Алла тагаланын тутас бiр болуы

112–Ыхылас суресі
Меккеде тускен

Аса камкор, ерекше мейірімді Алланын атымен бастаймын.
(Мухаммед Г.С. оларга) айт:
Ол Алла біреу-ак. (1)
Алла мунсыз. (Ар нарсе Оган муктаж.) (2)
Ол, тумады да туылмады. (3)
Арі Оган ешкім тен емес. (4)

КУРАН КАРИМ, казакша магына жане тусінігі. 604 бет.

– Алла тагаланын тутас «бiр» болуы дегенді калай
тусінуге болады?

– Алла тагала арбiр жан иесiнiн журегiнде жане галамнын арбiр болшегiнде болатын болса, онда Онын коп болып болiнгенi ме? Себебi, Куранда «Алла бiр» деп жазады гой. Ендеше бул кайшылыкты калай тусiнемiз?

Алла тагаланын «бiр» екенiн кунмен салыстырып тусiнуге болады. Талтусте кун адамнын тобесi тусында турады. Егер радиусы мындаган шакырым жердегi адамдардан: «Кун кайда?» – деп сурайтын болсак, аркiм оз тiлiнде: «Кун мiне», – деп тобесi тусында турган кундi корсетедi. Бiрак кундi корсеткен аркiм оны оз тiлiнде турлiше атап, бiрнеше жерден корсетсе де кун коп емес, кун бiреу. Бiрак ол болiнгендей корiнедi.

Сол сиякты Алла тагала аркiмнiн журегiнде болып болiнгендей корiнсе де, Ол болiнбейтiн тутас. Кун бiреу болса да барлык жан иелерiне озiнiн саулесiн шашады, сол сиякты Алла тагала бiреу болса да, букiл алемге шапагатын шашып, оган омiр бередi. Ол уакыттын ыкпалымен барлыгын жаратады жане уакыттын ыкпалымен барлыгын кезiнде жойып отырады.

Алемнiн барлык болшегiндегi Алла тагаланын тутас «бiр» болуы – букiл алемнiн тутастыгынын кепiлi. Ол тутас болса – алем де тутас. Алла тагаланын жасаган турлi алем болшектерiнiн бiр-бiрiне тартылу жане итеру касиеттерi букiл материалдык алемнiн турлi зандылыктарын тудырады. Сойтiп алем болiктерi бiрiгiп, озара байланысып, турлi карым-катынаста болады.
Осынын аркасында букiл материалдык алем адамнын санасы тугел камти алмайтын турлi купия зандылыктарымен, кереметтей курделi курылысы тутасып, бiр Иенiн баскаруымен мултiксiз омiр сурiп жатыр.
Абайдын «Алла тагала галамнын iшiнде» деген созiнiн манызы осындай.

Жаратушы галамнын iшiнде

65 – Талак суресі, 12 аят.

Ол сондай Алла, жеті кокті жараткан жане жерді де солар сиякты жараткан. Кумансыз Алланын ар нарсеге куші толык жететіндігін білулерін ушін амірлері жер мен коктін арасына тусіп турады. Сондай-ак Алланын білімі ар нарсені ішіне алады.

КУРАН КАРИМ, казакша магына жане тусінігі. 559 бет.

– Жаратушы галамнын ішінде дегенді калай тусінеміз?

– «Алла тагала «бiр» деген создiн оте терен манi бар. Бул туралы Абай: «Ол «бiр» деген соз Алла тагала галамнын iшiнде, галам Алла тагаланын iшiнде», – дейдi. Бул бiр караганда магынасы карама-карсы, тусiнiксiз, жумбак угым.

Карапайым кунделiктi козкарас бойынша карастыратын болсак, онда егер бiр нарсе екiншi нарсенiн iшiнде болатын болса, онда екiншi нарсенiн бiрiншi нарсенiн iшiнде болуы мумкiн емес. Сонда бул кайшылык па? Кайшылык болмаса онын сырын калай тусiнуге болады? Бул рухани болмыстын адамнын акылымен тусiнуге болмайтын бiр корiнiсi.

«Алла тагала галамнын iшiнде, галам Алла тагаланын iшiнде» деген тусiнiк Алла тагаланын екi кубылысын (аспектiсiн) бiлдiредi. Алла тагала галамнын iшiнде деген угым Онын галамнын арбiр болшегiнiн iшiнде екенiн бiлдiредi. Ал «Галам Алла тагаланын iшiнде» деген тужырым Онын гарыштык, алемдiк аспектiсiн бiлдiредi.

Алла тагала галамнын iшiнде деген угымнын таза рухани манi бар. Сондыктан акылмен тусiну оте киын. Алла тагала галамнын арбір болшегінін ішінде, сонымен бірге арбір жан иесінін журегінде деген угымды тек кана барлык ой-орісті журекке шогырландыру аркылы (медитация) жетуге болды.

Сонда, конілін баскага аудармау ушін барлык сезімдерін жауып, букіл ой-орісті тек кана журекке шогырландырганда адам баласы Алла тагаланын журектегі кубылысын (аспектісін) коруі мумкін. Енді бул арада касиеттi жазбаларга жугiнiп, не болмаса сол денгейді журегiмен сезiп-туйсiнген гулама сопылардын айткандарына кулак салып корелiк.

Абу Хамид ал-Газали озiнiн «Дiн туралы сенiмдi жангырту» атты енбегiнде «журек» деген создiн бiрiншi магынасы онын физиологиялык манi екенiн айта келiп, онын екiншi магынасы туралы былай деп жазады:

«Бул создiн екiншi магынасы – осы тандiк журектегi Алланын рухани сыйы (Латифа раббанийа руханийа). Бул сый тусiнетiн, бiлетiн жане адамнын iшiндегiсiн бiлетiн, акылшысы, тексерушi, кiналаушы жане талап етушi; ол тандегi журекпен байланыскан жане ол байланысты коптеген адамга акылмен тусiндiру киынга согады.» Ал-Газали арi карай бул угымды тусiндiрмейтiнiн жазады.

Себебi онын аргы жагын ашу ушiн рухтын купиясын жария ету керек, ал оны пайгамбардын озi де жария кылмаган. Осылай гуламанын бул созiнен Алла тагаланын журекте бiр белгiсi (сыйы) барын, бiрак оны тусiнудiн кандай курделi екенiн сезiнемiз.

Ибн Арабидiн «Геммы мудрости» атты енбегiнен де Алла тагаланын журекте екенiн бiле аламыз. Ол былай деп жазады:

«Алла тагаланын «Алладан коркындар» деген созi мынаны бiлдiредi: сiздегi айкын нарсе Алланы коргасын, ал айкын емес нарсе (ал бул – сiздiн Алланыз) сiздi коргасын, бул арада кiналау (зимм) жане мадактау (хамд) бар гой. Кiналауда Оны коргандар, ал Ол мадактауда сiздi коргасын; осылай iзгi жане бiлушi болыныздар». Арi карай былай деп жазады: «Алланы бiлетiн адамнын журегi Онын шапагатымен берiлген жане ол оте улкен, себебi онда Улы Алланын озi бар».

Алла тагала алемнiн арбiр атомынын iшiнде болса, Ол озiнiн шексiз коп касиеттерiмен арбiр атомга озiне тан турлi касиеттер бередi. Атомдар бiрiгiп молекула курайды. Ал олардан турлi материалдык денелер куралады. Алла тагала арбiр атомга озiндiк касиеттер бергендiктен, олардан куралган денелер де озiндiк турлi касиеттерге ие.

Сойтiп турлi касиеттерiмен, порымдарымен, колемдерiмен алемде коптеген болiктер пайда болып, алемнiн сан-алуандыгы туады. Алла тагала арбiр атомнын iшiнде болып, олардын озгерiстерiн баскаратын болгандыктан, алемдегi кубылыстардын озгерiстері де Алла тагаланын ыркында. Алла тагаланын букiл материалдык алемдi баскаратыны осылай далелденедi.