Аксак Темiр аруагынын Сталиндi жазалауы. Согыс

 

Кетті, келді,
Толды, семді,
Озгеленді бул галам.

Туды, олді,
Жанды, сонді,
Оршіп онді кайтадан.

Донгеленткен,
Онгеленткен,
Тук білімсіз куш пе екен?

Тіпті мінсіз,
Кемшіліксіз,
Есті кылган іс пе екен?

Жан деген не,
Мулде оле ме,
Шын жогалып соне ме?

Дене жон деп,
Жогары орлеп,
Жанын мен деп келе ме? Шакарім

Аруак озіне кастандык жасаган адамнан ошін алып, оны жазалуга дейін бара алады. Аруактын озіне керекті істерді адамга жасату ушін кандай арекеттерге баратынын томенгі мысалдан коре аламыз.

1941 жылдын наурызында екінші дуниежілік согыстын жалыны Кенес укіметінін батыс шекарасына жакындап калады. Барлык зауыттар, ондіріс орындары согыс ондірісіне айналды. Букіл орталык газеттер, радио мен жарнамаларда жан-жактан коршаган жаулардан Социалистік Отанды коргау керек, елімізге еніреп турган ерлер кажет деген уран айкайлап турды. Сондай жариялардын бірі – Бізге адамдар емес, бізге идеология керек деген жария еді. Бурынгы орыс  патшаларынын (1-ші Пётр), колбасшыларынын (Александр Невский, Суворовтын т.б.) аруактарынын ерліктері паш етіле бастады. Лениннін «Лев Толстой орыс революциясынын айнасы» атты енбегі жане «Пушкин орыс революциясынын хабаршысы» атты такырыптарда мектептерде шыгармалар жазыла бастайды. Сол кездегі  анекдоттан: 1-ші Пётр туралы киноны корген бала: «Акей! Кенес окіметіне тагы да орыстын кандай патшалары кызмет істеген?», – деп сурапты.

Олар туралы окулыктарда, киноларда, кітаптарда кенінен патриоттык талім-тарбие жургізілді. Сталиннін тікелей басшылыгымен откен гасырлардагы тарихта аты калган улы адамдардын тізімі жасалып, «Жизнь замечательных людей» атты кітаптар топтамалары басыла бастады, ол тізімге керемет адамдардын кайсысын кіргізу керектігін Сталиннін озі шешетін. Жалпы халыкка Кенестік идеологиянын талаптарына сай, «барлык езілген халыктардын акесінін» ойынан шыгатын, бурын омір сурген, керемет адамдардын арттарына калдырган муралары мен ерлік істері кенінен окытыла бастады.

Солардын бірі 1937 жылы тізімге енген, озі пір тутатын, озінін Сталин деген фамилиясын осыган орай алган (Сталь – казакша магынасы болат темір. Сталиннін озі де бір аягынын башпайлары алтау болгандыктан сылтып басатын), он аягынан сылтып басып журген, дуниені дур сілкіндірген жа;ангер, атакты колбасшы, Амір Темір (1333-1405жж.) еді.
 
Аксак Темір туган жеріндегі озара согыстар кезінде жулкынып алга шыккан, омір бойы согысып откен, ерекше катыгездігімен атагы шыккан, бірак тарихта аса мемлекеттік кайраткер ретінде жане «Барлык жаратылгандардын бір гана Кудайы болса, жерде де барлык адамдардын бір гана патшасы болу керек» деген созі калган. Онын омірлік устанымы – Аділдік куште, куш аділдікте. Окімет билігін оз колына алып, Орта Азияны 35 жыл жалгыз озі баскарып билеп тостеген, астанасы Самарканд каласы болган, ол осы калага букіл жаулап алган жерлерінен шебер колонершілерін акеліп, оларга дуниежузі тан калатындай заулім гимараттарды салгызган. Амір Темір коптеген мешіт, медресе соктырган. Сонын ен кереметі Туркістандагы Кожа Ахмет Иассауи гимараты. 26 жасында шайкаста аягынан жараланып – «Аксак Темір» аталады. Иран, Ундістан, Кавказ еліне жорык жасаган. Жорыктарында мусылман кагидасына карама-кайшы болатын, аруактармен тіл табыса алатын аулие сопыларын, коріпкелдерін бірге алып журетін, сопылары шайкас алдында дуга окып, жаудын бетін кайтаратын. 1391 жылы Алтын Орда ханы Токтамыспен шайкасар алдында сопы жаудын алдына «Жау кашты»,– деп усак тастарды лактырып еді, шайкас басталып, аягында Темір аскерінен кушті жане саны жагынан коп болган Токтамыс аскері аруактардын асерінен кашып, женіліс табады. 1405 жылы 18 акпанда Аксак Темір 72 жасында Кытайга жорыкка бара жатып жолда Отырар каласында кайтыс болган. Самарканд каласында озінін немересіне салган Гур-Амір мазарында жерленген.

1941 жылы Сталин Самаркандка Темір урпагына корме ашу максатымен арнайы экспедиция жумсайды, ол экспедиция жаз басталысымен жумыска кірісу керек деген буйрык береді. Экспедициянын міндеті Амір Темірдін суйегін тауып, онын Аксак Темірдін суйегі екенін далелдеп, бас суйегінін бедерінен тірі кездегі бейнесін корсету болды. 1941 жылы мамыр айынын сонына таман Самаркандта экспедиция жумысын бастау ушін барі азір болды. Экспедициянын торагасы болып, академик Карниязов сайланды. Мазардагы тас плиталардагы жазу мен орнектерді оку ушін алемге айгілі шыгыстанушы галым Маскеуден Александр Семенов, бас суйек аркылы адамнын бейнесін калпына келтірудін ерекше адісінін авторы, антрополог Михаил Герасимов озінін комекшілерімен бірге Ленинградтан шакырылды. Коне аныздар мен ертегілерді жинактаушы, Тажікстаннан келген жазушы Сариддин Айни де экспедицияга катысты, ол Амір Темір туралы роман жазуды армандап журген болатын. (Біракта кейіннен аруактардын назасына ушырап, роман жазбак турмак, жеке басын куйттеп кетті). Сондай-ак экспедицияга арнайы кинохроника тусіру ушін операторлар да болінді.

Экспедициянын барлык кезендерін тугел таспага тусіру ушін келген уш оператордын бірі жас кинодокументалист Малік Каюмов болатын, ол былай дейді: «Біз ертерек, 5 кун бурын озіміздін прожекторларымыз бен 5, 10 киловаттык шамдарымызды мазар ішіне жарык тусіру ушін алып, тас-туйнактай дайындалып, мазарга келіп алдык. 27-мамыр куні Самаркандта кондыргыларымызды Гур-Амір мазарынын ішіне кіргізе бастадык, мазардын сыртынан сым откізіп койган болатынбыз, Самаркандтыктар кызык коріп каптап жинала бастады, жиналган халык тіпті мыннан асып кетті. Олар не жане калай болады екен деп жиналып, коріп кызыктап турды».

1-маусымда академик Карниязов ресми турде экспедициянын максатын жария етті – Темір урпагынын суйектерін жане Орта гасырдагы шыгыс елінін мадениетін зерттеу деді. Экспедиция тобынын мушелерінін арасында дау-дамай басталды, себебі ешкім де Темірдін кай жерде жерленгенін дал білген жок болатын. Академик Карниязов «Ауганстаннын солтустігіндегі Герат каласына Темірдін улы Ша;рух апарып жерледі» десе, Айни «Темір Гур-Амір мазарында жатыр» деп, ал шыгыстанушы Семенов кайтыс болган жері Казакстандагы Отырар каласында жерленді деген болжам айтты. Алайда араларындагы баска мушелердін болжамы: туган каласы – Ша;рисябз каласында Темірдін ата-анасы жаткан мазарынын жанына тірі кезінде озіне мазар салдырткан болатын, ол сонда жерленген деген де жорамал бар еді.

1941 жылгы маусым айына дейін Амір Темірдін нактылы кай жерде жерленгенін ешкім білген жок. Гур-Амірдін парсы тілінен аударган магынасы – патша зираты. Коне жазулардын айтуы бойынша осы жерде Аксак Темірдін туган-туыскандары: улдары, немерелері, шоберелері жерленген.

Белгілі шыгыстанушы академик Массон 1925 жылы Гур-Амір мазары тылсым сауле жарыгымен нурланып туратынын айтып, казба жумыстарын жургізуге руксат, каржы сураган. Бірак та жас Кенес укіметінде зират казудан да манызды істер жетерлік болатын. Мазардын купия тылсымы, аруактардын киесі туралы создер халык арасында кенінен тараган еді.

Сталиннін тікелей нускауымен зерттеу жумысы 16 жылдан кейін 1941 жылдын 1-маусымында басталды. Жоспар жасалды: Герасимов Гур-Амір мазарынан бастау керектігін жане осы зиратта Амір Темірдін уш урпагы жатканына баса назар аударды. Осылардын ішінде Аксак Темір мурдесі бар ма жане де туыстардын озара уксас белгілері бар ма екен деген суракка жауап беріп, гылыми турде далелдеу кажет болды. 2- ші маусым куні тангы сагат 8-де Ша;рухтын бейітін ашудан жумыс басталып кетті. Ша;рухтын мурдесі нашар сакталыпты, Герасимов Ша;рухтын бас суйегін жане омырткасынын бір болігін ерекше ыждагаттылыкпен алды. Калган суйектерін мукият олшеп, жазып, сызып, болек жашікке салды. Буган 3 кун уакыт кетті. 5-ші  маусым куні Амір Темірдін немересі Улыкбектін зиратын ашты. Улыкбек Мырза-Мухаммед астроном, суретші, математик болган. Улыкбек салган аспан алемін зерттеуге арналган обсерваториянын биіктігі казіргі замандагы он кабатты уйдін биіктігімен бірдей болатын. Казіргі заманда бізге жеткені жер астындагы орасан зор дога, осы аспаптын комегімен Улыкбек мындаган жулдыздардын орналаскан аумагын (координаттарын) есептеп аныктаган.

Казіргі замангы астрономдар оздерінін ашкан жулдыздарынын орналаскан аумагын Улыкбектін есебімен салыстырады. Улыкбек кундіз-туні обсерваториядан шыкпайтын, ол гылымды бірінші орынга койган болатын, сол себепті ислам кагидаларын толык устанбаган. Ислам дін басылары галым Улыкбекті сикыршы, баксы, коріпкел деп айыптап, басын шаптырткызган. Герасимов корді ашканда Улыкбектін шабылган басы денесінен болек жатканын кореді, басынын шабылганын кылыш табынын ізі дайектеп береді. Зерттеушілердін бул мурденін Улыкбек екеніне кумандары болмады. Улыкбектін мурдесімен екі жума бойы жумыс істеді, кинога, фотога тусірді, мурде жаксы сакталган екен.

Гур-Амірдегі мурделерді салыстыру ушін арнайы тізім, кестелер жасалды да, барлык маліметтер кунделік даптерге мукият жазылып отырды, Герасимов Маскеуге материалдарды жіберу ушін арнайы жашіктерді дайындады. Молшермен Аксак Темір мурдесі жаткан табыт ашылуынын уакыты таяды. Экспедиция басталысымен Семенов ушінші табыттын бетіндегі мурдені жане аруакты корлаудан сактау ушін коне араб арпімен жазылган киелі мор басылган жазуларды оки бастады, 17-ші маусымда тарихшы Семенов табыт бетіндегі киелі мор басылган купия жазудын магынасын толыктай аударып бітеді. Табыт бетінде Темірдін 16 есімі жане Куран аяттары жазылган екен.

Жазбада былай делініпті: «Біз баріміз де о дуниелікпіз, біз де кетеміз. Бізге дейін де улы адамдар болган, бізден кейін де бола береді. Егер де кімде-кім дандайсып, кокірек керсе немесе ата-баба аруагынын мазасын алса, онда олар ен ауыр жазага ушырасын!».

Сонгы «Жазага ушырасын!» деген ескерту сойлемі катысушылардын заресін алды. Араларынан кейбіреулері жумысты токтатайык деп коркынышпен усыныс жасады, бірак жумысты токтату мумкін емес еді, себебі бул зерттеудін барысын букіл алем бакылап отырды, дуниежузі газеттеріне жарияланды жане де Иосиф Виссарионовичтін тікелей нускауы болатын. Бул жумыска жергілікті аксакалдар карсы болды, олар аруактардын киесі атады деп ескертті, бірак олардын создеріне ман берген адам болган жок.

Аксак Темір табытын ашатын кун де келді, 21 маусым куні тангы сагат 7-де барлык катысушылар жиналып, жумыс басталды. Ап дегеннен жумыс журмеді, жарты сагаттан кейін тас плитаны котеретін кондыргы істен шыкты, еріксіз тасты колмен сантиметрлеп отырып, итеріп жылжытты, астында мурде болмады, тек топырак жатты, колмен оларды шарпып алып тастады. Содан кейін адамдарды урей билеп, белгісіз бір иіс келді. Кундізгі сагат 1-де топырак астындагы колденен салынган тагы уш мармар плита алынды. Жумыс барысы укімет басшыларынын келуімен токтатылды, олар галымдардан женісті рапортты кутті, бірак галымдарда мактанатындай рапорт дайын болмады. Сол кездегі Озбекстаннын Орталык Комитетінін КП бірінші хатшысы Осман Юсупов, Министрлер Кенесінін торагасы Абдірахманов, Жогаргы Кенес Президиумінін торагасы Ахунбабаев жане жазушылар мен галымдар келді. Олардын барін 5-ак минутке кіргізді. Олар кеткеннен сон ары карай жумыс жалгаса берді, кондыргы жонделмеді. Агаш табыттын беті корінді, осы мезетте кенеттен жарык соніп калды, урейлі дауыстар шыкты. Ішінде ауа жетіспей, адамдар туншыга бастады, жумысты жалгастыруга мумкіншілік болмай узіліс жарияланды.

Оператор Малік Каюмов ары карай окиганы былай ангімелейді:
– Сагат кундізгі 2-ге такау шай ішуге бардым. Шайханага барсам, уш
аксакал колдарындагы кітабімен отыр екен. Сонда бір аксакал маган:
– Балам, бул казбаларга катысын бар ма?
– Иа бар, булар менсіз тук те істей алмайды,– деп жартылай
калжындап айттым.
– Темірді ашуга болмайды, айтпесе согыс басталады.
– Бул кайдан белгілі?
– Кітапта осылай жазылган,– деп, колдарындагы улкен арабша
жазылган кітапті корсетті.
– Акелініз, мен окиын.
– Сен арабша оки аласын ба?
– Иа.
Олар кітапты маган берді, мен мукият окып шыктым, кітапта «Улы
колбасшынын аруагын козгауга болмайды, айтпесе согыс басталады, аруактын киесі атады» деп жазылыпты.

Осы сатте Малік Каюмов табыттын бетіндегі ескертпе жазуларды жане де серіктестерінін коркынышын есіне алады. Осы коріпкелдікті колма-кол серіктестеріне баяндайды. Карниязов осы кезде Семеновка айтады: «Жур, барып корейік». Карниязов, Айни, Семенов, Каюмов тортеуі аксакалдарга келеді. Карниязов:
– Ассаламугалайкум!
– Уагалайкум-ассалам!– деп шалдар жауап берді. Сонан сон олар
жандарына отырып, шай ішуге жайгасты. Алдындагы ангіме кайта басталды: Улы колбасшынын аруагын козгауга болмайды, айтпесе согыс басталады. Кітаптан Карниязов, Айни, Семенов ушеуі де осы сойлемдерді окыды. Бірак ман берген жок, «А, жаза береді»,– дегендей сынай білдіреді. Айни оларды парсы тілінде кемсітіп, корлап, таягымен согып, куалай бастайды. Жабірленген, корланган уш аксакал Айниге «жылы» создерді айтып, кетіп калады. Шалдар жакын бурылыска барып, гайып болады. Каюмов тобеден ургандай турып калады, есін жиып, іле-шала шалдардын артынан жугіреді, бірак ешкімді де, ештенені де кормейді... Сойтсе, булар адам кейпінде ескертуге келген аруактар екен.

Аруактар гайып болганнан кейін жумыс кайта жалгасады, табытты ашканда, сол сатте табыттын ішінен когілдір бу-туман жайлап котеріліп, бірте-бірте Амір Темірдін бейнесіне айналып, дуниені дур сілкіндірген жа;ангер, атакты колбасшынын аруагы пайда болады.

Мундай кереметті, тылсым дуниенін гажайыбын корген адамдардын зарелері зар тубіне кетіп, істеп жаткан жумыстарын тастай сала, тым-тыракай, бет-бетіне каша жонеледі. Далада біраз уакыт естерін жинап, оз-оздеріне келген сон, мазар ішіне кайта кіреді. Аксак Темір аруагы гайып болыпты. Зерттеушілер табыт ішінде жаткан алып адамнын мурдесін кореді. Мурденін бойы 180-190 см, улы тулга екені айкын корінеді, бас суйегінін жаратылысы да ерекше. Бірер минуттен кейін галымдар тізесінен жаралы болган он жак токпан жілікті колдан-колга аса багалы заттай откізеді. Бул Аксак Темірдін мурдесі екеніне куман калмады. Герасимов сондай куман келтірмейтін тагы бір бултартпас далел келтіреді. Алдындагы мурделерден жасалган сараптаманын корытындысы бойынша бул аулеттін барлыгынын мойын омырткасынын жетіншісінде ерекше белгісі бар еді, сондай белгі Аксак Темірде де болды. Экспедициянын коздеген максаты толыктай орындалды, мурде Амір Темірдікі екені дау тугызбайды.

21-ші маусым куні кешке дейін жумыс істелініп, котерінкі коніл-куймен конакуйге беттеп, натижелі бітірген істерін тойлату ушін демалуга катысушылар кетеді. Олармен Ташкент киностудиясынын директоры Николай Ким де болады, онын улкен радио кабылдагышы бар еді. Николай Ким агылшын тілін білетін, радиодан Кенес галымдарынын Аксак Темірдін мурдесін тапканы туралы букіл алем радиолары оз тілдерінде хабарлап жатты.

1941 жылы 22-ші маусымда танертен радио тындап отырган Николай Ким бір уакытта турі бозарып, сыбырлап согыс басталды дейді. Гитлер Кенес Одагына шабуыл жасады. Каюмовтын ангімесі: «Біз баріміз сілтідей тындык, аруак аксакалдарды жабірлеген Айнидін уні мулдем ошті. Біз Карниязовка хабарладык, академик Карниязов Озбекстан басшысы Осман Юсуповке хабарды жеткізеді. Ол зерттеуші галымдарга экспедицияны жауып, Ташкентке дереу кайтындар деп буйрык береді. Тез арада экспедиция жумысы бітіріліп, Темір аулеттерінін мурделері Маскеуге жіберілді». Кинооператор Малік Каюмов хабарды ести сала, оз еркімен майданга аттанады, оны аскери тілші-кинооператор кылып майданга жібереді.

Майданга кетерде Малік озі куа болган жане кинотаспага тусірген тылсым дуниені, Амір Темірдін аруагын козімен коргенін, уш аруактын кітап акеліп Аксак Темірдін аруагын корласа согыс басталатынын айткандарын тугелдей окімет басшысы Осман Юсуповка айтады, ол Карниязовты шакырып алып, маган неге айтпадындар дейді. Карниязов мен буган онша ман бермеп едім деп акталады. Бірак Осман Юсуповтын озі де Кремльге, улы колбасшы Амір Темірдін киелі аруагынын каргысы туралы айтуга журегі дауаламайды.

Майданга аттанган Малік Каюмовты халыктын басына тускен апатка озінін тікелей себепкер болган сезімі тыным таптырмайды, ол кайтсе де мемлекет басшыларына осы тылсым дуниені жеткізуді оз алдына максат етіп кояды. Кинооператор Малік Калинин майданына тап болып, Ржев каласынын тубінде узак турады. Кундердін кунінде майдан колбасшысы Г.К. Жуковтын штабы сол жерде екенін біледі де, онын кабылдауында болады. Колбасшы дурыс кабылдап, мукият оны тындайды да:
– Сіз расында да Амір Темірдін мурдесін кинотаспага тусірдініз бе, аруагын оз козінізбен кордініз бе? Маган егжей-тегжейін тук калтырмай баянданыз.

Малік Каюмов осы жагдайды буге-шугесіне дейін толык айтады,
Жуков бар ыкыласымен тындайды. Малік майдан колбасшысына былай дейді:
– Аксак Темір мурделерін кайта жерлемей, Кенес сарбазы ешуакытта
женіске жетпейді,– деп малімдейді. Осы жайды Сталинге толыктай жеткізуін Жуковтен сурайды, Жуков бул малімдемеге оте байсалды турде карап, Сталинге жеткіземін деп уаде береді.

1941 жылдын тамыз айынан 1942 жылдын казан айына дейін Темір аулетінін мурделері Маскеуде болады. Герасимов укіметтік тапсырманы орындады: Аксак Темірдін сусты бейнесін жане онын урпактарынын бет-бейнесін жасап шыгарды.

1942 жылынын тамыз айынан бастап майдан жагдайы курт нашарлай бастайды. Кырымнан айырылып, жау Еділ озеніне(Волга) ентелей жакындады, Кубань аймагынан айырылу жане майданга мунай, азык-тулік пен шикізаттар беріп турган Кавказбен байланыстын узілу каупі тонеді. 1942 жылы кыркуйек айында Сталинград тубінде ауыр шайкастар журеді, Кенес укіметі жену мумкіншілігінен кудерін узеді. 1942 жылдын казан айында Малік Каюмовтын майдан колбасшысы Г.К. Жуковпен кайта тілдесуге мумкіншілігі туады. Жуков Сталинмен кездескенде тылсым дуниені баяндаганын айтады. Сталин Озбекстаннын Орталык Комитеті КП бірінші хатшысы О. Юсуповка:
– Аксак Темірді улдарымен кайта оз кабірлеріне жерлеші!– деп айтады.

1942 жылдын 15 карашасында Мемлекеттік комиссия Аксак Темір аулетін кайта жерлеу туралы шешім кабылдайды. Аксак Темірдін кайта жерлеуі бір айдан кейін Самаркандта екінші экспедициянын комегімен жузеге асырылды.

Осы аралыкта мурделермен не болганы туралы ешкандай деректер жок, халык арасында коптеген ангімелер шыга бастады. Сонын бірі косем уйымдастырган корганыс операциясы деп аталган соз: Аксак Темір аулетінін мурделері тиелген согыс ушактары майдан шебін айналып, бірнеше таулік ушкан, максат біреу-ак – улы колбасшы Аксак Темірдін аруагынан комек. Сондай-ак Аксак Темір аруагы Орта Азияда жасакталган мусылман дивизиялардын да жауынгерлік рухын котеру ушін, олардын устінен де алып ушырылды деген соз бар. Бул ангімелерді майданнан кайткан карт жауынгерлер айтады. Бул ангімелерге сенбеуімізге негіз жок.

1942 жылдын 20-желтоксанында Аксак Темірдін жане урпактарынын мурделері оз зираттарына Гур-Амірде курметпен кайта жерленеді. Бул туралы галымдар жане жерлеген комиссия торт тілде: озбек, парсы, орыс, агылшын тілдерінде жане Самаркандта ХVІІ-гасырда жасалган жука кагазга кытай сиясымен мукият акт жазып, комиссия мушелерінін колдары койылып, актінін бір данасын арнайы су, ауа отпейтін кобдишага салып, мурдемен бірге жерлейді. Кудайдын кудіретімен, тылсым дуниенін асерімен улы колбасшы Амір Темірді жерлегеннен кейін екі кун отісімен – Сталинград тубіндегі майданнан женіс туралы хабар келеді. Жаудын 17 дивизиясы куртылып, 60 мын сарбаз туткынга алынады. Сталинград тубіндегі бірінші женіс Амір Темірді кайта жерлегеннен кейін сенсеніз де, сенбесеніз де  улы колбасшынын аруагынын колдауымен келеді. Тылсым дуние бунымен токтап калмайды.

Орта Азияны 35 жыл жалгыз озі баскарып билеп тостеген улы колбасшы Аксак Темірдін аруагынан корыккан Сталин: «Озіннен зор шыкса, екі козіннен сор шыгады» дегендей 1943 жылдын жазында Курск шайкасы кезінде укімет каулысына кол койып, Самаркандка ушінші экспедиция жаракталынып, жіберіледі. Бул жолы укіметтін арнайы каулысымен Амір Темір жерленген Гур-Амір мазарын кайта жанартуга(реставрация) 1 миллион сом(рубль) болінеді. Сол кездегі 1 миллион сом акша 16 танк жасап шыгаруга немесе 1 дивизиянын (дивизия курамында он мын адам болады) бір айлык тамагы мен киіміне жететін.

Бул Сталиннін киелі Амір Темірдін аруагынын алдындагы кешірім сурауынын козге корінетін бір корінісі гана еді. «Кун косемнін» иманы келсаптай болып, таубасына тусіп, козге корінбейтін тылсым дуниеден жалынып каншама кешірім сураганы бір Жаратушыга жане Аксак Темірдін аруагына гана малім болар...

Санасы бар адам болашакта 1941 жылдын 21-маусымында болган кателікті кайталауга тиіс емес!
Пенде баласы, есінізде болсын! Тек улы адамдардын гана емес, кандай да болмасын адамнын аруагын корлап, мазасын алуга болмайды, себебі аруактын киесі атады, каргысына ушырайсын!

«Проклятие Темерлана» атты документтік кинотаспадан казакшага аударып, кітапка тусірген Жомарт Рафикулы Жанузаков

Аруактардын бар екенін нактылы далелдей тусу ушін: «Жаратушыны аруактар аркылы тану немесе «Ак ананын» тылсым дуниелері» атты танымды-тагылымды кітапка косымша кіргізілетін деректі материал.