Сцерпiцца - злюбiцца

З верай ў тое, што Бог ёсць Любоў

– Дзеду, а куды гэта вы сабраліся на ноч гледзючы? – Геня выйшла за веснічкі, пазіраючы на старога Лявона, які накіроўваўся на дарогу, абапіраючыся на кій (што сведчыла – пойдзе за ваколіцу вёскі, бо да суседзяў дзед звычайна хадзіў, хоць і кульгаючы на правую нагу, але без дапамогі).
– Не, Геня, сёння да ночкі далёка, – быццам цень усмешкі прабегла па твары старога. – Ці ты забылася, або дні пераблытала – сёння ж Купалле. Самы доўгі дзень года…
– А і сапраўды, мусіць. Ну, няхай сабе і так, – з гатоўнасцю пагадзілася дзяўчына, неўпрыкмет падладжваючыся пад хаду Лявона. – Дык а куды ж вы ўсё-ткі?
– Я… на могілкі, дачушка.
– Навошта? Ды і хто ж гэта ходзіць напрыканцы дня?
– А нічога, мне ж мёртвых не баяцца…
– Можа, мне вас правесці?
– Не трэба, я адзін схаджу. Ды і доўга не буду, не хвалюйся. Марысю праведаю. Сёння дзень нараджэння ў яе…
Так, сапраўды. Любімая, малодшанькая яго дзяўчынка нарадзілася акурат на купальскае свята. Усе ў вёсцы казалі тады, што шчаслівая будзе. А во яно як атрымалася. І сам, сам вінаваты. Вайна ўсіх параўняла, у кожную хату гора прынесла, грэх што казаць. А яго боль, асабісты, ён далёкі і цяжкі, як сама вера і пакуты Божыя.
А ці ж Богу не ўсё роўна, якім чынам яму маліцца? Ці то злева направа, ці то справа налева? Па-польску ці па-руску? Езусу ці Ісусу?

– Купалінка, купалінка, цёмная ночка…
Ніхто ў вёсцы, мусіць, не разумеў яе жадання спяваць за працай. Карову даіла, свіней карміла, сена грабла, ці кудзелю ўзімку прала, у ягады хадзіла – Гілена заўсёды ціхенька сама сабе выводзіла нейкую мелодыю. Па маладосці і суседкі, і сам Юзаф здзіўляліся, але паколькі кабета яна была ўпартая, рабіць умела, а песні аніяк не заміналі – ну, няхай сабе і так, звыклі з цягам часу.
Спявалі ў іх сям’і заўсёды, колькі сябе памятала з маленства, і мама, і цёткі, казалі, бабка ў іх надта пявучая была, самому пану падабалася, ён яе часта выклікаў ў фальварак, калі госці наязджалі. Але пан быў сумленны, ведаў, што мужа Настасся надта любіць, ніколі сабе вольнасцей не дазваляў, ды і ўвогуле дзевак ён не гвалціў, дрэнных плётак па вёсцы ніколі пра яго не хадзіла. Праўда…
А гэта была любімая песня маміна. Можа, сама сабе думала Гілена, таму і нарадзіла яе маці на свята, што надта ўжо песню гэтую ўпадабала. І потым, калі Гіленка маленькая бегала за маці, часта менавіта яе чула. Вось і засталося ў памяці назаўсёды.
Добрая ў яе сям’я была, і бацькі спакойныя, і сёстры паміж сабой не сварыліся ніколі. Нават калі Гілена гэткі хітрык выкінула, родныя не ўзлавалі. Тата дольш за астатніх сердаваў, канешне, але калі нарадзіўся Лёнік, і ён прасціў.
Добра ў яе жыццё складваецца, грэх Бога гнявіць. Нават тое, што супроць бацькоўскай волі замуж збегла, ёй лёс нібы дараваў. Адзінае, чаго шкада, – што няма ў яе дачок. Аднаго Лёніка нарадзіла, і хутка, на другім годзе пасля шлюбу, але потым нават не цяжарыла. Іншыя бабы то выкінуць, то самі плод звядуць, бо і так дзяцей у хаце па ўсім лаўкам – а ім і хацелася б яшчэ каго, дык не даваў Гасподзь. Адзінае, чаго не хапае ёй – дачушкі. Юзаф мужык добры, хоць і перасцярожвалі тады сёстры па маладосці – не хадзі за паляка, надта ганарысты будзе, нацерпішся – ніколі не шкадавала Гілена, што ад бацькоў тайком у вакно збегла ¬– “замуж”. Хто б гэта зараз паверыў, што яна такое здолела? А было ж, і сапраўды…
Што гэта, мусіць, дождж збіраецца? Казаў жа во Юзік, каб не хадзіла ў поле, але колькі тая бульба чакаць будзе. У гародзе хутчэй выбяруць, там рук хапае, і сам дапаможа, і Лявон, а то і Ядвіся колькі накапае. Добрую дзеўчыну сабе сын выбраў, анічога не скажаш, і працавітая – дзіця чакае, схуднела вон уся, а кожную хвілінку без справы не ўседзіць, Гілена ўжо на мужыкоў зазлавала нават крыху, ну нельга ж так, далі б хаця перадыхнуць дзеўке, думаюць, дзіця насіць гэтак жа лёгка, як з любай мілавацца…
Самае смешнае – сам жа татка Юзафа ў хату і прывёў. Прыцягнуў, дакладней кажучы – падабраў у лесе недзе жаўнера польскага, з параненай нагой. Тут пасля паўстання хаваліся па лясах сапраўды некаторыя – ад горада далёка, людзі мясцовыя выдаваць не стануць, каму ахвота даносы рабіць, а пакуль цёпла, перачакаць і ў лесе можна, там бачна будзе, чым уся заваруха скончыцца.
Юзафу не пашанцавала – падстрэлілі ў нагу, ды неяк пуля няўдала прайшла, а потым, мусіць, яшчэ і нагнаенне пачалося. Добра яшчэ, што тату на вочы папаўся, то, мусіць, так бы ў лесе і застаўся назаўсёды. Мілаваў Бог…
Прабыў тады, пэўна, тыдні тры ён у іх. Як гэта бацькі не заўважылі, што ўпадабаў “поляк” іхнюю малодшанькую? І хоць адразу за ім не паехала Гілена, але і сватоў, як паложана, у хату не дачакалася – у першую ж нядзелю пасля Спасу на кані Юзік употай звёз яе у касцёл, і адтуль да сябе ў вёску. А з цесцем сам разбірацца прыехаў пасля, ведаў, што не ўпадабае такое рашэнне Гіленін бацька. Яно-то, казаў неяк, хлопец неблагі – але ж паляк…
А Божачка, ратуй! Адкуль гэтыя хмары нанесла? Да лесу трэба, пад дрэвамі хоць ад дажджу схавацца… Ніколі такой маланкі не бачыла Гілена за сваё жыццё, усё бліжэй, ярчэй бліскае, нібы вогнішча купальскае тым, першым, такім шчаслівым летам…

 … І чаму ж гэта, дачушка, мы цябе як маці маю не назвалі… мо, і жыццё б у цябе па-іншаму склалася, шчаслівейшая вырасла б. Нарадзіліся ж у адзін день вы, праўда, ты бабулю і не ведала, яна ж да цябе яшчэ загінула, ад маланкі той ліхой, у полі… а бабуля твая прыгожая была… як і ты…
Вось яны, усе яго родныя, у радок палеглі. Маці. Бацька – на два гады яе перажыў, нядоўга. Сумаваў надта. Маўчаў, рэдка калі нават імя ўслых вымавіць, але бачна было, што месца яму ў хаце не знаходзіцца без Гілены яго любай...
Юзік з Альжбетаю – гэтыя зусім маленькія памерлі, ад ліхаманкі нейкай, па вёсцы тады шмат дзетак хварэла. Стэфа. Ох, і галасіла тады Ядвіся. Дзіва што, васемнаццаць гадоў дачцы было… надта ж да яе той хлопец заляцаўся, хоць сватоў засылай адразу, а ёй – не да спадобы. І сама ж нібы нікога не кахала, але вось сказала “не пайду за яго” – і хоць кол ёй на галаве цяшы было. Упартыя ў іх з Ядвісяй дзеткі аказаліся, усе як адзін, кожны па-свойму, але ўсе… і ў каго, здавалася б, жонка ж – тая ўвогуле ціхая была, ды і сам Лявон рэдка на сваім настойваў. Рэдка, але трапна…
Вось той хлопец аднойчы Стэфку і спужаў. У вакенца пагрукаў, а ўжо на двары цямнела. Што ёй прымроілася, Бог ведае… але схуднела дзяўчына, змарнела як тая свечка… і хлопец той удавіўся пасля, вінаваціўся дужа…
Сямёра дзяцей у іх хаце нарадзілася. А пад старасць чужая душа яго, Лявона, даглядае… Навошта Гасподзь так распараджаецца? Чаму яго не прыбраў? Юзіка, Альжбету, Стэфу, Марысю сам ён пахараніў. На Антона, нявестка напісала, пахаронка прыйшла, у сорак трэцім, з-пад Курска. Антон таксама непаслухмяны быў, непакорны. Больш за ўсіх на бацьку тварам падобны, танклявы, вочы шэрыя, вялікія, усміхаўся заўсёды нібы сарамліва крышачку, але характарны… З першай жонкай разышоўся, дзяцей у іх не было. Яны і пажылі нядоўга, гады, пэўна, тры. “Чужыя мы, адзін другого не разумеем” – так бацькам растлумачыў. А дзе ж ты раней быў, што не бачыў, разумееце ці не, так і карціла спытаць у сына. Надта самастойныя яны з гэтымі рэвалюцыямі зрабіліся, раней бацькі пажанілі, і ўсё жыццё жылі, добра ці дрэнна – звыкнецца, злюбіцца. А гэтыя…
Але другая жанчына Антону добрая папалася. І іх з Ядвісяй паважала, у госці без падарунка ніколі не прыедзе, з Мінску заўсёды добрыя рэчы прывозіла, ці ў хату, ці з адзення калі-нікалі. І за маці следам ходзіць – “Што вам дапамагчы, Вы толькі скажыце”… хораша, што хоць дзетак нарадзілі, хай хоць хто прозвішча іх на свеце працягваць будзе… але што ж цяпер, Антона няма, і ўнукі адлепяцца ад родных мясцін, можа, раз ці два прыедзе, канешне, з імі нявестка яшчэ, але…
Аміля, старэйшая іх дачка, жыве непадалёк. Жыла. Пакуль вёску не спалілі.
Вось і застаўся з усіх яго дзяцей толькі Паўлюсь. Дзе ён, Паўлік-шчаўлік, як звала яго маці, зараз, мусіць жа, з фронта павінен вярнуцца ўжо – да Будапешта ў сваёй пехоце дайшоў, і то дзякаваць Богу, мог бы колькі разоў ужо на тым свеце апынуцца. Мусіць, матка яго адтуль і беражэ, самы любімы ў яе быў, малодшанькі сыначка… Ён Марысю больш за іншых любіў, апошнюю дачку, а Ядвіся – сына. Хай бы хоць на шляху дамоў у бацькоўскі кут зазірнуў. Во, таксама лёс у хлопца – з’ехаў на той БАМ, будаваць новае жыццё ў Сібіры, дык і застаўся, прыжыўся. Беларуску там сустрэў, ажаніўся. Дзіва, у роднай ваколіцы дзевак не хапіла, а на краю света знайшоў зямлячку амаль, з-пад Віцебска яна родам, Волька. Будаўніцай гэткай жа, як і Паўлік, паехала, так і сустрэліся. Таксама яны перад вайной аднойчы да бацькоў наведаліся. Во, тады ў хаце сапраўды весела было, усе сабраліся, нават ён, Лявон, адмякчэў крыху. Пасля Марысінай смерці ён рэдка калі сабе дазваляў не тое што весялосць, але хаця б нейкую радасць у сэрца не пускаў. Толькі Настачка ўмела неяк дзеда разжалобіць.
І Настачкі тут няма. Разам з цёткай засталася ў той, знішчанай вёсцы. І з дзіцём. Ненароджаным…

– Мама, а мама, ты тату кахала, калі замуж выходзіла?
– Калі тое было, дачушка… табе ўжо семнаццаць, а ты ж у нас малодшая самая. Першую я нарадзіла Амілю. Потым Юзіка. Стэфу. Антона, Альжбету, Паўліка. І цябе.
– Ну, няўжо ты не памятаеш такую важную справу? Колькі дзяцей і каго за кім памятаеш, а ці кахала – не? – засмяялася гарэзніца Марыся.
– Цьфу, дурнічка, – усміхнулася маці, – кошык зараз перакуліш, глядзі, я дапамагаць не буду зноў ягады назбіраць. А пакуль з коптарам не набярэш, застанешся ў лесе.
– А Аміля свайго мужа любіць?
– Што гэта ў цябе за пытанні сёння?
– Ну, што Антона гэтая яго чуханка не кахала – тое дакладна, скажы? Па ёй адразу бачна было, – Марыся быццам не чула матчыных слоў.
– Кахала – не кахала, не табе разважаць. Ажаніўся, значыць, жыць трэба было.
– Ай, мама, ну што ты кажаш такое! Як гэта можна, калі табе чалавек непрыемны!
– Ой, дурное ты дзяўчо, ей-бо, дурное, разбэсціў цябе бацька.
– І нічога я не дурная. Я прыгожая.
– Адно другому не замінае.
– Я толькі адно ведаю. Я замуж без любві не пайду.
– Рана табе яшчэ пра такое думаць.
– Чаму гэта рана? Мне ўжо семнаццаць, ты ж толькі што сама сказала. І калі да мяне пасватаецца хто…– Марыся замаўчала.
– Калі пасватаецца, тады тое і будзе, ягады збірай, каму такая гаспадыня ў хаце патрэбная, што толькі языком малоць умее.
– Патрэбная, – з такой упэўненасцю запярэчыла дзяўчына, што Ядвіся падняла галаву ад чарніц і пільна ўгледзелася ў доччын твар.
– Дык ты нездарма размову пачала? І хто ж ён?
– Змітра.
– Змітра? Які Змітра?
– З суседняй вёскі. Андрэіхі-ўдавы сын.
– Андрэіхі? Той, што на ўскрайку вуліцы? – не паверыла сваім вушам маці. – Ці ты здурнела, Марыся?
– Я, мама, не здурнела, – дачка нават не пакрыўдзілася, што маці другі раз запар яе так называе. – Ён мяне кахае. І я яго таксама.
– Марысечка, ды што ты кажаш такое. Ты ж дзіця яшчэ, якое каханне, пра што тут думаць. І да таго ж… – Ядвіся, разгубленая, не ведала, што яшчэ і казаць… – ён яшчэ і праваслаўны, дачка. Бацька не дазволіць табе замуж выйсці супроць веры.
– Гэта мы яшчэ паглядзім, – упарта сцяла вусны дзяўчына.

Нават зараз, праз амаль трыццаць гадоў пасля яе смерці, Лявон не мог адказаць сам сабе, чаму ён так уззлаваўся на таго Марысінага хлопца. Ведаць яго да гэтага надта ён не ведаў, бабскімі плёткамі – хадзіць па вёсцы ды суседзей пытацца – ніколі такім не займаўся і нават жонцы б не дазволіў. Няўжо сапраўды справа была толькі ў тым, што Змітра не тое што адмовіўся вянчацца ў касцёле, а і ўвогуле вянчацца адмовіўся...
Праз Ядвісю навіны пра жаданне малодшай дачкі пайсці замуж дайшлі да бацькі. І каму ж гэтая прыгажуня і яго любімая дачушка-пястуха вырашыла аддаць сваё сэрца, а разам з ім і ўсё астатняе, што назбіралі ў пасаг бацькі ды наткала-вышывала сама Марыся? Сыну самай беднай удавы ў ваколіцы, які ад гэткай галоты вырашыў з’ехаць у горад і там спрабаваць шчасця ў пошуках прыбытковай працы, а сам, замест таго, зрабіўся нейкім там “пралетарыям”, уступіўшы у нікому на вёсцы не вядомую партыю (мясцовыя жыхары ўвогуле лічылі гэткую справу і небяспечнай, і гультайнай – дзіва што, рукамі працаваць не хочаш, а языком менціць – дык гэта лепш атрымліваецца).
Пасля таго, як Марыся, не адкладваючы справу, паведаміла, што Змітра збіраецца ў сваты, на сямейны сход вырашана было пазваць Амілю. Старэйшая дачка, якая ўжо паўгода чакала мужа з першай тады яшчэ вайны, сваё меркаванне выказала стрымана: “Ёй жыць – хай што хоча, тое і робіць, потым некага вінаваціць будзе”. Ці было каго вінаваціць Амілі, з тых слоў бацькі не надта зразумелі: дзяўчына яна ўвогуле была спакойная, надта свае пачуцці выстаўляць напаказ не любіла, і калі выходзіла замуж, ні асаблівага шчасця, ні вялікай роспачы па ёй заўважна не было. Да маці жаліцца на сямейнае жыццё яна таксама не бегала, за амаль дзесяць гадоў да вайны нарадзіла ад свайго Пётры двух хлопчыкаў і зараз гэтак жа спакойна, прынамсі, знешне жыла ў чаканні, калі скончыцца гэтае дурное ліхалецце і муж вернецца дадому. Мусіць, толькі па гэтых неспадзяваных яе словах – “дурное ліхалецце” – і можна было здагадацца, што творыцца ў Амілінай душы.
– Вось! – ускінулася Марыся. – Мне жыць, я сама і вырашу, з кім.
– Каб ты яшчэ ведала – як, – уздыхнула маці.
– Быў бы дома Антон, тое самае б сказаў, што і я.
– Антон бы яшчэ і не тое сказаў, – забурчэў бацька, – гэты круцель той яшчэ, самастойнасці надта хоча, не паспела малако на вуснах высахнуць, таксама – жаніцца яму трэба, бачыш ты.
       (Як у ваду глядзеў тады Лявон – праз некалькі гадоў пасля той самай рэвалюцыі, калі ўсё з ног на галаву перакруцілася, разышоўся Антон з той самай сваёй “навекі дадзенай перад Богам і людзьмі”…)
– Ну, і дзе вы жыць будзеце?
       –А я ў горад за ім паеду, – як аб даўно вырашаным адказала дачка.
… Можа, сапраўды, трэба было змірыцца, адпусціць, можа, і жыў бы ён з ёю, без таго вянчання, потым жа, казалі, і начальнікам партыйным зрабіўся у тым горадзе Змітра, мусіць, не бедаваў. Але калі прыехаў ён да будучых сваякоў, нічога ў ім не было такога яшчэ, ні начальніцкага, ні дарослага. Была толькі ўпэўненасць у сваіх пачуццях, у Марысіных, ды ў тым, што для такога кахання ніякай царквы не патрэбна, бо “рэлігія – опіум для народа”. Гэта ўсе астатнія ў вёсцы пачулі такі сказ значна, значна пазней (дзякуй Богу, што хоць Ядвіся не дажыла ўжо да таго, як касцёл зачынілі, і царкву ў суседняй вёсцы, вось побач якраз з могілкамі, увогуле ўшчэнт разнеслі). А Лявон ўпершыню пра незнаёмы “опіум” і пра тое, што Бога не трэба, бо чалавек сам сабе гаспадар, слухаў свайго … як бы будучага зяця.
Тое, што Змітра не каталік, яшчэ сцярпець можна было, усё ж такі не цыган які-небудзь. Марысю ў праваслаўнай царкве бацька перахрысціць бы не даў, і дзяцей таксама трэба ў польскай веры выхоўваць, але ну тое ўжо ладна. За душой не надта мае – рукі-ногі на месцы, і галава пры добрай жонцы знойдзецца, куды ж дзенецца, як сям’ю карміць трэба стане, і працаваць навучыцца, не толькі балбатаць. Але калі хлопец рашуча сказаў, што пасля рэвалюцыі ўвогуле мужу і жонцы ні перад кім клятвы даваць не трэба, не тое што па цэрквах валачыцца і час марнаваць на пустыя гулянкі – тут ужо Лявон не вытрымаў.
– Мы, можа, тут у вёсцы надта адсталыя, і ты на парадкі нашыя забыцца паспеў, хлопец, але тое, што шлюб як мае быць бяруць перад Богам і на ўсё жыццё – дык ты ў маткі спытайся, як яна замуж ішла. І на сваю дачку я не дазволю нікому пальцам паказваць ды галавой ківаць, што нейкі ветрагон-шалахвост яе зганьбіў ды кінуў, як распусніцу апошнюю. Або вянчайся, або ў гэтую хату і дарогу забудзь!
Марыся пасля таго тыдзень равела ўпотай. І яшчэ два з бацькам не размаўляла. Але і аслухацца пабаялася, тайком не збегла, як бабка ў свой час. Можа, таму што і гісторыю патаемнага Гіленінага вянчання не ведала. А можа, Змітра надта ганарысты апынуўся. За ёй больш не прыехаў, сілай не забраў, не згвалціў… можа, і неблагі хлапец быў…прыстойны…

– Насця, я табе апошні раз кажу – ідзі да дзеда. Табе нельга тут заставацца. Старых забяруць усё роўна, рана ці позна, іх тут кожны паліцай з дзяцінства ведае, ды і ведаць не трэба – палова вёскі яўрэі… яны сваіх не кінуць, а ў жывых іх ніхто не пакіне таксама. А ты выратуешся. Тут не так далёка, я цябе ноччу правяду да хутара Яблонскіх, а там сама дарогу знойдзеш. Ідзі, Настачка, Хрыстом-богам малю. Пра сябе не хочаш паклапаціцца – падумай пра дзіця. Няўжо ж табе дзіця не шкада сваё будучае? – мусіць, упершыню за ўсё жыццё Аміля гатова была залямантаваць так, як ніколі не галасіла – не плакала ні па маці, ні па Стэфцы, ні па Марысі, ні калі пахаронку на мужа прынеслі ў васемнаццатым. І калі ў трыццаць трэццім з голаду пухлі – сцяўшы зубы, яна не дазваляла сабе роспачы пры дзецях. Дзякаваць Богу, выжылі. Ці выжывуць цяпер… – Ідзі, сказала табе, дурное дзяўчо!
– Я без вас усіх нікуды не пайду, – спакойна, у процілегласць цётцы, адказала Насця. – Ты з нявесткай і унукамі і Яўхімавы бацькі. Усе разам.
– Ды дзе нас бацька схавае, ты разумееш ці не?! – страціўшы вытрымку, крыкнула кабета. – Калі старыя знікнуць, ды я яшчэ з вамі, адразу будзе зразумела, куда мы ўсе падаліся, у іх жа радня тутака, ім, акрамя Бярозаўкі нашай, і бегчы-то няма куды. А цябе адну ніхто і не заўважыць, дасць Маці Божая. Перачакаеш у дзеда ў падполе, ці ў лазні схавае цябе, не можа ж быць, што не скончыцца гэтая навала, – быццам у ліхаманцы, зашаптала ашалела Аміля. – Уцякай, пакуль яшчэ можна і сілы ёсць. Бо яшчэ тыдзень-другі – і не дойдзеш, у лесе народзіш, я табе кажу.
– Цётачка, ну не пайду я, як жа ты не разумееш! Што я Яўхіму скажу, калі ён вернецца – я сябе ратавала, пакуль тваіх маму з татам дратавалі ды расстрэльвалі?! – тут ужо і Насця падняла поўныя слёз вочы – Аміля зразумела, што, мусіць, таму і долу глядзела ўсю размову пляменніца, каб таксама не паказаць перад ёю сваіх пачуццяў. І мімаволі падзівілася:
– Госпадзі, і ў каго ж ты ўпартая такая, маці ж зусім была… – Аміля замаўчала.
– Што маці? Слабавольная была, хочаш сказаць?
– Не, не хачу. У яе таксама характар быў. Таму і загубіла сама сябе, бо ўвесь характар на тое і пайшоў. Вось і ты, мусіць, гэткая ж… самагубца міжвольная.
– Яна ж на сябе не рукі наклала.
– Не, яна сваёй смерцю памёрла, сапраўды. Ёй проста жыць не хацелася. Яна… быццам патухлая была.
– А я ж зусім-зусім яе не памятаю… мне ў дзяцінстве нават здавалася, што ў мяне і мамы не было. Ва ўсіх дзяцей маці, а ў мяне не было…
– Дык няўжо ж ты хочаш, каб і тваё дзіця так думала? Дурніца ты, дурніца. Сама вось сабе ў будучыні адмаўляеш. Радзіць паспееш, а вырасціць… і ці выжыве яшчэ. Уцякай адсюль, дачушка…

Вянчалі Марысю ў тым жа касцёле, дзе вянчаліся яе бацькі, і бацькі яе бацькоў, і хрысцілі, а потым і адпелі яе саму. І ніколі не думаў Лявон, што вяселле яго любімай дачкі будзе самым сумным з усіх, на якіх яму даводзілася гуляць. Ніводнага разочку не ўсміхнулася нават дзяўчына. І жаніху, і бацькам ўжо ажно перад гасцямі няёмка стала: “Марыся, ну нельга ж так, не на памінках жа, – угаворвала дачку Ядвіся. – Ну, галубка, супакойся. Сцерпіцца – злюбіцца. Ён жа неблагі чалавек, і да цябе як адносіцца добра. І яго ж пашкадаваць трэба, ну што ж ты як чужая за сталом…”
– Ой, не тое мы зрабілі, бацька, не тое… Не трэба было яе так замуж аддаваць, – закрахтала жонка ў першую ж ноч, як Марыся з мужам пайшла з роднай хаты.
– Маўчы, дурная! Што ж ёй, у дзеўках векаваць? – Лявон злаваўся, што Ядвіся ўслых выказала тое, што непакоіла яго самога ўсе тыдні перад вяселлем, калі Марыся сланялася па пакоях непрыбраная, непрычэсаная, быццам хворая. – Ну, не за гэтага, дык за іншага каго б пайшла. Ёй пасля таго… дурня… усё роўна, мне здаецца… А Адам за яе старэйшы, з галавой ужо мужык, можа, хоць трохі ўважлівей будзе.
– Дарма мы ёй тады не дазволілі са Змітрам у горад паехаць. Ён жа, кажуць, так адзін і жыве, ужо трэці год.
– От, многа ты чуеш таго, што не трэба. Можна падумаць, малады мужык, і адзін ён там будзе, пэўна, ужо якая-небудзь ды знайшлася… нічога, прывыкне і Марыся, дзеці пойдуць, няма калі будзе дурное ў галаву браць… каб усе толькі кахаючы жаніліся…мы з табой да вяселля, мо, тры разы і бачыліся, а, лічы, трыццаць гадоў жывем…
– Твае б, бацька, словы, ды Богу ў вушы, – прамармытала Ядвіся, амаль засынаючы. А ён яшчэ доўга варочаўся з боку на бок, перабіраючы ў памяці ўласнае жыццё і дарэмна спрабуючы зазірнуць у тое, што чакае наперадзе...

– Мусіць, яшчэ дзіця ў нас будзе... – Лявону спрасонку здалося, што ён не дачуў жончыны словы. – Цяжарная я, – уздыхнула Ядвіся.
– Ну, дык не першы раз, – не надта ўдала пажартаваў ён.
– Тое і яно, што не першы, – неяк незразумела адказала кабета. – Сёмы. І так дзяцей поўная хата. Ды і я не маладзею.
– Авохці, спужалася, – прачнуўшыся зусім, падражніў Лявон. – Адным больш, адным менш. Трое хлопцаў, тры дзяўчынкі. Хто, па-твойму, наступны?
– Не наступны, а апошні. Няхай лепей дзяўчынка...
Дзяўчынку гэтую Ядвіся нарадзіла прама ў полі, бабы пасля кпілі, што Марыся надта на свет спяшалася, не дала маці нават дадому дабегчы… Увечары ўся вёска – ад малых да старых – збіралася паглядзець на купальскае вогнішча, і мусіць, толькі яны засталіся ў сваёй хаце. А Марыся, падросшы, заўсёды вогнішча цуралася, ніколі, ні разу адзінага не спрабавала прыгнуць, колькі ні пад’южвалі яе сяброўкі ды суседскія хлопцы. І не тое што пужлівая была – ні пацукоў, ні змей ніколі не баялася, ні цемры, як іншыя малыя. Але агонь не любіла… і гадаць не хацела ніколі – смяялася, што свой лёс і так не прагадае.
…Апошні раз дачку Лявон бачыў, калі толькі-толькі пачала тупаць Настачка. Чаму і як яны тады засталіся ўдваіх, сам-насам, дзе была жонка – выпала з памяці, а яны – дзед, маці і малая – пазіралі адзін на другога, і кожны з дарослых нібы баяўся сказаць першае слова.
– Дзе…да. Дзеда! – радасна вымавіла дзяўчынка, робячы маленькі крок насустрач Лявонавым каленкам.
– А яна на цябе падобная. І вочы, і ножкі гэтак жа ставіць, як ты маленькая. І ўсміхаецца…
 Але зараз Марысіны вочы глядзелі на яго быццам здалёк і праз нейкую смугу, і ценю той дзіцячай-дзявочай усмешкі не засталося на яе схуднелым, нібы зачыненым для ўсіх твару.
– Што ж ты такая сумная заўсёды, дочка? Ці табе дрэнна жывецца з ім?
– Не, тата, не дрэнна, – Марыся апусціла вочы, каб ужо зусім нельга было здагадацца, ці праўду кажа.
– А Настачку ён любіць?
– Любіць.
– А цябе не крыўдзіць?
– Не крыўдзіць.
– Ты… – Лявону нялёгка, нібы праз нейкае супраціўленне ў грудзі, даліся словы – ніколі такіх не даводзілася вымаўляць, ні перад маці, ні перад жонкай, ні перад адной жанчынай не казаў ён такога. – Ты даруй мне, Марыся.
– Дараваць? – яна павольна, нібы зачараваная, і неяк здзіўлена падняла галаву. – За што, тата?
– За Змітру. І за шлюб твой… той… неспраўджаны…
– А…гэта… – Марыся нібы не зразумела, пра што ўвогуле ўспамінае бацька. – Што было, тое сплыло, татка. Бог даруе…
А памерла яна праз месяцы два. Бабіна лета было, прыгожа, лісце залацілася, і калі везлі яе на могілкі, вакол труны плылі і чапляліся павуцінкі. Нічога болей чамусьці Лявон і не запомніў, ні як амаль выла жонка, ні як перашэптваліся суседзі – за што лёс да сям’і нялітасцівы, амаль усіх дзяцей схаранілі, ні Настачкінай, такой недарэчнай усмешкі з першымі рэдкімі зубікамі. Ні слёз, што каціліся па Адамавых густых, цёмна-пшанічных вусах. Толькі павуцінкі, што, нібы каронай, абчаплялі паверх хустачкі Марысіну галаву…
Адам быў добры мужык, сапраўды. І дачку любіў, можа, не менш, чым Лявон сваю. І, можа, каб яны пакінулі Настачку з ім, ён бы не з’ехаў на тую Украіну. Але Ядвіся, ціхая, паслухмяная Ядвіся, якая за ўсё пражытае разам жыццё ні разу нікому не запярэчыла, упершыню ў жыцці прымусіла ўсіх зрабіць так, як скамандавала яна. І Настачка засталася ў іх. Так і жылі яны ўтраіх – Лявон, Ядвіся і ўнучка. Яна маўчала, ніколі ні словам не спытаўшыся, ці ўхваліў муж тое яе рашэнне. І ён быў удзячны за тое. Бо словы б не паменшылі яго боль і віну, і не трэба было казаць пра тое, што разумелі яны абодва…
Толькі аднойчы… Насці было ўжо год, мусіць, чатырнаццаць, і яна, пасля школы прыбягаючы дадому толькі паесці, зноў знікала да самага вечара – то сценгазету маляваць, то ў драмкружку займацца. Яны нават з маці аднойчы на тым спіктаклі былі, унучка грала нейкую там дзяўчыну без бацькі, што замуж сілком выдаць хацелі… як жа гэта называлася п’еса тая… “Беспрыданніца”, мусіць, во… Толькі тады Ядвіся сказала, далікатна так, нібы пра сябе разважаючы:
– Трэба ж, прыдумаюць… як у жыцці зусім…
І крыху памаўчаўшы, дадала, таксама быццам няўзнак:
 – Насця на маці тварам падобная, а характар – не ў нашу радню, пэўна…
І што яна тады хацела гэтым сказаць?..
Няма Ядвісі, і Марысі няма. І Настачкі. Стэфы, Амілі… як многа людзей, якіх ён любіў у сваім жыцці, ужо недзе там, далёка, чакаюць яго… На імгненне Лявону падалося, што ён застаўся зусім адзін на ўсёй бясконцай, шырокай, бязмежнай зямлі. Зойдзе зараз сонца, і ён знікне ў цемры сярод гэтых старых могілак, на якіх чамусьці пакуль не знайшлося месца яму самому. Як хораша было б заснуць тут, разам з імі ўсімі, пахаванымі разам. І нават тыя, каго няма тут, хто ляжыць недзе ў чужым месцы – усе яны змясціліся ў яго старым сэрцы. Антон, які згарэў у танку пад Курскам. Яўхім… дзе знік Яўхім, любы муж яго любай унучкі, разумны і добры хлопец, якая, сапраўды, розніца, ці ўмеў ён хрысціцца трыма пальцамі злева направа і каго прасіў дапамагчы, калі яму было дрэнна…
Геня ўсё яшчэ чакае, што яе брат вернецца, без рукі, без ног, сляпы ці кантужаны, але ён прыедзе, прыйдзе дадому, гэтак, як усё ж сумела выратавацца ў сваім блакадным Ленінградзе яна, у шалёнай, пераадолеўшай саму смерць надзеі, што бацькі на акупаванай тэрыторыі, а брат на фронце таксама застануцца жывымі.
Але праз два гады пасля вайны, каб ён быў жывы… не, няма яго... Канешне, ён бы знайшоў сабе жонку, ці мала прыгожых дзяўчат застанецца пасля вайны адзінокімі назаўсёды нявестамі. Ён не знайшоў бы толькі другую Насцю… Насцю, якая засталася з яго бацькамі і яго дзіцём, і іншымі, чужымі, дзецьмі, і дарослымі кабетамі, і старымі ў той спаленай вёсцы…
Лявон дакульгаў туды на другі дзень. Чуткі, што ў Бярозаўцы будуць расстрэльваць яўрэяў, як да гэтага стралялі пад Барысавам і ў Плешчаніцах, былі толькі чуткамі, у якія ніхто не хацеў верыць. Але калі з суседніх з Бярозаўкай вёсак прыйшлі людзі, што бачылі полымя, а з хутара Яблонскіх прыбег іх хлопчык і сказаў, што да іх прыпоўз абгарэлы стары, адзіны, хто выжыў ў вогнішчы – гэта былі ўжо не чуткі…
Там не засталося нікога. У попеле дзе-нідзе валяліся напалову расплаўленыя крыжыкі і завушніцы. Не было нават рэшткаў адзежы, ды нават калі і тое… у якой хустцы была Аміля? Якога колеру была спадніца Насцінай свекрыві? Што апранула сама Насця перад тым, як разам са сваёй сям’ёй апынуцца ў пекле? Ёй, мусіць, трэба была шырокая сукенка, каб дыхалася павольней…
…Сонца на захадзе заірдзелася, нібы вогнішча. Сёння ты свеціш доўга, як ніколі, ты ласкавае і светлае, цёплае і мірнае. Дакуль жа ты будзеш палаць, сонца? Ці ты і ёсць той самы літасцівы і міласэрны Бог, які распараджаецца чалавечым жыццём, любоўю, шчасцем? Што яшчэ я магу прынесці табе ў ахвяру – у мяне не засталося нікога… Забяры мяне, Сонца…
       14 верасня 2008 г.