з чыстага срэбра крыжык.
Ці памятае Надзея свой? Наўрад ці, канешне, ён у яе захаваўся праз амаль сорак гадоў пасля мамінай смерці. І фотакартак бацькоўскіх не засталося, хаця яны здымаліся некалькі разоў, нават з дзецьмі ўжо, калі нарадзілася малодшая дачка, тата спецыяльна павёз іх у гарадское атэлье, быццам прадчуваючы, што хутка іх разлучаць, хацеў хоць фота на памяць аб сабе пакінуць дзяўчаткам. Іх тады неяк шмат нарабілі, гэтых картак, і мама яму палажыла з сабой пры арышце адну, і потым яшчэ ў дарогу зноў дасылала, на ўсякі выпадак, бо казалі, у турме адбіралі ўсе дакументы. Калі мама памерла і яны пайшлі жабраваць, Вера яшчэ насіла некалькі копій ў торбачцы і нават Надзейцы адну аддала, калі старэйшую сястру сілком адвозілі ў Мінск. Але і здымак згубіўся, і нічога, нічога болей не засталося ад Сафіі і Адама, акрамя дзвюх раскіданых па свеце дачок…
***
Ой, нарэшце, мусіць, ужо час ёй надышоў, ці радзіць, ці памрэ. Тоні было нават усё роўна, за апошнія месяцы, праведзеныя ў невыносным паху нямытых спрэсаваных, нібы скаціна, на вагоннай падлозе целаў, практычна адмовіўшыся ад ежы, ад якой яе пастаянна цягнула ванітаваць, яна схуднела і асунулася так, што нават свёкар у апошнія дні пачаў паглядаць на яе насцярожана, раз-пораз прыкрыкваючы без асаблівай злосці: “Ну, дзеўка, ты не дурнуй, што сабе ў галаву ўзяла. Даедзем неяк, усюды людзі жывуць, і мы ўладкуемся”.
У іншы раз Антаніна, мусіць, абрадавалася б, што Ляксееў бацька, нарэшце, пачаў адыходзіць ад сваёй застарэлай крыўды. Яна заўсёды ведала, што мужавы родзічы не надта прыязна да яе ставіліся. Прычынай, пэўна, было тое, што ў хударлявай, белатварай, летуценнай Тоні не надта атрымлівалася ўпраўляцца з гаспадаркай, то пасярод поля апусціцца ў знямозе, не дакапаўшы чарговую баразну з бульбай, то на сенакосе Ляксей паціху ад бацькавых вачэй адвядзе, пасадзіць яе пры кані, бо ад спякоты жонцы рабілася блага.
Аднойчы Тоня выпадкова пачула размову свёкра з Ляксеем (“Во, яшчэ дурань, мала было Янінкі з яе каханнем на маю галаву, дык і гэты, выбраў гаспадыню, ні ў хаце не спяшаецца завіхацца, ні на гародзе парадку, але ж вам тое не трэба, вам каханне падавай, вы ж у нас самі сабе паны, што яна, што ты, чаго ўжо ад Васіля чакаць, дык і думаць баюся”), дык пасля тае ўвогуле хацела збегчы дадому, да бацькоў. Тым хоць і самім не соладка, траіх яшчэ пасля яе замуж трэба выдаць, а каму яны надта трэба, без цяжкіх куфэркаў з прыданым, але б ужо не выгналі, пашкадавалі, мусіць, родную дачку. Спыніла толькі тое, што малы Антосік быў у свёкравай хаце. Спадзявацца на тое, што Лявон аддасць яго роднай матцы, не прыходзілася – як жа, лішні работнік для гаспадаркі расце, ужо восьмы год пайшоў, можа кароў у полі бегаць пасвіць, ды і бабам на гародзе тоё-сёе дапаможа.
І вось цяпер, быццам у адпомсту, прыйдзецца ўвесь век дажываць Лявону не з роднай дачкой, а з нелюбімай, нягеглай недарэкай Тонькай.
Новы прыступ болі пачаў паціху нарастаць знутры, і Тоня перастала ўспамінаць вёску, загадваць на будучыню і, пакуль не пачалася ліхаманка, паспела толькі падумаць, як добра, што нарэшце яны спыніліся ў сваім, здавалася, бясконцым шляху, няхай сабе ў гэтай глушы, дзе навокал ніводнай, мусіць, бабкі-павітухі не дазавешся і трэба неяк успомніць, што, казала ёй маці, трэба рабіць, калі роды пачынаюцца нечакана, у полі ці лесе, дзе няма дапамогі. Але ж раджаць, дзякуй Богу, давялося ёй не ў абрыдлым цягніку, дзе нават затуліцца ад чужых вачэй не было як, а ў халоднай, непратопленай, пакінутай даўным-даўно састарэлай і цеснай хацёнцы, што засталася, мусіць, ад нейкіх нядбайных гаспадароў. Такіх, як яна сама, ледзьве не засмяялася Тоня праз пакуты, свае і дзіцяці, што на месяц раней для свайго сроку прагна імкнулася пабачыць свет на гэтым забытым Богам сібірскім хутары халоднай вясной трыццаць дзевятага года.
***
“Горка! Горка!” – дружна крычалі яшчэ не надта падпітыя госці, і Даша кідала на сталы жмені “Грыльяжу” ды “Чырвонай Шапачкі”, старанна выконваючы ўсе заведзеныя невядома кім, калі і навошта вясельныя традыцыі. Была б іх з Сашам воля, яны б увогуле не рабілі гэтае рэстараннае зборышча. Спачатку так і меркавалася, пайсці ціхенька ад бацькоў распісацца ў мінскім ЗАГСе, пасядзець з сябрамі ў інтэрнацкім пакоі без падарункаў, кветак і пошлых у сваёй публічнасці пацалункаў. Але, калі маці даведалася, што малодшая дачка збіраецца выйсці замуж нібы тайком ад усіх, дома прыйшлося вытрымаць не толькі яе слёзы, але і сур’ёзную размову з татам, куды быў пакліканы і нарэшце прадстаўлены дагэтуль невядомы сям’і яе будучы член Саша. Дашыны бацькі не збіраліся крыўдзіцца – яны проста паставілі будучых супругаў перад фактам: калі ўжо маладыя такія самастойныя, дык няхай і надалей абыходзяцца без іх, бацькоўскай дапамогі, няхай кідаюць вучобу ў сваім інстытуце, пераводзяцца на вячэрняе або завочнае, шукаюць працу і жыллё, таму што ніхто іх у інтэрнаце пасля адлічэння пакідаць не збіраецца, і нажываюць свае праблемы самастойна. А калі яны яшчэ хочуць усё ж такі атрымаць адукацыю, дык няхай не саромяць ні сябе, ні людзей, распішуцца, як і належыць, на вачах у бацькоў, сыграюць вяселле і жывуць сабе доўга і шчасліва з усімі ў ладзе і сяброўстве. Хопіць з іх ужо адной дачкі, якая – яшчэ таксама сама сабе гаспадыня! – не паспеўшы выехаць у тую сталіцу ну вучобу, на першым жа курсе пазнаёмілася з афіцэрам, павінным праз два тыдні адбыць для праходжання службы ў сацыялістычную, халера яе бяры, Германію, хуценька збегала з ім у пасольства, аформіла ўсе дакументы, зарэгістравалі шлюб, і ўкаціла іхняя Танька ў далёкі горад з незразумелай назвай Вюнсдорф. Добра яшчэ, што хоць бацькам на вочы свайго новаяўленага мужа паказаць перад ад’ездам паспела.
“Ну, дык вось, і жыве ваша Танька са сваім Косцечкам ужо сем гадоў і не нарадуецца ні на яго, ні на свой Вюнсдорф, ні на малалетняга грамадзяніна Германіі Дзмітрыя Канстанцінавіча, так што правільна зрабіла, што ў бацькоў дазволу не пыталася”, хацела было запярэчыць Даша, але, на яе здзіўленне, тут у размову ўступіў Саша. Самае парадаксальнае, ён ужо паспеў са сваімі абмеркаваць пытанне папаўнення сямейства Карніцкіх, да якога належаў сам, і будучыя свякроў са свёкрам (во слоўца людзі прыдумалі, пакпіла пра сябе Даша, нічога добрага адназначна чакаць не прыйдзецца) загадалі прыблізна тое ж, што яе ўласныя бацькі. Засталося толькі пазнаёміць сватоў (ну, і тэрміны ў гэтым сямейным жыцці, яшчэ раз здзівілася Дашка, любога напалохаюць) і акрэсліць месца і час дзеяння і склад і колькасць прысутных.
У выніку і атрымалася, што вяселле пагадзіліся рабіць на Дашынай радзіме, бо гасцей з яе боку налічылі болей. Такім чынам яны і апынуліся сёння ў гэтым невялікім утульным рэстаранчыку, які маці заказвала па вялікім блаце праз нейкіх знаёмых сваіх знаёмых.
– А зараз слова прадастаўляеццца… прадастаўляецца слова, – сват-тамада, у ролі якога выступаў татаў саслужывец, стары сябра сямейства, гаваркі і вясёлы Міхаіл Іванавіч, пакруціўся на месцы, вышукваючы чарговую ахвяру для прамаўлення тоста, і раптам падскочыў да высокай, нават за сталом бачна было, прыгожа прычасанай жанчыны ў цёмна-сіняй з пералівам сукенцы: – А вось Вам мы слова дадзім, згодныя? Вы хто нашым маладым будзеце?
Вера без асаблівай ахвоты ўстала з-за стала. Казала ж Надзі, не трэба мяне садзіць так блізка да маладых, вось будуць зараз чапляцца з усялякай нагоды, добра, што яшчэ танчыць не павалок гэты, па ўсяму бачна, добры і жартаўлівы, але надта шумны сват.
– Цёця Сашына я буду, Вера Адамаўна.
– Ну, вось, Вера Адамаўна, што Вы пажадаеце пляменніку і яго нарачонай у такі светлы, ўрачысты, святочны для іх дзень?
На імгненне Вера сумелася. Што тут можна пажадаць, калі ўсё ў іхніх руках, і маладыя, і прыгожыя, і разумныя. Казаць банальнасці ёй не хацелася, надта часта і без таго прыходзіцца з імі сутыкацца ў звычайным жыцці, а ў іх сёння такая важная падзея, навошта псаваць яе ўсімі гэтымі залакіраванымі ад частага карыстання сказамі пра каханне, шчасце і сямейны добрабыт, калі кожны ўкладае ў іх разуменне свой сэнс.
Вось пра гэта яна і скажа. Прывычка да фармуліровак, выпрацаваная за амаль сорак гадоў педагагічнага стажу, і тут прыйшла ёй на дапамогу.
– Дарагія Саша і Даша! Імёны Вашыя сугучныя адно другому. Няхай гэтак жа супадаюць у жыцці і Вашыя ўяўленні пра галоўныя каштоўнасці Вашай сям’і.
Вера прыгубіла віна і села на месца. Але сват, здаецца, не спяшаўся ад яе адыходзіць, нібы чакаў працягу тосту. Яна ўсё маўчала, і тады Міхаіл Іванавіч, не вытрымаўшы, нахіліўся амаль у талерку і гучна, на ўвесь зал, запытаўся: – А ці горкая гарэлка, Вера Адамаўна?
Вера хацела па звычцы адмовіцца, што гарэлку яна не п’е, але ўмомант зарыентавалася, узгадаўшы, што на вяселлі пра гэта казаць не варта, бо зараз усе госці вымагаюць ад яе толькі аднаго слова, і амаль весела адказала: – Горкая!
– Горка! Горка! – падхапілі з абодвух бакоў, і пайшлі сваёй чарадой пацалункі, тосты, зноў пацалункі, і зноў тосты. Нарэшце госці трохі падсілкаваліся, і з розных бакоў пачуліся галасы: – Танцы, танцы давайце!
Галоўныя ўдзельнікі свята выйшлі ў цэнтр зала, вакол іх замітусілася моладзь, следам падцягнуліся старэйшыя пары, з-а стала не ўставалі толькі стомленыя перадвясельнай мітуснёй бацькі жаніха і нявесты і колькі жанчын, што сядзелі па адной. Насупраць Веры засталася кабета крыху маладзейшая за яе, хударлявая з выгляду, з незвычайна вялікімі, нібы падведзенымі, хаця касметыкі на ёй амаль не было, зеленавата-шэрымі вачыма, якія, здавалася, жылі ўнутраным, скіраваным у душу і таму крыху асобным ад твара жыццём. Яна неяк асабліва пільна ўглядалася ў Веру, быццам тая некага ёй нагадвала, так што жанчыне нават стала крыху не па сабе. Але кабета быццам здагадалася, што паводзіць сябе няёмка, і першая распачала гаворку:
– Якое ў Вас імя па бацьку незвычайнае, вельмі рэдка такія сустрэнеш. Прыгожа гучыць – Вера Адамаўна.
Вера ўнутрана напраглася. Хоць прайшло ўжо столькі гадоў, і не засталося ну аніякай магчымасці выкрыць яе ў чымсьці дрэнным (а ці была яна хоць калі ўвогуле, у яе ворагаў або ў тых, хто судзіў тату), і гарбачоўская галоснасць тры-чатыры гаду таму зняла абвінавачванні амаль з усіх ахвяр гулагаўскай сістэмы, але звычка хаваць сваё мінулае ў яе так і засталася. Вера паціснула плячыма і суха, коратка адказала: – Чаму ж незвычайнае? У Заходняй Беларусі, у Польшчы яно часта сустракаецца. – І, адчуўшы няёмкасць за амаль няветлівы адказ, дадала: – А імя мне якраз тата прыдумаў, і мне, і Надзі, сястры.
– Дык Вы Сашына радня па маці? – даверліва, з надзеяй на працяг размовы, спыталася ў адказ нечаканая субяседніца: – А я, наадварот, Дашы па бацьку цётка. Яго дваюрадная сястра. Але мы з імі, ведаеце, толькі нядаўна ўпершыню ў жыцці сустрэліся.
Веры не надта хацелася працягваць гаворку, але не адрэагаваць было непрыгожа, і яна паспрабавала пераадолець заўсёдную, звычайную для яе нецікаўнасць да чужых спраў:
– Гэта як? Дакладней, чаму так атрымалася?
– Разумееце, – хутка адгукнулася маладзейшая кабета, – я ўсё жыццё пражыла ў Сібіры. Там нарадзілася, там і жыла, гэта ў мяне радня амаль уся ў Беларусі, і тое я яе ведала толькі завочна, па бацькавых ды дзедавых аповедах, што яны мне там паспелі ў маленстве расказаць. Дзеці ў мяне ўжо дарослыя, вось я і вырашыла, калі зараз, да пенсіі яшчэ, не з’езджу, дык увогуле ніколі не пабачу ні родных, ні бацькоўскую радзіму. Сабралася ды і паехала, праўда, не адна, з сынам, вунь ён танчыць каля маладых, высокі, у светлым касцюме, –матлянула яна галовай ў бок жаніха з нявестай.
Першым, што Веры кінулася на слых, было слова “Сібір”. За некалькі імгненняў яна асэнсавала пачутае і зразумела, што чамусьці разам з упамінаннем бацькі ў словах субяседніцы не прагучала нічога пра маці. Тое, што жанчына прыехала адна, верагодней за ўсё, казала пра адсутнасць мужа. Але, мяркуючы па таму, што яна згадала дзяцей, а не аднаго толькі сына, калісьці ён, муж, усё ж такі ў яе быў. Калі пасляваенныя дзяўчаты і адважваліся радзіць і выхаваць дзіця ў адзіночку, дык іх рашучасці ў лепшым выпадку хапала на першынца. Жанчына ж, было бачна па яе выгляду і інтанацыі, з якой яна вымавіла апошнія словы, не саромелася сваіх дзяцей, хутчэй нават наадварот. Пра гэта пытацца, канешне, было недарэчна, і Вера ўхапілася за продкаў субяседніцы.
– Прабачце, чаму Вы сказалі толькі пра дзеда і бацьку? А што з маці Вашай сталася?
– Ой, я ж Вам нават не назвалася, – спахапілася жанчына, і на секунду Вера зноў убачыла ў яе глыбокіх, раз-пораз мяняючых адценні колеру вачах нейкі затоены, схаваны пошук, чаканне адкрыцця. – Мяне Алесяй завуць, Алеся Аляксееўна, можна проста Алеся.
– Алеся Аляксееўна… Таксама прыгожа гучыць, нават лепей, чым у мяне, – без зайздрасці, але зараз ужо з сапраўднай цікаўнасцю заўважыла Вера. – Хто гэта Вам такое беларускае імя ў Сібіры прыдумаў?
– Гэта… – на хвілінку жанчына прыкрыла вейкамі вочы, і нібы нешта прыгожа-утульнае схавалася, згубілася ў святочным зале. – Гэта адзін вельмі добры чалавек. Ён мне потым тату замяніў, у вайну і… пасля вайны крыху. – Але тут жа Алеся Аляксееўна, проста Алеся, спахапілася: – Ну, гэта ўвогуле вельмі доўгая гісторыя. Мама мяне Настассяй хацела назваць, у гонар бабкі, казалі. Мама памерла амаль адразу, як я нарадзілася, ад пасляродавай гарачкі.
Вера хацела распытаць нечаканую сібірскую госцю, але тут, стаміўшыся ад таўкатні на танцполе, за сталы пачала падсаджвацца моладзь, і жанчыны толькі прыязна і сумнавата ўсміхнуліся адна адной.
Застолле працягвалася. Пасля перамены посуду і шашлыкоў пачалося дарэнне, потым песні, нарэшце з нявесты знялі вэлюм, і яна кінула букет. Як паспела заўважыць Алеся, схапіла яго тая самая дзяўчынка, што за гэтыя два тыдні, праведзеныя імі ў Беларусі, мусіць, не на жарты закахалася ў яе Юрку. Прынамсі, менавіта гэта сцвярджала Даша, даводзячы брату ўсе перавагі беларускіх дзяўчат над сібірачкамі.
Госці пачыналі разыходзіцца. Вось ужо і Вера Адамаўна ўстала з-за стала. Шкада, што яны так і не пагаварылі далей. Некага яна ёй вельмі нагадала, асабліва пры павароце ў профіль, калі так добра акрэсліваліся нават у не вельмі яркім святле рэстаранных лямпаў тонкі абрыс носу ды характэрны выгіб скулы, які цяжка было схаваць нават пад шырокай, магутнай бародай бацюшкі Адама. А можа, усё гэта ёй толькі падалося? Вось жа, усміхнулася сама сабе Алеся, да старасці дажыла баба, а ўсё ў рамантыку і супадзенні лёсу верыць, ды яшчэ і Юрку такога ж выхавала. Добра яшчэ хоць Каця ў бацьку пайшла, тая сябе ў жыцці не згубіць, а гэты, не гледзячы што мужчына, такі ж ужо пяшчотны выдаўся, хоць да раны прыкладай, не глядзі, што з гумарам. І ў каго яны такія, бацька ж Алесін, казалі, зусім іншы быў, хіба што ў маладосці, пры маме. Дзед дык і ўвогуле казаць няма чаго, гэта яшчэ і Алеся крыху памятала, з ім надта не палашчыцца было, нават ёй, дзяўчынцы, пра Антося ўжо і гаворкі няма.
Ці мала на свеце жанчын з гэткім бацькоўскім імем. Падумаеш, Вера Адамаўна. А што знешне падобная, дык ці надта Алеся айца Адама памятае, калі тое было, ёй дванаццаты год ішоў, як ён пасля гэтай пнеўманіі злёг. Як свечачка, згас, за два тыдні, дзе тых было лекаў на яго хваробу набрацца, мусіць, і мама так жа памёрла…
Хіба што фотаздымкі, як прыедзе, дома пашукаць, недзе ж былі, яна пасля яго смерці ўсе яго рэчы асабістыя сабе забрала, каб не валяліся абы-дзе, на чужых вачах, а там толькі і было што Біблія (дзе ён толькі яе здолеў знайсці, няўжо ж з самай Беларусі давёз) ды ў ёй тры аднолькавыя фотакарткі: бацюшка Адам з маладой жанчынай, ды дзве дзяўчынкі ў іх на каленях. Вось толькі як іх звалі, Алеся не ведае. Бацюшка ніколі не расказваў пра сваё мінулае, ні пра бацькоў, ні пра сям’ю, можа, яму так лягчэй было, моўчкі.
І гэта, Адамаўна, таксама маўклівая, насцярожаная. А калі пра Сібір пачула, ледьве не скаланулася ўся.
Не, мусіць, трэба, было ўсё ж далей з ёй пагаманіць.
– Мадам, дазвольце запрасіць Вас на апошні танец, – за Алесевай спінай узнік Юрка.
– Чаму ж гэта апошні, – здзівілася маці, – мяркуеш, мне болей у жыцці і патанчыць не давядзецца? Чакай, чакай, сына, – падбухторыла яна хлопца.
– Ну, вось, нарэшце пазнаю сваю мамачку, – зарагатаў ён, – а то ўжо спужаўся, сядзіць нешта, сама сабе сумуе. Мусіць, шкадуеш, што не ты сына з рук збыла?
– Цябе збудзеш, як жа, – у тон яму адказала маці, падумаўшы міжволі, што ўсё ж такі трэба пашукаць фотакартку, а заадно і з Юркам параіцца на гэты конт. Каця-то наўрад ці зразумее яе ваганні, а вось сын…
І, вырашыўшы нарэшце гэта, Алеся з палёгкай пайшла за хлопцам у кола нешматлікіх пар, што яшчэ рухаліся пад спакойную музыку на танцполе.
***
У першыя, знешнія дзверы нехта пагрукаў, яшчэ нехта, мусіць, з суседняга пакою іх адчыніў, але Саша з месца не варухнуўся. Да яго прыходзіць сюды не было каму, амаль ніхто з сяброў пакуль не ведаў, што яны з жонкай надта сур’ёзна пасварыліся і, пакінуўшы нарачоную ў пакоі, што ім далі ў інтэрнаце пасля вяселля, ён вярнуўся на сваё месца, дзе жыў халасцяком. І навошта тая жаніцьба была, паўгода не прайшло, а яны толькі і робяць, што сварацца. Каб не вяселле, што закацілі на ўвесь свет, разышліся б сабе мірна і паціху, а зараз тлумач усім і кожнаму, што ды з чаго пабралася. Добра яшчэ, што суседзі не надта лезуць у яго сардэчна-сямейныя справы, пусцілі без усялякіх роспытаў, і ужо амаль месяц ён зноў халасцякуе.
Цяпер пагрукалі ўжо ў дзверы, што вялі з блочнага калідора непасрэдна ў пакой, і Саша, з неахвотай уяўляючы, як патлумачыць адсутнасць Віцькі або Сяргея і заадно сваю прысутнасць у пакоі неспадзяваным гасцям, ляніва адазваўся:
– Уваходзьце, не зачынена.
Да здзіўлення, на парозе з’явілася жонка. Ці былая жонка? Мусіць, яна яшчэ для сябе таксама не вырашыла канчаткова гэтае пытанне, бо, перш чым прывітацца, неяк падазрона замаўчала, нарэшце выдавіўшы:
– Добры вечар, муж.
– Былы муж, – усё ж дзеля парадку выправіў яе Саша.
– Ну, па-першае, мы з табой афіцыйна яшчэ не разышліся, – спакойна, без звычайнага ў апошнія перад “раз’ездам” тыдні надрыва ў голасе запратэставала Даша. – А па-другое, я не адносіны з табой высвятляць прыйшла.
Справядліва вырашыўшы, што раз жонка (усё ж такі, сапраўды, мусіць, яшчэ не былая) прыйшла сама, то і патлумачыць сама, дзеля чаго, Саша моўчкі чакаў працягу.
– Нам з табой ліст цёця Алеся даслала, – Даша вынула з торбы велікаваты канверт.
– Гэта тая, сібірская? – дзеля прыліку і ўжо амаль прымірэнча спытаў Саша.
– Так. Тут цябе тычыцца.
– Што там можа мяне тычыцца?
– Разумееш, яна просіць, каб мы яшчэ адзін ліст перадалі тваёй цёці Веры, ён тут укладзены.
– Навошта ёй мая цётка здалася? – ужо з непадробным здзіўленнем пацікавіўся хлопец. – Адкуль яна яе ўвогуле ведае?
– Ну, яны, мусіць, на вяселлі пазнаёміліся, – няпэўна адказала Даша. – Можа, перадасі?
– Ды ты сядай, – Саша спахапіўся, што дасюль не прапанаваў жонцы прысесці, – хочаш, чаю зраблю?
– Не, дзякуй, не трэба, я ж па справе, – ніякавата ўсміхнулася былая каханая (ну, каханая, пэўна, усё ж такі ўжо былая. Ці … а хто яго ведае?)
– Ты ж не ведаеш, так. Цёця Вера ў бальніцы.
– А што такое, сур’ёзнае нешта?
– У яе інсульт быў, тры тыдні таму, якраз як мы з табой… разышліся.
– Дык ёй, канешне, хвалявацца нельга, – разгубілася Даша.
– Ну, пэўна ж. Да яе і так пушчаюць толькі маці маю, сказалі, нельга, каб шмат наведвальнікаў хадзіла. А хто да яе прыйдзе, толькі што вучні былыя. З радні ж толькі мама, тата ды я. Ды яна дома да таго ж , у Гародні, у Мінск не павезлі.
– То, можа, хай гэты ліст пачакае? – прапанавала дзяўчына. – Стане ёй лепей, дык і адвязеш.
– А што там, можа, тэрміновае нешта?
– Я не ведаю, – Даша вынула з канверта яшчэ адзін, крыху меншы. – Хочаш, сам паглядзі.
– Няёмка ж неяк, чужыя лісты чытаць, – разгубіўся Саша, прымаючы з яе рук плотную паперу, у якую відавочна было загорнутае нешта яшчэ, акрамя ўласна ліста, мусіць, фотакартка. На імгненне пальцы іх сутыкнуліся, але абодва адчулі няёмкасць і хутчэй адарваліся адзін ад аднаго, баючыся сустрэцца яшчэ і поглядамі.
– Так, няёмка, – пацвердзіла Даша, не ведаючы, што адказаць.
– А раптам там важнае штосьці? – усё ж такі насмеліўся ён зазірнуць ёй у вочы. Не, мусіць, усё ж і каханая яна яшчэ для яго не былая! А ён для яе?
– Ну, мусіць, важнае, – зноў, але бачна было, што без асаблівай ахвоты, Даша адвяла погляд уніз, уткнуўшыся вачыма ў падлогу і пакрысе чырванеючы. І, ужо смялей, нечакана сама паглядзела на яго: – Раз цёця Алеся авіяпоштай дасылала.
– Можа, паглядзім? Раптам там што благое, а ёй жа хвалявацца нельга… – пераклаў на жонку цяжар выбару Саша.
– Ай, што там благога можа быць, – без асаблівай упэўненасці запратэставала Дар’я.
– Вось, глядзі, ён нават і не заклеены, канверт, – пакруціў ён у руках паперу.
– Ну, не ведаю…
– Баішся?
– Не баюся, – спакойна (гэта на яе ўвогуле не надта падобна, яна заўсёды была вельмі эмацыянальная) адказала дзяўчына, і Саша ў які ўжо раз за вечар сам сябе спытаўся, што ж гэта з ёю здарылася за праведзеныя паасобку тры тыдні. – Але мяне з дзяцінства вучылі, што чытаць чужыя паперы не тое што непрыгожа, а проста недапушчальна.
– Так, і мяне вучылі, – хмыкнуў у адказ “былы” муж. – А потым, калі ў восьмым класе я закахаўся ў студэнтку, якая да нас прыйшла на практыку весці рускую мову і літаратуру, і пачаў ёй у асабістым дзённіку вершы сачыняць, маці так баялася майго маральнага падзення, што, мусіць, кожны дзень у стол лазіла, каб доказы адваротнага знайсці.
– Ну, і як, супакоілася? – усміхнулася Даша.
– Верагодна. Але я ўжо потым ніколі ні вершаў не пісаў, ні дзённікаў не вёў, – ужо громка засмяяўся Саша.
– А мне ты ніколі пра тое не расказваў, – з какецтвам пакрыўдзілася дзяўчына, – ну, прызнавайся хоць зараз, у каго ты там яшчэ быў закаханы.
– Быў… неважна, – пасур’ёзнеўшы, адказаў ён. – Важна тое, што зараз. А зараз я кахаю толькі адну цябе.
***
“Паважаная Вера Адамаўна!
Канешне, Вы будзеце вельмі здзіўленая, калі атрымаеце гэты мой ліст. Я і сама не надта разумею, навошта яго пішу. Не, разумець усё ж такі разумею і спадзяюся, што мае здагадкі аказаліся сапраўднымі.
Вы не маглі не заўважыць, як пільна я ўглядалася ў Ваш твар, седзячы за сталом на вяселлі нашых з Вамі пляменнікаў, Сашы і Дашы. І, канешне, не маглі зразумець, з якой нагоды Вас уважліва і нават крыху бесцырымонна акідвае позіркам незнаёмая жанчына. Не ведаю, ці навялі Вас на нейкія супастаўленні мае словы пра тое, што я родам з Сібіры.
Так, я нарадзілася у Іркуцкай вобласці, непадалёк ад станцыі Тайшэт, вясной тысяча дзевяцьсот трыццаць дзевятага года. Маю сям’ю – дзеда, бацьку, цяжарную мной маці і старэйшага брата Антося – выслалі з Беларусі як “сераднякоў”. Да кулакоў, дзякуй Богу, мы не дацягвалі, інакш нам гразіла б не простая ссылка, а, мусіць, і лагер. А можа, гэта нашаму цягніку так павязло, бо сярод арыштантаў ехалі, як казалі пасля, і палітычныя, і сяляне, што адмовіліся ўступаць у калгас, і звычайныя крымінальнікі. Нешта яны там, у НКУС, не дагледзелі і высыпалі нас, лічы, пасярод сібірскіх сакавіціх марозаў, не давёзшы нават да Іркуцку.
Разам з маімі роднымі ў адным вагоне ехаў святар, малады яшчэ, прыблізна ўзросту маіх бацькоў. Пра сябе ён амаль нічога не распавядаў, ведалі яны толькі, што завуць яго бацюшка Адам і родам ён з Заходняй Беларусі, там яго і арыштавалі. Як ён трапіў у наш цягнік, што фарміраваўся ў Воршы, ім таксама было невядома. Але гэтая “памылка” органаў мне ў жыцці вельмі дапамагла.
Мама мяне нарадзіла і недзе праз месяц памёрла. Яна, як я Вам казала, можа, Вы і не памятаеце, хацела назваць мяне Настассяй, у гонар дзедавай жонкі. У іх не вельмі былі прыязныя стасункі з дзедам, і, можа, гэтак, яна яго хацела ўлагодзіць, тым больш што старэйшы мой брат быў названы нібы ў яе гонар, яна Антаніна, а хлопчык – Антось. Але дзед адмовіўся, ужо не ведаю чаму. І тады бацюшка Адам, ён мяне і хрысціў, прапанаваў імя Алеся. Таксама не ведаю, з якой нагоды, можа, яно яму нагадвала пра Радзіму, ці так яго жонку звалі, бо жонка ў яго ўсё ж была, ён і не ажаніўся ў Сібіры, і пазней я пра тое даведалася дакладна. Але аба ўсім па парадку.
Калі пачалася вайна, Антось, брат мой, вельмі жадаў папасці на фронт, яму тады толькі-толькі споўнілася шаснаццаць. Мы ўжо з бацькам і дзедам жылі ў буйнейшай вёсцы, не там, дзе я нарадзілася і дзе пахавалі маму, тут было радыё, і кожны вечар амаль усёй талакой слухалі навіны пра апошнія ваенныя падзеі. Бацюшка Адам і яшчэ колькі чалавек з таго, нашага цягніка таксама жылі на адной з намі вуліцы. Ставіліся да нас у вёсцы не тое каб з любоўю, але без асаблівай варожасці, маўляў, жывуць сабе людзі, нікому не замінаюць, ну, і няхай сабе жывуць. Нагляду за намі асаблівага таксама не было.
Дык вось, Антось некалькі разоў парываўся збегчы на вайну. Да Іркуцка дабіраўся, але потым яго вярталі дамоў. І ўсё ж такі ў яго ўрэшце рэшт атрымалася. Пасля яго пабегу дзед пачаў паціху слабець, неяк не знешне, а быццам знутры яго нешта тачыла. Я тое памятаю не надта добра, усё ж малая была, колькі мне тады, чатыры гады, напэўна, было. Гэта мне бацюшка Адам расказваў, пасля вайны ўжо. Тату майго на фронт, у штрафбат забралі яшчэ ў сорак першым, у лістападзе. Ён прайшоў амаль паўвайны, з-пад Курска на яго пахаванку прыслалі. Пасля таго і дзед памёр неўзабаве. Як бацюшка Адам казаў (яны неяк сышліся, пасябравалі з ім, ці як гэта назваць, нават не ведаю), дзеда вельмі прыгнятала думка, што пасля яго нікога на роднай зямлі, лічы, не засталося. Дачку яго старэйшую яшчэ раней за нас выслалі, яе і след згубіўся, тата на фронце загінуў, ад Антося звестак не было (ён ужо пасля вайны аб’явіўся, я, мусіць, у чацвёрты клас хадзіла, як ён дадому прыехаў). Пра малодшага сына Васіля (бацьку Дашынага бацькі), які адзіны ў Беларусі з усёй сям’і застаўся, дзед нічога з пачатку вайны не ведаў, гэта ж была акупаваная тэрыторыя, лісты не даходзілі, і што ён сабе перад смерцю на гэты конт перадумаў, Бог ведае, бо для яго вельмі важная менавіта зямля была, ён і радзіму сабе, напэўна, уяўляў толькі праз родны хутар.
Так у сорак чацвёртым годзе я засталася адна-адзінюткая на ўсім белым свеце. Забраў мяне да сябе айцец Адам, і я з ім жыла ажно да самай яго смерці у пяцідзесятым, нават калі Антось прыехаў, з жонкай ужо, я да іх не пайшла, засталася з бацюшкам. Я яго так і называла, бацюшка, ён мне і маму, і тату замяніў. Памёр ад пнеўманіі, літаральна за тыдзень яго хвароба падкасіла. Канешне, лекаў тады не хапала. Але мне здаецца, яшчэ і таму, што ён сам унутрана вельмі стаміўся ад жыцця. Не тое што ён калі хацеў на сябе рукі налажыць, гэта і сан не дазваляе, і сам ён вельмі моцны быў духоўна, душэўна выхаваны чалавек. Але вось гэтая вытрыманасць яго і зламала ўрэшце рэшт. Ён нікому ніколі не расказваў пра сваё мінулае жыццё, пра тое і тых, што засталося ў яго ў Беларусі. А гэтак, мусіць, нельга ўсё ў сабе трымаць…
Пасля яго смерці я забрала сабе Біблію, па якой ён вучыў мяне чытаць. І там, унутры, былі тры фотаздымкі, аднолькавыя, мусіць, яму нехта высылаў спецыяльна, на выпадак, калі папярэднія згубяцца, там нават бачна, як іх праштампоўвалі недзе службы нкусаўскія. Я вам адзін дасылаю.
Вы, канешне ж, ужо здагадаліся, чаму я так уважліва да Вас прыглядалася. Мне кінулася ў вочы Вашае з ім падабенства яшчэ ў ЗАГСе. Я потым і села каля Вас наўмысна, і гаворку гэтую распавяла, калі Вашае імя па бацьку пачула. Але ў мяне ўсё ж такі яшчэ заставалася няўпэўненасць, ну, магла ж я памыліцца, столькі гадоў прайшло пасля смерці бацюшкі Адама, у мяне ўжо і рысы яго твару пачалі ў памяці сцірацца. Ды і колькі мне тады было, як ён памёр, адзінаццаць гадоў, дванаццаты ішоў. І я перад ад’ездам спыталася ў Вашай сястры, як прозвішча Вашае дзявочае, па бацьку было. Калі яна мне адказала – Кудзелька, я зразумела, што не памылілася. Надта яно запамінаецца. Але ўсё хацела сабрацца з думкамі і фотаздымак адшукаць, можа, ён у Вас таксама захаваўся, але ж не пакрыўдзіцеся, калі ласка, што я сабе рэчы Вашага таты пакінула. Пахаваны бацюшка Адам у вёсцы пад Тайшэтам, на крыжы напісалі яго імя і дату смерці, а колькі яму гадоў было, я дакладна і не ведала. Крыж мы ўжо потым, пазней, з Антосем паставілі. Магілку мы яго даглядаем, не хвалюйцеся.
Добрай, вялікай душы чалавек быў Ваш тата, Вера Адамаўна, ім можна і трэба ганарыцца. Шкада толькі, што Вы яго амаль зусім не ведалі. Усе мы кагосьці былі пазбаўленыя ў гэтым жорсткім свеце. І, калі б не бацюшка Адам, не ведаю, што б са мной сталася ў вайну. Ён мяне не толькі хрысціў, але і выратаваў. Сапраўды, заступнік мой, анёл-храніцель на зямлі, я і зараз, калі цяжка, у думках у яго дапамогі прашу.
З павагай да Вас і шанаваннем памяці таты Вашага,
Алеся Аляксееўна Карых (па бацьку-беларусу – Кандратовіч).”
Кастрычнік 2006 г.
Свидетельство о публикации №206103000111