Шайтандарды сабаган шал. Баксы болган бала

 

Коп адам дуниеге бой алдырган,
Бой алдырып, аягын коп шалдырган.
Олді деуге сыя ма, ойландаршы,
Олмейтугын артына соз калдырган? Абай

Кітап авторы ретінде Жуматай Абылханнын акесі маркум Нуртаза Абылханулы аксакалдын оз аузынан  естіген, болган окигалардын кейбіреуін гана айта кетейін. Нуртаза Абылхан аксакал  аргы гасырдын барлык килы замандарын басынан откізген, узак тарих кешкен кеменгер кісі еді. Карадан хан болган дегендей аргы аталары артыкша туган жандар болган. Сондай асыл насілдін сонгы коздері, осы аксакалды бейнелеп айтсак, ана тілдін академигі, ангіменін – Ауезові деуге де болады.


Килыбас нагашымнын сайтандарды сабауы

Откен гасырларда баксылык казактын улкен бір онері болган. Бул табигатпен ундесіп жаткан турмыс-салтта казак сахарасына керек адам болган. Откен гасырдын 30-шы жылдары уркінді болып каймагы бузылмаган Кытай жеріндегі казак ауылдарында турдык. Жас кезімде ауылга бір баксы келді десе, адейі іздеп баратынмын, себебі кыршанкылау болатынмын. Сонда не бір зіркілдеп ойнап жаткан баксылар дел-сал болып токтап калатын. Ауылга бір баксы келді. Наукасты карап жаткан кезде мен де барып турдым. Алгі баксы арі алысып, бері алысып ойнай алмай койды.

Сойтіп турган кезде біреу келіп мені: «Ай, Нуртаза!»,– деп шакырып акетті. Мен шыгып кеттім. Біраздан кейін кайта келсем алгі баксым ойнап жатыр екен. Мені коріп коя койды. Маган айтты: «Жана сіз шыгып кеткеннен кейін менін жындарым келіп барін айтты, сіз келгеннен кейін болды. Сізде касиет бар екен». Бізге баксы сойлей алмайды, жыны біз турган жерде ойнай алмайды», – деп. Неге? – деп сураймын.
– Біздін улкен нагашымыз Килыбас деген кісі. Біздін Абылхан атамыз 17 жасында, Мамбет ішіндегі Каракурсак елінін Килыбас деген кісінін кызына уйленеді. Ол кезде Килыбас атамыз батыр болыпты. Ол заманда батыр адам жылкы кузетіп, барымтага барады. Жортуылга кобінесе жалгыз аттанады екен.

Бір куні тунде – елсіз, жапан далада жалгыз келе жатса, алыстан бір ауылдын оты корінеді. «Аке-ау, мына жерде ел жок еді гой, бул кімнін ауылы болды?!», – деп таныркап келе жатса, алгі от жакыннан жылтылдайды. «Мынау жакын жерде екен гой, не де болса коре кетейін», – деп бурылып жакындап барса, уш келте шашты, тырбык бойлы кішкентай кыздар екен. Ушеуі жылкынын уш тезегін жагып, «Килыбас келді – кісі келді, Килыбас келді – кісі келді», – деп сыкылыктап куліп отты айналып, олендерін айтып жур екен. «Е, мыналар екен гой!», – деп оскырынган атын караганнын тубіне мыктап байлап, олармен кол устасып, солардын ауеніне кіріп – олендерін айтып, отты тортінші боп айналады. Мундай жерде озін корыксан мерт кылады, осы жерде нагашы атамыз озін-озі устап соларга косылып кетеді. Сайтандар да анау-мынау адамга коріне бермейді,

Килыбас атамызда да касиет бар болган. Бір уакытта ынгайы келгенде ушеуінін де шаштарынан шап беріп устап, колына орап-матап алыпты. Дырау камшысын жулып алып: «Ма саган Килыбас, ма саган Килыбас! Ма саган кісі келді!», – деп ушеуін де урып ала жонеліпті. Урып жатыр, урып жатыр. Болмаган кубылыс калмады – жылан да болып ыскырды, буркіт те болып шанкылдады, не бір коркынышты айуанаттын кейпіне келіп кубылды-ай дерсін! Бір уакытта ушеуі урген уш тулып болып турып алыпты. Камшынын откені кайссы, отпегені кайссы білінбейді, торсылдатып ура беріпті. Абдан шаршап сілесі каткан кезде ушеуінін сертін алып босатыпты: «Урпагымнын урпагына жолаймысын?», – деп. «Урім бутагына жоламаймыз», – деп аналар зар кагып, ушеуі уш жакка кашыпты. «Сонда бір нарсені – солардын тенгесін алуды умытыппын», – дейді. Сайтаннын тілінін астында тенге болады екен, сол тенгеге ие болган адамга коріпкелдік касиет бітеді екен. Олармен емін-еркін араласып билігін де жургізе алады-мыс.  Килыбас атам осыны окініш кылып омірден отіпті дейді. Бір гажабы, осы кісілерден тараган урпакка алі кунге дейін ешбір кумалакшы кумалак шаша алмайды.

Нуртаза Абылхан аксакалдын баксы болып кете жаздауы

Бала кезім, ауылда улкен той болып, уйге конак коп келді. Уйде жатар орын болмай апам: «сен корші уйге барып жат», – деп жіберді. Ол уйде бір келіншек туратын. Бал-бул балалык шагым, куйеуі бар жогын білмеймін. Кейде осы келіншек аузынан сілекейі агып озімен-озі журетін. Сонда улкендер айтатын: «Ай, мына жас баланын кор болып жургені-ай!», – деп.

Ойымда ештене жок, ымырт жабыла алгі уйге барып жатып уйыктап каппын. Бір уакытта денем бір ысып, бір суып оянып кеттім. Бір мезетте аппак буркіт келіп шанырактан тусті, карангы болса да барін коріп жатырмын. Бір канаты керегенін бір ушында, екінші канаты екінші ушында, алты канат уйді бірак алып кетті. Буркіт «акпуштап» шанкылдай бастады. Сол кезде тосекте жаткан келіншек те зарлады. «Айналайын ак буркіт айтканына коніп ем, дегенінді істеп ен, мені кинамашы!», – деп не бір зарлы ауенге салды. Денем бір ысыйды, бір суыйды. Не уйыктаган емес, не ояу емес. Козгалайын десем козгала алмаймын, не іштене айта алмаймын. Тек кана коріп жатырмын. Алгі буркіт кетті... Бір уакытта ысылдаган ак жылан келді. Бір жак кереге шанырактан тускен кезде жанагы келіншек бебеулеп зарлады. Ай не бір зарды айтты-ау! Ол да кетті... Енді бір мезетте аппак сауле келді. Алгі келіншегім енді «ак сауле, ак жарык!», – деп зарга басты. Бір уакытта ол да кетті... Денем бір ысып, бір суып ундей алмай мен жатырмын.

Бір уакытта жанагы келіншек турып шам жакты. Шырак жагып алып шырактын жарыгымен: бет-аузын, кол-басын денесін укалап, есінеп біраз отырды да, тосегіне барып жатты. Мен де уйыктап калыппын. Тан атты, турдык. Карасам келіншек жур екен. Біраздан кейін келіншекке айттым: «Ай келіншек, сенін уш жынын бар екен ушеуін де кордім, тунде келді гой». Келіншек: «Кой арі, ол корінбеуші еді гой!», – деді. Жок, алдымен ак буркіт келді, оган былай деп айттын. Ысылдаган ак жылан келді, оган былай деп айттын. Ак сауле келді, оган былай деп айттын. «Е, онда корген екенсін», – деді. Сойтсем бул келіншек тазалык сактамай, озін-озі устай алмай журген касиеті бар адам екен. Осындай касиеті бар адамдар тазалык сактамаса ауырып калады.
 
Ер жетіп 14...15 жаста бозбалалыкка жеткен шагым. Ауылга неше турлі баксылар келеді. Алгі баксылар кеткеннен кейін озім сиякты балаларды жиып алып мен де баксы болып ойнаймын. Колыма бір таякты алып аламын да, кобыздын ауеніне саламын. Сойтіп журіп карагайды жагып койып, устінен ары-бері аттап отіп, біртіндеп абден белгілі бір ауенге келген кезде – карагайдын аппак шогын, озімнен-озім уыстап устап алып колымды жуатын дарежеге жеттім. Курдастарым, кыз-келіншектер шілдеханада, тойларда баксы болып ойна деп, баксы жокта мені баксы кылып алатын болды. Енді жынды кез, зіркілдеп турып ойнап беремін. Озімді-озім баксы сиякты сезінетін куйге жеттім.

Бір куні мынадай жагдай болды. Уйде уйыктап жатыр едім, кундізгі сиякты жап-жарык болып кетті. Оянып кеттім... Уйге 15...20-дай кызылды-жасылды киінген айелдер кіріп келді. Ылги сыкылыктаган жас айелдер. Тосекте жаткан мені корсетті. «Мынау ма, мынау ма?», – деп жан жагымнан келемеждеп коршай бастады. «Осы ма, осы ма?», – деп бір-біріне корсетіп жатты. Озімнін ояу екенімді жане нак коріп жатканымды біліп жатырмын. Козгалайын десем аяк-колым, тілім макта секілді, создерін естіп барін угып жатырмын. Бірак унім шыкпайды, жаткан орнымнан козгала алмаймын. Козім бакырайып карап жатырмын. Бір уакытта арт жагынан саркідірлеу келген картан айел келді.

 Отіп барып: «Осы бала ма?», – деп айтты.
– Осы бала, осы бала – деп жанындагылар сыкылыктады.
– Ай, тым жас бала екен. Коятын шыгар, тимендер! – деп алгілерді какпакайлап уйден шыгарып алып кетті. Олар кете салысымен-ак денемнен суык тер бурк ете тусті. Дел-сал болып жатырмын. Онім бе, тусім бе? Сол куйі талыксып кайтадан уйыктап кетіппін.

Екі-уш куннен кейін Ажібай баксы келді.
– Ай, осы уш-торт кун бурын, саган тун ішінде кісілер келді ме?
– Келді.
– Не деді?
Болган окиганын барін айтып бердім. Жастары сыкылыктап мені айналдырмакшы болды, ар жагынан бір саркідірлеу картандау айел келіп барін алып кетті дедім.

– А, балам бул жын кім нак ауеніне келтіріп, накышына салса, сонын артынан еріп журе береді. Бул аркімде бар касиет. Дамытып ары карай алып кетсен, жаксы боп шыгасын. Сен озін баксы болгын келе ме? Маган ер, мен сені коп-корім улкен баксы кылып жіберейін. Ол ушін мынауыннын барін тастап, менімен журесін. Жын деген солай болады.
– Ойбай, ешкандай баксы болмаймын, озімнін жумысым бар.
– А, олай болса сен мынауынды кой. Мен жокта, мен болып ойнайды екенсін гой? Баксы болгын келмесе, бунынды кой, мерт боп кетесін. Немесе бір жерін кем болып калады. Жын деген нарсе ойнайтын нарсе емес. Кауіпті де, киындыгы бар катерлі жол.
– Ойбай койдым, будан кейін ойнамаймын. Жынын да озінмен кетсін, баксылыгын да озінмен кетсін!
Содан кейін баксы болып ойнаганды койдым деп отырушы еді жарыктык .