Аруактарды коре алатын Аманжол Шарiпкулов

Тылсым дуниемен танысуым

Мен 1999 жылы Астанада туратынмын. Озімнін 40 жаска толган тойымды шешеме барып тойлайын, ол кісінін конілін котерейін деген максатпен, сауір айында, Алматы облысында бурынгы Курті ауданынын орталыгы Акши ауылында туратын шешемнін уйінде озіміздін жан уямызбен атап оттік.
Бір уакытта анам айтты: «Немере бауырын Ержан коріпкел, емші болып жатыр, аруактар ордасына барып салемдесіп кайт», – деді. Тойдан кейін ертесіне Кулиев Ержандікіне бардым. Ержаннын акесі маркум Узанкул ага сыныкшы, оташы болган адам. Барып салем бергеннен кейін аталар уйіне кіргізді, ол кезде «орда» дегеннін не екенін тусінбеймін, козім бакырайып ан-тан болып отырмын.

Біраз отырып ангімелестік, озімнін мазалап журген сурактарымды болжап берді. Менін коріпкелдікті, тылсым дуниені мойындауым, шубасіз сенуім алгаш рет осы жерден басталды. Ержаннын болжаганы: Барган жерінізде бір орыс, бір казак жігіті отырады. Казакка салемдескеннен кейін орыспен сойлесініз, сол жігіт жумысынызды бітіріп береді. Ертесіне Ержан бауырымнын айтканы айдай келді. Сол куні коніл-куйім котерінкі, куанышпен уйге оралдым. Тылсым дуниеге тан калмаска шарам калмады.
Ержаннын «аталар ордасында» отырмыз, тагы 5...6 адам келді, Ержан аталар аруагына багыштап Куран окыды. Келген адамдарга емін жасады, бір уакытта:
– Аманжол ага, сізге аракты койсын, намазга жыгылсын дейді.
– Оны айтып жаткан кім?
– Атам келіп тур, турып салем берініз.

Біреу келіп калган екен деп, отырган  орнымнан асып-сасып атып турдым, Ассаламугалайкум! – деп салем бердім, жан-жагыма караймын ешкім корінбейді.
– Ой, ол атан кайдан келеді, атаннын кайтыс болганына отыз жыл боп калды. Білмеймін сенін не айтып турганынды.
Ержан алдынгы созін кайталап тагы айтты.
– Олай болса, мен арактан туылган жокпын, акем Жалпактан туылдым, койдым ендеше арагынды – дедім. Осы саттен бастап аракты мулдем аузыма алмайтын болдым. Сол уйде жубайым Карлыгаш екеуміз біраз емделіп кайтадан Астанага кайттык.
Емші, коріпкел «Ак ананын» шакірті Сарсенбай Рахымбайулы Бейсековпен танысуым

Арага бір жыл салып оралдым, акпан айында кайтыс болган Зеріп анамнын кыркын бердік. Жумыстарымды жайластырган сон кайтпакшы едім, Каскеленнін автобекетінде Орынбек деген бауырым жолыгып калды.
– Орынбек, кайда барасын?
– Осында Сарсенбай Бейсеков деген емші бар, барсан жур, бірге барайык.
Ол кісіні озара «каскыр ата» деп атайды екен. Уйіне бардык, дастархан жайылды, сонан сон ол кісі Куран окып жіберіндер деді. Мен Куран окыдым, бір уакытта:
– Аманжол бауырым, домбырамен ан саласын ба?
– Иа.
– Басе маган келіп айтып отыр.
– Кім сізге айткан, Орынбек пе?
– Жок, мына жактан аталар келіп айтып жатыр гой.
Ол кісі де аталар ордасына кіргізді коп ангімелестік, мен бес уакыт намаз окитынмын. Намаз окыдык.
– Аманжол сенін біраз касиеттерін бар екен, сен ешкайда кетпе, біраз кун менін касымда бол. Аулие аралаймыз, сонан кейін руксат. Батамды беремін.
– Сарсенбай ага, калтамда акшам жок, аулиеге кайтіп барамын?
– Жок, сен менін касымда бол, ар жагын коре жатармыз.
Сонымен Орынбек екеуміз калдык. Емге кунде кісілер келеді, мен Сакеннін он жагына отырамын. Біртіндеп менде де коретін касиет пайда бола бастады. Ол кезде Арыстанбабтын, Кул Кожахмет Йассауидін басына барып кормегенмін, тіпті кайда екенін де білмеймін.

Бір кезде Арыстанбабтын басында турган кесенесін, ал Кул Кожа Йассауидін басындагы керемет алкызыл раушан гулдерді, Гаухар ананын бесік сиякты жасалган зиратын кордім. Айша Бибі ананын басында аквариум сиякты шынынын ішінен кара жылан ирелендеп жогары карай зу ете калатынын да коріп отырдым. Осы тангажайып кубылысты Сарсенбай агадан сурап едім: «Бул Айша Бибі ананын кесенесі» –деді.
– Неге жылан болып корінеді?
– Себебі акесі теріс бата бергеннен кейін, судын бойында жылан шагып олтірген екен. Айша Бибі анамыздын аруагы біреуге жылан, енді біреуге адемі 16 жастагы кыз болып корінеді. Саган жылан болып корінді.

Сарсенбай аганын касында 12 кун отырдым. Журекпен сойлей бастадым. Журекпен сойлеу дегеніміз, аталардын аруактары айтар созінді журегіне куйып береді, сол кезде аталардын аруагынан сурайсын: «Мынаны айтайын ба жок па?» – деп. Айт десе айтасын.
Оныншы кундері бір жас аягы ауыр келіншек куйеуімен уйге кіріп бара жатканын кордім, мен осы сатте базар жакка барып келейін деп уйден шыгып бара жатканмын. Келсем кетіп калыпты. Ертесіне олар кайта келді. Отырмыз, біраз отырганнан кейін менін козіме Алпамыс батыр мен Бекет батыр корінді. Осы жерде оларга турып салем берініздер деп, баріміз турып салем бердік.
– Кайсын кіші жузсін?
Жігіт: «Мен Кіші жузбін», келіншек: «Мен Орта жуз Коныратпын» – деді. Буларга бір сарыбас кой, 2100 тенге акша жане актык тусті.
Зираты Акши ауылынын  жанындагы Белагаш аулиеге, Зиада апага, сопы Абылай атага жол тусті. Маган осылардын барі козіме анык корініп турады, осы озім коріп турган заттарды, аруактардын бейнесін адамдарга каз-калпында айтып беремін.

Ертеніне зиярат етуге жолга шыктык, ойлап коямын: «Булар не іздеп жур, не жетпей жур?» – деп. Белагаш атанын басына келіп Куран окыдык, ары карай Зияда апанын басына кеттік, ол жерде менін акем мен анам жатыр. Келдік, аруактарга Куран окиык деп отырганымыз сол еді, бурын кайтыс болган Мейрамбек деген курдасым бар еді, сонын аруагы шыбын сиякты ыз-ыз етіп ушып келіп, менімен тілдесіп амандасты, хал жайымды, ел журтты сурады, бейнесі сол калпы, іле-шала олген адамдардын аруактары жан-жактан ызылдап ушып келіп каптап кетті.  Сонан сон Орынбектін акесі маркум Мамыт ага атбегі болып еді, ол кісінін де аруагы ызылдап ушып келіп, маган баласын табыстап, акылынды айта жур деп тапсырып жатыр. Бір уакытта акем маркум жаныма келді, ризашылыгын білдірді, киімі бурынгы озінін басында шляпасы, устінде костем шалбары жаксы киінген, конілі котерінкі.

Абылай аганын басына келіп Куран окыганда, акем жанымда он жагымда журді, Абылай аганын журегінде де, менін журегімде де керемет куаныш, ол кісі тура тірі куніндегідей ак киімі сол калпы акеме карап: «Ой, Жаке, мына інім кандай жаксы болды, мына Ак жолга келгені кандай жаксы болган, Жаке осы сіздін суйікті жаксы коретін улыныз еді» – деп ангімелерін айтып жатыр. Одан арі акелерімнін акелерінін бурынгы корым коргандары болган. Маган Куран окы деді, окып жатырмын улкен ата-бабаларымнын біреуі Жауынбай деген батыр болыпты, бірак та ол кісінін зираты Курті озеніне шайылып кетіп капты, сол кісінін басына келіп Куран багыштаганда, озі келіп, он иыгымнан колымен устап: «Жарайсын балам, рахмет!» – деді. Сойтіп аруактарга багыштап Куран окып отырганда ар жагынан керемет арлан каскыр болып біреу келді, бірак оларды танымадым.

Содан шыгып колігімізге отырганнан кейін, кудіреттін куші, маган ангіме пайда болды. Жанагы жігітке айтамын: «Ай, сен мына келінге неге жала жауып журсін? Боріктінін намысы бір, сен келінмен араларында кикілжін болганнан кейін келіпсін гой, неге олай істеп отырсын?» – дедім.
– Оны кайдан білдініз?
– Маган казір аян беріп жатыр, ертен осы келін шекесі торсыктай, шотмандай, халкына кызмет ететін жаксы ул туады, сондыктан сен келінді мапелеп, дурыстап карап, коріп білгенінді ертен елге жария кылмай ішінде сактайсын. Аяк астынан Аксак темірдін дуниеге калай келгенін айтып бердім. Тусіндін бе деп едім, тусіндім деді. Сойтсем ол жігіттін озі де тегін емес екен, сол жігітке кезінде аян беріпті: «Сен ен бірінші намазга жыгыл, сонан сон уйлен, онан кейін Ак жолга тусесін де, озіннін ауылында Актобе жакта комулі жаткан Куран кітап бар соны табасын» – деп.
– Осынын біреуін гана орындадым.
– Дурыс, уйленіп алганнан кейін шатак шыгарып отырсын, бала кімнен деп. Бала сенін озіннен, оз беліннен.

Кайтарда Белагаш аулиенін басына келдік, келсек, озіміз апке дейтін кемпір отыр екен, бул кісі озінін касиетін устай алмай журген Белагаш атанын тукымдары болатын. «Апке амансыз ба?» – деп колымды созсам, колындагы таягын маган карай лактырып жіберіп: «Міне саган 80 жас» – деді. Таякты кагып алып: «Кабыл алдым апа!» – деп тізерлей отыра кеттім. Таягын кайтарып беріп, жанагы кісіге карап отырсам, керемет суйкімді кіп-кішкентай, акшакардай аппак киімді кемпір болып отыр, уш кабат карадым. Сонан кейін жукті келіншектін куйеуінін колына карасам, екі колы кісендеулі, аягы тусаулы. Ол кезде бундай тылсым кубылыстарды жонді тусіне бермейтінмін. Сарсенбай агадан сурасам: «Ол жігітке тазару керек, кол аягы байлаулы тур, ісі алга баспайды» – деді.
– Жанагы апа неге аппак киіммен кіп-кішкентай болып отыр?
– Ол Алланын суйікті кулы, о дуниеге барганда ол кісі бейіште болады.
Уйге кайттык, ерлі-зайыпты жас жубайлар бір-біріне разы болып, келесі жылы кайтып келеміз деп олар да кайтты.

Керуенмен саяхаттап аулиелердін басын  аралауым

Кундердін кунінде бір кісілер келіп, соларды бес атага алып бару керек болды. Туктібай атанын басына бардык, жауын куйып тур, ол кезде атанын басы жай гана коршау болатын. Куран окып отырсам, коз алдыма Туктібай ата келді. Улкен енгезердей муртты кара кісі екен.
Шыракшынын уйіне кондык, ангіме басталды. Бір уакытта карасам, Жамбыл  ата аппак сакалымен жырын тогіп отыр, Туктібай ата, Суйінбай аталар да жур. Бір мезетте устінде сауыт саймандары, колдарында найзалары бар казактын жауынгерлері каптап, сатыр-кутір шайкас басталып кетті. Шайкас біткеннен кейін, сарбаздар отырган адамдардын ар кайсынын жанына барып сап тузеп, тура-тура калысты, сойтсем келген адамдардын ойлары шартарапта, аркім озінше лагып отыр екен, осыларды келген сарбаздар жонге салыпты. Осыдан кейін ангіме тындамай оз бетінше кикаландап, кубірлесіп отырган адамдар жым-жырт, ангімеге бар ыкыластарымен ден коя бастады.

Тан ата тус коріп жатыр екенмін, Сарсенбай ага оятады:
– Ай, Аманжол, тур кетейік.
– Тус кордім.
– Не кордін?
– Есек кордім, бірак сіз оятып жібердініз.
– Е, ол жаксы тус екен, ол пайгамбарымыздын тулпары гой.
Танертен Жамбыл атанын басына келдік. Сол кезде алдында жаткан кызыл жолбарыс козіме оттай басылды. Сарсенбай агадан сурадым:
– Мынау не болады?
– Жамбыл атаннын кызыл жолбарысы осы болады.

Жамбыл атанын басына Куран окып, Нургиса аганын басына бет бурган кезде, агамыздын озі дирижер болып, керемет куймен карсы алды. Жанымдагылардан сурап коямын, сендер ауен, куй естіп турсындар ма? Олар бетіме ажырайып карайды. Кеткенде де солай кумбірлеген куй ауенімен шыгарып салды.
Енді аулие аралау керек, Арыстанбабка бару керек деген соз болып жатты, бірак та менде баратын тиын-тепшек жок. Сол кезде менін коз алдыма бір машинанын бейнесі келіп токтап, ішінен жас жігіт шыгып, арткы есігін ашып турды. Мен таныркап карап турганда Сарсекен келді де: «Аманжол да, Орынбек те барады, машина дайын» – деді.
Кайттык, кызыл жолбарыс байге аттар сиякты керемет косіліп шауып, сол жагымызда бізбен ілесіп келе жатыр, мен анык коріп келемін. Коп узамай алдымыздан кайкаландап бір катын шыкты: «Кап мынау жолымызды кесетін болды гой» – деп ойлап едім, жанагы жолбарыс барып алгі айелдін алдына кесе колденендеп тура калды. Айел турган орнында сілейіп катып калды. Кызыл жолбарыс бізді Сарыбай атага дейін шыгарып салды.

Уйге келдік, ертесіне Арыстанбабтын басына баруга жолга дайындалдык. Сол кезде калтамда кок тиын акшам жок болатын.
– Сарсенбай ага, мен калай барам, каражатым жок?
– Саспа Аманжол, Алланын мейірімі туссе барып кайтасын.
Сол куні аталардын басында маган корінген жігіт келді, козіме оттай басылды, бірден таныдым озін де, машинасын да. Сарсенбай ага: «Міне колігін келді, енді барасын» – деді. Алгі машинада орын бар екен, отырып алдым.

Арыстанбабтын басына бардык, туні бойы намаз окыдык. Ертеніне  кетіп бара жатканда, мен топтын алдында келе жатыр едім, алдымнан сур жылан асыкпай керіліп, маган карап, жылжып кетіп бара жатканда маган кайта-кайта карай берді, козіне козім тусті, козі моп-молдір моншактай екен. Мен не істерімді білмей, бісмілла, бісмілла деп турып калдым, сол кезде Сарсенбай агам да жаныма жакындап келіп калды. Менін абыржып турган турімді коріп:
– Аманжол, неден сескендін?
– Ага, ана жыланды кордініз бе, неге маган карайды?
– Жолымыз болады екен Аманжол, Акмоншак саган рахмет – деп жыланды шыгарып салды. Жылан гайып болды.

Одан Кул Кожахмет Йассауидын басына келіп бата алдык, бірак бабамыздын аруагын анык коре алмадым. Сол жерге жерленген батырлардын басына барып Куран окыганда: «Рахмет балам, жарайсын!» – деп баталарын берді. Батырларды сауыт-саймандарымен, кейбіреулерін анык кордім.

Домалак ананын басына келіп тунеп, ертесіне Байдібек бабанын басына келдік. Осы арада сары байбіше Марау анамыздын бейнесін кордім, сунгак бойлы, адеміше келген орта жастагы кісі болып корінді, ризашылыгын білдірді. Байдібек бабамыз да, тура суреттегідей екен. Казіргі кезде касиетті ата-бабаларымыздын суреттері аянмен салынган.
Бала Боген озенін жагалай отыра Кошкар атанын басына келіп тірелдік. Осында озінін урпагынан шыккан шыракшы отыр екен. Басында кішкентай мешіт пен атанын кумбезі бар. Шыракшынын айтысында, ол бурын трактор айдап, тылсым дуниені мойындамай журген пенде екен, бірак та аталар сынакка салып, содан аттан жыгылып, біраз кун жатып калады. Тусінде: «Кілтті оз колына ал деп» аян береді. Амал жок, кумбездін кілтін корші ауылдагы молдадан сурап акеп ашайын десе, алдында узын, кызгылт тас тустес жуандыгы білектей жылан керіліп жатады. Сол кезде ол кісі саскалактап турып калады. Жылан басын котеріп: «Е, урпагым келдін бе, рахмет саган» – деп ысылдаган куйі атанын кабіріне кіріп кетеді.

Кошкар атанын басында Куран окып отыр едім, он жагымнан ысылдап айда;ар келді де, озінін кабіріне кіріп бара жатып: «Ей, урпактарым келдіндер ме?» – деп ризашылыгын білдіргеннен сон, Сарсенбай агага карап: «Балам, сені коптен бері кутіп едім» дегенде, Сарсенбай белбеуін мойнына салып, екі козінен жас парлап, екі буйірін таянып, бар даусымен: «Ата, алдына келіп отырмын, біліп істеген, білмей істеген куналарымды кеше гор, будан былай куна істейтін болсам, мойынымды кайырып артыма сал» – деп ант берді.
Таразга Айша Бибі ана аруагынын басына келдік, сол кезде баягыда Сарсенбай аганын жанында отырып корген аквариум козіме оттай басылды, кара жылан зу етіп, жогары карай отіп кеткенін анык кордім. Куран окыдым, осы кезде менін аркама Айша Бибі анамыз аюдын терісін жауып, батасын беріпті, бірак оны озім байкаган жокпын, мунын барін Сарсенбай ага мен бір жігіт айтты.

Айша Бибі анадан шыгып, Карахан батырдын басына бардык, озім Карахан батырды 20 жастагы сауыт сайман киінген батыр бейнесінде анык кордім. Шыракшыга сурак койдым: «Ага, біреулер Караханды 80 жаска келген шал деп еді гой, мен оны жас калпында кордім, неліктен?».
Шыракшы маган былай деп айтты. Карахан 20 жастагы кылшылдаган жас жігіт батыр болган. 16 жастагы Айша Бибі екеуі бірін-бірі унатып, осы онірде кездесіп, соз байласып косылмакшы болады. Екі жастын косылуына Айша Бибідін акесі карсы болып: «Сені карасудын бойында кара жылан шагып олтірсін» – деп теріс батасын береді.
  Айша Бибі кара судын бойында, уаделескен жерде Караханды кутіп суга тусіп жуынып жатканда кара жылан шагады, Айша Бибі жан тасілімін бермей Караханды кутіп жатады. Карахан келгеннен кейін оздері ак некесін кидырганнан сон, Айша Бибі баки алемге аттанады. Осындай катігездікті тусінбеген копшілік Айша Бибінін акесінен сурайды: «Сіз неге оз кызынызга теріс батанызды бердініз?». Сонда байгус аке: «Осы суракты халкымнын коятынын біліп едім. Себебі, Карахан батыр – омірі ат устінде, елдін шетінде, жаудын бетінде, желдін отінде, кыргын кантогісте отеді. Карахан согыста каза тапса зиярат етуге бара алмаймын, баламнын жастай жесір калуын каламап едім, Алла тілеуімді берді» – деп окініштен озегі ортенген сорлы акенін жауабы осы болыпты.


Козге корінбейтін кокжал, таж киген жылан, тайрандаган тайлак

Сарсенбай аганын коргаушы жай пенденін козіне корінбейтін арлан каскыры бар, ылги касында жатады, ол тек корінетін адамга гана корінеді. Мен оны анык коремін. Осы ордада тагы бір коретінім Райымбек атамыздын тайрандап тайлагы да келеді. Тайлак келгеннен кейін журекке куйылатын соз келеді. Ол жай келмейді, бір хабар алып келеді. Сонан кейін біреулердін алыстан не жакыннан кандай максатпен келе жатканын білдіреді.
Тагы бір гажайып Сарсенбай аганын «Акмоншак» атты, басына таж киген ак жыланы бар, келгенде билеп келеді. «Акмоншак» та келген адамдардын кандай оймен, кандай пигылмен келгенін хабарлайды жане аурулардын емін айтады. Ол Сарсенбай аганын ойына, тілегіне байланысты келеді, сурактарынын жауабын айтады.
Кей кездерде жазылмайтын сыркат адамдар келеді, сонда оларды жайма шуактатып шыгарып салындар деген аталардын аруактарынан соз келеді. Ондай ауруларды май****еп кана жолга шыгарып саламыз.

Астанага кайтып келдім, намаз окимын, сол кезде Сарсенбай аганын каскыры касымда бірге жатады. Жаныма келіп отырады, кей кезде алдыма келіп жатып алады. Кей кездерде екі буйірі ентігіп, тілін салактатып келеді. Журекпен сураймын:
– Кайда барып келдініз?
– Жай, жан-жакты біраз жортып, шолып келдім – деп жауап береді.
Улкен улым Марлен уйленді, кудаларым Талдыкорганнан екен, тойын жасадык. Той болганнан кейін амалсыз арак-шарап куясын. Той ойдагыдай отті, Карлыгаш екеуміз Кабанбай ауданындагы кудаларымызга барып кайттык. Намазымды каза кылмай окып журмін, бірак арлан каскырым ушты куйлі гайып боп кетті. Кундердін кунінде жолым тусіп, Сарсенбай агага келдім. Ордага кірдік, ангімелесіп отырганда:
– Аманжол, сен кокжалды неге ренжіттін?
– Мен ренжіткен жокпын, бірак кетіп калды.
– Ренжіткенде сен онымен урсысып тобелескен жоксын, сенін уйінде арак куйылыпты, соган кокжал ренжіп кетіп калыпты. Мен кокжалды сенін касына озінді коргап-колпаштап журсін деп адейі жіберіп едім, кокжал енді мені кайтып жіберменіз деп жатыр. Аттеген-ай! Кайталанбас кателік жіберіп алган екенсін бауырым!
Сарсенбай аганын коргаушы кокжалы касымда жургенде тылсым дуниенін гажайыптыгын сезінетінмін. Жумысым да керемет орлеп шарыктаган. Окінішке орай, казір бойыма Алланын берген коптеген касиеттерінен айырылып калдым. Осы тылсым кубылыстардын барі – Сарсенбай аганын ордасында екі апта шакірт болгандагы корген тылсым дуниелерім – назік алемнін  фани заттык алеммен байланысын,  карым-катынасын айкындайтын дайекті, булжытпас, бултартпас далелдерім.

Аманжол  Шаріпкуловтын уялы телефоны: +7 701 556 10 53;