Жан деген не?

Басында жокты бар кылган,
Жоктыкты жойып кор кылган.
Есепсіз дене жаратып,
Еріксіз жиып нар кылган
Жан емей енді немене? Шакарім

Жан – Алла тагаланын нуры. Жан Алла тагаланын бір болігі. Жандар Алла тагаладан тараганда Алла тагаланын нуры болып тарайды. Бул куннін саулесі тарізді. Кун саулесі корпускул деп аталатын оте кішкене боліктерден куралады. Сол сиякты Алланын нуры да Онын озімен салыстырганда оте кішкене жандардан куралады екен. Бул рухани білімді ешкандай заттык куралмен біліп болмайды.
 
Жан материялык атомнан да кiшкене рухани атом. Оны ешкандай куралмен коруге болмайды. Аса iрi кит те, пiл де, козге корiнбейтiн кiшкене микроорганизмдер де сол жан болган сон омiр суредi.    Олi табигатты  Алла  тагала жан енгiзу аркылы тiрiлтедi. Бул туралы Абай жиырма жетiншi кара созiнде Сократ хакiмнiн созiмен былай дейдi:

«Адамнын денесi озiн журген жердiн бiр битiмдей кумына уксас емес пе? Денеде болган дымдар жердегi сулардын бiр тамшысындай емес пе? Жа, сен бул акылга кайдан ие болдын? Арине, кайдан келсе де, жан деген нарсе келдi де, сонан сон ие болдын».

Арi карай бунын барi олшеусiз улы акылдын ыкпалымен болганы тусiндiрiледi. Сойтiп, жаннын аркасында букiл алем болiктерi бiр-бiрiмен катынаска кiредi.  Жан болгандыктан   олардын   аркайсысы жеке тулга.  Ал олардын  карым-катынасын  Алла  тагала баскарады.   Сондыктан Ол арбiр  жан  иесiнiн журегiнде орналасады. 

Сойтiп Алла тагала олi табигаттын да,  тiрi табигаттын  да  ен  кiшкене болшегiне енiп, букiл алемнiн омiрiн баскарады. 

Жан рухани, назік жане заттык болып табылатын уш алемде болады. Бул алемдердін касиеттері бір-бірінен оте алшак. Су озгеріп муз, суйык жане бу болганда онын касиеттері де, бір-біріне уксамайтын касиеттер алады. Сол сиякты осы уш алемнін де касиеттері бір-біріне уксамайтын оте алшак.

Рухани алем созбен жеткізуге келмейтін таза рухтан турады. Назік алем де бул заттык алемге уксас емес. Адамнын назік болмысы кандай материалдардан куралатын болса, назік алем де сондай материалдардан куралады. Сондыктан танді тастаган сон аруак болган жан онда еркін омір кеше алады. Заттык немесе материялдык алем баска екі алеммен салыстырганда оте ауыр, ен тыгыз жане турпайы бес элементтерден куралады.

Бул элементтерді ауа, от, су жане топырак деп атайды. Буларга карапайым сезімдер кабылдай алмайтын эфирді косатын болсак, сонда бул фани алемді курайтын негізігі бес элементті білеміз.

Арбір жан иесі озі бейімделген галамшарда гана омір суреді

Басында жан мен дене екі баска,
Жан шыдап тура алмайды козгалмаска.
Дене сауыт  сыкылды жаннын орны,
Оган да куту керек бузылмаска. Шакарім

Жанды ешкандай адіспен жою мумкін емес. Оны ешкандай куралмен болуге болмайды. Ол отка жанбайды, суга батпайды, кеппейді, ерімейді. Алемдегі галамшарлардын атмосфералык жагдайлары артурлі екендігі галымдар арасында дау тудырмайды. Ендеше бір атмосфералык жагдайга бейімделген жан иесінін денесі онан озгеше жагдайдагы баска атмосферада омір суруге жарамсыз болатынын да мойындауымыз керек. Бул арбір жан иесі озі бейімделген галамшарда гана омір суруі керек деген тужырымга акеледі.

Адам болмысы рухани жане материалдык негіздерден куралады

Кейде жаксыны іздейміз, кейде жаман,
Коніл неге кызыкса – соган таман.
Дене женсе, тупсізге кызыгамыз,
Жан билесе, жаманнан калмак аман. Шакарім

Адам болмысы рухани жане материалдык негіздерден куралатыны дау тудырмайтын акикат. Булар Алла тагаланын турлі куаттары. Рухани негіз – жогары куат, ал материалдык негіз – томенгі куат.

Рухани болмыс жаннан жане рухтан куралады. Адам денесіндегі жан, ягни, казакша айтканда, шыбын жан, Улкен Жаннын, ягни, Газиз жаннын, Алла тагаланын жогары куаты.

Онын касиеттері Газиз жаннын касиеттеріне уксас – мангілікті, толык білімді жане толык лаззатты. Катты ескертетін бір жагдай, бул сайкестік тек кана сапа жагынан гана. Ал сан жагынан алганда Алла тагала аркашанда шексіз улкен болып кала береді. Жан «озім» деген сезімін аркашан да сактайды. Сондыктан ол озімдігін жогалтпай, жеке тулга ретінде Газиз Жанмен карым-катынаска кіреді. Осылай жан иесі тупкі максатка жетіп, ен жогаргы карым-катынаска, шексіз лаззатка боленеді. Туп Иеге кайтудын шыны осы болып табылады.