Досым Омаров. Шакарiмнiн уш аныгы

Досым Омаров



Курметті окырман! Осы кітап туралы пікірінізді, усынысынызды білдіремін десеніз автордын тікелей озімен мына телефон аркылы байланыса аласыз.

Сот. тел. 8-701-494 24 27. Уй  телефоны 8– 72835–4-14-20.
Эл. пошта:  dossym @ bk.ru






ШАКАРІМНІН «УШ АНЫГЫ»
(улы ойшылдын «Уш анык» шыгармасына тусініктемелер)




дуниетаным


















Алматы











Улы ойшыл акын Шакарім Кудайбердіулынын
150 жылдык мерейтойына арналады




Пікір жазган – философия гылымдарынын кандидаты Асан Кайырбек







Омаров Д.
Шакарімнін «Уш аныгы»: улы ойшылдын «Уш анык» шыгармасына тусініктемелер.






Кітапта Шакарімнін «Уш анык» шыгармасына тусініктеме беріледі.  Корнеу жане корінбейтін алемдердін гажайып сырлары ашылып, олармен адам омірінін байланысы корсетіледі. Имандылык, жан касиеті, келесі омір тарізді адам оміріне манызды маселелер талкыланады. Кітап оку орындарында шакарімтану, философия, озін-озі тану, психология, салауатты омір пандеріне колдану ушін мектеп окушыларына, студенттерге жане болмыс сырларын тусінемін деп талпынган копшілік кауымга арналады.   













Алгы соз

Табигаттын гажайып сырларын улы адамдар ашып, оздерінін енбектерімен адамзатка жеткізіп отырады. Тек сол енбектерді кезінде кабылдап, дурыс пайдалана білу керек. Шакарімнін «Уш аныгы» да осындай шыгармалардын біріне жатады. Бул шыгарма болмыстын терен манін тусіндіріп, омір максатына жетуге жол ашады. Асіресе рухани тапшылык коріп отырган казіргі заманда бул шыгарманын манызы оте улкен болса керек.

Букіл тіршілік корінісі рухани жане заттык негізден куралатыны белгілі. Рухани болмыска сенудін ешкандай да зияны жок. Керісінше, ол болмыстын біртутастыгын тусінуге мумкіндік беріп, сана-сезім, ой-орісті жана денгейге котереді. Бірак, заттык оркениет басым болып турган заманда муны аркім бірден тусініп, оган толык сеніп кете бермейді. Осылай маселе таным мен сенімге келіп тіреледі. Шакарім озінін улкен журегімен ниеті таза адамдарды таным мен сенімге шакырады. Онын бул шакыруы сокыр сенімге емес, таза акылдын комегімен тусініп, сонан кейін оны туйсінуге негізделген. Сондыктан онын шыгармалары далелдермен бекітіліп, ойлы адамнын акылына багытталады. Шакарім мурасы жеке адамдарга болсын, букіл адамзат денгейінде болсын шексіз мол казына тарізді.
 
Шакарім енбектерінін максаты – адамга дурыс жол корсетіп, тіршілік азабынан куткару. Онын «Уш анык» атты шыгармасы да осы максатта жазылган. Бул шыгарма колемі жагынан шагын болса да, шын манінде, философиялык терен магынасы бар улкен дуние. Шыгармада улы ойшыл гасырлар бойы адамзатты толгандырып келген болмыстын терен сырына коніл боледі. Сондыктан бул шыгарма кабинетте отырган галымдардын ойына азык ушін емес, арбір адамнын кунделікті омірде пайдаланып, іс-арекетіне басшылык етуге арналган. Ол ушін ауелі шыгарманын терен магынасын тусініп, сонан кейін омірде колдануга умтылу керек. Осылай білім адамнын санасына енеді. Білімді менгеру дегеніміз – оны ой-оріске кабылдатып, тіршілікте колдана білу. Олай болмаса алынган білім пайдасыз акпарат денгейінде калып кояды.

Шакарімнін рухани-философиялык бул шыгармасы болмыс купиясын толык ашып береді деуге болады. Бірак бірден тусініп, толыгымен  кабылдау кімге болса да женіл емес. Онын себебі – бул шыгарманын терен рухани сырында жатыр. Сондыктан, Шакарімнін коп сырлы «Уш анык» енбегінін терен магынасын ашатын тусініктемелер керек. Сол тургыдан жазылган колыныздагы кітап озінін максатын орындаган деп ойлаймын. Автор Абай мурасындагы жан кумары маселесін жіті тануынын натижесінде Шакарімнін «Уш анык» шыгармасынын терен магынасын толык ашып, тусіндіре алган.

Казакстан Республикасы
Улттык Гылым академиясынын академигі                Р.А. Оразалиев



Б І Р І Н Ш І   Б О Л І М

ШАКАРІМНІН «УШ АНЫГЫ»

Шын таза жан тазалыкпен,
Танірісіне бармак ол.
Мейірім, нысап, аділетте
Агызам деп нур булак.
Шакарім

«Уш анык» шыгармасын тусінудін киындыгы

Ел арасында колжазба-кошірме ретінде сакталып, Кенес укіметінін колына туспей, тагдырдын бізге деген сыйы болган бул шыгарманы тусінуді киындататын бір себеп – ол шыгарманын курылымы. Мумкін колдан колга отіп, кошіріп жазылганда кейбір боліктері калып койды ма, не болмаса такырыптарынын орны ауысып кетті ме, айтеуір, бугінгі окырманга тусінуге оте киын жерлері бар. Мысалы, корытындыдан кейінгі келетін «Жан немене?», «Жану мен шіру» деген такырыптар онын алдындагы такырыптармен жане бір-бірімен ундеспейтін тарізді. Копшілік кауымга тусінуді киындататын тагы бір себеп – ол 1991 жылы профессор М. Мырзахметов алгы созін жазып Казакстан гылым академиясы М. Ауезов атындагы адебиет жане онер институты шыгарган нускасында /12/ адамды «аттеген-ай!» дегізетін коптеген кемшіліктер жіберілген. Грамматикалык кателіктер гана емес, сонымен бірге кейбір создердін орны ауыскан, не болмаса мулде тусіп калган. Сонын салдарынан кейбір сойлемдер магынасынан айрылып, тусініксіз турге келген.

Бул шыгарманы тусіну бізге де онай болган жок. Шамамыз келгенше тусініп, кейде орысша нускасымен салыстыра отырып, жіберілген кателіктерді жондеп, тіпті, кейбір жерлерін кайта редакциялап, карапайым тілмен жалпы копшілікке тусінікті етуге умтылдык.
Шакарім «Уш анык» деп кандай аныктарды айтады? Бул маселені аныктау да онай емес. Уш аныктын ушіншісі – уждан. Оган ешкандай дау жок. Себебі, шыгармада бул анык айтылган. Ал екінші мен ушінші анык туралы шыгарма желісі бойынша турлі корытындыга келуге болады. Сондыктан карапайым окырман гана емес, тіпті, бул шыгарманы зерттеуші улкен галымдардын арасында да бірлік жок. Олар бул аныктарды артурлі корсетеді. Мысалы, бірінші анык деп мыналар аталады: а) затшылдык гылым жолындагы таным, б) алемді Кудай жаратты; екінші анык мыналар: а) дін жолындагы теологтардын дуниетанымы, б) жан бар жане ол олмейтугын мангілікті. Осы тужырымдардан олардын бір-біріне ундеспейтінін коруге болады.

Шакарімнін «Уш анык» шыгармасы болмыстын коріністерін  кенінен камтиды. Бірак осы кішкене шыгарманы тусіну турлі ойлар тудырып, тіпті бір-біріне карама-карсы тужырымдарга алып келеді. Мунын бір себебі – бул шыгарманын рухани денгейде болуында. Толык білім заттык жане рухани алемді бірдей камтиды. Сондыктан, бул шыгарманы турлі сана денейлері оздерінше тусініп, оздерінше нар алады.

Омірде білім алудын жуздеген турі бар. Мысалы, адам омірге келген сон ата-анасына сурак кояды, мектепте жане баска оку орындарында окыйды, кітап пен газет карайды, теледидар кореді, ойга шомады, коршаган орта жайында ойга калады, сезінеді жане осындай тагы баска турлі адістермен білім алады.

Табигат коріністерін адам озінін тані, акыл-есі жане жан дуниесімен танып-біледі. Осылай, білім алу адамнын уш болмысы аркылы журеді. Ол болмыстар – тан, акылы жане жаны. Осы уш болмыска байланысты адамнын білім алуы да уш денгейде болады. Бул денгейлерді Шакарімнін «Ойланыз, акыл, білім кайда болмак» атты оленінен коре аламыз. Акыл мен білімнін байланысы, олардын зиянды, не болмаса пайдалы болуы жане білім алудын адісі жонінде акын былай деп жазады:

Ойланыз, акыл, білім кайда болмак,
Денеде кандай орын, жайда болмак?
Білу, нану, унату – акыл ісі.
Кайтсе зиян, кайткенде пайда болмак?

Тан – сезіп, кулак – естіп, козбен кормек,
Мурын – иіс, тіл – дамнен хабар бермек.
Бесеуінен мидагы ой хабар алып,
Жаксы, жаман ар істі сол тексермек.

Ой сонда неше толгау шимай салмак,
Кайтсе жоні келер деп олшеуге алмак.
Дал солай калайын деп, унаганда
Габілетті журегін бір козгалмак.

Бар билік сол журектен шыгарылмак,
Денеге ол шымырлап асер кылмак.
Ойынды дурыс деме, теріс деме,
Сол арасын аныктап байка бірак.

«Жарайды» деп унаса бас иземек,
Жек корсе жиіркеніп дірілдемек.
Журегіннін тілі жок, ымбалы сол,
Угып ал да бола гор соган комек.

Акыннын осы оленін саралай отырып білім алудын, сонымен бірге таным адісін уш денгейге болуге болады. Бірінші денгей – сезім мушелерімен. Бул адіс бойынша коршаган орта адамнын бес сезім мушесі аркылы кабылданып, солардын берген хабары бойынша танылады. Озін тек кана танмін деп сезінетін тандік сана-сезім денгейдегі пенделер, міне, білімді осылай алып, осылай танып біледі. Сондыктан олардын омір туралы тусініктері терен емес, напсі кызыгынан аспайды. Бундай адамдардын кейпін акын былай деп сынап корсетеді.

Казакта жок акылмен ой бекітпек,
Напсі унаса болганы, барі бітпек.
Тауекел деп ат койып ыктималга
Байлауы жок нарседен пайда кутпек.

Екінші денгей – логиканын комегімен. «Ой сонда неше толгау шимай салмак, Кайтсе жоні келер деп олшеуге алмак» деп акын логикалык ойлауды айтып отыр. Бес сезім мушелерімен кабылданган акпарат акылга тусіп, оймен анализ жасалып, бір-бірімен салыстырылып, сараланып корытындыга келеді. Екінші адіспен сана-сезімдері ой-оріс денгейіне котерілген адамдар омір сырларын танып, біледі. Бірак, бул екі адіс те табигаттын козге корінетін жагын гана танып-білуге мумкіндік береді. Ал болмыстын рухани терен сырын тусінуге мумкіндік бермейді. Себебі, бес сезім мушесінін кемшілігі коп. Сондыктан адам баласы коп кателеседі. Бул туралы бурын баска кітаптарда жазылгандыктан, оган токталмай-ак коямыз.
Ушінші денгей – коніл козімен журекке кабылдату. Бул рухани нурдын асерімен журекті тазарту барысында ашылатын коз. «Журегіннін тілі жок, ымбалы сол, Угып ал да бола гор соган комек» деп Шакарім де, Абай тарізді осы кокіректегі коніл козімен карауга шакырады. Рухани дуниені, болмыстын терен магынасын бірінші жане екінші денгейде емес, тек кана ушінші денгейде, кокірек ашылганда коніл козімен гана тануга болады.

Шакарімнін «Бас козіне сеніп, токтап калмай, коніл козін ашыныз!» деп ундейтіні де осыдан болса керек. Коніл козі ашылган Шакарім тарізді гуламалар анык хакикатты коріп, бізге жеткізуге умтылады. Біздін міндетіміз – олардын берген хакикатын, ягни аныгын калткысыз кабылдап, журекке уялата білуде жатыр.

Анык білімді ажырату ушін онын касиеттерін білу керек. Онын касиеттері – мангілікті, озгермейтін жане мінсіз. Сондыктан олар барлык халыктарга, мадениет, дастур, адет-гурып турлеріне жане кай заманга болса да ортак болып келеді. Баска созбен айтканда ол ескірмейді. Сонымен бірге бундай білім толык жане уйлесімді. Ягни, бул білімді заттык омірге де, сонымен бірге рухани омірге де бірдей колдануга болады. Толык білім адамнын тазару, даму жолын корсетіп бере алады. Шакарім мурасы, міне, білімнін осындай денгейіне жатады.

Білім алудын осындай турлі денгейлеріне байланысты сана-сезімнін де турлі денгейлері болатыны белгілі. Ендеше Шакарімнін рухани мурасын да барлык адам бір денгейде тусінеді деуге болмайды. Онын «Уш аныгынын» артурлі тусінік, коп дау тудыруынын себебі де осында жатса керек.

Шакарімнін уш аныгы нені білдіреді?

Шын манінде, уш аныктын не екенін Шакарімнін озі шыгармасынын басында-ак былай деп ескертіп, аягында тагы кайталайды.
«Адам акикатты бас козімен кормейді, акыл козімен кореді... Олімнен сон бір турлі тіршілік бар. Екі омірге де керекті іс – уждан. Уждан –дегеніміз, ынсап, аділет, мейірім». Бул создерден болмыс коріністерін адам бас козімен коретінін білеміз. Бірак бас козімен корген нарсе акикат емес. «Бас козі» деп бул арада баста орналаскан козді гана емес, адамнын сырткы бес сезім мушелері айтылып отыр. Бес сезім мушелерін біріктіріп Шакарім «бас козі» деп атайды. Бул онын олендерінен де байкалады.

 Сонымен, бірінші анык – сезім мушелері кабылдайтын болмыстын заттык корінісі. Бірак болмыстын бул корінісі акикат емес, ягни толык болмысты білдірмейді. Толык болмысты, ягни акикатты акыл козімен гана коруге болады. Акыл козі дегеніміз, жогарыда айтылганджай, адамнын логикасы, немесе акыл-ойынын жумысы. Шакарім «акыл» деген созді онын кен магынасында пайдаланады. Акыл адамнын акыл-есін, ой-орісін, сана-сезімін аныктайды. Сондыктан осы бір созбен адамнын адами касиеті белгіленіп отыр.

Екінші анык – олімнен сонгы тіршілік, ягни болмыстын козге корінбейтін болігі. Болмыстын бул болігі эзотерикалык, козге корінбейтін алемге жатады. 
Ал ушінші анык – екі омірге де, ягни козге корінетін заттык алем мен корінбейтін алемге де керек – уждан. Уждан, немесе уят жан касиеті. Ал бул касиет адамнын рухымен байланысты. Жан сипаты болып табылатын рух танмен осы адами касиеті аркылы байланысады. Ендеше адамды адам ететін адами касиет дегеніміз акыл-ес, ой-оріс, сана-сезімнін рухтанган, ягни рухпен нурланган калпы. Жануарларда бундай касиет жок. Себебі, олардын рухы оте алсіз, алі дамымаган. Адамнын жануарлардан негізгі айырмашылыгы осында болса керек.
Шыгарманын максаты – осы уш аныктын аныктыгын далелдеу.
Автор арі карай шыгармасын «СОЗ БАСЫ» деп былай жалгастырады:

Кетті, келді,
Толды, семді,
Озгеленді бул галам.
Туды, олді,
Жанды, сонді,
Оршіп онді кайтадан.
Донгеленткен,
Онгеленткен,
Тук білімсіз куш пе екен?
Тіпті мінсіз,
Кемшіліксіз,
Есті кылган іс пе екен?
Жан деген не,
Мулде оле ме,
Шын жогалып соне ме?
Дене жон деп,
Жогары орлеп,
Жанын мен деп келе ме?

Ойшыл осылай ауелі болмыстын тіршілігі жонінде негізгі сурактар кояды. Бул сурактар алдагы карастырылатын маселенін жоспарын аныктайды. Осылай гасырдан гасырга адамзатты толгандырып келе жаткан, озінін шешімін табуды керек кылатын негізгі маселелер аныкталады. Осынын озінен бул шыгарманын улкен манызын коруге болады.

Бірак, шын манінде, бул шыгарма фани алемдегі адамдарга арналган. Ол козге корінетін алемнен баска, козге корінбейтін алемнін барын далелдей отырып, адамды осы фани алемнен козге корінбейтін баки алемге калай дурыс отуге уйретеді. Шакарімнін бул кітапта нускаган корінбейтін алемі алі рухани алем емес. Рухани алем бул екі алемнен арі жане жогары жатыр. Ол заттык карапайым создермен суреттеп жеткізуге келмейтін, мулде баска алем. Махаббаттын шынын білдіретін ол алемге Шакарімнін «Лайла мен Мажнун» дастаны жане Кожа Гафиз такырыбына арналып жазылган шыгармалары мен озінін аулиелік касиеттерін корсететін олендері жатады. Ал «Уш анык» шыгармасы адамды сол алемнін табалдырыгына алып келіп, арі карай кандай жагдай болу керек екенін тусіндіріп, рухани алемге кіру шартын гана береді. Сондыктан шыгарманын сонында Жаратушынын жане жаннын кейбір касиеттері беріледі. Адамзат когамында копшілік кауым бір-бірін канауга багытталган, омірдін томенгі денгейіндегі тан кумарына багытталган сана-сезіммен пенделік тіршілік курып отыр. Шакарім келесі денгейге, бул жалган омір ушін емес, мангілікті рухани омір суруге жол сілтейді. Сондыктан, ойшылдын бул шыгармасы когам ушін бага жетпес казына болып табылады.

Шакарім корнеу алем гана емес, корінбейтін алемнін де коп сыр-сипатын береді. Бул ушін коптеген мысалдар келтіріп, онын акикат екенін далелдеп, коз жеткізуге умтылады. Бірак бул мысал ретінде келтірілген ангімелердін ішкі сыры ашылмаган. Біздін максатымыз олардын заттык гылымнан тыс, ішкі сырларын ашып, эзотерикалык манін корсету. Сонымен бірге екі алемнін тыгыз байланысын, бул байланыстын орындалуын талкылау. Екі алемнін тыгыз байланысын тусінгенде адамга омірдін тупкі максатына жету ушін жол ашылады. Сондыктан бул шыгарманы дурыс тусінудін манызы кімге болса да оте улкен.

Акылы сау адамнын міндеті

Ойшыл озінін шыгармасында корнеу жане комескі алемдердін сырларына уніліп, олардын терен сырлы магыналарын ашады. Ол озінін толгамын ауелі корнеу алемнен бастап, онын сипатын береді.
«Осы дуниеде козге ілінбейтін кішкентай жандылардан бастап адамдарга шейін барі озі ;ам насілдерінін жаксылыкта болып осіп-онуіне кам кылады. Муны – «барлык таласы» дейді. Бул жаратылыстын берік жолы. Сондыктан барша адам шамасына карай кай бірі озі ушін, кай бірі табы ушін, кай бірі барша адам ушін жаксылык, бак іздейді. Акыл карауында адам толыгы барша адамга бак іздеген болады».

Алемдегі бір жан иесі екінші жан иесінін тамагы болып, ал ол тагы біреулердін корегіне айналып, не болмаса адамдар тарізді біреулерді пайдаланып, озіне бак іздейді. Ойшыл буны «Барлык таласы» деп атап отыр. Фани алемдегі жан иелерінін омірі мен олардын максатын ойшыл осылай суреттейді.

Тіршілікке ман беріп, оны козгалыска итермелейтін бір себеп бар. Ол себеп – адамдардын бак іздеуі. Кім болса да омірде бакытты болгысы келіп, армандап, алдына турлі максаттар кояды. Насіліне, немесе улттык айырмашылыгына, не болмаса онын ой-орісіне, діни, саяси козкарастарына, алеуметтік жагдайы тарізді баска айырмашылыктарга карамастан бакытка умтылу барлык адамдардын ен терен де, кымбат арманы. Себебі, бакытты болу жан касиеті. Сол касиетін іздеп жан адамга тыныштык бермейді.
Бак іздеудін жолы коп. Оздерінін сана-сезімдеріне байланысты, кейбіреулер бакытты ой-орісімен, баскалары – табигаттын купия куштерімен іздейді; кейбіреулері омірден мулде бас тартып, жалгыздыкка берілсе, ал кейбіреулері унемі урыс-согыспен шугылданады; кейбіреулер айелдер мен байлыкка кызыгып, кейбіреулер онермен, не болмаса гылыммен шугылданады.

Бірак, адам озінін іздеген бакытын канша іздесе де, озі армандагандай дарежеде таба алмайды. Бакытка жетемін деп ол озінін алдына тагы турлі максаттар кояды. Ол озінін бул максатына жетсе де, тагы да куткен арманындай болмайды. Осылай ол алдына тагы жана максат койып, сагым куалаумен омірін откізеді.
Кім болса да бак іздегенде озі ушін гана емес, коршаган ортасы ушін де арекет жасайды. Бул арекеттін максаты озінін жеке басынын гана емес, отбасы, когамы, насілі, отанынын багы болып кенейе береді. Ал ен жогаргысы – «барша адамга бак іздеген» дейді ойшыл. Бір адамнын багы екінші адамнын багына байланысты болып жатады. Табигатта аркімнін озіне берілген несібесі бар. Бірак напсі ыкпалымен бул несібеге конілі тоймаган жан иесі, енді одан артыкты керек кылады. Басканын улесінен алып, озіне бак орнату ниеті осы саттен басталады. Осылай бір адамнын екінші адамды канауы басталады. Канау бар жерде тыныштык, бейбіт омірдін болуы мумкін емес. Ендеше курес арі карай жалгаса береді. Осыдан бул омір таусылмайтын таластан куралып, зорлык-зомбылык, дау-жанжал, содан туатын кайгы-касірет, окініш-бейнетке толы тіршілікке айналады. Тандік сана-сезім денгейіндегі фани алемнін адамдары омірін, міне, осындай корлыкпен откізеді.

Бул фани алемдегі барлык жан иелеріне ортак кубылыс. Ал енді осы таластан кутылу жолы бар ма? Бар болса оган калай жетуге болады? Бул сурактын жауабын беру ушін Шакарім ен ауелі тіршіліктін сыры туралы соз козгайды. Ен ауелі тіршіктін мані мен манісін білу керек. Осыны тусінген акылды адам белгілі бір уакытта мунын себебі туралы ойланып, ізденіске туседі. Шакарім озі де омір максаты туралы турлі сурактар койып, оган жауап іздеген. Адамнын ешкандай ойлау кабілеті жок хайуанаттардан айырмашылыгы да озіне осындай сурак коя білуінде болса керек.

«Тіршілік туралы адам арасында коптен бері айтылып келе жаткан екі турлі жол бар. Бірі, дене олсе де жан жогалмайды, олгеннен сон да бул тіршілікке, тіпті уксамайтын бір турлі омір бар. Сондыктан жалгыз гана дуние тіршілігінін камын ойламай сол сонгы омірде жаксы болудын камын кылу керек дейді. Муны акырет  – олгеннен сонгы омір – жолы дейді. Енді бірі бул алемдегі барлык нарсенін барі оздігінен жаралып жатыр, оны былай кылайын деп жараткан иесі жок, ;ам олген сон тірілетін жан жок дейді».

Осылай ойшыл тіршіліктін екі жолын корсетеді. Болмыс корнеу заттык алемнен жане корінбейтін рухани алемнен куралады. Бул екеуінін де бар екені анык. Бірак бул аныктарга сену-сенбеуге байланысты омірге екі козкарас туады. Бул екі козкарас адамзат тарихында толастамайтын дау тудырады. Маселенін тупкі себебі адамнын тан кумары, не болмаса жан кумарына берілуінде болып отыр. Жан кумары ушін омір суретіндер жан жогалмайды, олгеннен сон да бул тіршілікке уксамайтын бір турлі омір бар деп сенеді. Тан кумары ушін омір суретіндер жанды мойындагысы келмейді, алемдегі барлык нарсенін барі оздігінен жаралып жатыр, оны былай кылайын деп жараткан иесі жок деп сенеді. Осылай сана-сезім денгейіне байланысты сенімнін екі турі бар. Бірі заттык сенім, екіншісі – рухани сенім. Ал адамзат кауымы сана-сезімнін ен томенгі денгейінен бастап, ен жогаргы денгейіне дейін камтиды. Адамзаттын бір болігі бул маселенін бір жагын колдаса, ал екінші болігі екінші жагын колдайды. Сондыктан бул екі козкарас манілікті. Заман озгерісіне байланысты бірде анауысы, бірде мынауысы басым болып, ауыткып отырады. Мысалы, орта гасырларда дуниежузінде, асіресе, ислам Халифатында акыретке сенген адамдар басым болды. Ал казіргі заманды алатын болсак, Кайта Жандану (Эпоха Возрождения) заманынан басталып, асіресе Батыста, олардын саны азайып, екінші жагы басым бола бастады. Ал Кенес дауірінде халыктын басым копшілігі жанды мулде мойындамайтын атеистер болды емес пе?!
Осылай Шакарім тіршілікке екі козкарас барын корсетеді. Енді арі карай акылы сау адам ушін осы козкарастардын манызына токталады.

«Менін ойымша, осы екі жолдын кайсысы анык екенін табу акылы сау адамга катты міндет. Неге десен адамды тупкілікті бакытка жеткізбек болсак біліп жаратушы ие бар, олген сон да бір турлі омір бар деген жолдын шын, отірігін білуіміз керек. Егер шын болса, сонын да камын ойлап, адамдарды тупкілікті бакытка жеткізу ушін, егер отірік болса, оган ауреленбей жалгыз гана осы дуние камын кылу ушін,  олай болса бул екеуін калай тексереміз?».

Автор «Акылы сау адам» деп жан дуниесі таза адамды айтып отыр. Ойшыл озінін шыгармаларында мундай таза адамнын акылын «шын акыл», «таза акыл», «дерттен сау акыл» деп атайды. Жан дуниесі фани алемнін былганышына малынып, озімшілдіктен шыгатын осек, отірік, мактаншак, еріншек, бекер мал (бііздін заманымызда – акша) шашпакка берілген адамнын акылы дертті, сау емес. Сау акыл мундайлардан аулак болып, рухани жолга умтылганда гана болады. Фани алемде адамдардын барлыгынын акылы сау деуге келмейді. Шакарім осыны ескертіп отыр. Напсі ыкпалымен журген копшілік кауым омірдін тупкі мані туралы ойланбайды, оган уакытын да болмейді. Олардын акылы заттык алемнін кірімен былганган, ягни сау емес, ауру, дертті.

Акылдан ой туады. Адамнын акылы дурыс багытталмаса, онын ой-орісі томендеп, жаман касиет, жаман адет пайда болады. Жаман оймен жаксы арекет жасауга болмайды. Ендеше, сау емес, дертті акылмен адам омірде ешуакытта да бак таба алмайды. Бул – омірдегі бакытсыздыктын негізгі себептерінін бірі.
Буган далел келтірейік. Ой мен тагдырдын байланысын былай деп корсетуге болады: «Ойдан арекет туады, арекеттен адет туады, адеттен мінез туады, мінезден тагдыр туады». Егер шеткі екеуінін арасындагыларды алып тастасак: «ойдан ... тагдыр туады» болып, тагдырдын оймен тыгыз байланысты екенін кореміз. Бул «Калай жане не туралы ойлауымызга байланысты букіл тагдырымыз куралады» деген соз. Ой акылдан шыгады. Ал акыл бес сезім мушесі аркылы хабар алады. Ендеше, жогарыда айтылгандай, сезім мушелерімен нені кабылдап, неден аулак болу керек екенін жаксы білуіміз керек. Сонда озіміздін ойымызды озгерте аламыз. Ой озгерсе – тагдыр озгереді. Аркімнін бакыты оз колында дегеніміз осы.

Акыл миды пайдаланып ой шыгарады. «Талап деген бір жуйрік тулпар сынды» атты оленінде Шакарім «Тапкыш ой гой акылдын магынасы, Тубі – журек, болады мида басы» деп акылга журек пен ми екеуі бірдей асер ететінін корсетеді. Бул кімге болса да, асіресе психологтар ушін оте манызды тужырым. Егер адам рухани алеммен байланыспай, таза заттык дуниемен шугылданса, онда ол озінін миын пайдаланады. Ал егер ол рухани дуниенін шаруасымен шугылданса, онда ол журегін, ягни, жан дуниесін пайдаланады екен. Осыдан білетініміз – имансыздар кобіне миынын асерімен омір суреді, ал рухани адамдар журек асерімен омір суреді. Осыдан не себептен заттык алемді, табигат кубылыстарын зерттейтін галымдар ушін ен ауелі акылдын куаты, ал акын-жазушылар, композиторлар мен баска да онер кайраткерлері ушін журек куаты керек екенін білеміз.  Фани алемде катардагы адам акылын ми мен журектін арасында пайдаланады. Сондыктан ол бірде тек кана миды пайдаланып катал, мейірімсіз болса, бірде журегіне билетіп, мейрімді, ракымды істерге барады.

Ал акылдан жогары адамнын дуниетанымын калыптастыратын ес турганын білеміз. Сондыктан, жогарыда келтірілген байланысты «Дуниетанымнан... тагдыр туады» деп келтіруге болады.
Дуниетанымнын улкен манызы бар. Адамнын омірге козкарасы, онын турлі іс-арекеті, кандай кумарлыкка умтылуы онын дуниетанымына байланысты болады. Ол озінін жасаган арекетінін салдарына байланысты омірдін турлі зардаптарын, не болмаса куанышын кореді. Сондыктан осы екі дуниетанымнын кайсысын тандау керек – бул оте манызды маселе.  Омірден алган арбір зардабымыз біздін омір зандылыгын бузган кінамізді корсетеді. Себебі адамды тек кана онын жіберген кінасі ушін гана жазалайды.

Омірдін турлі киын сырларын калай тусіну керек? Мен кандай зандылыктарды буздым жан озімнін козкарасымды калай озгертуім керек? Ол ушін дуниетанымды озгерту керек. Адам озінін дуниетанымын екі жолмен озгертеді. Бірі – саналы турде оз еркімен озі колга алып, ой-орісін жетілдіру аркылы. Екіншісі – озінін жіберген кателіктері салдарынан келетін омірдін бейнеті мен зардабынан сабак алу аркылы.
Осылай бакытка умтылган адамдардын екі турі болады екен. Бірі – озін озгерту аркылы, жан дуниесін жетілдіреді, ал екінші бірі – озінін кемшіліктерін мойындамай, зардаптын тек кана сырткы себебінен арылуга умтылады. Осылай адамнын дуниетанымын озгертудін екі жолы барын кореміз. Білім алып, сана-сезімін дамыту аркылы озінін дуниетанымын озгерту корлык-зардабы аз жане тиімді жол болып табылады.

Шакарім адам дуниетанымынын негізі болып табылатын екі жолды корсетіп отыр. Адамнын кадір-касиеті, іс-арекеті, ой-орісі, сана-сезімі онын осы екі жолдын кайсысын тандауына байланысты  болады. Сондыктан  ол «осы екі жолдын кайсысы анык екенін табу акылы сау адамга катты міндет» деп ойын кесіп айтады. Енді «олай болса бул екеуін калай тексереміз?» деген маселе котереді. Арі карай бул маселенін шешімін озі былай деп береді.
«Оны тексерушінін ар турлі діндер жайынан, артурлі гылым жайынан арбір білімділердін сол туралы айткан создерінен хабары болу керек. Жане катты керек бір шарты – озінін туткан діні, окыган-угынганы, калыптанган адеті, кумар ісі, балендей жаксы кісі айтты деп нанып калган созіне бір жола байланып калмай, акылын абден шын босатып сол екі жолдагылардын жазган кітап, айткан соз, кылган істері ;ам оларга карсы айткан создердін барін ноктасыз, наукассыз сау акылмен сынау керек. Айтпесе, адам адет, кумар нанымынан шыга алмай, аркандаулы ат сиякты болады».

Ойшыл болмыстын корнеу жане корінбейтін боліктерін дурыс тусіну ушін ен ауелі олар туралы ар турлі діндер жайынан, артурлі гылым жайынан арбір білімділердін сол туралы айткан создерінен хабары болу керек деп отыр. Не себептен бул ушін осындай кен аукымды білім керек? Себебі, бул жумыстын болмыс купиясын шешетін оте улкен манызы бар. Шакарім озі корсетіп отыргандай, білімнін турлі коздері коп, бірак олардын барлыгы бірдей акикатка жеткізе бермейді.

     Мінсіз акыл-естін болмаганынан бір кубылыстын озі артурлі кырынан корініп, адамды шатастырып, фан алемде коптеген ой-тужырымдар тудырады. Бул ойлар созге айналып, артынан турлі арекеттермен бітеді. Адамзат омірі осылай жанжал, шумен отіп жатыр. Фани алем турлі ой-оріс, пікірталас, дау-жанжалга толы, гуілдеген аранын уясы тарізді. Бул шудан анык пен каныкты айыру онай емес. Сондыктан, Шакарімнін ойы бойынша, омірдін акикатына жетемін деген адам мундай кемшіліктерге урынып калмауы ушін шуылдакка коп коніл болмей, акылын абден шын босатып,.. арнарсені ноктасыз, наукассыз сау акылмен сынап, оз журегімен шешуі керек. Осылай аркім озінін сенімін біреудін ыкпалымен емес, озінін журегіне жіберіп, акылымен кабылдауы керек. Бул арада «наукассыз сау акыл» деп таза ниетті акыл айтылып отыр. Акын осы ойларын озінін «Тура жолда кайгы турмас» атты оленінде толык тусіндіріп береді. «Акыл сенбей сенбеніз, Бір іске кез келсеніз» деп Абай да шындыкка аркімнін озі жетуі керек екенін білдіреді.

     Болмыс алдында аркім озінін істері ушін озі жауап береді.  Сондыктан, кімге, калай сену керек екені аркімнін озінін еркіне байланысты, онын жеке ісі. Адам еркіне зорлык жасап, оны зорлыкпен сендіруге болмайды. «Айтпесе, адам адет, кумар нанымынан шыга алмай, аркандаулы ат сиякты болады» деп ойшыл байлаулы акылдын максатка жеткізбейтінін білдіреді.
      «Жане озінін мынау жон дегенін халык алдына салганы жон. Неге десен, кайсысы болса да абден сыналып, тазарган сон шын болмак» деп Шакарім арі карай созін жалгастрады. Ой сынга тусіп, шындалганда озінін кемшіліктерінен арылып, акикатка жакындайды. Аділ сыннын манызын данышпан осылай деп білдіріп отыр.
     Шакарім осы имандылык пен имансыздык жолдарынын шыккан себебі туралы былай деп ой жугіртеді:

«Бул екі жолдын тубі кайдан шыкканын тексерсе, алемдегі барша нарселердін кайдан бар болганын, муны кім жараткан деген адамдардын ойынан шыккан. Неге десен, адамнын акылы оны ойламай тура алмайды жане  адам жана бір нарсені корсе муны кім жасаган, бул неге керек демей коймайды? Сондыктан жаратушыны іздеп аркім артурлі ой жургізген. Тіпті, ескі замандагылар жаратушы осы деп немесе осында  жаратушынын касиеті бар деп кун, от, агаш, тас сияктыларга табынган. Немесе ар нарсенін бір танірісі бар деп сурет жасап табынган. Онымен де турмай адам колынан келмейтін істерді істеген алдамшы жадігой, баксы, дуана сияктыларды да танірінін орнын басады деп сондайларга да  табынган».

Ойлы адам омір туралы ойлануы керек. Онын ой-орісі негурлым кен болса, ол солгурлым омірдін терен сырына уніледі. Шакарім осы бір шумак созінде коп нарсенін магынасы бар. Ол когамдагы турлі ой-оріс, таным-сенімдерді білдіреді. Болмысты тусінуде монотеистік, политеистік, имперсоналдык, персоналдык тарізді парадигмалар  мен турлі тужырымдар толып жатыр. Сонымен бірге, діннін кулдырауы салдарынан табигат куштеріне табынатын коп кудайшылык, хайуанаттарга табынатын тотемизм, ерекше касиеті бар баксы-балгер, Кудайды умытып тек кана аруактарга табыну, сурет, не болмаса мусін жасап путка табыну тарізді негізгі Жаратушыны умытып, Онын коріністеріне, не болмаса турлі куаттарына табынулар бар.

 Жаратушыны іздеу жолында осылай коп адет-гурып, расімдер  мен ой агымдары туады.
Жаратушыны іздеу – жан кумары. Адам озі Жаратушыны іздегені туралы білмеуі, сезінбеуі де мумкін. Дурыс жолды білмегендіктен ол табигат куштеріне, путка табыну, алдамшы баксы-балгерлерге табыну тарізді тура жолдан адастыратын сенімдерге де ие болады. Мундай адамдар сенгісі келеді, сенеді, бірак сенімдері дурыс емес. Теріс сенім адамды тура жолдан адастырып, тупкі максатка жеткізе алмайды. Мунын барлыгы рухани надандыктан туатын, фани алемнін асері. Адамзаттын адасу себебін ойшыл осылай деп білдіреді. Ал адасудан калай шыгуга болады? Адасудан шыгу жолы біреу. Ол – адаспаган адамнын сонына еру. Бул туралы ойшыл былай деп  созін жалгастырады:

«Сойтіп, сокыр кісіше сандалып жургенде пайгамбар дегендер шыгып, барлыктын барін жараткан ие бар, олген сон бір турлі тіршілік бар, осы омірде кылган ісіне карай ол омірде де олшеусіз бак, киын азап бар, муны бізге сол жаратушы ие білдіреді дейді. Сіздерге уктыруга буйырды деген. Ол кездегі адамнын бір катары буган нанып ерсе де, бір катары нана алмай бурынгы калып алып калган адетінен шыга алмаган».

Абай тарізді Шакарім де корнеу жане корінбейтін алемдердін байланысын жаксы тусіне білген. Шакарім осы создерімен корінбейтін жогаргы алемдердін осы корнеу алемге жасаган ыкпалын корсетіп отыр. Пайгамбарлар Жаратушынын адамзатка жіберген елшілері. Пайгамбарларды Жаратушы белгілі бір максатпен жіберіп, оларга ерекше рухани куат береді. Сол куаттын комегімен пайгамбарлар адамдарды оздеріне сендіре біліп, олардын катып калган журектерін жібітіп, сенімдерін оятады. Бірак оздеріне берілген бакытты тусінбей, пайгамбар созіне сене алмаган бейбактар да болады. Олар – оздерінін ескі сенімдерінен шыга алмаган бакытсыздар. 

Осылай Шакарім адам оміріндегі негізгі маселе – корнеу алем мен комескі алемнін байланысы екенін ашып береді. Ол енді арі карай осы екі алем сырларын ашуга умтылады.
 
Е К І Н Ш І  Б О Л І М

КОРНЕУ АЛЕМ СЫРЛАРЫ

Материалистік козкарастын шыгу себебі

Шакарім арі карай екі козкарастын шыккан себебін талкылайды. Ол материалистік козкарастын шыгу себебі туралы былай деді:
«Енді біліп жараткан ие де жок, олген сон омір де жок деген жолдын тубінде осы барлык алем неден  бар болды деген ойдан шыкканы томенгі созден малім болды. Ескі заманнын білімділері ар нарсенін тупкі негізі неден жаралганын тексеріп, тамам нарсенін негізі торт нарсе деп білген. Онысы – от, су, топырак, ауа. Олардан кейінгі білімділер ол торт нарсенін арбіреуі алденеше негізден жаралганын таба-таба жакынырак кезде туп негізі сексен шамалы екенін тапты. Ар дененін козге ілінбейтін кішкентай тараулардан косылып жаралганын тауып, ол кішкентайды канша усактаса да акырында, тіпті, болуге келмейтін болады. Сол болінуге келмейтін туп негіздердін атын Европаша атом деп атап, арабша мадда немесе асер деп атады. Біздін казакша аты жок болган сон бул кітапта біз оны атом, мадда деп атаймыз. Сойтіп барша нарсе сол сексен шамалы атомдардын бір-біріне косылганынан дене жасап, алде неше  турге тусіп, бір-бірінен оршіп, жаралып жатканын тапкан».

Касиетті жазбаларга суйенбей, тек кана озінін куш-куатына сеніп, сезімдерінін комегімен болмыс сырларын тусінуге умтылу, міне, осылай болмыс тек материядан жаралган деген тужырымга алып келеді. Олар оздерінін коріп-білгендеріне гана сенеді. Ал болмыстын корінбейтін, комескі болігін жокка шыгарып, онын бар екенін мойындагылары келмейді.
Материалистер болмысты Жаратушыдан боліп карастыргандыктан, материалдык алемнін негізгі максатын тусіндіре алмайды. Сондыктан олар ушін букіл алем ешкандай максатсыз жане кездейсоктан пайда болган. Мундай козкарас бойынша букіл алемнін ешкандай да максаты жок, міндеті де жок. Олай болатын болса омірдін де мані жойылады гой. Ешкандай мані жок, максатсыз омір кімге керек? Максатсыз тіршілік куруга бола ма? Материалистік козкарас ойлы адамды екі тыгырыкка акеп тірейді. Онын бірі – омірсіздік, пессимизм. Екіншісі – оз оміріне жауапсыздык, омірді бос аурешілікпен откізу. Жогары максатсыз тіршілік «шаман келгенше омір суріп кал» деген пікірден шыгатын ойын-сауыкка, напсікумарлыкка, жалкаулыкка, осылардан шыгатын барлык адамзат корлыктарына алып келеді. Жогары адамгершілік касиеттерден журдай болган мундай адамдардын омірі, ойшыл ілімі бойынша, хайуандардын оміріне жакын. 

Материалистер заттын кайдан жане калай пайда болганын білмегендіктен, онын шыгу сырын онын озінен іздейді. Затты боле келе, онын турлі молекулалардан куралатынын, ал олардын оздері атомнан куралатынын тапкан.
«Муны алгашкы тапкан ион-грек журтынын Пифагор деген білімдісі. Кейбіреулердін созіне караганда Пифагор оны Финикия журтынан уйренді дейді. Олай болса алгашкы тапкан Финикиянын Садда деген каласынан шыккан Моско деген адамы болады. Кім бурын тапса да, бул атомды басында не нарседен жаралганын, онын не іске жарайтынын білу ушін іздеп тапса да, гректін Эпикур уа Демокрит деген білімділері сол атомды далел кылып, барлык алем атомнан оршіп жаралып жатыр, оны былай кылайыншы деп біліп жараткан ие жок деген бір жолга негіз салды».

Осылай материалистік козкарас бойынша, алемнін негізі – бес негізгі элементтер, немесе, сонан кейін оларды боле келе атом деген тужырым ерте заманнан-ак келе жатканын білеміз. Материалистік идея ешкімге багынгысы келмейтін, оркокірек мінезді, озі ушін гана омір сургісі келетін адамдарга оте керек. Когамда ондай адамдар аркашанда жеткілікті. Сондыктан материалистік козкарас та оміршен, аркашан да болады. Онын оміршендігі сонша, тіпті, ол бір Аллага табынуды насихаттайтын мусылмандардын арасында кобалжу тудырып, кейбір мусылмандарды тыгырыкка тіреген. Бул туралы Шакарім былай жазады:
«Араб журтынын патшалыгы зорайып ар елдерді кол астына караткан Аббас тукымы патша болган кезде ион-гректін білімділерінін жазган кітаптарын араб тіліне кошіргенде осы атом туралы создерді араб тіліне кошіріп, мусылман молдаларынын ортасына: барлык алем басынан бар ма еді? Сонынан жаралды ма деген дау кіруіне осы атом себеп болды».
Міне, осылай ислам дінінін негізгі іргетасы болып табылатын алемді бір Жаратушы жаратканы туралы кагидага карсы болып, мусылман кауымынын арасында да сенімсіздік урыгын сеуіп, дау кіруіне себеп болган. Табигатты озінін жаратушы козінен боліп карастыру, міне, осындай натижеге алып келеді.

Карапайым адамга мунын себебін тусіну онайга сокпайды. Сондыктан Шакарім озінін шыгармаларында табигаттын тупкі сырына уніліп, онын Жаратушыдан болек емес екенін, олардын тыгыз байланысын корсетіп отырады. Онын осы «Уш анык» шыгармасынын бір максаты да осы болып табылады.

«Сонгы кезде Европанын Гасенди, Декарт, Ньютон, Линней сиякты ойшылдары бурынгы Эпикур, Демокриттерден калган жаратушы ие жок дегенді кайта жангыртып, Европа арасына сол ойдын жайылуына себеп болды. Жане атомдар бірін-бірі тартып косылуына бір кушті далел табылды. Ол ар нарседе бірін-бірі тартатын куат барлыгы. Оны орысша притяжение деп, арабша тажазиб дейді. Муны алгашкы тапкан Англиянын Исаак Ньютон деген ойшылы.
17 жуз жылдарда (ХУІІ гасырда – курастырушы) алманын узіліп жерге тускенінен ойлап тапкан. Бул біліп жараткан ие жок дегенді угымдырак айтсак, алемдегі бар нарсенін негізі сексен турлы атом, солардан бірін-бірі тартатын притяжение занымен косылып, дене жасап, бірінен-бірі осіп, озгеріп жатыр, оны былай кылайын деп ар кайсысын ар болек жаратып жаткан ие жок жане жан деген оз алдына бір нарсе емес,  сол атомдардан жаралган дененін бір козгалысы озгерістерінен шыккан сипат».

Материалистік козкарастын куш алуы ХУ гасырда Еуропадагы Кайта Жангыру заманынан бастау алды. Адам озінін ішкі дуниесіне емес, енді сырткы денесіне коз салып, сырткы табигат сулулыгын паш ете бастады. Сол кездегі улы суретшілер, скульпторлар адамнын сырткы бейнесін салып, отбасы, фани омір тіршілігін насихаттай бастады. Осылай тан кумары жан кумарын жене бастап еді. Тан кумарлыгы заттык оркениетті тудырды. Осылай бул кубылыс казіргі заманга дейін созылып келе жатыр.

Тан кумарынан туган заттык оркениет табигатты зерттеуге мажбур етіп, гылыми ізденістерге итермеледі. Исаак Ньютон тарізді галымдар жаратылыс кубылыстарын ашып, олардын зандылыктарына коніл боліп, тусіндіре бастады. Атом идеясы олардын ізденістерінін іргетасына айналды. Осылай жан идеясы ыгыстырылып, енді коне дауірде пайда болган біліп жараткан ие жок деген ойдан шыккан атом идеясы кайта жангыра бастады.   
 «Адам олген сон дененін барша кураулары шіріп, шашылып, бытырап аркайсысы оз атомдарына косылып кетеді де, жан дегенін біржола жогалады. Сондыктан олген сон тірілу жок дейді. Жакын кезде шыккан бір кітапта Европанын осы кездегі білімділері атомды электрия куатымен алде неше боліп, ол усактын атын электрон койды дейді. Мунын арабша аты жок болса керек. Жакында бір окыган кітапта «Хихату хахараба аиие» депті. Магынасы электрия талканы деген-ау деймін. Булай болганда атомдар да болінгені гой. Осы кезде білімділер жогарыда айткан сексен шамалы негіздін барінін негізі бір нур екен деп жур дейді. Олай болса, барлык алемнін туп негізі нур болганы дейді».

Осылай барлык заттардын негізі бір, ол – болінбейтін атом деп жургенде, енді атом да болінетін болып шыкты. Атом кішкентай болшектерден курылатын курделі косылыстар екені далелденді. Сол кішкентай болшектердін ен алгаш аныкталганы электрон болды. Ол атомнан онай болінумен коса, жарык шыгару процестеріне катысады екен. Шакарім заманында атомнын болінетіні гана аныкталса, ал казіргі заманда атом гана емес, электроннын озі де болінетіндігі аныкталды. Электроннын теріс зарядымен катар, сутегі ионынын он зарядталганы аныкталды. Бул сутегу ионын галым Резерфорд протон деп атаганы белгілі. Ал 1932 жылы позитрон мен нейтрон болшектері ашылды. Сонымен катар галым Комптон жасаган тажірибелер фотондар да болшек екені далелденді. 1936 жылы атомнын тагы бір болшегі мезон ашылды.

 Олардын оздері мю-мезондар жане пи-мезондар болып болінеді екен. Уакыт откен сайын галымдар арасында атом арі карай болшектене берді. 50-жылдары протон мен нейтроннын оздері де атом тарізді ядроны коршаган пи-мезон бултынан туратыны далелденді. Сонымен, 60-жылдары карапайым болшектердін саны 200-ден асты. 1964 жылы протон мен нейтрон екі турлі кварктер тізбегінен турады деп карастырылды. Бул усак элементтер гравитациялык, оптикалык, электро-магниттік жане химиялык касиеттерге асер етеді. Казіргі кезде Менделеевтін периодтык кестесі Шакарім корсеткендей сексен емес, одан кобейіп, толыктырылып, бір жуйеге келтірілді. Осылай заттык алемнін боліктері шексіз болшектене беретіні аныкталды.

Сонымен, атом болінбейді деп жургенде, онын да коп боліктерге болінетіні аныкталып отыр. Егер болінудін шегіне жетіп, микрокосмнін ен кішкене болшегін аныктай алатын болса, онда гылым озінін максатына жеткені. Осылай ол заттын, ягни микрокосмнін ен кішкене болшегін аныктап, алемнін шыккан тупкі негізін корсете алады. Бірак гылымнын ашкан жаналыктары заттын шексіз боліне беретінін корсетіп отыр. Ол болінудін шегі бар ма? Бул суракка заттык козкарас пен рухани козкарас тургысынан екі турлі жауап табуга болады.
Заттык алем тургысынан караганда заттын боліну шегі жок. Себебі, ол боліне келе, акыры адамнын сезімдері кабылдай алмайтын болікке айналады. Ол шексіз кішкентайды шегі бар материалдык адіспен  аныктау мумкін емес. Кандай кішкентай болік болса да, онын негізі рухани болмыста жатыр. Шакарім ілімі бойынша затты рух жаратады. Керісінше емес. Рухты зат жаратпайды.

Рух заттан шыкты деген материалистік козкарасты озінін олендерінде Шакарім катты сынга алады. Рух озінін касиетін озгерте келе материяга айналады. Ал рухтын озгеруінін кандай куйінен бастап материя масталады – бул тандау еркіне байланысты. Рухтын бул куйін ешбір заттык курал кабылдай алмайды. Ендеше шегі бар сырткы сезімдерді гана пайланатын материалдык гылым ушін шексіз кішкентайды аныктау мумкін емес. Сондыктан, материалдык тургыдан алганда микрокосмнін, ягни микроалемнін шегі жок.
Ал рухани тургыдан алатын болсак, бул маселе мулде баскаша шешіледі. Микрокосм рухтын озгеру кезінен басталады. Ягни, микркосмнын шегі де, онын басталуы да  – рух. Барлык заттын негізі рухта жатыр. Ал рухты заттык адіспен ашу мумкін емес. Олардын екеуінін касиеттері екі болек. Алемнін тупкі негізін тек кана рухани тургыдан гана аныктауга болады. Рухани жогары жетілген Шакарім бул негізді «Табигатта не бар болса, барі жанды» деп бір ауыз созбен гана жеткізіп кеткен. Материянын рухтан калай пайда болатыны рухани ілім бойынша томенде тусіндіріледі. Ал материалдык гылым материянын канша коп болшектерін ашса да онын туп негізіне ешуакытта да жете алмайды.

Букіл гарыш кеністігін камтитын макрокосмнын шегі туралы да осындай екі тужырымды айтуга болады. Заттык алем ушін макрокосм шексіз. Мысалы, жерден гарыш кемесімен материалдык алемнін шегіне карай ушып шыктык делік. Бірак біздін гарыш кемеміз кандай керемет жетілген болса да, гарыштын шегіне ешуакытта да жете алмаймыз. Гарыш кемесінде отырып бізге гарыштын шетіне тура ушып келе жатканымыздай болып корінуі мумкін. Бірак гарыш зандылыгы бойынша ушкан кемеміз мулде баска багыт алуы мумкін. Осылай канша узак ушсак та гарыш шенберінен ешуакытта шыга алмай, айнала береміз. Себебі, материалдык алемнін шегі біз омір суретін уштік олшем  (измерение) бірлігінен мулде баска олшем бірлігінде жатыр. Біздін омірде тортінші олшем – уакыт. Сол тортінші олшемнін озін, уакытты біз баскара алмаймыз. Ал гарыштын шегіне жетіп, оны жарып шыгу ушін мулде баска, жогары олшемдер керек. Ол рухани олшем. Рухани олшемге адам материалдык болмысын толык озгертіп, сана-сезімін рухтандырып, рухани болмысымен гана жете алады. Бул аулиелік денгей.

Сонымен, заттык гылым микрокосмды да, макрокосмды да, ягни материалдык алемнін ен кішкене болшегін де, онын шексіз улкендігін де аныктай алмайды екен. Абай айткандай «шектімен шексізді білуге болмайды». Ендеше корінетін заттык алемді гана емес, тіпті, корінбейтін рухани алемді де жараткан бір Жаратушыны бул материалдык гылым калай жокка шыгара алады?! Жаратушыны жокка шыгаруларынын салдарынан олар мангілікті жан мен олген сонгы омірді де жокка шыгаруга мажбур болады. Бул ойлы адамдардын барлыгын да тан калдыратын кубылыс. Шакарімнін озі де «Мен жан жок, олген сон омір жок дегенге тан каламын» деп осыны білдіреді.

Атомнын шексіз боліне беретінін ашкан гылым жетістіктері галымдар арасында улкен кобалжу тудырганы белгілі. Заттык гылымнын шынайы дарежесін тусінбей, тек кана оздерінін сынаржак материалистік козкарасын далелдеу ушін, сол кездегі гылымнын ашкан жаналыктары атеистік козкараска улкен нуксан келтіретінін сезіп, коммунистер косемі В.И.Ленин де бул маселеге арнап шыгарма жазганын философия курсынан білеміз. 
Радиоактивті элементтердін арбір ыдырау кезенінде атом ішінде журетін сан алуан процестердін натижесінде сол элементтерден сырткы ортага энергия жылу жане сауле турінде таралып, коптеген жана элементтер пайда болады. Сондыктан автор материалдык алемнін бір корінісі болып табылатын, заттан жарык сауле ретінде болініп шыгатын энергия турін карастырады.

«Нур-жарык. Нур куннен не оттан шыкса да жанжагынын баріне култеленіп шыгады. Нур бір секундта уш жуз мын шакырым журеді. Куннін нуры жерге 8 минут 17 секундта келіп жетеді. Куннен де алыс кейбір планета жулдыздын нуры жерге уш жуз жылда жететіні бар. Тіпті, алыстарынын нуры жерге мын жылда азар жететіні бар. Нурдын журісін білімділер орысша Юпитер, мусылманша Муштари деген.
Планеттін (планетанын – кураст.) Пик деген торт жолдасы Юпитерді айналганда, коленке жагынан шыканынан олшеп тапкан. Ол Юпитер Кунді айналганда он екі жылга жакын мезгілде бір айналып шыгады. Бул нурдын жайын жазгандагы максутым мынау: нур да оздігінен бар болмай бір нарседен шыгатыны, о да козгалып журетіні ойда болсын. Жане барлык алемнін ушы киыры жок коп зорлыгы (улкендігі) білінген алемге караганда, білінбегендердін есеп олшеуге келмейтіндігі окушынын ойында болсын дедім».
Жарыктын усак болшектері гылым тілінде корпускулдар деп аталады. Жарыкты курайтын осы корпускулдардын озі алгашкы оздігінен бар болган элемент емес, ол да бір нарседен шыгады, ягни онын да шыгар козі бар. Ойшыл осылай алем сырларынын адамнын ой-орісі жете бермейтін шексіз екенін корсетеді.

Материалистік козкарас далелдері

Арі карай материалистердін оздерінін козкарастарын растауга келтіретін негізгі далелдерін келтіріледі.
«Жогаргы айтылган барлыктын барі оздігінен жаралып жатыр, оны былай кылайын деп біліп жараткан Ие жок деген жол алдекашаннан  айтылып келе жатса да, асіресе 17-18-19 жуз жылдардын аяк шеніне шейін Европа ішіне кобірек жайылды. Олардын далелдерінін куштірек дегендерін айталык:

1-далел: кайта айналыс жолы.
Барлык нарсенін туп себебі бурыннан бар куатты дене (сила вещества) атом. Ар нарсені осіп-ондіретін сол. Дуниеде ешнарсе жогалмайды, бірак озгереді. Ар планета, Жер, Кун, Ай болсын басында газ, тутін, жалын сиякты болып коп заманнан сон салкындап катты дене болып, осы бір калыбында калмайды. Бірталайдан сон біріне-бірі соктыгу сиякты бір себептермен кайта газ болып, онан суйык, онан тагы катты дене болып сол уш турге туседі деп журеді. Кайта катты дене болган кезде бурынгысынан жер де, баскалар да не улкен, не кіші дегендей баска турде болуы мумкін. Жане ол кайта жаратылыста жер де, адам, хайуан, осімдіктер болады. Бірак олген сон бізден сезім кетіп, ол озгерістен еш нарсе сезбейміз. Ол кайта жаралыста біздін білім, шаруа, байлык, дене сияктыларымыз мунан, тіпті, баска турде болады. Жане барлык алем газ болмай, бір жагы газ болып жатканда, бір жактагылары катайып, кайта жаралып жатса керек.
Мунын барін озгертіп озінен не шыгып, не болып жатканын сезбейді дейді.

2-далел: жаратылыс жолы. Мукым барлыктын барін бар кылып турган жаратылыс жолы. Сондыктан біліп жаратушы ие деген бекер соз, ол жаратылыс жолы осы жаралгандардын озінен болек нарсе емес. Осыдан болінбейтін зан барлыктын барі сол заннан еріксіз жаралып жатыр. Ол зан осіп онуге  жогарылауга умтылып ен жаксыны сайлап алады. Сондыктан бутін алемдегі планета, жулдыздардын жаралысы, журісі, адам, хайуан, осімдіктердегі ;ам баска нарселердін дене бітімі, жаралысы, реттері толык жарасымды максутты жолмен жаратылган дейді. Бул философ Литерие созі.

3-далел: тукымдастык жолы. Жогарыда айтылгандай бар нарсе оздігінен жаралып жаткан сон жаратушы деген жок. Кургактагы хайуандар, адамдар, осімдіктер, кустар – барі тенізден туган. Теніз жерді орап алгандыктан су хайуандары, осімдіктері кургакка шыккан. Жер жузіндегі осетіндердін, жандылардын барі басында су хайуаны. Неге десен, кырда не турлі жандылар болса, тенізде де соган уксастар бар. Тенізде жылан, ит сияктылар болганымен турмай, кус сияктылар да болган. Сондыктан буларды – болек жараткан ие жок дейді (Маиеннін созі).

4-далел: дене сезімі. Біз ар нарсені денедегі сезімімізбен білеміз. Мукым барлыктын барі жаралыс жолымен еріксіз бар болып жатканын коріп біліп турмыз. Егер біліп жаратушы ие бар болса, бул жаратылыс себептерінін тук керегі жок болар еді. Неге десен, бір жаратушы білімді кудырет бар болганнан сон бул себептердін керегі не? Сондыктан біліп жаратушы жок дейді. Бул – Бюхнер созі.

5-далел: ар турлілік. Барлык дуниеге карасан тасы, агашы, баска осімдіктер, хайуандар, адамдар, су, от сиякты, тіпті, біріне-бірі уксамайды. Бул нені корсетеді? Бул ар нарсе калай болса солай кезі келгендіктен себебіне карай жаралып жатыр. Оны былай болсын деп жараткан жаратушы жок екені осыдан малім дейді. Бул Гайсадан уш жуз жыл бурынгы Демокрит созі».      

Имандылык козкарас тургысынан алатын болсак, заттык козкарастын осы бес далелі де сын котермейтін тужырымдар. Бул далелдін аркайсысына жеке-жеке карсы далел келтіруге болар еді, бірак олар томенде Шакарімнін шыгармаларын талдау барысында кездеседі. Сондыктан, кайталанбау ушін бул далелдердін ен алсіз жерін гана токталайык. Бул далелдердін ен алсіз жері – жаратылыстын алгашкы элементін таба алмауы жане болмыстын козгаушы кушін корсете алмауында. Олар сенімнін жоктыгынан бар нарсені жок деп, оны жокка шыгарады. Материалистердін негізгі далелі осылай тек кана жокка шыгарумен бітеді. Бірак кур жокка шыгару ойлы адамды ойлаудан токтата алмайды. Ойлы адам барібір дуниенін тупкі себебін табуы керек. Бул маселені Шакарімнін озі томенде шешіп береді.
Осымен Шакарім болмыска деген заттык козкарастын шыгу жолын баяндауды аяктайды. 

У Ш І Н Ш І  Б О Л І М

НАЗІК БОЛМЫС СЫРЛАРЫ

Назік болмыстын адамзатка комегі

ХІХ гасырдын аяк шенінен бастап турпайы материалистік козкарас басендей бастады. Онын себебін Шакарім былай деп тусіндіреді.
«Жогарыда айтып едік, бул біліп жаратушы Ие жок деген жол ХІХ гасырдын аяк шеніне шейін Европа ішінде кобірек жайылды. Онан кейін бул жол нашарланкырады. Онын себебі, магнетизм, спиритизм, телепатия дегендер шыккандыгы болды».

Уакыт ыкпалымен адамдардын конілі жан кумарынан тан кумарына карай ауысып, ХУ гасырдан басталган бул материализм кубылысы, асіресе Еуропада катты оріс алды дедік. Жан кумарын тан аркылы кандыруга умтылган бул арекет адам конілін барлык жан иелеріне ортак болып табылатын торт арекетке – уйкы, тамак, жыныс катынасы жане корганыс – шогырландырды. Осылай заттык козкарас басым алып, материалистік даму рухани дамудан оза бастады.
Бул кубылыска карсы туратын дін еді.  Ол заттык кумарлыкка конілі ауган адамдарды кейін карай, имандылыкка карай багыттауга барлык кушін салды. Бірак бул ушін болмыстын негізгі максатын, онын сырлы купияларын корсететін далелдер керек болды. Себебі, конілі тан кумарына ауа бастаган адамзат кауымына енді жалан сенім гана емес, ен ауелі онын акыл-есін сендіру керек болды. Кулдырай бастаган дін ондай далелді таба алмады. Себебі, діннін ішкі манін умытып, онын сырткы манісіне гана коніл боле бастаган шіркеуде мундай рухани куш болмады. Дінді кункоріс ушін пайдаланып уйренген дін басылары куннен кунге халык алдында беделінен айырылып, карапайым адамдар катарынан аса алмады. Болмыстын терен сырларын рухани тургыдан далелдей білмеген дін басылары тек кана сокыр сенімді талап етті.

Ал сокыр сенімге конбей, оздерінін акыл-есін пайдаланып, табигаттын терен сырларына унілуге умтылган адамдарды катан жазага тартты. Халыктын рухани карангылыгын пайдаланып олар еркін ойлы адамдарга дорекі кара кушті пайдаланып, инквизициямен катан террор жасады. Осылай діни догмаларга карсы шыккан, не болмаса болмыстын корінбейтін сырларын аша білген коптеген галымдар жане тылсымдык касиеті бар адамдар «еретик», «жын соккан», «жадігой» атанып, отка ортенді, дарга асылды, не болмаса баска турлі катан жазаларга тартылды. Аруактармен байланыса білген Француз кызы Жанна д` Арк, астроном галым Галилео  Галилей осылардын катарына ілініп, отка ортенді. Мундай катігез арекеттер рухани білімнен айырылган діннін озін-озі коргау жолында жасаган сонгы жанталас арекеттері еді. Осылай орта гасырларда Еуропада инквизиция оріс алып, карангылык тунегі басталды. 

Замана осылай озгеріп, адамзат кауымында киын-кыстау кезен туганда жогары алемдерден, козге корінбейтін назік болмыстан комек келеді. Осы жолы да назік болмыстагы аруактар адамнын имандылыгын осіруге діннін шамасы жетпей жаткандыгын коріп, діндерге комекке келді. Бул комек спиритизм, магнетизм, телепатия кубылыстары ретінде болды. Бул кубылыстарды Шакарім былай деп тусіндіреді:
«Онын манісі мынау: магнетизм бір адамнын жанынын куатымен асер беріп, еріксіз уйыктатып, сонан откен бір істі немесе келесіде болатын бір істі сурап гайыптан хабар айткызады ;ам баска істерді істетеді. Спиритизм олгендердін жанын шакырып келтіріп гайыптан хабар айткызады. Кейде кагазга да жазгызады.

Телепатия, тіпті, алыстагы тірі адамнын жанымен оз жанын хабарластырып, соган унаганын істете алады».
Шакарім осылай парапсихологиялык кубылыстарды атап отеді. Психология гылымы тек кана адамнын денесімен жане акыл-есімен байланысты кубылыстарды гана карастырады. Сондыктан ол адам бойындагы рухани кубылыстардын терен сырларына бара алмайды. Адамнын турпайы физикалык танінен баска онын назік, эзотерикалык болмысы бар. Оны парапсихология, ягни жогары психология зерттейді. Спиритизмнін асерімен ХІХ гасырдын екінші жартысынан бастап парапсихология жетіле бастады. Шакарімнін корсетіп отырган бул адам тан каларлык парапсихологиялык кубылыстарга томенде коптеген далелдер келтіріліп, аныкталады.
Осы арада спиритизмнін кайдан, кашан шыкканы жане онын не екеніне токтала кетейік.  Себебі, спиритизм баска да бурыннан белгілі-белгісіз кубылыстарды тусіндіруге мумкіндік береді жане олардын барлыгын камтиды деуге болады.

«Спиритизм» деген атау латын тілінін леп, дем, иіс деген угымдарды білдіретін «Spirit» деген созінен шыккан. Бул соз орысша «дух», казакша «рух» деп аударылады. Шакарім батыс елдерінін салты бойынша «рух» деп жазады. Ал шын манінде рух жеке омір сурмейді, ол жаннын касиеті болгандыктан, жаннан ешуакытта болінбейді. Жан денеден шыгып, озінін рухы мен назік болмысы аркылы о дуниеге откенде ол казакша «аруак» деп аталады. Сондыктан біз жаннын бул болмысын казакша «аруак» деп атаймыз.

Карапайым адам аруактарды сырткы сезім мушелерімен біліп-сезе алмайды. Олардын ыкпалын сезіну ушін ен ауелі оларга коніл болу керек. Сондыктан аруактар адамдардын конілін оздеріне аударып, олармен карым-катынаска кіру ушін оздерін білдіре бастаган. Турлі арекеттермен шу, турлі дыбыстар шыгарып, нарселерді козгап олар оздерін сездіре бастайды. Америка Курама Штаттарында молшермен 1850 жылдан бастап осындай бір караганда тусініксіз  кубылыстар пайда болып, улгая береді. Бул кубылыстар белгілі бір турактылыкпен жане кушпен унемі озінен-озі кайталанган. Сонымен бірге олар белгілі бір адамдардын асерімен жиі кайталанып, ол адамдардын калауымен керегінше кайталанып отырган. Халык ондай адамдарды «медиум» («медиум» лат. – «орта»), ягни аруактар мен адамдарды байланыстырушы,  деп атаган. Кубылысты кызыктау ушін айнала коршап отырганга ынгайлы жане баска жи;аздарга караганда женіл, ынгайлы болгандыктан устелді пайдаланган. Осылай белгісіз бір куштін асерімен устелді айналдырып, жылжытып, секіртіп, баска да турлі козгалыска келтіріп кызыктаган.

 Бул кубылысты ауелі «айналушы устел» не болмаса «билеуші устелдер» деп атаган. Осылай батыс елдерінде спиритизм пайда болды.
Ауелгі кездерде устелдер электр, не болмаса магнит куштерімен козгалады деп ойлаган. Бірак біраз уакыттан кейін олардын акыл-еске багынатыны байкалган. Адамнын айткан буйрыгы бойынша устел онга, солга карай козгалып, бір немесе екі аягында турып, тактілермен аягын согып, турлі дыбыстар шыгарган. Осыдан устелдердін козгалысы акылы бар куштін асерінен болатындыгы аныкталган.

Бундай есті кимылды кім жасады? Ауелі буган себеп медиум, не болмаса сонда отырган баска адамдар деген ой келген. Бірак біраздан кейін медиумнын, не болмаса сонда отыргандардын буган ешкандай да катысы жок екені аныкталган. Себебі, олар бул туралы ойламаган, кейде олардын тусініктері мен еркіне карсы натижелер алынган. Осылай бул козгалыстар корінбейтін жан иелеріне байланысты екені аныкталган. Муны тексеру ушін турлі адістерді пайдаланып олармен созге келген. Барлык жан иелері «біз аруакпыз, корінбейтін алемде омір суреміз» деген хабар берген.

Аруак дегендер кімдер? Алемдегі  олардын алатын орны кандай? Олар адамдармен не себептен хабарласады? Ауелгі койылган сурактар осындай еді. Артынан олардын баска бір жан иелері емес, осы жерде, не болмаса болмыстын баска алемдерінде омір сурген жандар екені, олардын оздерінін тандерін тастап, енді гарыш кеністігінде жургендері аныкталады. Аруактардын арасынан оздерінін бурынгы туыскандарын, достарын таныганда, олармен сойлесіп, кім екендерін біліп, коптеген далелдер коргенде, буган ешкандай куман калмайды. Аруактардын тані калып, бірак жандары рухтарымен алі де болса бурынгы кезіндей оздерінін жакындарын коріп-біліп, олардын арасында жургендерін, оларга жаксылык ойлап, комектескілері келетінін айтып, оган коптеген далелдер келтіреді.

Шын манінде халык арасында аруактар жонінде ертеден калган турлі аныздардан баска накты деректер алі де болса жеткіліксіз. Аруак угымы барлык халыктар арасында бар. Осынын озі олардын адамзат пайда болганынан бастап бар екенін, адамзатпен бірге пайда болганын далелдейді емес пе? Аруактар алемі корнеу алемге караганда оте назік, ауа, леп, дем тарізді корінбейтін, сондыктан адамдардын коріп-білуіне болмайтын алем. Себебі корнеу алем мен комескі алемнін екеуінін жане ондагы омірлердін максаттары екі болек. Олардын аркайсысынын оздерінін болек омірі бар. Сондыктан болмыс зандылыгы бойынша олар біріне бірі кіріп, бірінін оміріне бірі араласпаулары керек. Осылай болу ушін бул екі алем бір-бірінен катан шектелген.

Бірак будан олардын ешкандай байланысы жок деуге болмайды. Керісінше олар бір-бірімен тыгыс байланыста. Мысалы, жогары назік алемдер томенгі алемдерді баскарып, тагдырдын улыксатымен олардын дамуын багыттап отырады. Тагдырдын улыксатымен деп жердегілердін еркіне карсы емес, оларга ерік беріп, бірак белгілі бір багыт сілтеп отыруды айтамыз. Жогары алемдегілер томенгі алемдегілердін еркіне ешуакытта шек коймайды. Бул болмыс  зандылыгы. Сондыктан жогары алемдегілердін берген дурыс багытына карамай, адамзат теріс багыт алатын болса, оган аруактар жауап бермейді. Бірак адамзат омірінін киын-кыстау кездерінде аруактар аркашан да комекке келеді. Сонын бір мысалы – орта гасырдагы Франциянын агылшындардын баскыншылыгына ушырап, бостандыгынан айырылып кала жаздаганы. Сол кезде француздарга Жанна д` Арк деген кызды жіберіп, сонын комегімен француздар елін жаулардан коргап калды емес пе. 

Аруактардын адамзатка комегі туралы барлык касиетті жазбаларда, коптеген халыктардын ауыз адебиетінде, аныздарында молынан берілген. Аруактардын адамзат оміріне ыкпалы ешуакытта да токталмайды. Ол омірдін ар кезенінде байкалып отырады. Асіресе, заманнын киын-кыстау кезінде олардын комегі ерекше болады.

Спиритизм ауелі Америкада пайда болган. Сойтіп спиритизмге кызыгушылык улгайып, ол енді Францияга жане Еуропанын баска елдеріне тараган. Басында бундай кубылыстарга конак уйлердегі демалушылар коніл котеріп, уакытын откізетін ермек ретінде караганымен, кейіннен буган білімді, когамнын зиялы болігі коніл боле бастаган. Осылай спиритизм халык арасында кенінен жайылып, копшілікті болмыстын коптеген тусініксіз сырларымен таныстыра бастаган.

Арине, ауелде сенбеушілік пен карсы айтылган сын коп болган. Біреулер медиумдарды жадігой деп кіналап, озінін коргенінен баскага сенбейтін материалистер олардын айткандарын ойдан шыгарган аныздар катарына койып, буган сенетіндерді мазак етіп, акымак, есі ауыскандар деп, не болмаса бул мумкін емес, «мен сенбеймін» деп жокка шыгаруга тырыскан. Баскалары бул жын-шайтаннын ісі деп жала жауып, мундай кубылыстармен халыкты коркытуга умтылган. Бірак артынан барлыгы рас екені аныкталып, халык сене бастаган.

Устелге, не болмаса карзенкеге карындаш байласа, олар козгалган кезде создер жазылган. Аруак жансыз нарсенге асер ететін болса, ендеше ол адамнын колына да асер етуге тиісті. Осылай аруакты адамнын колына асер еткізіп, карындаш устаган колын козгалтып, создер жаздыра бастаган. Осылай жазатын медиумдар пайда болган. Сойтіп сойлейтін медиумдар гана емес, жазатын медиумдар да пайда болып, олар аруактар мен адамдардын арасындагы данекерге айналган. Бул аруактармен байланысты женілдетіп, жылдамдатуга мумкіндік берген. Осылай адамдар бурын белгісіз бір алемді, козге корінбейтін назік болмысты ашып, хабар ала бастаган. Батыс галымдары бул кубылыстын манызын микроскоптын комегімен шексіз кішкене микробтарды тауып, карапайым козге корінбейтін жан иелері алемін ашудын манызымен тен деп багалаган.

Казак еліндегі аруактар козгалысы

Шакарімнін осы «Уш анык» шыгармасынан батыс елдерінде бул кубылысты жаксы зерттеп, енбектер жазып, талдап, тексеріп улкен жетістіктерге жеткенін кореміз. Сондыктан, Шакарімнін корсетуіне караганда, кезінде бул гылым адамзатка берілген ен улкен жетістіктердін бірі деп есептелген. Онын себебін ойшыл былай деп тусіндіреді:
«Осындай адам тан каларлык бурын сыры білінбеген метафизика жаралысы жолымен жогары куат барлыгы аныкталган сон, бурынгы дене сезіміне гана нанып,  онымен білінбеген нарсені жок деп жургендердін ойын шатастырып баска ойга тусіреді» – деп Шакарім бурын білінбеген бул кубылыстардын адам сенімін озгертудегі манызын аша туседі.

Аруактардын адамзатка беретін комегі туралы тагы бір жаксы мысал – казіргі кездегі біздін елде оріс ала бастаган аруактар козгалысы. Елімізде кайта куру заманы басталып, бурынгы уйреншікті омір бузылып, енді халык алды булынгырланып, кайда барарын білмей, сенделе бастаган кезде казак халкынын жогары аруактары жиналып, кенес курып, оз халкына комекке келуге уйгарган екен. Бул туралы аруактардын оздері хабарлайды. Аруактар халыкка оздерінін ыкпалын корсету ушін жердегілердін арасынан оздеріне ынгайлы адамдарды тандап, солар аркылы жерге хабар бере бастаган. Батыс елдеріне ХІХ гасырдын екінші жартысынан бастап бір гасырдай бойы аруактар оз комегін беріп, букіл адамзат оркениетіне зор ыкпалын тигізді. Енді сол комек біздін елге, Казакстанга келіп отыр деуге болады.

Аруактар козгалысынын шыгу тарихына кыскаша токтала кететін болсак, ол былай екен. Аруактар ауелі Алматы облысында туратын Тарыбаев Кыдыралі деген азаматты тандап, оны оздерінін алгашкы хабаршысы етіп алады. Кыдыралімен озім танысып, сойлескенде ол озі туралы ангімесін айтты. Ол ауылда туып-оскен, карапайым адам ретінде бурын ешкандай да ерекшеліктерімен козге туспеген. Бір кундері оган адамга корінбейтін жогары алемдерден турлі кубылыстар білініп, хабарлар келе бастаган. Сонан кейін аруактар халык ушін оган ерекше міндет жуктелетінін жеткізіп 1997 жылы аян береді. Аруактар Кыдыралінін кандай міндеті барын тусіндіріп кана койган жок, сонымен бірге, ол міндетті орындайтын куат, ерекше касиет те берген. Осылай ол халык арасында аруактардын ыкпалын тарата бастаган.
Кыдыралі озі тандаган адамга белгілі бір ерекше касиет беріп, журегін ашады. Сол касиеттін аркасында ол адам аруактарды «еститін» болып, олардын айтканын булжытпастан хабарлап отырады. Аруактар Кыдыралінін озін «Ак ул» деп атаган. Хабарды жеткізетін адамдардын айелін «акку», ал еркегін «сункар» деп атаган. Олардын басын біріктіретін уйымды ауелі «Ак жол» деп атап, кейіннен «Ата жолы» деп атады.

Мен озім олармен талай рет бірге болып, ар облыстагы аруактар басына тажім етіп, гибадат жасап, Куран багыштадым. Осылай Алматы, Семей, Туркістан, Мангыстау онірлерінде болып ондагы жаткан Жамбыл ата, Сарыбай ата, Кайназар ата,  Суйінбай ата, Абай бабамыз, Шакарім атамыз, Кенгірбай ата, Коныр аулие, Ахмет Йассауи, Арыстанбап, Бекет ата тарізді казактын рухын котеріп журген аруактардын басында болып зиярат жасадым. Аруактардын кейбірі маган деген озінін колдауын корсетіп, шапанын жапса, кейбірі каламын устатып, болашакка жол сілтеді. Олар жолымды ашып, келешекте де халыкка кызмет ете беру ушін оздерінін баталарын берді.   

Осы арада оте манызды бір істін басын шешіп алу керек. Біз аруактардын адам мен Алла тагаланын арасындагы тек кана данекер екенін умытпауымыз керек. Муны умытып, тек кана аруактарга табынып кетуді Алла тагала унатпайды, кейде бул ушін жазасын да береді. Бул менін оз басымнан откен жагдай. Алла тагаланы умытып, тек кана аруктардын комегіне бой урып кеткенде мен сынакка тусіп, омірден сабак алдым. Сондыктан, аруактар Алла тагаланын амірінсіз оз беттерімен ештенені де жасамайтынын унемі есте устау керек. Тек кана аруакка табынып, негізгі максатты – Алла тагаланы, умыту оте улкен кателік болып табылады.

Батыс елдеріндегі аруактар козгалысына ауелгі карсылык казіргі кезде біздін елде де оріс алып отыр. Аруактар Алла тагаланы умыттырады деп коркатын кейбір діндарлар, сонымен бірге, аруактын кім екенін білмей, тек кана жалан саясат ыкпалымен журген кейбір окыган азаматтар бул козгалыска улкен карсылык корсетіп жургендері белгілі. Буган далел ретінде Салтан Сакеннін «Жас Алаш» газетінде биылгы жылдын басында басылган «Ак жол» кайда бастап барады?» атты макаласын атауга болады.

 Бул макаланы жалан саясаттын ыкпалында журген жане назік алемдерден бейхабар адамнын жазганы корініп тур. Автор «Ата жолы» уйымынын халыкка жасап журген жаксылыгын жокка шыгарады. Сол максатпен Куран аяттарын келтіріп, оларды оз муддесіне пайдалану ушін олардын магыналарын бурмалап тусіндіреді. Бірак казак халкы таніризмнен калган озінін гасырлар бойы калыптаскан аруактарды еске алу расімін умыта алмайды гой. Казак халкында аргы ата-тегінен, ертеден келе жаткан аруакты еске алу расімі бар. Адам маркум болган сон онын уші, жетісі, кыркы жане жылын беру деген расімдер бар. Бул кезде аруакка арналып дуга окылып, Куран багышталып, бата жасалып, жоктау айтылып, онын жаксы істері, касиеттері еске алынып ангіме болады. Осынын барлыгы аруактардын разы болуы ушін, олардын Алла тагалага жолын женілдету ушін жане артында калган туган-туыскандарымен байланысын узбеу ушін жасалады.

Окінішке карай коп жагдайларда бул дастурдін манызы мен магынасы халыкка тусіндірілмейді. Алла тагала мен аруакты умытпауды бір-бірімен уйлестіріп, олардын байланысын халыкка тусіндіре білу керек. Бул маселеде сынаржактык жараспайды. Шын манінде булардын арасында ешкандай да кайшылык жок. Олар бірігіп, бірін бірі толыктыра отырып, адам омірін болмыс омірімен уйлесімге келтіреді.

Аруактар адамнын кемшілігін корсетіп, одан арылудын жолын айтып бере алады. Аруак басына барган коптеген адамдар олардын комегімен оздерінін кемшіліктерінен арылып, арак, темекіден бас тартты, денсаулыгын тузетті. Копшілігі омірін дурыс жолга койып, тіпті Алла тагалага беріліп, имандылык жолга толык тускендері де бар. Осылай аруактардын акикат екенін, бул корнеу алемнен баска тагы да корінбейтін алемнін бар екенін тусініп, білгенде адам ой-орісі толык озгеріп, дуниетанымы мулде баска багыт алады. Бул туралы Шакарім осы «Уш аныгында» коптеген мысалдар келтіріп, далелдеп отырады. 

Адамнын оз бетімен ізденіп озінін кадір-касиетін, мінез-кулкын озгертуі, жаман адеттен бас тартуы оте киын жане коп уакытты керек етеді. Ал аруактар оларды бірден жок кылады. Мунын сырын томенде тусіндіреміз. Бул женілдікті арбір адам бірден сезініп, тусіне бастайды. Осылай адам оте улкен асер алып, болмысын толык озгерте алады. Аруактармен байланыстыратын «аккулардын» міндеті мен олардын халыкка деген кызметінін манызы осындай.

Бірак, окінішке карай, олардын копшілігі  алі де болса аруактармен байланыстын калай болатынын анык тусіндіре алмайды. Себебі, арнайы білімдерінін жоктыгынан олар муны білмейді.  Бул олардын оздеріне берілген мумкіншіліктерді толык пайдалануга улкен богет. Аккулар кобінесе аруактардын айтканын гана кайталайды. Ал жетілген медиумдар аруактардын бергенін гана емес, сонымен бірге, олар оздері сурак койып, ол сурагына жауап алады. Осылай олар турлі хабар алып, адамга баймалім коптеген нарселерді аныктай алады.
Аруактарга сенім дорекі материализмге улкен соккы болып, Шакарім созімен айтканда «атеистердін ойын шатастырып, баска ойга тусіреді».

Жан туралы толгау

Шакарім арі карай екінші манызды маселені – жан маселесін карастырады.
«Жан, рух. Жан жок деушілердін созі жогарыда айтылып еді. Сойтсе де біраз угымдырак кылып айталык: созі мынау: сезімнін турагы – дененін ішінде, центрі мида, ол токтаса, барі де токтайды. Сол мидагы орта турак пен мукым денелер арасындагы сезетін, кимылдататын тамыр-сінірлерді тутастыратын бір жалгастык (проволкі) бар. Сондыктан жан деген болек нарсе жок. Егер жан бар болса, ми жан болар еді. Онын жан емес екендігін коріп, біліп турмыз».

Жан туралы мундай козкарас психологтар арасында алі де кездеседі. Психологтардын тужырымы бойынша адамнын барлык іс-арекеті, ой-орісі, біліп-сезінуі онын агзамындагы органдардын озара байланысына байланысты, ал бул байланысты ми баскарады. Бул арада Шакарім сын айтпай, тек кана олардын козкарастарын гана баяндап отыр. Ал олендерінде оларды мундай білместіктері ушін катты сынга алатыны бар.

Оз тарапымыздан осы арада бул маселе туралы ойымызды айта кетейік. Казіргі медицинада адам омірін ми баскармайтынын аныктайтын коптеген далелдер бар. Мынадай медициналык дерек бар. Бір адам озінін басы ауыра беретінін унемі айтып журеді екен. Ол олгеннен кейін онын бас суйегін ашып, миын тексерсе, миы жумыс жасай алмайтындай халге келіп, шіріп кетіпті. Бірак ол тірі кезінде копшілік адамдар катарында омір суріп, мінез-кулкынан ешкандай да ауыткушылык байкалмаган. Осынын озі адамнын ой-оріс, мінез-кулкын ми баскармайтынын білдірмей ме? Жуырда Кытайда миынын сол жак  болігі жок айелдін омір сургені аныкталды.

Ми акылдын пайдаланатын куралы гана. Ал акылдын тубі, Шакарім ілімі бойынша, журекте орналаскан. Сондыктан адамнын жасаган акымактыгын ен ауелі журек сезіп, журек зардап шегеді. Казіргі замандагы журек ауруларынын улгаюы осынын бір корінісі гана.
Материалистер мангілікті омір жок, тан олген сон барлыгы жогалады деп есептейді. Оны былай деп тусіндіреді:

«Дене аркашан озгеріп туратын болгандыктан, жылдар, уакыттар оту барысында ол біржола озге дене болып ауысады.  Адамнын артурлі сезімі, ар істі істеуі сол мидын озіне гана біткен сезуіне, озіндік касиеттеріне байланысты. Ми денеше аркашан озгеріп турмайды. Адам олген сон дененін кураулары шашылып-бытырап баска бір осімдік, хайуандарга кіріп араласады. Сойтіп аркім озіне арнаулы жаны болмай, біреуден біреуге (бір денеден екінші денеге – Д.О.) кошіп журетін болган сон, не дене, не жан кайта тірілу жок. Адамнын сезімім, омірім деп жургені сол мига біткен сезу,  асерленудін жанаруы, арбір жананы сезуі гана. Озге болек ешнарсе емес. Ол озгеріп турган дене (бурынгы дене шашылып, олардын боліктері баска денелерге кіргенде – Д.О.) ол денелер бурынгы дененін озі емес, куры уксаган болады. Сондыктан, адам оны озім деп біледі дейді».

Тан шынында да унемі озгерісте. Арбір сатте коптеген клеткалар (жасаушалар) оліп, олардын орнына коптеген жана клеткалардын пайда болатыны медицина жаксы біледі. Осы себептен 7-8 жылдын ішінде адам тані толык озгереді екен. Ягни, адам толыгымен баска жана тан алады. Осынын озі таннін біркалыпта турмайтынын, онын сат сайын, кезен сайын озгеріп туратынын білдірмей ме? Ендеше таннін бір болігі болып табылатын ми да озгермейді емес, унемі озгерісте болуы керек. Адам канша озгерсе де ол озін озі «озім» деп есептейді. Не себептен? Себебі, онын денесі бурынгы денесіне уксагандыктан емес, озінін негізгі болмысы озгермейтін жан болгандыктан озін-озі «озім» деп сезінеді. Ол бул сезімін толык тусінбеуі де мумкін. Бірак будан онын «озім» деген сезімі озгермейді. Арине, мангілікті жан жок деп есептейтін материалистер ушін адам оліп, онын денесі табигаттын баска боліктерімен араласып кеткен сон, олген тан кайта тірілмей, омір осымен бітеді. Мундай сенімнін адам ушін олердін алдында кандай касірет акелетінін ойшылдын озі томенде жаксы кортіп кетеді. Жан мен рухты жокка шыгару, міне, адамды осылай адастырады екен.   

«Енді жан туралы ой жургізген білімділердін созін айталык: Герман Шефлер деген білімді айтады: жан атом куатынан куралган  бір куат дейді. Уиршо – дене тіршілік механикасы машиналарынын 10 турінін бір турі дейді. Доиуареман: ар тамырда электрия бар; ой денедегі атомдардын козгалысынын асері дейді. Стуармель: адамнын тіршілігі бізге сондай киын бір сырлармен байкалады. Дуние тіршілігі жаратылыстын озге коп киын сырларына караганда тупсіз; олшеусіз бос кеністіктегі кішкентай арал сиякты дейді. Ж. Дольн: жан атом, дене емес, жаннан шыккан асерлерде дене касиеті, жоні, ой, оймен суреттеу, ойга тусіру сиякты жан касиеттерінін тубі де жок, суретте жане жан касиеттері заман, уакыт аясына кірмейді. Бул – акылдын озінен шыгатын касиеттер, сондыктан, дене жаралысынын еш сипатымен сипаттауга, олшеп уйкастыруга келмейді».

Шакарімнін осы жазгандарынан омір сырларын ашуга кандай талаппен беріліп, онын канша коп білім коздерін актарганын коруге болады. Бул дайек коздерін ол Мекке сапарында жинаган болуы керек. Осылай оларды озінін ой-орісінен откізіп, бізге жуйелеп жеткізіп отыр. Ойшылдын бул жазгандарынан сол кездегі коптеген ой туйіндері мен гылыми жетістіктерді саралаганын, сондыктан, онын тужырымдары оте салмакты жане манызды екенін  кореміз.
Арі карай жаннын барын мойындайтын козкарастар келтіріледі.

«Баска айтуларга караганда, жан жогалмайды, ол денеден шыккан сон, бурынгы денедегісінен де куатты болады. Шын аныктап караганда, жан дене сиякты емес. Дене оледі, озгереді. Жан олай емес, екеуі бірігіп турган кезде бірі-біріне катты асер береді. Ашу, жек кору, сую сияктыларда асері бетке шыгады. Жан катты асерленсе, денені киыншылыкка тусіреді, кейде капиядагы катты куаныш, коркыныш, кайгы адамды олтіріп те жібереді. Жан мен дене біріне-бірі жат, болек жаралган болса, бірігіп турганда устіп біріне-бірі асер береді. Докторлардын айтуынша, арбір ой денеге озінше асер береді (Дольн, Декарт). Жан мен дене бір-бірінен болек жаратылса да,  дене жан асерімен козгалыс кылады дейді Олер.
 
Жан мен дененін бір-біріне асер беруі кайтарыс жолымен, маселен, таска соккан дауыс кайта естілген сиякы (Коддрс) жан мен дене арасында ортак бір нарсе бар, ол екеуінін де каситіне ортак болгандыктан, екеуін косып жарастырып турган сол дейді (Ж.Дольн). Бул туралы былай айтады: жан денеден болінгісі келмейді, сонымен бірге, ол денемен біржола  бірігіп те кетпейді. Ол екі арага тагы бір нарсе косып, онын міндетін аныктауга акылымыз жетпейді. Бірак, ондай  нарсе бар болса, олшеу, сипаттауга келмейтін бір мысал, яки киял, сауле сиякты болып, сол тамыр-сінірлер аркылы асер беретін шыгар дейді (Ж. Дольн)».
Бул айтылган ойлардын сезім мушелері мен логиканын комегімен жасалган тужырымдар екенін кореміз.

Сондыктан бул ойларда аныктык жок. Болжам гана. Бул болжамдарда адам болмысында козге корінбейтін тагы да бір болік бар екені айтылады. Бірак накты далел жок. Арі карай далелдер коп айтылады. Шакарім бул жерде бірінші далелді келтіреді. Ол былай деп жазады:
«Ж. Дольн жане айтады: бул ортак дене дегенді айтатын себептері Франциянын военный академиясынын (согыс мектебінін) устінен карайтын Доруцатстын  магнетизм жолымен бір адамды уйыктатып, сонын денесі олімге уксас бір халге тускенде, жаны бурынгы денеден шыгып, сол адам касында бір турде болып отырганын коргендіктен аныктап білдік дейді. Сондыктан, жаннын туп негізі білінбегенмен, сол сауле сиякты дене олген сон да, сол жаннын оз алдына біреу болып журуіне жардемші екенін білдік дейді».

Бул далелден адамнын танінен баска тагы бір назік болмысы бар екенін кореміз. Ол назік болмыс козге корінбейді, бірак ерекше касиеті бар экстрасенстерге корінеді. Бул туралы казіргі кезде гылымда коп деректер бар. Назік болмыс рух пен танді байланыстырады. Ягни жан озінін рухы аркылы назік болмысты пайдаланып танді баскарады. Бул назік болмыс козге корінбегенмен де, материянын бір турі болып табылады. Бул назік материяны оны зерттейтін гылымдарга, турлі агымдарга байланысты назік дене, ортак дене, аура, сауле, астралды дене, биоплазмалык, психо-энергетикалык негіз жане баска да артурлі атаулармен атайды. Осынын озі адамнын назік болмысынын оте курделі екенін корсетеді. Спиритизмде оны перисприт деп атаган. Бул назік дене артурлі жане коптеген кабаттардан куралады. Мысалы йогада оны сезім, акыл, ес, жалган «мен» кабаттарына боледі. Бул дененін ен назік болігі рухпен байланысады. Парапсихология осы назік болмыстын озара байланысын, онын рухпен жане танмен карым-катынасын зерттейді. 

«Жане бір далелдері: 19 жуз жылдар ішінде болган Франция адамы Аланкардын айтуы солай дейді? Бул жан шакырып алатын сперт еді. Онын айтуынша, жандар оз дуниелерінде біз сиякты барлар ар кайсымыз тірі кунімізде адам  атанып, олген сон жан боламыз. Бул дене – ортак дене, екеуі де жансыз ешнарсе сезбейді. Ортак дене тірі кунде денеде болса, олгенде жанмен бірігіп кетіп бір жола бар болады дейді».

Бул абзацта бастырушылардын есебінен бірнеше кателіктер жіберілген. Сонын бірі «...жандар оз дуниелерінде біз сиякты барлар ар кайсымыз тірі кунімізде адам  атанып, олген сон жан боламыз» деген сойлемнін магынасы былай болуга тиісті «біз сиякты аруактардын да оз дуниелері бар. Ар кайсымыз тірі кунімізде адам атанып, олген сон аруак боламыз». «Бул дене» деп назік денені айтып отыр. Ол жанга да танге де ортак. Назік дене де, турпайы тан де жансыз ешнарсе сезбейді. Ортак дене, ягни назік дене, адамнын тірі кезінде денеде болса, ал олгеннен кейін жанмен бірге о дуниеге, ягни жогары назік алемдерге отіп, біржола бар болады. Біржола бар болу деп, бул арада аруактын оз алеміне отті дегенді білдірсе керек. Себебі бул алем аруак ушін уакытша гана озіне тажірибе алуына, не болмаса арі карай тазарып жогары орлеуі ушін жіберліген сынак болып табылады.

 Адам болмысы

Шакарім ілімі бойынша осы арада адам болмысына толыгырак токтала кетейік. Адам болмысы оте курделі. Бул курделі болмысты анык біліп, адам омірі соны жаксартуга арналмаса, онын барлык тіршілігі бос аурешілік болады. Шакарім мен Абай ілімдері адам болмысын толык угындырып, тусіндіреді. Бул туралы бурын жазылса да, маселенін аныгы ушін Шакарім ілімі аркылы тагы да токталып отеміз. Адам болмысына акыннын коптеген олендері арналады. Олардын катарына  «Жаралыс басы – козгалыс», «Касына кылыш кайраткан», «Табигат неше турлі жан жаратты», «Уждандыны мактайды тамам адам», «Шымды жерде коресіз кара топырак», «Кун аязда терезеге», «Келді, кетті», «Талап деген бір жуйрік тулпар сынды», «Тием біреуге накак демесе...», «Басында жан мен дене екі баска», «Баягыда жас бала едін сен», «Гылымсыз адам – айуан», «Кумарлык деген бір ит бар» тарізді олендерін жаткызуга болады.

Адам болмысы рухани жане материалдык негіздерден куралатыны дау тудырмайтын акикат. Булар Алла тагаланын турлі куаттары. Рухани негіз – жогары куат, ал материалдык негіз – томенгі куат. Рухани болмыс жаннан жане рухтан куралады. Адам денесіндегі жан, ягни, казакша айтканда, шыбын жан, Улкен Жаннын, ягни, Газиз жаннын, Алла тагаланын жогары куаты. Онын касиеттері Газиз жаннын касиеттеріне уксас – мангілікті, толык білімді жане толык лаззатты. Жан танде орналаскан жане онымен унемі байланыста. Жан мен танді байланыстыратын – рух. Сонымен, рух жаннын саулесі, куаты, онымен ажырамас болігі, касиеті, танмен байланыстыратын куралы, заттык алемнін ыкпалынан корганатын корабы, капшыгы, сауыты, ішкі киімі тарізді.

Рух танмен адамнын назік денесі, ягни перисприті аркылы байланысады. Назік дене – жартылай материалды, рухтын эфирлік, назік, ауа тарізді, адам пішіні бар, оте назік, бірак негізі заттык каситі бар денесі. Рух назік дене аркылы танді баскарады. Ол ушін назік денені озінін саулесімен рухтандырады. Руханиланган, рухтанган назік дене рухтын ыкпалына конеді. Ол негурлым рухтанса, солгурлым рухтын ыкпалына тез багынып, танді дурыс баскара алады. Назік болмыс, ягни, психикалык негіз, заттык болмыстын ыкпалына беріліп кетіп, напсімен коп былганса, ол танді де солгурлым нашар баскарады. Осылай адам омірде напсі ыкпалымен турлі кателіктер жіберіп, куналі істерге барады. Рухани дамудын денгейі осыны білдіреді. Рухани дамыган адамныын назік болмысы рухтанып, ол жаннын калаган ниетін жаксы орындап, жаннын оз кумарын кандыруга толык мумкіндік жасай алады.
Сонымен, адамнын екі – рухани жане материалдык – болмыстары бар. Рухани болмыс жан жане рухтан куралады, ал материалдык болмыс – психикадан, ягни назік денеден жане таннен куралады. Сонда математика адісін пайдаланып адам болмысын былай орнектеуге болады екен:

АДАМ = РУХАНИ БОЛМЫС + МАТЕРИАЛДЫК БОЛМЫС= (ЖАН + РУХ) + (НАЗІК ДЕНЕ + ТАН)

Адам омірі формуладагы осы торт косындынын озара уйлесімділігіне тікелей байланысты. Адам омірі осы курамнын озара байланысын сактау денгейіне байланысты орлеу, не болмаса кулдырау дауіріне жолыгып, кубылып отырады. Бул формула букіл адамзат омірі ушін, сонымен бірге, арбір жеке адам ушін де оте манызды. Формуланы колданудын екі жолы бар. Онын біріншісі – бул омірдін негізгі максатын тусініп, сол максатка жетуді озіне міндет етіп койган рухани жолдагы адамдар ушін.

Олар бул формуланын бірінші жартысын, ягни,  рухани жагын алга кояды. Ал екінші жартысы, ягни, материалдык жагы, олар ушін тек кана формуланын бірінші жартысын сактауга, ягни, омірдін тутастыгы ушін гана керек. Баска созбен айтканда, олар танді тек кана жан ушін, жаннын кулшылык етуі ушін гана пайдаланады.  Олардын омірі – тан кумарын, напсілерін толык ауыздыктаган, аскеттік омір.

Формуланы колданудын екінші жолы – жалпы копшілікке арналган. Абай да, Шакарім де жалпы копшіліктін алдына койган накты рухани максаты болмайтынын білдіреді. Сондыктан олар бакытты омірдін куаныш-кайгысынан іздейді. Фани алемде озін бакытты сезіну ушін адам формуланын екі жагын, ягни, рухани жане материалдык жагын тен устауы керек. Олар ушін бул екі жарты кустын екі канаты тарізді. Кус екі канатын тен устамаса багытынан ауыткып кететіні тарізді, арбір адам, сонымен бірге, когам, тіпті адамзат омірі осы екі канатты тен устанбаганда дамудын тура жолынан ауыткып, кулдырау жолына туседі. Тарих сахнасынан бір кездегі жетілді деген коптеген мемлекеттер осылай жогалып кетті.

 Аруак болмысы

Енді формуламызды арі карай талдайык. Бул формуладан танді алып тастасак не болар екен? Жаннын танді тастаган саті адамнын олімі деп аталатыны белгілі. Ендеше танді тастаганда озін танмен балап журген адам оледі. Онда адам кімге айналады? Адам аруакка айналады. Жан озінін рухымен жане назік болмысымен баска корінбейтін, комескі алемге отеді. Ол аруак болады. Формула былай болып жазылады:

АРУАК  = РУХАНИ БОЛМЫС + МАТЕРИАЛДЫК БОЛМЫС = (ЖАН + РУХ ) + НАЗІК ДЕНЕ

Сырткы кабат, тан ескіріп бурынгыдай арекет жасай алмаган кезде жан оны тастайды. Бул агаш кабыгын, дан кабыршагын тастагандай, немесе адамнын жарамсыз болган ескі киімін тастаганы тарізді. Жаннын бул кабыршагын тастауын кунделікті омірде «олім» деп атаймыз. Бірак мунын нагыз олім емес екенін білген Абай «мен» мен «менікінін» айрылганын «олді» деп ат койыпты онкей білмес» деп муны білместікке балайды емес пе. Себебі, мангілікті жан олмейді, ол тек кана сырткы кабыршагын гана тастады. Жердегі омірде жан озімен байланыскан заттык денемен кысылып, онын касиеттерін шектейтін кыспактан кутылып, енді еркіндік алады. Ол тек кана заттык танді гана тастады. Бірак ол оте назік, ауа тарізді салмаксыз, адам мусінді назік болмысын калдырады. Бул онын ішкі койлегі тарізді, оте назік.

Бул назік болмысты жан толыгымен озімен алып кетпейді. Назік болмыстын танмен тыгыз байланыскан коюлау болігі ауелде танмен калып, сойтіп ол біртіндеп тарайды. Онын боліктері уш, жеті, кырык жане бір жылда тарап, кеністікке сінеді. Сондыктан казак халкында гана емес, сонымен бірге, коптеген халыктарда ушін, жетісін, кыркын, жылын беру деген дастур бар.

Жан назік денесімен, периспритпен келесі корінбейтін алемге отеді. Жаннын бул озінін рухымен назік денелері аркылы байланыскан калпын аруак дейміз. Аруак озінін назік денесін озгерте алады. Ол периспритті парды коюландыргандай коюландырып, козге корінетін жагдайга келтіре алады. Осылай ол  тіпті жансыз заттарга да асер етіп, оларды козгалтып, секіртіп жылжыта алады. Осылай ол турлі шу, кагазга жазу жане сол сиякты коптеген іс-арекеттер жасай алады. Аруактар затка асер жасайтындыктан, сол асерімен Алла тагалын буйрыгын орындап, букіл заттык алемді баскарады.

Аруактар ауелде оздерінін бар екенін білдіру ушін турлі козгалыстар, шу котеріп оздеріне адамдардын конілін аударган. Кейбір аруактар акырын дыбыстап кана коймай, улкен шу котеріп, ыдыс сындыргандай, есік ашылып-жабылгандай, не болмаса улкен бірдененін кулаганындай дыбыстар шыгарган. Олар адамнын колын козгап жазу жаздыру гана емес, музыка ойнатып, сурет салдырып, нота жаздырып, бір созбен айтканда, оздерінін денесі болмагандыктан, олар адамдарга сезіну ушін медиумнын (аккулардын) денесін пайдаланады.
Аруактар турлі адістермен келуі мумкін. Кейбір естуші медиумдар деп аталатын адамдар оларды естиді, сойтіп олармен «аккулар» тарізді сойлесе алады. Кейбір адамдар кореді. Булар коретін медиумдар. Корінетін аруактар оздерінін тірі кездеріндегідей калып алады, кейде тіпті бурынгы дене кемістіктерін де корсетуі мумкін. Бірак анык емес, булынгыр болады. Кейде оларды адамнан айыру оте киын болып, онын колын да кысып, сойлесіп кеткен жагдайлар болган. Олардын адам емес екенін кенеттен жок болып кетуінен гана білуге болады.

Аруактарды кору оте сирек болады. Бірак омірде кездеседі. Таннен босанган аруак озінін туган-туыскандарын, достарын коруге асыгады. Ол озінін баска алемге откенін, бірак тірі екенін білдіргісі келеді. Бул туралы Шакарім мысал келтіреді. Білмеген адамдар муны тылсым дуниесіне жаткызар еді. Бірак онын калай болатынын білгендерге мунын ешкандай да тылсымдыгы жок, барлыгы табиги зандылыкка багынады.

Мен озім аруктардын айтканын жазатын, оларды еститін, коретін адамдардын бірталайын білемін. Сондай адамдардын бірі – Семейдін касындагы Курчатов каласында туратын Ольга Владимировна деген айел. Ол озіне белгілі аруакпен гана байланыс жасайды. Менін козімше аруакпен хабарласып, онын айтуымен жазулар алды. Айел тек кана аруактын ыкпалымен  колын гана козгап отырады, не жазып отырганын ауелде озі білмейді де. Осылай, аруак айелдін сураганына жауап жазып береді.

Сонымен, аруактардын оз алемі бар. Адамдар алемі олардын оздерінін денелері тарізді козге корініп-білінетін турпайы элементтерден куралатын болса, аруактардын алемі де олардын тандері тарізді козге корінбейтін назік элементтерден куралады. Адамзат когамында кандай озгерістер болса, онда да сондай, тіпті одан да жогары манызы бар озгерістер болып жатады. Себебі, корінбейтін алем біздін алемге караганда жогары болып табылады. Ал томенде не болса – жогарыда да сол, сонымен бірге, томенде жок коптеген нарселер де бар. Сондыктан жогары алем томенгі алеммен салыстырганда оте кызыкты жане лаззаты мол омір.

Бул туралы ол жакка барып келген адамдар айтады. Ол жакка барып келген деп «клиникалык олім» алган адамдарды айтамыз. Турлі жагдайлармен оліп, бірак кайта тірілген адамдар зерттеліп, олардын корген, білгендері казіргі заманда коп зерттеліп, бір жуйеге келтірілді. Осы кітапты жазу кезінде теледидардан осы такырыпка арналып бір хабар корсетілді. Операция кезінде бір айелдін жаны денесін тастап, ол клиникалык олімге ушырайды. Бір сатте ол жогарыдан озінін денесін коршаган дарігерлерді кореді. Бірак озі ешкандай киындык, ауырганды сезінбейді. Керісінше, тыныштык, рахат сезіміне боленеді. Ол еркін ушып арі-бері журеді. Томенде не болып жатканын жаксы коріп турады. Онын рахат сезімі тус кезінде ушкан адамнын сезімі тарізді. Тус кезінде ушудын рахат сезімі аркімде де болуга тиісті. Айел осы сезімді сезінеді. Бір кезде дарігерлердін «журегі токтады» деген созін естіп, озінін туыскандарына хабарлау ушін уйіне карай ушады. Уйіне келсе, туыстары жиналып отыр.

Бірак оны ешкім естімейді, сезбейді. Бір уакытта ыдысаяк устап болмеге апасы кіріп келеді де, ыдысы колынан тусіп, сынады. Тускен ыдысты жинаганда касык кілем астына тусіп, корінбегендіктен, оны таба алмай калады. Айел осынын барлыгын коріп тур. Ол бір кезде озінін кайтуы керек екені есіне тусіп, клиникага кайта келіп, денесіне кіреді. Сол кезде онын журегі согып, оянган екен. Оянган сон ол дарігерлерге барлык коргенін баяндап береді. Оны тексеру ушін бас дарігер адейілеп онын уйіне барады. Уй ішіндегілер айелдін айтканын растап, шынында да сол уакытта барлыгы бір болмеде отырганын, айелдін апасы болмеге кіріп, устаган ыдыстарды колынан кулатып алганын, бірак касыкты таба алмагандарын айтады. Дарігер касыктын кайда жатканын білгендіктен, кілемнін шетін котеріп касыкты алып береді. Міне, осынын барлыгы ешкімнін ойдан шыгарганы емес, аруактын бар екенін далелдейтін коріністер емес пе? Осыган уксас жагдайлар кімнін болса да омірінде кездесуі мумкін. Менін оз омірімде де аруактардын комектескен, озін білдірген коп жагдайлар болды.

Сонымен, аруак дегеніміз танді тастаган жан. Ол назік денесімен корінбейтін комескі алемге отіп, сонда омірін арі карай жалгастырады. Бірак таннін озі адам емес екені тарізді, назік дене де аруак емес. Себебі назік дене ойлай алмайды. Назік дене жанмен біріккенде гана аруак болып, онын сезіну, ойлау кабілеті пайда болады. Шын манінде аруактын нагыз омірі назік алемде гана басталады. Ал бул омір онын озінін бурынгы жіберген куналарін отеу ушін, не болмаса, тажірибе алып, арі карай тазарып, жогарылау ушін, кейде Алла тагаланын амірімен белгілі бір миссияны (мысалы, пайгамбарлар) орындау ушін келеді. Сондыктан бул омірдін максаты міндетті дурыс орындап, келесі омірге дурыс отуде жатыр. Ал тупкі максат – Алла тагалага кайту. Бул максат оте алыс, оган жету ушін жан бір емес, бірнеше рет біресе адам, біресе аруак болып кайталаудан отуі керек. Ол кайта туу неше рет болатынын ешкім айта алмайды. Онын барлыгы ауелі Алла тагаланын амірі, сонан кейін аркімнін озінін талпынысына байланысты болады. Шакарім ілімі бойынша бул фани омірдін тупкі сыры, міне, осында жатыр екен.

Аруактар жогары алемге отсе де  олардын барлыгы да жогары касиетті емес. Хабарласкан кейбір аруактардын создері оте манызды, шешен, олардын создері байсалды, оздері салмакты, мейірімді  екені байкалса, ал екінші бір аруактардын оте женілтек, айткан создерінде ешкандай маныз жок, оздерінін тек кана жамандык ойлап, кесірін тигізуге дайын, акымак екені білініп турады. Осылай турлі аруактар болады екен. Муны тусіндіру де киын емес. Аруактар адам калпынан назік алемге откеннен кейін олар бірден озгеріп кете алмайды. Оздерінін ынтасымен турлі кемшіліктерін жоймайынша олар адам калпындагы оздерінін кемшіліктерінен арыла алмайды. Сондыктан аруактардын арасында жаксылары да, жамандары да бар.   

Жан келесі алемге откенде онын омірі осылай жалгаса береді. Осы омірде онын омірі кандай бола, келесі омірде де онын омірі сондай болады. Егер ол бул омірде рухани жетіліп, жаман кылыктардан арыла білсе, келесі алемде де сондай жаксылыкка жолыгып, омірі лаззатка толады. Онын омірі періште дарежесіне де жетуі мумкін. Ал керісінше, бул омірде напсіге беріліп, жаман кылыктарынан арыла алмаса, онда келесі омірінде де сол кылыктарын жасап, азап шегеді. Ол озінін жердегі уйренісі бойынша біреуді алдауга, жабірлеуге, мазак етуге, коркытуга дайын турады. Ондай аруактарды жындар, перілер, шайтандар деп атайды. Олар алі тазарып, жетілудін жогары денгейлеріне жеткен жок. Бірак аділет зандылыгы барлык алемге ортак. Сондыктан озінін жаман кылыктары ушін ол озіне тиесілі карымын алады. О дуниеде бул дуниеде алмаган карымын косып алады. Сондыктан бул дуниеде жасаган жаман кылыктары ушін жазасын алмаса да, о дуниеге барганда ол ушін жазасын міндетті турде алады. Бул – алемнін озгермейтін аділет зандылыгы.

Тандері болмагандыктан, аруактар оздерінін жаман касиеттерін жасыра алмайды. Назік алемде барлыгы колмен койгандай корініп турады. Сондыктан жаман касиет зардап акеледі, ал жаксы касиеттер, керісінше, баска аруактардын алдында улкен сый-курмет акеледі.
Сонымен, олім дегеніміз жаннын жарамсыз турпайы танін тастап баска жарамды келесі денені алуга дайындалуы екен. Ал келесі алатын денесі онын осы омірдегі жетілу денгейіне байланысты болады. Осылай бір денеден екінші денеге отіп, Алла тагалага кайту жолында рухани жетіле береді. Фани алемнін максаты да, міндеті де, Шакарім ілімі бойынша, міне, осында жатыр. Осылай аруактарды білу, адамнын казіргі оміріне байланысты келесі омірінін кандай болатынын тусініп, онын алдагы омірге дайындалуын женілдетеді екен.

Аулие болмысы

Аулие деп материялык байланыстан толык арылган адамды айтамыз. Аулие мен пенденін айырмашылыгы,  міне, осында жатыр. Пенде материяга толык байланган. Байланыс негурлым кушті болса, одан айрылганда алатын зардабы да солгурлым улкен болады. Керісінше, байланыс негурлым алсіз болса – онын алатын зардабы да солгурлым аз болады. Ал аулие заттык алеммен мундай байланысын толык узген.

Ол денесін тастаганда оте женіл, тіпті оз еркімен де тастай алады. Онын омірі зардапсыз, аркашанда бакытты. Аулие денесін тастаганда назік материалдык алем емес, рухани алемге отеді. Сонымен, адам заттык алемде болса, аруак назік материалдык алемде, ал  аулие рухани алемде омір суреді.

Аулие материядан толык байланысын узгеннен кейін, ол заттык алемде журсе де напсісін еркін баскарып, рухани алемнін зандылыгымен омір суреді. Сондыктан аулие болмысы – таза рухани болмыс. Аулие ушін формула былай болып жазылады:

АУЛИЕ = РУХАНИ БОЛМЫС = ЖАН + РУХ

Рухани жетілу дегеніміз не? Рухани жетілу дегеніміз – напсі ыкпалынан, ягни материянын ыкпалынан шыгып, жан ыкпалына берілу. Жан негурлым жетілген болса, онын материяга байланысы солгурлым аз. Адам материядан толык арылганда аулиелік денгейге котеріледі.
Бул денгейде аулиенін рухы Алла тагала рухына жакындай туседі. Бірак айырмашылыктары болуы мумкін. Жаннын ниеті бар, ол ниет рух аркылы білінеді. Аулиенін ниеті Алла тагаланын ниетіне жакындап, толык сайкестенеді. Сол кезде  олардын рухы да сайкестеніп, айырмашылыктары болмайды. Ягни, Газиз Жан мен шыбын жан сапа жагынан бірдей калыпка келеді. Алла тагала разылыгы ушін кулшылык жасаудын негізгі максаты осында жатыр. Осылай олардын барлык ниет-калаулары бірдей болып, бірігіп, айырмашылыктары жойылады.
Катты ескертетін бір жагдай, бул сайкестік тек кана сапа жагынан гана. Ал сан жагынан алганда Алла тагала аркашанда шексіз улкен болып кала береді. Жан «озім» деген сезімін аркашан да сактайды.

Сондыктан ол озімдігін жогалтпай, индивид ретінде Газиз Жанмен карым-катынаска кіреді. Осылай жан иесі тупкі максатка жетіп, ен жогаргы карым-катынаска, шексіз лаззатка боленеді. Туп Иеге кайтудын шыны осы болып табылады.

Сонымен себептердін себебі Газиз Жан букіл болмыс коріністерін жаратып, жанга онын ниет-калауына байланысты турлі жагдайлар береді. Шыбын жан ниетінін таза кезінде Газиз Жанмен рухани алемде болып, шексіз лаззатта болады. Рухани алемде ол жан ретінде болады.
Жан озінін еркін Газиз Жанга емес, озіне карай багыттаганда озінін ниетін канагаттандыру ушін ол материалдык алемге жіберіледі. Сонымен, жаннын ауелгі таза рухы жалган «озіммен» былганып, озгереді. Осы озгерген рухымен жан материалдык алемге келеді. Материалдык алем назік жане турпайы заттык болып екіге болінеді. Назік алемде жан рухымен жане материалдык назік денесімен болады. Онын бул калпын «аруак» дейміз. Ал ол заттык алемге келгенде заттык тан алады.

Жаннын бул калпын «адам» дейміз. Осылай адам болмысы рухани, назік жане турпайы материалдык боліктерден куралады. Осыдан адам калпы жан ушін  ен жаксы кез емес екенін, керісінше, онын Алла тагаламен катынасында ен ауыр кезінін бірі екенін кореміз. Бірак осы ен ауыр кез жанга ен улкен сабак береді. Ол бул алемде озінін танін колдану аркылы жаман ниет-калауларынан арылуга мумкіндік алады. Бул алем оган кунасінен арылатын, тазарып рухани жолга тусетін, Алла тагаламен байланысын орнатуга мумкіндік алатын орын болып табылады.

Осылай жан рухани, назік жане заттык болып табылатын уш алемде болады. Бул алемдердін касиеттері бір-бірінен оте алшак. Су озгеріп муз, суйык жане пар болганда онын касиеттері де бір-біріне уксамайтын касиеттер алады. Сол сиякты осы уш алемнін де касиеттері бір-біріне уксамайтын оте алшак. Рухани алем созбен жеткізуге келмейтін таза рухтан турады. Назік алем де бул заттык алемге уксас емес. Адамнын назік болмысы кандай материалдардан куралатын болса, назік алем де сондай материалдардан куралады. Сондыктан танді тастаган сон аруак болган жан онда еркін омір кеше алады. Заттык алем баска екі алеммен салыстырганда оте ауыр, ен тыгыз жане дорекі бес элементтерден куралады. Бул элементтерді Шакарім ауа, от, су жане топырак деп атайды. Буларга карапайым сезімдер кабылдай алмайтын эфирді косатын болсак, сонда бул алемді курайтын негізігі бес элементті білеміз.

Шакарімнін уш аныгы, міне, осы уш алеммен тыгыз байланысты. Омірде дурыс жол табу ушін бул алемдерді бір-бірінен айыра біліп, олар туралы арнайы тусінік болу керек. Рухани алемді тек кана рухани жолмен танып, білуге болады. Назік алемдерді эзотерикалык гылымдар, парапсихология зерттейді. Ал заттык алемді зерттеу – материалдык гылымдардын улесі. Жогарылар томенгіні жаксы коріп, жаксы тусіне біледі. Сондыктан олар томенгілердін кемшіліктерін тусіне біліп, оларды сынга алмайды. Ал томендегілер керісінше. Олар жогаргыларды дурыс коріп, дурыс тусіне алмайды. Сондыктан томендегілер жогарыдагыларды жиі сынга алып, оларды кабылдамауга тырысады.

Бірак заттык алемнін киын сырлы коріністерін ашкан кейбір ойлы галымдар оздерінін кателіктерін коріп, жогары максатка заттык гылым жеткізе алмайтынын мойындайды. Шакарім галымдардын бул туралы ойларын былай деп корсетеді:
«Жаралыс (жаратылыс –кураст.)  жолы, физика жолымен табылмайтын, сыры білінбеген (физика) нарселер туралы Европа білімділерінін создері мынау: атакты философ Жостшбатия шын білгіш галымдар жаралыс гылымынын ар тарауында білімінін тіпті, азгана екенін, білінбеген, сыры шешілмегендерге караганда, білгендері ноль есебінде жокка есеп боп калатынын еріксіз мойындайды деген. Био деген білімді айткан: барлык жаратылыстын зандарын ойласам, угындыруга шамам келмей тан каламын. Кейбір жазушылар бізді канагаттандырмак боп, терен ойларды білгізбек болады. Олар жаратылыстын коп жумбагына караганда, бос соз болып калатынын шын батылдыкпен айтамын дейді.

Герберт Спенсер кун сайын білінуі киындаган сырлар туралы канша дау айтысып, ой жургізсен, соншалык ашык нускада (формада)  адамнын ыкпалынан тыс бір нарсені барлыкка келтіруші, бурыннан бар, тіпті жогалмайтын бір куаттын барлыгы ангарылады дейді. Проф. Фонтель «Білім айналасында» деген кітабында айтады: жаралыс физика бізге ен керектігі біздін тоймаган акылымызды тойгызатындай емес, ен зор керегі барлыктын барін жаратушы иені тануга карай жетелеуінде ;ам сонын кудыретін олшеусіз зорлыгымен  біздін акыл-сезімімізді тангалдыруда деген. Руссо деген атакты поэт (акын) айткан, мен басында адам танірінін барлыгына нанбаса да толыктыкка жетеді деп ойлаушы едім. Аягында онымнын бекер ой екендігін білдім. Танірінін барына акылымен  абден нанбай турып адам толык тазалыкка жете алмайды деген зор философ Биренжие.  Дін маселесі шешілу уміті таялды деген Жан Жак Руссо, Ламетри, Лемке, Мишель, Кеттле сиякты неше жуз білімділер адамнын ішкі ындынын тексеріп, дуниені жана бір дін каптаса керек деген».

Осылай Шакарім заттык алемнін міндетін, оган жету жолдарын білдіреді. Аруак заттык алемге келгенде онын негізгі максаты, кейбіреулердін ойлаганындай, бул фани алемде бакыт іздеу емес. Аруак тан алардан бурын бул алемдегі омірді, кандай жагдайларга кездесетінін біліп, кейде озі тандайды. Жогары алемдерде жаннын еркін шектеп, басып туратын заттык тан болмагандыктан ондагы жан иелері болмыс сырларын бул алемдегілерден жаксы тусінеді. Сондыктан, оларга омір максаты ашылып, енді соган жету ушін кандай сынактан оту керегін оздері тандап, соган байланысты  омір турін кабылдайды. Назік алемдегі аруактар фани алемдегі омірдін максаты табигат коріністерін пайдалану аркылы Жаратушыны тануга умтылу екенін жаксы біледі.

 Шын манінде, адам кунделікті омірден, откен тарихтан таглым ала білуі керек. Бул омірде тіпті арбір баскан кадам жогары максатка карай жетелейтін сабак тарізді. Сабак алу барысында біз озімізге берілген мумкіншіліктерді дурыс пайдалана аламыз. Бірак фани алемге шырылдап келген сатінен бастап кейбір адам бул максатты умытады. Сойтіп, кокірек козі жабылган имансыздар катарына косылып, даладагы сауык куып шырылдаган шегіртке тарізді уакытты боска откізіп, олім келгенде окініште калады.

Жаралыстын бізге ен керектігі – біздін тойымсыз акылымызды тойгызу ушін емес, ен зор керегі барлыктын барін (барлык жан иелерін) Жаратушы Иені тануга карай жетелеуінде, ;ам Сонын кудыретін олшеусіз зорлыгымен  біздін акыл-сезімімізді тангалдыруда, деп Шакарім, міне, осыны білдіріп отыр. Арі карай жаратылыстын терен сырын адамнын оз ойымен толык білуге умтылуы бос ауре екенін білдіретін ойлар келтіріледі. Табигат зандылыктарын зерттегенде максат оны тек кана біліп кою ушін емес, онын не себептен осылай жаратылганын жане болмыс уйлесімділігін біліп-сезіну ушін, сонымен бірге сол уйлесімділікті сезіну аркылы журекті тазалау ушін болу керек. Негізгі максат – журекті тазарту.

«Осы кезде Европада алде жуз галымдар магнетизм, спиритизм, телепатия сиякты гылымдарды курал гылып куні-туні жан маселесін тексеруде» – деп ойшыл галымдардын болмыска козкарасы озгере бастаганын білдіреді. Адамнын сезім мушелерінін табигат зандылыктарын толык менгеруге жеткіліксіз екенін ол былай деп білдіреді: 

«Сыры жасырын нарселермен жан туралы, тіпті, кымбатты кітап жазган Камиль Фламмарион айткандайын біз жалгыз гана дене сезіміне токтап калсак катты алданамыз. Иондык-гректін Пифагор деген білімдісі кішкентай жердін айналасында озге зор планеталар айналганнан горі жер ;ам озге планеталар Куннін айналасында айналганы акылга сиымды деген. Осы тужырым аспаннын механика занына да сиымды дегенде сол заманнын зор ойшылдары Платон, Архимед, аспан гылымына жуйрік Птоломей, Гиппарх бул ойды кулкі кылмас еді. Сократ жаратушы ие бар деймін деп не кормеді.

Галилей озге планеталар жерден улкен дегені ушін не коргенін білесіздер. Ауа (воздух) кислород-азот деген екі газдардан косылганын тапкан Лавуазьеге онысын теріс коріп, химия гылымына жуйрік, академик Боуме протест кылган.

Гайсадан 287 жыл бурын болган Архимед (грек-ион) енбектеріндегі жана сыры ашылган нарсенін барі басында кулкі болып, аягында шын болган дейді Фонтель».

Осылай ойшыл ой арнасын кеніте отырып, адамды алем кеністігінін шексіз сырларына карай жетелейді. Ол ушін ой-оріс ештенеге байланбай, еркін оріс алуы керек.
Не себептен адамзат кауымы шындыкты бірден кабылдай алмайды? Себебі, білімді алу жолы мен алу адісіне байланысты онын акикаттыгы да артурлі болады. Жалпы білім алудын екі жолы бар. Онын бірі – болмыс корінісін томеннен жогары карай, немесе жалкыдан жалпыга карай зерттеу адісі болса, екіншісі – керісінше, жогарыдан томен карай, немесе жалпыдан жалкыга карай зерттеу адісі. Томеннен жогарыга карайгы адісте адам іздегенін білімнін акикат козіне суйенбей, оз кушімен, сезімдерін пайдаланып, ой-орісімен табуга умтылады. Осылай ол табигаттын бірнеше жеке коріністерінен жалпы тужырым жасауга умтылады. Мысалы, адам баласынын олетінін, не болмаса олмейтінін білгіміз келді делік. Буган анык козімізді жеткізу ушін букіл адамзат кауымын зерттеп шыгу керек болар еді. Айтпесе мен кездестірмеген олмейтін адам болуы мумкін деген кудік калуы мумкін. Бул адіспен адам толык сенімге келе алмайды. Кудік аркашанда сакталады. Ендеше акикатка толык сеніп, оган толык коз жеткізу мумкін емес. 

     Жогарыдан томен карай зерттеу адісінде адам беделді білім козіне суйенеді. Ол осылай жалпы білімнен жеке тужырым жасай алады. Мысалы, Куран Карімде адамнын барлыгы да бул фани алемнен отіп, тубінде Алла тагалага кайтатыны туралы айтылады. Мундай сенімді Кураннын (21-93), (32-11), (7-29), (5-10), (28-70) тарізді аяттарыннан /14/ алуга болады. Егер Куранга сенетін болсак, онда ешкандай тажірибе жургізбей-ак аркімнін бул алемнен баки алемге отетінін білеміз. Осылай дал жане акикат тужырымга келеміз.  Бірак бул ушін сенім керек. Сенім аркімге онай беріле бермейді. Беделді білім коздеріне суйенген адам білім куганда тажірибе жасауга уакытын жібермейді. Ол коп уакытын унемдеп, сонымен бірге, женіл жолмен максатына жетеді. Мундай адіс білім шынына жыланша ормелеп узак уакыт жібермей, кыранша самгап аз уакытта котерілуге мумкіндік береді.

    Бірінші адіспен гылым корнеу алемді зерттеп, біршама білді. Бірак толык білді деуге болмайды. Бул туралы Шакарімнін озі томенде айтады. Ал корінбейтін алемге келетін болсак, оны бул адіспен заттык гылым мулде зерттей алмайды. Заттык гылымнын пайдаланатыны адамнын бес сезім  мушелері мен логикасы. Галымдардын колданатын куралдары материалдык тургыдан алганда кандай курделі, жетілген болса да, ол кемшілігі коп сезімдер мен логиканын комегімен жасалган. Сезімдер мен логиканын кемшіліктері бар. Ендеше, кемшілігі бар куралмен жасалган нарсе кемшіліксіз болмайды. Сол себептен, заттык алемді оздерінін сезімдері мен логикасынын комегімен зерттеген галымдардын жасаган жумыстары да кемшіліксіз емес. Олардын ашкан жаналыктары белгілі бір омір жагдайында гана акикатка сайкес келеді. Ал бул жагдай озгерсе, ол сайкестігін жогалтып, акикаттыгынан айрылып калады. Буган табигаттану гылымдарынан коп мысалдар бар екені белгілі. Арине, мунан гылымнын ешкандай пайдасы жок деген ой тумаса керек. Фани алемде гылымнын улкен орын алатыны ешкандай дау тудырмайтын акикат екені баршага белгілі жагдай.

     Ал баки алемді алатын болсак – іс мулде баска. Фани алем адістері мен зерттеу куралдары баки алем ушін колдануга келмейтіндіктен, заттык гылымнын корінбейтін алемді  зерттеуде пайдасы шамалы.

     Баки алем – мінсіз алем. Ал фани алемде мінсіз ештене жок. Ендеше фани алемде акикатка жету оте киын. Бул омірде сенімсіздік тудырып, аркім акикатты озінше іздеп, озінін таптым деген акикатын гана мойындап, баскаларга сенімсіздік тудырады. Осылай фанатизм, біржактылык туындап, табигаттын жана ашылган сырларын бірден кабылдауга мумкіндік бермейді. Осылай Шакарім созімен айтканда «жана сыры ашылган нарсенін барі басында кулкі болып, аягында шын болады».

Табигат сырлары шексіз. Онын себебі – заттык алемге назік алем унемі асер етіп, озінін ыкпалын жасап отырады. Сонын натижесінде заттык алем жанданып, озгеріп, тіршілік коріністерін береді. Адамнын назік болмысы назік алемнін бір болігі болгандыктан, адам да озінін ой-орісімен коршаган табигатка, материалдык элементтерге асер етіп, оны озгертіп отырады. Осылай назік алем мен заттык алем арасында байланыс узілмейді. Адамнын ой-орісінін материалдык элементтерге асері туралы арі карай Шакарім былай деп созін жалгастырады:

« Осы кунде сыры табылган физикалык жаралыс жолынан жогары куаттын барлыгын 1738 жылы туып 1815 жылы олген Месмер деген Германиянын докторы хайуан магниті деген нарсені тауып сонымен ауруларды емдеген. Оны букіл Европа білімділері тексеріп бір куаттын барлыгын мойындаган. Месмер озі доктор, коп гылымды адам, бірак емдеуді гылым жолымен емес, бір шелек суды озінін бір турлі жолымен магниттейді де, сол суга кейі колын, кейі аягын сугып, кейі куйынып жазылады. Суды магниттегенде сикыршы жадігойлер сиякты акылга конымсыз, Алатау жактагы каракурт шакканды емдейтін тарамшы дейтіндер сиякты-ау деймін.
Францияда оны тексеруші комиссия  шыгып, хайуан магниті тубі білімсіз болса да, асер беретіні рас екен деп жар салган.».

Месмер бір кезде Еуропада атагы кенінен жайылган мистиктердін бірі болды. Ол судын ол кездегі адамга белгісіз касиеттерін пайдаланып турлі ауруларды емдеген. Судын касиетін білмегендіктен ол кезде Месмердін жасагандарын тусіне алмай, оны мистик деп атаган. Егер карапайым судын бурын адамга белгісіз касиеттерін білетін болсак, онда Месмердін жасап журген істерінін ешкандай да сикырлыгы жок екенін тусінеміз. Осыган козімізді жеткізу ушін табигаттын негізгі элементтері ауа, от, су, топырак касиеттерінін адам оміріндегі алатын орнына кыскаша токтала кетейік.

Табигаттагы негізгі бес элементтін бірі – судын тан каларлык коптеген касиеттері бар. Табигатта баска заттардын арасында су уш турлі турде болуымен болектенеді. Ол газ, суйык жане катты муз турінде кездеседі. Су муз болып катканда колемін улгайтады, ал ерігенде керісінше колемін азайтып, бірлік салмагын улгайтады. Су сініп, артынан суык тусіп, су музга айналганда су сінген заттар жарылып, угітіліп, артынан бірте-бірте топыракка айналады.  Осылай жартас, асфалть жолдар жарылып. угітіліп жатады. Табигаттагы озгерістердін копшілігі судын асеріне байланысты. Ол жаксы еріткіш. Галымдар кейінгі кездері осы карапайым судын тагы тан каларлык баска да касиеттерін ашты.

Онтустік-шыгыс Азия елдерінін бірінде 1956 жылы мынандай жагдай болган екен. Бактериялык кару жасау максатында жабык турде улкен гылыми конференция ашылып, ол каруды калай жасау керектігі жонінде галымдар оз ойларын ортага салады. Катыскан галымдардын копшілігі конференциядан кейін ауырып, ауруханага туседі. Диагноз – тамактан улану. Ал уланган адамдар конференция кезінеде устел устіндегі  графиннен таза судан баска ештене ішпеген. Сойтіп, олар таза сумен уланып калыпты. Аурухананын тіркеу кагазында да уланудын себебі – «таза су» деп жазылыпты. Бул тан каларлык жагдайды кезінде ешкім тусіндіре алмаган. Оны казіргі кездегі гылым жетістіктері аркылы гана тусіндіре бастады. Бул гажайып окиганын себебі былай екен.

Су сезініп, кабылдап, есіне сактап жане оларды баскага да бере алады екен. Ен бастысы – судын касиетін онын кандай элементтерден куралатыны емес, ягни химиялык курамы емес, онын структурасы, ягни молекулаларынын калай орналасканына, курылымына байланысты екен. Судын молекулалары бірігіп, турлі курылымдар жасап, бірігеді. Бул курылымдарды гылым тілінде кластер деп атаган. Бір кластерде 440 мын акпарат сактайтын уя болады екен. Осыдан судын кандай коп акпаратты есіне сактай алатынын кореміз. Осылай галымдардын уланган себебі ашылады. Галымдардын улы заттарды калай жасап, оларды калай колданып, калай уландыру керектігі жонінде ойлары, айтылган создері, жасаган жоспарлары устел устіндегі графиндер ішіндегі суда жазыла берген. Ол суды ішкен адам сол хабарды озінін ішіне тусіріп, міне, сол программа бойынша уланган. Бул – тарихи дерек.

Судын курылымы оган тан каларлык баска коптеген турлі касиеттер береді екен. Жане судын курылымы электр, магнит толкындары, жарык жане адам ойынын асерінен озгереді. Судын бул касиетін алгаш рет жапон галымдары ашкан. Егер суды тез суытса ол катып озінін курылымын сактайды. Микроскоппен онын кристалдарын анык коріп, суретке тусіріп алуга болады.
Суга адамнын коніл куйі, создін жаксы-жаманы, музыка да асер етеді екен. Классикалык музыка, жаксы соз, жаксы ой білдіріп катырган судын структурасы оте уйлесімді, симметрия жаксы сакталган, адемі корініс береді. Ал ауыр рок, жаман соз, жаман оймен асер еткен судын структурасы, керісінше, симметрия жок, кисык, ауыр сезім калдыратын корініс береді. Осылай судын кандай екенін онай коруге болады.

Судын курылымын окылган дуга да озгертеді. Шіркеу, мешіттерде дуга окылган суларды тексергенде онын курылымы озгергені аныкталган. Осындай судын 10 грамын 6 литр суга косканда барлык судын курылымы озгергені аныкталган. Осындай суды адам денесіне тигізіп, не болмаса оган шашып, онын бойындагы суды озгертуге болады. Сойтіп адамнын денсаулыгын жане онын бойындагы барлык касиеттерді озгертіп, тузетуге болады. Казак халкында тойга барган адамнын «той саркыты» деп, тойдан калган тамактан уйіне алып келетін салт бар. Уйдегі адам тойга бармаса да ондагы куаныш, шипалы создердін асерін осылай тойдан калган «саркыт» аркылы алатын болган.

Ауруды сумен ушкіріп жазу, сумен аластау, суга шомылдыру, намаз окыр  алдында дарет алу тарізді дастурлердін барлыгы судын осы ерекше касиеттеріне негізделеді екен. Осылай халыктын салт-дастурі, діни расімдердін улкен магынасы барын тусінеміз.
Шакарім жазып отырган Месмер де дуга окып жане озінін денесіндегі магнитті пайдаланып судын курылымын озгертеді. «Хайуан магниті» (животный магнит) деп денедегі болатын электро-магниттік толкындарды айтып отыр. Осылай озінін назік денесін шогырландыру аркылы Месмер суга асер етіп, онын курылымын озгерте білген. Сол суга кейі колын, кейі аягын сугып, кейі куйынганда ол су адамнын денесіндегі судын курылымын озгертеді. Сойтіп, адам денесіндегі  судын курылымы озгеріп, бір калыпка келіп дурысталганда адам агзасында уйлесімділік орнап, ауру жазылады. Казіргі кезде мундай адісті экстрасенстер жиі пайдаланады. Бір кездегі теледидарды пайдаланып суга асер етіп,  букіл елді емдеуге умтылган Чумактын арекеті осыган жаксы мысал болады.  Каракурт шакканды емдейтін тарамшыны еске алып Шакарім де бул адістін бурыннан белгілі екенін білдіреді.

Адам ой-орісінін, ынта-жігерінін суды озгерте алатыны жонінде мынандай окига бар. 1881 жылы Ливерпульдан Сан-Францискога карай бет алган кемеде орт болып, кеме суга батады. Кайыкка мініп аман калгандар коп уакыт су бетінде болады. Ішейін десе ішетін су жок. Аман калган кеменін капитаны артынан былай деп ангімелепті. Ешкандай лаж калмаган сон, біз барлыгымыз Кудайга жалбарынып, барлык куш-кайратымызбен «кайыктын сыртындагы су ащы емес» деп оз ойымызды шогырландыра бастадык. Сойтіп, біраз уакыт шыдаган сон мухит суын ішіп корсек, онын суы шынында да ішуге болатын тущы болып шыкты! Сойтіп, біз олімнен аман калдык, дейді. Осылай адам ойынын, куат-жігері асерінен ішуге келмейтін теніздін ащы су озінін курылымын озгертіп, тущы суга айналган. Інжілде айтылатын Иса пайгамбардын суды шарапка айналдырган ісін де галымдар осылай, судын курылымын озгертумен тусіндіреді.

Осыдан оте манызды туйін шыгады. Егер адам денесінін 70-80 пайызы судан куралатынын еске алатын болсак, онда онын озінін мінез-кулкынын, коніл-куйінін, айтатын жаксы созінін денесіндегі су курылымына кандай асері болатынын тусінеміз. Адам миынын 90 пайызы судан куралады. Сондыктан адамнын жетілуі онын миындагы су курылымына коп байланысты. Егер онын ойлаган ойы, сойлеген созі, жасаган іс-арекеті дурыс болса, онда онын бойындагы судын курылымы да дурыс болып, рухани болмысы мен денсаулыгы жаксы болады. Керісінше, адамнын бойындагы жаман касиеттер онын денесіндегі судын курылымын озгертіп, адамнын денсаулыгына, мінез-кулкына, ой-орісіне коптеген жаман асерін тигізеді.

Аруактар басына барып тауіп кылгандардын аурудан жазылып, омір зардаптарынан кутылу себебі де осыдан болса керек. Аруактар адам бойындагы судын курылымын озгертіп, жаксартады. Осылай судын адам омірін баскаруда улкен ролі бар екенін кореміз. Бул маселені Ресей галымы профессор Коротков коп тажірибе жасап толык далелдеген.
Судын баска касиеттері де ашылды. Кытай галымдары курылымы дурысталган су осімдікке керек суды 20 пайызга кемітетінін, ал онімділігін 20 пайызга арттыратынын аныктаган.
Казактын улттык университетінін профессоры Виктор Юнишкиннін зерттеулері бойынша каладагы су барлык стресс, акпарат былганыштарын озіне сініріп, былганады. Сонымен бірге кубырдан откен су арбір бурылыста озінін алгашкы курылымын озгертіп, бейберекеттеніп нашарланады. Осылай каланын суы «олі» суга айналады. Ал суды тазарту ушін оны бір турден екінші турге айналдыру керек екен.

Будан суйыкка, одан музга айналганда, не болмаса керісінше муздан суга, одан буга айналганда судын курылымы калпына келіп, жаксарады. Сондыктан таудагы кардын суы, жанбыр суы, жерден шыккан булак суы  «олі су» емес, керісінше, адамнын денсаулыгын жаксартып, куатын осіретін «жанды су» болып табылады.

Суда Жаратушынын барлык алгашкы жоспар-ниеті жазылган. Сондыктан алгашкы жан иелерінін суда пайда болып, арі карай букіл курылыкка шыгып, дамып, кобеюі де осыдан болуга тиісті. Осылай материалдык алемде судын манызы оте зор. Ол табигаттагы болып жаткан кубылыстардын барлыгына оз асерін тигізеді. Судын керемет сырларын Америка галымы профессор Рустум Рой, Австрия галымдары Курт Вютрих пен Аллонс Гривер, Лондон университетінін профессоры Мартин Чаплин тарізді зерттеушілер ашты.
Біз табигаттын негізгі бес элементінін бірі – судын –  гана керемет касиеттерін соз кылдык. Калган торт элементтер: эфир, ауа, от пен жер де осындай купия касиеттерге толы. Олардын барлыгын адам баласы толык біліп болмайды.

Назік болмыс коріністері

Болмыстын тупсіз купиялары надандык асерінен унемі мойындала бермейді. Сондыктан кандай жаналык болса да оган ауелі карсыластар шыгады. Бул туралы Шакарім арі карай былай деп келтіреді:
«Бул хайуан магнитінін тубі білімсіз болганы сиякты электриянын да тубі білімсіз. Бірак электриянын не нарседен шыгатыны менен негылып іске жарайтыны табылгандыктан, гылым еріксіз кабыл алып отыр. Сымсыз телеграмм шыкпай турганда жаралыс жолымен іс кугандар оны мумкін дер ме еді? Соган караганда магнетизм, спиритизм, телепатиялар да бугін туп себебі табылмай турган куат екенін мойындау керек дейді. Білімділер бул гипнотизм, спиритизм, телепатиялармен ауыр нарсе женілденеді, женіл нарсе ауырланады, тірі адамды уйыктатып, жанын алденеше жуз шакырымдарга жіберіп гайыптан хабар алады. Откенді, келесіні сойлетеді. Олген адамнын жанын шакырып алып сойлеседі, жазгызады. Сондыктан олар жаннын барлыгы, тіпті жогалмайтыны аныкталды дейді. Мунын бір катар шартын тапса аркім озі сынап білуге мумкін».

Жаннын бар екеніне сенетіндер осындай далелдер келтіріп, корінетін таннен баска тагы адамнын корінбейтін болмысы бар дейді. Бул арада «жан» деп адамнын таза рухани болмысы емес, онын тек кана назік материалдык болмысын білдіріп турганын айта кету керек. Корнеу алемнін бір элементінін – судын – кандай керемет касиеттері бар екенін білдік. Ал онын бір элементі осындай курделі болса, онда букіл заттык алемнін кандай курделі екені озінен озі тусінікті болуга тиісті. Корінетін заттык алемнен де назік корінбейтін алемнін касиеттері одан да коп курделі. Бул туралы Американдык зерттеуші Реймон Моуди «Олімнен кейінгі омір» деген кітап жазды. Бул кітап кезінде коптеген тілдерге аударылып, дуниежузіне кенінен тарады. Кітапта денесін тастап, уакытша назік алемге откен адамдардын коріп-білгендері бір жуйеге келтіріліп, танді тастаганнан кейін де бір омір бар екені гылыми турде далелденеді.

Енді назік болмыстын кейбір сырларына токталайык. Шакарім «хайуан магниті» деп сол сырлардын бірін атап отыр. Хайуан магниті барлык жан иелерінде болады. Ол омірлік куат. Сол куаттын аркасында жан  иелері омір суреді. Бул куат кайдан келеді? Онын негізі кайда жатыр? Енді осы сурактардын айналасына келейік. Себебі, хайуан магнитін тусіну Шакарімнін жазып отырган спиритизм, гипнотизм, телепатия тарізді болмыс купияларын тусінуге мумкіндік береді.

Шакарім тужырымы бойынша букіл алемді бір Жаратушы жаратты. Жаратушы барлыгын Озінін рухани нурымен жаратады. Материалдык алемде бул рухани нур шексіз коп куат козіне айналып, ауелі заттык алемді, сонан кейін ол алемдегі жан иелерін жаратады. Жаратушынын томенгі жане жогаргы куаты болады. Томенгі куатына материалдык элементтер жатады. Материянын озі турпайы заттык жане назік болып болінеді. Турпайы заттык элементтерге Шакарім корсеткен: ауа, от, су жане топырак, сонымен бірге эфир жатады.  Осы бес негізден алемдегі барлык денелер куралады.

Сонымен бірге козге корінбейтін назік алемді жасау ушін соган сайкес назік заттык элеметтер бар. Олар – сезім, акыл, ес, «мен» деген тусінік. Бул назік элементтер  жан иелерінін назік болмысын, ягни ой-оріс, акыл-ес тарізді жан иесінін тулгалык касиеттерін курайды. Адамда назік болмыс онын психикалык ерекшеліктері аркылы білінеді.
Турпайы жане назік элементтердін негізі Жаратушынын рухы, нуры. Бул нурдын бір корінісі алемдік ток. Біз электр тогынын не екенін жане онын касиеттерін білеміз. Жаратушынын нурынан пайда болган алгашкы рухани назік элементті баска соз болмаган сон, онын сайкестігін білдіріп алемдік ток деп атаймыз. Біз білетін токпен салыстырганда алемдік ток оте назік. Осы алемдік ток коюланып, алемдегі барлык элементтерді курайды. Арине, бул арада «коюланып» деген соз де тек кана сол процесті тусіндіру ушін салыстырмалы турде колданылып отыр. Сонымен, алемдік ток Жаратушынын куаты, барлык элементтердін алгашкы негізі.

Жаннын да рухы бар. Ол рухтын кысиеті Жаратушынын рухымен сайкес, бірак озгерген турі. Шыбын жан рухы Жаратушы рухымен уксас болгандыктан онын да тогы бар. Бірак бул ток та алемдік токтын озгерген турі. Шакарім шыгармасындагы «хайуан магниті» негізінде осы алемдік токтан шыгады.

Алектр тогы бар жерде магнит пайда болатыны физикадан белгілі.  Оларды бір-бірінен болуге болмайды. Ендеше алемдік ток болса, онда  алемдік магнит те бар. Алемдік магнит болмыска тарап, сонымен бірге, барлык жан иелерінін денесіне тарайды. Шакарімнін «хайуан магниті» деп отырганы осы. Сонымен алемдік ток турпайы материяны да, периспритті де, «хайуан магнитін» де курап, материяга омір беріп, оны жандандырады. Токтан шыккан магнит аркылы, ягни тогы аркасында озіне элементтерді тартып рух озіне дене курастырады. Бул назік дене жартылай рухани жартылай материалды. Сперттер оны перисприт деп атайды. Перисприт аркылы рух озіне назік психикалык жане турпайы заттык дене тартып, курастырады. Осылай ол жер бетінде турлі жан иелерінін бірі болып омір суреді.
Сперттер теориясы бойынша, аруак затты (устелді) козгаган кезде ол ауелі алемдік токтын бір болігімен устелді жандандырады.  Сонан кейін аруак озінін тогынын бір болігін боліп шыгарып, устелді козгалыска келтіреді.

Осылай устел хайуан магнитімен жанданыып, аруак оны озінін тогымен калауынша козгай алады. Ал медиумнын ролі кандай? Аруак медиумнын тогын жинап устелге жіберілген алемдік токпен байланыстырады. Осылай аруак затты козгаган кезде оны алемдік токпен жандандырады. Бірак алемдік ток та, медиумнын тогы да оз беттерімен ештенені жылжыта алмайды. Себебі, олар тек кана Алла тагаланын куатынан жаратылган материя, жан емес. Материяны іске косатын жан керек. Ягни калай карай козгалтуды баскарып, аныктайтын жаннын ниеті, еркі керек.  Бул жан аруактын жаны болып табылады. Сойтіп жанданган зат аруактын калауымен жане онын ыкпалымен белгілі бір тартіппен козгала бастайды екен. Медиумнын тогы аруактын жинаган алемдік тогымен косылып затка асер ете алады. Алемдік ток оте назік. Сондыктан затка асер ету ушін алемдік токтын медиумдагы озгерген турі, ягни коюланган турі, перисприті керек. Аруак озінін периспритін бере алмайды. Себебі аруактар танді тастаган кезде оздерінін коюланган периспритін танмен калдырып, ал танмен калган перисприт бірте-бірте 3, 7, 40 кун жане бір жыл откенде кеністікке таралып кеткен. Сондыктан затка асер ете алатын коюланган  перисприт медиумдардан (аккулардан) боліп алынады. Аруак озі заттык алемге асер ете алмайды. Ол медиумнын комегімен гана, онын коюланган периспритін пайдаланып кана асер ете алады.

Медиум аруак онын периспритін, ягни назік денесін пайдаланганын білмеуі де мумкін. Мундай жагдайда медиумнын ыктиярынсыз-ак заттар козгала береді. Осылай зат оз бетімен козгалып кеткен тарізді корінеді. Бірак, шын манінде, жансыз козгала алмайтын затты аруак сол мандагы озінін тандаган адамынан перисприт алып, затты жандандырып, оны козгалыска келтірді. Ешкімнін катынасынсыз турлі шу шыгарып, терезе шынысын, ыдыс-аяк сындырып, заттарды козалтып, шкафтарды кулататын полтергейстердін арекеті осылай тусіндіріледі екен.

 Аруак озіне сайкес периспритті гана алады. Сондык ол озіне ойы, касиеті сайкес келетін адамдарды гана пайдаланады. Жогарыда Акулдын «аккуларга» ерекше касиет беретіні айтылды. Бул ерекше касиет адамнын периспритін аруактардын периспритімен сайкестегенде пайда болуга тиісті. Осылай адам периспритін сайкестеп «аккуга» айналады.

 Зат козгалганда аруактын ыкпалымен козгалады. Сондыктан, аруак – козгалыстын себебі, ал алемдік ток – онын куралы болып табылады. Медиум аруак токты жинаган кезде оган комек береді, тіпті аруакты озінін ыкпалына кондіріп алуы да мумкін. Осылай баксылардын ойынын тусінуге болады. Баксылар аруактарды шакырып алып, оларга буйрык беріп, оздеріне керек істерді жасата алады. Ал аруактын куші басым болса, онда аруактын ыкпалы женіп кетеді. Осылай аруак пен баксынын арасында улкен курес журеді. Баксылардын оздерінін ойындарын корсеткенде кара тер болып терлеп, кейде естерінен танып калулары да осы себептен болса керек. Бул туралы томенде Шакарім мысал келтіреді.

Алемдік ток пен медиумнын тогы сайкес келіп, жаксы косылса, онда медиумнын куші де коп болады. Алемдік ток пен медиумнын тогы кейде оте сайкес келіп, оны медиумнын озі де білмей, ал аруактар медиумнын периспритін пайдаланып турлі ойындар жасайды. Осылай аруактар мен медиумдардын (баксылардын) арасында курес журіп кейде анау, кейде мынау женіп жатады. Баксылардын турлі дарежеде болатындары да міне осы себептен.

Аруактар назік денеде болгандыктан, оларга дорекі заттык алемнін кедергісі жок. Олар барлык заттар аркылы отіп кете берді. Сондыктан олардын жылдамдыгы оте улкен, ойдын жылдамдыгындай. Жане алемнін кай тукпірінен болса да тез жетіп келе береді.
Аруактардын сырткы пішіні адам тарізді. Бірак перисприт булт тарізді, озгергіш болгандыктан, ол озінін калауынша турлі бейне ала алады. Осы арада немістін улы ойшылы И.В. Гетенін «Фауст» деген шыгармасындагы шайтан Мефистофельдін ауелі «пудель» тукымды ит бейнесінде келгенін, ал Булгаковтын «Мастер мен Маргарита» атты шыгармасындагы жыннын бірде мысык, бірде адам бейнесін алатынын еске алуга болады.

Перисприттін тыгыздыгы аруактардын касиеттеріне жане олардын кандай алемде жургендеріне байланысты артурлі болып озгереді. Назік корінбейтін алемдер коптеген кабаттардан куралатыны белгілі. Жогары кабаттарда жетілген жандар болса, ал томенгі кабаттарда алі жетіле коймаган жандар болады. Олардын перисприттен куралатын назік денелері де артурлі тыгыздыкта. Жогары денгейдегі жандардын (аруактардын) денелері назік, жаксы рухтанган. Ал томенгі денгейдегі жандардын денелері тыгыз, материяга жакын, сондыктан олар фани алемді узак естерінде сактайды. Олар сол бурынгы омірде жургендей арекет жасап, ойлап, сол кезіндегі сезіну кабілетін сактайды. Сондыктан коніл котеру ушін адамдармен солар байланысып, кобіне солар білінеді. Олардын тыгыз перисприттері материяга жакын болгандыктан, оларга физикалык алемде турлі кубылыстар жасауга мумкіндік мол. Карапайым адамдардын кобінесе жын-шайтан, дию, перілерді біліп, ал періштелерді білмейтіні сол себептен болса керек. Бул дене жумысымен айналысатын адамнын денесінін булшык еттері жетілген, куші мол, ауыр жуктерді котеруге киналмайтыны, ал ой жумысымен шугылданатын адамдардын, керісінше, денесінін алсіз, психикасы назік болатыны тарізді. Перисприт аруактын денесі тарізді болгандыктан, онын тыгыздыгы аруактын жетілу денгейіне байланысты. Сондыктан жогары аруактар оздерін корсеткісі келсе, адамдардын жук котерушілерді пайдаланатыны тарізді, олар да томенгі аруактарды пайдаланады.

Сонымен, омір озегі болып табылатын алемдік ток барлык когалыстын себебі. Адам калпында болсын, аруак калпында болсын рух оны пайдаланып озінін арекетін жасайды. Алемдік ток коюланып перисприт, ягни назік болмысты жасайды. Рух танде болган кезде перисприт рухты денемен байланыстырып, ол дененін ыкпалында болады. Ал таннен шыккан кезде рух аруакка айналып, перисприт еркіндік алады. Бул токтын белгілі бір болігі кейбір адамдарда болініп шыга алады. Сол токтын комегімен олар аруактармен байланысып, олардан хабар, не болмаса турлі заттарга асер етіп, козгалта алады. Медиумдар, немесе казакша «аккулар» деп осындай адамдарды айтамыз. Кейбір адамдарда перисприттін болінуі жаксы, кейбірінде нашар болады. Медиумдык касиеттін кушті, не болмаса алсіз болуы осыган байланысты. Негізінде медиумдык касиет аркімде артурлі денгейде болады. Оны турлі жаттыктыру аркылы кобейтіп, не болмаса азайтуга да болды. Ірі онер кайраткерлерінде, акын-жазушылар, галымдарда мундай касиет жаксы дамыган. Сондыктан олардын назік алемдерден хабар алу мумкіндіктері зор болады.

Аруактардын заттык алемге калай асер ететініне козімізді жеткізе тусу ушін тагы бір мысал келтірейік. Бізге алыстагы бір нарсеге асер ету керек болсын делік. Ен ауелі бул туралы ой пайда болады. Бірак ой ештене жасай алмайды. Ол ойды іске асыру ушін лактыратын таяк, снаряд немесе сол сиякты зат керек. Ой таякка озі асер ете алмайды. Рухтан пайда болган ой, периспритпен, ягни назік денемен байланысып, денені баскарады. Ой таякка денесіз асер ете алмайтыны тарізді, ой танге де назік денесіз асер ете алмайды. Рух периспритке асер ете алады. Себебі перисприттін касиеті рух касиетіне жакын. Перисприт булшык еттерге асер етеді, ал булшык еттер таякты алады да лактырады.
Рух денеден шыкканда аруакка айналады дедік. Озінін арекеті  ушін бул куйінде оган комекші керек. Аруакка бул комекші – алемдік ток болып табылады. Осылай алемдік токты пайдаланып аруактар затты жандандырып, озінін еркіне багындырады.

Казак даласында Баганалы Койлыбай, Баганалы Балакай, Жанак, Шомен тарізді улкен баксылар болган. Олардын арасында осіп турган агашты жулып алып, оны ат кып мініп, улкен атшабыс жарыста бірінші орын алган кездерін зерттеушілер жазды. Мунын сыры: баксы агашты алемдік токпен жандандырып, озінін жане баска адамдардын тогын пайдалана отырып ыркына кондіріп, ат кылып мініп, шапкан. Міне бул корініс осы айтылгандардын далелі болса керек.
Сонымен, заттын оздігімен козгалуы ушін уш нарсе керек. Ол алемдік ток, медиум тогы жане аруактын тогы. Аруак алемдік токты жинап, медиумнын тогымен косып затты жандандырады. Алемдік ток оте назік болгандыктан, оны затка енгізу мумкін емес. Ол ушін соган сайкес затталган перисприт керек. Бул перисприт тек тандегі рухта, ягни адамдарда гана бар. Сондыктан, аруак алемдік токты затпен байланыстыратын периспритті тек адамдардан гана алады. Сонан кейін гана аруак алемдік ток пен медиум тогын косып затка енгізіп, озінін периспритімен жанданган затты козгалтып, онын козгалысын баскара алады.

Аруак устел когалтканда гана емес, турлі шу, дыбыс шыгарганда да осылай арекет жасайды. Ол озінін колымен емес, озінін периспритімен ауага асер етеді. Осылай аруак барлык заттык элементтерге: суга, ауага, топыракка, тіпті эфирге де асер ете алады. Ол ауада шу котеріп, жердін топырагын шашып, не болмаса судын агысын да токтата алады. Бул туралы аныздарда коп жазылган. Космонавтардын гарышта ушып журген кездеріндегі корген турлі кубылыстары да осымен тусіндіріледі. Бала кунімізде далада ойнап журіп, куйын коргенде «куйынга жакындауга болмайды. Онда шайтан бар!» деп жоламаушы едік. Сол есіме тусіп, менін озіме казір «Сонын шындыгы бар екен-ау!» деген ой келіп отыр.
Сонымен, зат козгалыска келгенде аруак адам тарізді оны колымен устап козгалтпайды. Ол затка медиумнын тогымен косылган озінін тогын сініреді. Ал жанданган зат тірі жан тарізді козгалыска келеді, Бірак ол барлыгын аруактын буйрыгымен жасайды. Аруак озінін периспритімен баскарады. Ал аруакты багындыру аркылы медиум, не болмаса баксы алгі заттын козгалысын озі баскара алады.

Осыдан оте манызды тужырым шыгады. Рухтан шыгатын жандандыратын ток козгалмайтын заттырга уакытша жане жасанды омір береді. Сонымен бірге бул ток периспритті курайды. Ендеше аруак адам денесінде болганда ол денеге озінін перисприті аркылы омір береді! Сондыктан адамнын да арбір клеткасы жанды! Бірак букіл тан  омірін денедегі аруак, ягни жан баскарады.  Аруак озінін перисприті аркылы танмен байланысады. Бул байланыс таннін заттык каукары бар болган кезіне дейін сакталады. Ал таннін заттык каукары біткен кезде, ягни биологиялык озгерістердін дурыс журу мумкіндігі біткен кезде, аруак денені тастайды. Адам олімі деп осыны атаймыз. Жан таннен шыгып, адам оледі, ал жан аруакка айналады. Осылай адамнын аруагы кеткенде тан жансыз калып, тан оледі.

Егер устелдін орнына агаштан мусін жасап, устелге асер еткендей асер етсе, онда мусін козгалуга тиісті. Осылай ол билеп, турлі козгалыс аркылы суракка жауап беріп, дыбыс шыгарып, бір созбен айтканда уакытша жан кірген мусін болып шыгар еді. Сонда «сойлейтін устел» дегеннін орнына «сойлейтін мусін» деуге болар еді.
Бул теория омірде кездесетін каншалыкты купия деп есептеліп келген кубылыстарды тусіндіріп берер еді! Осылай бурын кайран калдырган, ешкімнін таба алмаган тылсым купияларын ашуга болады екен! Мысалы, жуырда барлык ТМД акпараттарынын орталык басылымдарында жарык корген Сібірдегі будда монахынын денесі туралы хабар болды. Монахтын денесі коп жыл жер астында жатса да тырнагы мен шашы осе берген. Бул кубылыстын сырын ешкім таба алмады. Онын сыры былай болуга тиісті. Монахтын денесінде жан жок болганымен, озінін коп жылдык рухани арекеті аркасында ол денесіне алемдік токты шогырландырып, рухтандыра білген. Сондыктан олген сон да онын денесі жанды. Сонын аркасында дене алі омір суріп, шашы, тырнагы осіп, омір белгілері сакталган. Мундай мысал Онтустік Ундістанда да бар. Орта гасырларда олген Рамануджа Ачарья деген аулиенін денесі алі де болса тірі адамнын денесіндей, жумысын токтатпаган. Храмдагы монахтар дененін шашы мен тырнагы осуін токтатпаганын айтады. Алі кунге дейін коптеген адамдар онын малдасын курып отырган калпын коріп, тан калысып кетеді.

Енді Шакарімнін «ауыр нарсе женілденеді, женіл нарсе ауырланады» деген созіне келейік. Аруактардын устелді котеріп, козгалтып, турлы дыбыс шыгаратыны айтылды. Арине, устел оз бетімен табигаттын тартылыс кушін женіп котеріліп кете алмайды деп сенбеушілер де болуы мумкін. Бірак, біріншіден, олардын тек кана сенбеушілігі ешкандай далелге жатпайды. Екіншіден, егер олар бул кубылысты тусіне алмаса, онда табигатта алі де болса адам тусінбейтін, алі ашылмаган зандылыктар коп деген соз. Егер ішінде барлыгы корініп туратын шыны калпактын астындагы ауаны сорып алса, онда калпакты котеру коп кушті керек етер еді. Себебі, атмосфералык ауанын салмагы басып турады. Ал егер калпактын астына ауа жіберсе, онда оны онай котеріп алуга болады. Ал егер калпактын астына тыгыздалган ауа жіберсе, онда ол жогары котеріліп те кетер еді. Муны коріп турып, тусінбеген надан адам бул шайтыннын ісі дері созсіз. Алемдік токтын арекетіне сенбеушілік те сол сиякты. Барлык заттардын негізі болып табылатын алемдік ток устелдін манына жиналганда неге устелдін салмагын улгайтып, не болмаса азайта алмайды? Сондыктан, алі сыры толык ашылмаган, адамзатка мулде купия алемдік ток тарізді кубылыстардын барына сенбеушілік, тек кана сынаржактык болар еді.

Сонымен бірге, егер аруак устелді котерсе, онда ол орындыкты да, онын устінде отырган адамды да котеруге тиісті. Міне бул медиум Хоум деген адамнын Лондонда озін жане баска адамдарды котеріп корсеткен «сикырын» тусіндіре алады. Арі бармай-ак кояйык. Мысал ретінде Алматыдагы трансцендентальдык медитация (ТМ) деген уйымнын адамдарынын жасаган арекеттерін алсак та болады. Олар 5-6 жыл жаттыгудан сон оздерін котеріп ушу дарежесіне жете алады. Осылай жаттыгудын аркасында алемдік токты оз бойына шогырландыра отырып, жердін тартылыс кушін женіп, денесін жогары котереді. Адамдардын оздігімен ауада ушуы, ягни левитация кубылысы да осымен тусіндірілуі тиісті. Ал йогтардын сегіз жетістіктерін алатын болсак, бул кубылыс тусінікті бола туседі. Узак жаттыгудан кейін жететін йогтардын сегіз жетістіктерінін екеуі – ен ауырдан ауыр жане ен женілден женіл болу. Ягни, оны отырган жерінен ешкандай куш котере алмайды, немесе ол ауадан да женіл болып, судын устімен де еркін журіп кетеді. Иса пайгамдардын судын устімен журуі осынын бір корінісі.

Шакарім «тірі адамды уйыктатып, жанын алденеше жуз шакырымдарга жіберіп гайыптан хабар алады» деп гипноздын кушімен жасалатын кубылыстарды айтып отыр. Адамды гипноздын кушімен уйыктатканда онын рухы заттык байланыстан босап, денеден шыгуы мумкін. Денеден шыккан рух озінін калауынша баска кеністіктерде, тіпті баска алемдерге де кетеді. Бірак ол унемі озінін денесімен назік жіппен байланыста. Рух осы жіп аркылы барлык сезіп-білгенін, коргенін денеге хабарлай алады. Бул екі адамнын телефон сымы аркылы хабарласканы тарізді. Егер оны уйкыдан оятып жіберсе, сол жіп аркылы оз денесіне кайтып келеді. Ал жіп узілетін болса, рух денеге кайтып келмеуі де мумкін. Осылай адам олімге ушырайды. Бірак уакыт жетпей олім ешуакытта келмейді. Денеден босаган рухтын мумкіндігі улгайып, ол гайыптан неше турлі хабарлар алады. Оны гипноз кезінде денеге хабарлап, созбен жеткізе алады. Дененін касындагы адамдар осылай гайыптан хабар алады.

Уйкы кезіндегі тус кору де осы тарізді. Дене уйкыда дем алып жатканда рухтын танмен байланысы алсірейді. Сойтіп таннен босап шыгуга оган мумкіндік туады. Ол озінін откен омірін коріп, жаксы коретін адамдармен кездесіп, кейде келешекті де булынгыр болса да, коруі мумкін. Тус кобіне булынгыр, тез умытылатын, ал кейде анык, турлі нускау, гибрат алатын кубылыс ретінде де болады. Карапайым адамдарга туске коп коніл аударудын кажеті жок. Тус рухани жолдагы адамдарга гана оте манызды. Себебі, тус аркылы ол озінін жеткен рухани денгейін біліп, арі карай журетін жолын аныктай алады.

Рух уйкы кезінде тан ыкпалынан босанады дедік. Тан ыкпалынан босану уйыктамай-ак, ояу кезінде босану да болады. Бул касиет, кейбір адамнын табигатынан берілген. Рух заттык таннен босанганда, озін озі толык еркін сезінеді. Сондыктан онын сезу касиеттері де оте жогары денгейде. Осылай рух келешекті сезініп, не болмаса откен уакигаларды есіне тусіріп, не болмаса коре алады. Босанган рух баска рухтармен хабарласып олардан озіне керекті хабар да ала алады. Осылай откенді, келешекті айтып бере алады. Ол адамнын откенін, келешегін коріп, онын ауруын аныктап, емін де корсетіп беруі мумкін. Рух денеден босангандыктан, адам барлыгын дене козімен емес, рух козімен кореді. Ал рухка ешкандай материя богет емес. Сондыктан ол алыс кашыктыктан да хабар алып, дал айта алады. Айгілі Болгар емшісі Ванганын касиеттері осынын жаксы далелі.   
«Олген адамнын жанын шакырып алып сойлеседі, жазгызады» деп Шакарім жогарыда спиритуализм туралы жазгандагы медиумдардын, «аккулардын» жасайтын турлі арекеттерін  айтып отырса керек. 

Шакарім томенде адамнын ерекше касиеттері жонінде тагы мынандай мысал келтіреді:
«Жогарыда аталган Месмер мен Калиостро деген адам Европа білімділерін тан калдырган. Калиостронын кылган ісі 18 жуз жылдар болган. Франция патшалыгынын наследнигі (орынбасары) болып, онан кейін король патша болганнан кейін аягында еліне зулымдык кылгандыктан олтірілген ХУІ Людовик деген болган.
Сонын наследник кунінде соган тиіп неке кигызамын деп Франциянын патшасы туратын Париж деген калага бара жаткан Мари Антуанетта деген кыз жолда Франциянын бір аксуйегінін уйіне тускен. Сол уйде Калиострога кезкелген сон, онын гайыптан айтатынын естіген сон Мари Антуанетта Калиострога бал ашып берініз, менін осы некемнін арты не болар екен деген. Калиостро бал ашпаймын десе де кыз болмаган сон, бір шелек судын айналасында артурлі істер істеп угылмайтын создер сойлеп кызга осы судын тубіне кара, омірінді сонда коресін деген. Кыз суга біраз карады да, ойбай деп талып калды. Есін жиган сон кыз да, Калиостро да ешнарсе демей жоніне кете береді.

Кыздын талган себебі, сол судын тубінде коп адам жиылганын корген. Ортасында озі. Омірінде  кормеген бас кесетін машинага жазалы адамдарды акеліп бас кесіп жаткандарды корген. Аягында Маридін озін де сол машинага акеліп бір тесігіне басын сукканда, машинанын жогары жагынан бір балта сиякты нарсе Маридін басын киып бір шылапшында домаланганын коріп, сонан шошып калган. Мунын бір таныркарлык жері – ол кезде бас кесетін гильотина деген машина жер жузінде жасалган жок-тыгын.

Онан сон Мари наследникпен некеленген. Бірталай уакыттан сон наследник король болган. Онан бірталайдан сон укімет басты кинамай тез кесетін айла іздеп жургенде, профессор Гийотек деген біреу бас кесетін машина тауып, сонын суретін салып, калай істейтін жайын жазып, абакты бастыгына берген. Ол апарып королга корсеткенде Мари корольдін касында болгандыктан, алгі машина суреті баягы суда корген машинанын дал озі болгандыктан, Мари ойбай деп талган. Есін жиган сон король неге талдын дегенде баягы коргенін айткан. Онан бірталайдан сон аягында Маридін де, корольдін де басы сол гильотина дегенге кесілген».
Бул ангіме кезінде коп жазылган, копшілікке белгілі деректі корсетеді. Осылай атакты Калиостро жогарыда айтылган судын кереметтей касиеттерін пайдаланып, келешекті аныктап, оны суга жазу аркылы адамга корсетіп, сендірген.

Жогарыда адамнын суга жасайтын асері баяндалды. Ал бул ангімеде судын адамга жасайтын асері корсетіліп отыр. Осылай назік алем мен заттык алем унемі бір-бірімен тыгыз байланыста болатынын кореміз.
Бул деректер аркімнін озінін табигатын тусіну ушін пайдалы, сонымен бірге, екі алемнін байланысына козімізді жеткізе тусу ушін баска да материалдык элементтердін адам оміріне жасайтын асеріне токтала кетейік.

Біздін денеміз Жаратушынын барлык пандік (материалдык) алемді жаратканы сиякты 24 элементтен куралады. Онын бесеуі козге корінетін, танімізді курайтын турпайы элементтер. Адам олгеннен кейін осы кабык бастапкы  калпына айналып кайта бес болікке ыдырап кетеді. Бул кабык – топырактан, судан, оттан, ауадан жане эфирден турады.
Топырак – біздін денеміздін катты да ауыр болігі: бул біздін канка суйегіміз, булшык етіміз, сініріміз, шашымыз, тырнагымыз, тісіміз; Су – біздін денеміздін суйык болігі: бул канымыз, шырыш, ет арасындагы суйыктык, кан туйіршіктері лимфа жане микрофлорамыз. От – біздін денеміздін газ туріндегі болшектері: ол біздін асказанымызда, бауырымызда, етімізде болады. Адам денесінде оттын 13 (он уш) турі бар. Ауа – біздін денеміздегі айланып журетін  куат болігі.

Ауа суйектін, бастын, мушелердін бос куыстарын толтырып, окпеде, ішек-карын жуйесінде болады. Эфир – біздін денемізде: мурын мен кулак куыстарын толтырады. Эфир козгалганда кадімгі ауа. Біздін денемізді курайтын болшектер ар адамда ар турлі молшерде болады. Ізгілік аясына байланган адамдарда – женіл элементтер басым. Оларда ауа мен эфир кобірек те, топырак пен су азырак болады. Кумарлык байлауындагы адамдарда – от, су кобірек те, ауа, эфир, топырак азырак болады. Надандык шырмауына байланган адамдардын денесінін болігінде топырак пен су белен алады.

      Адам болмысы тіршілікте ішкі жане сырткы дуниемен уздіксіз алмасып жатады. Біздін денсаулык сактаудагы негізгі шартымыз: ішкі куатымыздын тепе-тендігін, тамак мазірін, адетімізді, ойлау жуйемізді озгерту аркылы сырткы дуниенін келенсіздіктеріне карсы туру. Адамнын бітімі (конституция) – онын табигаты. Табигаттагы жыл мерзімдерінін алмасуы (коктем, жаз, куз, кыс), куннін кубылуы, жулдыздардын орналасуы, жердін сілкінуі, топан су каптауы, жел мен дауыл сиякты кубылыстар адамнын ішкі жан дуниесіне де асер етеді. Гарыш озінін козгалатын жане козгалмайтын тірі жан иелерімен біртутас.
   
 Адам денесінде бес элемент турлі молшерде болады. Онын адамдык касиеттері, ягни мінез-кулкы, дене бітімі тарізді ерекшеліктері соган байланысты калыптасады. Бірнеше мысал карастырайык.
   
  Дене бітімдерінде От-Ауа ерекшеліктері бар адамдарды алайык. Мундай адамдардын дене бітімдері калыпты, орта бойлы, булшык еттері жаксы дамыган, оздері кайратты келеді. Булар табанды, алган бетінен кайтпайтын, анау-мынауыннан уялмайтын, тауекелшіл, кандай істі болмасын жігерленіп істейді. Ауа ерекшелігінен горі, От ерекшелігі басым болады, жетекші орында От, сондыктан да оларда Оттын ерекшелігі анык білініп турады. Біракта, олар осы ерекшеліктерге тан – коркыныш, ашу сезімдерін бастарынан откеріп турады. Ауага тан ерекшелік – кумандану, іс-арекетке кіріскенде сенімсіздік белен алады да мазасызданып, озін коятын жер таба алмай, шалт кимылдар жасай бастайды. Булар, асіресе тепе-тендік бузылган жагдайда ерекше айкындала туседі. Баска дене бітімдегі адамдардын ерекшеліктермен салыстырганда, Ауанын катты козуынан, Оттын жарылуына бейім турады. Бундай адамдар коркыныш пен ызанын асерінен жанжалшыл болып, озінін дарменсіздігін сездірмеу ушін, баскаруга конбей кетеді.
   
   Дене бітімдерінде От-Су ерекшеліктері бар адамдар. Бундай адамдар оте кушті, курыш денелі келеді. Булар табандылыгымен, каттылыгымен, мінезінін турактылыгымен, денсаулыгынын мыктылыгымен ерекшеленеді. Денелері тыгыз, булшык еттері жетілген енгезердей адам болуы мумкін. Буларда турактылык, байсалдылык, біркалыптылык барлык істеген істерінен байкалып турады. Су, Оттын бет алды лап етіп жануын тежеп, кимылына біркалыптылык пен байсалдылык, сабырлылык беріп отырады. Оларды байсалдылык калпынан тайдыру оте киын. Бул адамдардын денсаулыктары оте жаксы, Су куш пен шыдамдылык бергендіктен тамаша спортшы болады. Олар спортпен шугылданганда жаксы жетістіктерге жетеді, себебі От жалын берсе, Су турактылык пен шыдамдылык береді, осы касиеттерінін аркасында алдына койган максатына жетпей тынбайды. Дене бітімдерінде От пен Су ерекшеліктері бар адамдардын денесі курыштан куйылгандай адемі болады. Осы адамдар – От тамактын жаксы кортылуын, ал Су андай-мундайга бой бермейтіндіктен оте тамаша денсаулыкпен жабдыкталган. Бул адамдар да дене бітімінде От бар адамдар сиякты тамаксау, карындары ашса коршаган адамдарын жактырмайды, казекен мундай адамдарды: «акылы тамагында» – деп калжындайды.
   
  Дене бітімдерінде Су-От ерекшеліктері бар адамдар. Бул адамдар дене бітімдерінде От-Су ерекшеліктері бар адамдармен салыстырганда анагурлым дау, семіз болады. Беттері толык, майлары коп, булшык еттері дамыган, узын немесе орта бойлы, донгеленіп келеді. Журістері баяу, балпандап журеді. Осы адамдардын денесінде Су басым болгандыктан, судык касиеттері дарыган. Бундай адамдар махаббатка, кешіруге бейім, оте шыдамды, камкоршы, мукият. Осы адамдар унемі оздерінін денелеріне жумыс беріп отыруы тиіс, сол кезде оздерін жаксы сезінеді, айтпесе тез семіріп толып жалкаулык басып, бей-жай куйге тусіп, еш нарсе істегілері келмей калады, ал буларды орнынан козгау дене бітімінде От-Су ерекшеліктері бар адамдарды козгаудан да киын. Бул адамдардын да ас корту мушелері де мултіксіз, керемет жумыс кылады, егер жалкаулыктын натижесінде Судын тепе-тендігін сактай алмай калмаса, аурудын не екенін білмей, дендері аркашанда сау болады. Олардын денесінде кушті омір куші бар, осы омір куші агзадагы уларды, калдыктарды уактылы шыгарып отыратындыктан денсаулыктары тамаша болады. Денеде улы заттар негурлым аз болса, омірлік куш-куат согурлым мол болады, сондыктан да осы адамдардын шыдамдылыгы, тозімділігі де артык, олар курес, ауыр атлетикамен шугылданса тамаша натижелерге жетіп, жаксы спортшы бола алады. Денесіндегі Судын мол молшеріне байланысты унемшіл, есепшіл, ал денедегі От байлыкка, шогырлап жинауга, данкка, атакка кумарлыгын арттырып, омір суру агымындагы жанталас куресте куат беріп отырады.
   
 Дене бітімдерінде Ауа-Су ерекшеліктері бар адамдар. Бул адамдарды аныктау киынга согады, себебі Ауа мен Су бір-біріне карама-карсы жагдайда. Адетте бундай адамдар аласа бойлы, себебі денесінде Ауа басым, олар онша арык емес, суйектерінін жінішкелігіне карамай араларында толык, семіз адамдар да кездеседі, ал негізінен орташа, туракты салмакта болады. Егерде, олі жане су жинайтын тамактарды іше берсе озгеріп Судын касиетіне ие болуы мумкін. Онда олар семіріп, тамаксау, таттіге кумар болады. Булар салмакты, байсалды, бірак жайбасар, барін тексеріп олшеп-пішпей жауап бермейді, сауыскандай сак, іске кірісерде жанданып, куаттанып кетеді. Олар оте унемшіл, акшаны бет алды шашпайды. Ас кортуы біркалыпты емес, баяу. Егерде дене бітімдерінде тек Ауа ерекшеліктері бар адамдар мазасыз, тынымсыз болса, буларда керісінше – онша коп сойлемейді, байыпты, сырткы ортанын колайсыз жагдайларына беріле коймайды. Судын касиетінін аркасында денсаулыктары мыкты. Дене бітімінде Ауа-Су ерекшеліктері бар адамдарга ішкі мазасыздыктан да, коршаган орта кобірек асер етеді. Жануядагы не жумыстагы келенсіздік, агзадагы Ауаны кобейтіп жібергендіктен, ол озінін сабырлы калпын жогалтып, уйкысы кашады, табеті жогалады, урей билеп, озіне-озі сенімсіз, барінен куманданып, коркыныш билеп мазасызданады да, Судын турактылык касиетін тумшалап тастайды.
   
Дене бітімінде Су-Ауа ерекшеліктері бар адамдар. Булар дене бітімдерінда Ауа-Су ерекшеліктері бар адамдарга караганда тіпті жайбасар, улкендеу, денелері адемілеу жане омірлік куш-куат коры молырак келеді. Оздері аласа бойлы, донгелген, бет алпеттері толык болады. Суык ауа райында куйгелектеніп, мазасызданып, ал егер де істері жанына жакпаса, узак куйзеліске тусіп кетеді. Ерекшеліктері тепе-тендік калыпта болганда жайдарлы, кайырымды, ілтипатты, жаны ашыгыш, ал егерде денесіндегі ерекшеліктердін тепе-тендігі бузылса суйіспеншілікке деген бейімділігі майга айланып, семіре бастайды. Барлык толык адамдарга тан ерекшелік: оздерінін суйіспеншілігін, махаббатын біреумен болісе алмаганда, онда онын осы касиеті дененін ар жеріне май болып шогырланады. Бул адамдарда казіргі жагдайда Ауа немесе Су ерекшеліктерінін кайсысы басым екендігін білу киын емес, егер де Ауа ерекшелігі басым болса – мазасызданып, уялшактанып, нактылы шешімге келе алмай берекесі кетеді, ал егер де Су ерекшелігі басым болса онда олар конілденіп, озіне-озі сенімді болады.

Дене бітімдерінде Су-От-Ауа уш ерекшеліктері бар адамдар оте сирек кездеседі, буларда жогарыда айтылып откен касиеттер мен ерекшеліктердін ушеуі де бірдей молшерде болады, сондыктан да мундай уш ерекшеліктері бар адамдар, оздерінін ерекшеліктеріне орай, жылдын мезгіліне сайкес тамактанулары кажет.
   
Таулік 4 сагаттан алты кезенге болінеді. Бул – жылдын торт мезгілі сиякты. Жылдын мезгілінін алмасуына байланысты, біздегі басым ерекшеліктеріміз де озгеріп турады. Мысалы, жазда От ерекшелігі, кузде Ауа ерекшелігі басым болады. Сондай-ак, біздін денемізде – ерекшеліктеріміз таулігіне алты кабат озгеріп турады. 
   
  Мысалы, тунгі сагат 2-ден тангы сагат 6-га дейін Ауа арекет кылады. Ауа женіл, анык, таза сондыктан тангы 6-да, немесе кун шыгардан бір жарым сагат бурын туру оте пайдалы. Осы кезде ауа кеністігі озін кун куатымен каныктырады, кун шыгардан жарты сагат бурын, кун озінін ерекше  жайлы шуагын тогеді. Барлык дін агымдарында, гылми тургыдан да ерте туруга кенес беретіні осыдан. Ауа танімізден – улардын шыгуына, ішегіміздін босауына жауапты, сондыктан да Ауа ерекшелігінін кезенінде турсаныз, ол жаксы жумыс аткарып денедегі уларды, калдыктарды уактылы шыгарып тастайды. Ерте турган адам куні бойы сергек журеді. Тангы сагат 8-ден кейін туратын адамдар оздерін нашар сезініп, куні бойы шаршап журеді, бундай уйкы агзага женілдік акелмейді.

Тангы сагат 6-дан кундізгі 10-га дейін Су арекет кылады. Су ауыр болгандыктан осы аралыкта турган адамдарды унемі уйкы басып журеді. Осы кезенде тамак ішпеуге тырысыныз, себебі дененізде Судын молшері кобейгендіктен, ауа козгалысы баяу болып, дененіз ауырлап, іштегі отыныз маздап жана алмай быксып турады, сондыктан да осы аралыкта ішкен тамагыныз толык кортылмайды да канынызды былгайды. Тангы 10-нан кундізгі 2-ге дейін От арекет кылады, сондыктан да тамакты кундізгі 11-12 аралыгында ішініз, ал келесі тамакты 5-6 сагат откізіп барып, кун уясына отырганша кабылданыз.

Кундізгі 2-ден кешкі 6-га дейін Ауа арекет кылады. Осы аралык женіл, шабыт тудыратын кезен, адам жумыс істеуіне, спортпен, уй шаруаларымен шугылдануга таптырмайтын кезен, осы кезде дененіз женілдеп, кандай іске болмасын кулшынып турасыз.

Кешкі 6-дан тунгі 10-га дейін кайтадан Су арекет кылады. Осы кезенде куні бойы тыным таппаган адам шаршаганын сезеді, уйкысы келеді, сондыктан да тунгі 10-нан кешіктірмей уйкыга жатуыныз керек, егер де озін-озі зорлап тунгі 10-нан кейін жатса, бул аралык кайтадан Оттын арекет кылатын кезені (тунгі 10-мен 2 аралыгы), сагат тунгі 11-ден кейін адамнын уйкысы ашылып кетеді, кайтадан куат куйылганын сезеді.


Тунгі 10-мен, тунгі 2 аралыгы уйыктауга ен жайлы уакыт, осы кезенде ішкен тамактарыныз ішегінізде кортылып, адам татті уйкынын кушагында болады.

Кей кездерде дене бітімінде От ерекшеліктері бар адам тун ортасында турып алып тамак ішуі мумкін, себебі осы кезде От сырттан да, іштен де арекет кылып жатады, сондыктан осы кылыктарына карап бундай адамдарды согіп, жазгыруга болмайды. Тунгі 2-ден кейін уйкы устіртін, тус кореді, мундай уйкы адамнын басы мен денесіне демалыс, мамыражайлык калып бермейді.

Таулігіне 6-сагаттан артык уйыктаманыз, узак уйкы маубастык пен жалкаулыкка жетелейді. Жылдын торт мезгілін, тауліктін алты алмасуларын, ішетін тамагынызга сайкестендіріп, бурынгы адеттерінізді осыган сайкес озгертсеніз, дуркін-дуркін ашыгып, агзанызды тазалап отырсаныз, ажал жеткенше денініз сау, ширак та шырайлы калпынызды сактай аласыз. Жаратушы оз тагдырынызды оз колынызга берген, жалындаган жастыкка толы гумыр да, мезгілсіз картайып, аурудын зардабын тарту да, арам олу де, адал Жаратушынын озінізге берген гумырын салауатты, сынгырлаган денсаулыкпен, бакытты откізу де оз колынызда екенін жадыныздан шыгарманыз.
   
  Сонымен, назік болмыс пен турпайы, козге корінетін алем бір-бірімен тыгыз байланыста екен. Бул байланыс адамнын психикасына, денсаулыгына катты асер етеді. Бірак окінішке карай озіміздін енжарлыгымыздан, рухани надандыгымыздан осы манызды маселені унемі ескере бермейміз. Кейде озіміз кунделікті араласып журетін, козге корінбейтін тіршілікке толы баска алем бар деген идеянын озі шындыкка жанаспайтын ертегі сиякты. Казіргі гылымнын жетістігі микроскоп, телескоппен коре алмайтын, колымен устай алмайтын нарселерді жок деп ойлайды. Біздін алдымызда кайтыс болган адамнын суйегі жатыр делік, ол олген – оны козге корінбейтін бірдеме тастап кетті, ол осынын аркасында омір сурді, журді, суйді, сойледі, ойлады т.б. сіз онын жанына тамак пен дуниенін тур-турін койып: «Барі сенікі бауырым, іш-же, шалкы» – десен де жаткан орнынан тапжылмайды. Осыдан кейін козге корінбейтін алем барын калай жокка шыгарып, сенбессін?
     Бул туралы Шакарім былай деген еді:

Басында жокты бар кылган,
Жоктыкты жойып кор кылган.
Есепсіз дене жаратып,
Еріксіз жиып нар кылган
Жан емей енді немене?

    Корінетін алем, корінбейтін алемнен куат пен колдау алып турмаса тукке де турмас еді. Корінетін алемнін негізін корінбейтін алемнен іздеуіміз керек. Кун, аспан, жер біз ушін бар болса оны козіміз аркылы кабылдаймыз, ал осынын бастауы озіміздегі корінбейтінде. Корінетін алем – тек кана корінбейтін алемнін капшыгы гана. Ал корінетін алем куатты сол корінбейтін алемнен алады. Егер бул болмаса коршаган ортанын нактылыгын тусіне алмас едік.

Шакарім кейбір адамдардын дурыс тусінбегендіктерінен корінбейтін алемді жокка шыгаратынын білдіреді. Олар оздерінін назік болмысы ой-орісін, сезімдерін коре ала ма? Арине жок. Онда калай, сезімдерінін, ойларынын бар нарсе екеніне шек келтірмейді. Гашык болгандар бір-бірін суйетіндіктеріне куман келтіре ала ма? Олар оздерінін гашыктыгын коре алмайды, сезе алмайды, біракта гашыгы ушін отка да, суга да тусуге дайын. Жанды, арды корген кім бар? Кей кезде: «Жаныммен, ар уятыммен мен ол адамды кіналаймын» – деп, бірдемеге бола біреудін тагдырын, озі кормеген нактылы екенін білетін бейнесізге суйеніп шешіп жатады.

Міне осынын барлыгы адамнын коріп білуіне болмайтын назік болмыс екенін корсетеді. Онын сырын тусіну ушін ен ауелі Шакарім жазып отырган ерекше касиеті бар адамдардын болмысын тусіне білу керек. Олар туралы ойшыл созін былай деп жалгастырады:
«Калиостронын шын аты Джузеппа Бальзамо. Жандардын насихатымен атын Калиостро деп озгерткен, заты италян. Жогарыда жан туралы аты аталган Аланкардын шын аты Рауэль. Уждан насихатымен озгертілген, заты француз. Осы француз сперттерінін жолы сол Аланкардын жазып калдырган кітабынын жолы. Бірак оны француздар гана устайды».
 «Жандардын насихатымен атын Калиостро деп озгерткен» деп Шакарім онын сперт болганын білдіріп отыр. Аруактардын жасайтын карапайым адамга тусінікті бола берейтін кубылыстары оте коп. Олардын біразын біз жогарыда аныктадык. Аруактар алемі туралы коп жазуга болды, себебі назік алем шексіз жане тылсым кубылыстарга толы. Арі карай Шакарім спиритизмнін турлі агымдары туралы жазады.
 
«Англия сперттері оны теріс дейді. Брахман дініне уксас, маселен, олген сон жаны бір хайуанга кіріп, сонан сон жане біреуге кіре-кіре абден тазарады. Муны жандар солай айтты дейді. Англия сперттері жан баска хайуанга кірмейді дейді».

Француз сперттері мен агылшын сперттері жаннын кайта дене алуы туралы екі турлі козкараста екен. Француз сперттері жан бір денеден екінші денеге ауысып, сойтіп заттык алемде озіне сабак алып жане жасаган жаман кылыктары ушін жазасын алып бірте-бірте тазарып, акыры рухани жетілудін шынына котеріледі, ягни Кудайга кайтады дейді. Егер жан осы омірде напсі ыкпалымен хайуан оміріне дейін кулдыраса, онда ол келесі омірінде хайуан болып омір суреді дейді. Бул брахман іліміне уксас тусінік. Бірак агылшын сперттері адам жанынын хайуан денгейіне дейін кулдырауын мойындамады. Олар егер жан адам денгейіне дейін котерілсе, онда ол одан томен туспейді, тек кана жогары орлей береді деп сенеді. Арине, ешкімнін де хайуан денгейінде омір сургісі келмейтіні рас. Бірак, табигат зандылыгы біреудін сеніп, не болмаса сенбеуіне байланысты емес, ол булжымай орындалады. Ал адам оз омірін дурыс откіземін десе, онда ол зандылыкты дурыс тусініп, сол зандылыкпен омір суру керек. Ал булай болмаса, онда аркім озінін сепкен даніне байланысты сонын онімін алады.

Агылшындардын француз сперттерінін сенімін кабылдамау себептері – олардын оздерінін гасырлар бойы калыптасып калган оркеуделігі, не болмаса, ол сенімнін оздері жаулап алып, сондыктан томен санайтын унді брахмандарынын сеніміне уксас екендігінен болуы мумкін. Бірак акылга салып ойлайтын болсак, француздардын тужырымы адамды улкен кауыптан сактандырады. Кім біледі, мумкін олардын тужырым дурыс болуы мумкін гой. Онда хайуан омірінен кауыптенбей, хайуанша омір сурген адам олген сон кім болады? Ол адам бола ма, алде хайуан бола ма? Француз сперттерінін сенімі, міне, адамды осы кауыптен сактайды. Ендеше кімнін сенімі дурыс? Француздардын ба, алде агылшындардын ба? Муны аркім озі шешуі керек.

Сонымен бірге, егер маселеге кенінен токталатын болсак, бул материалдык уакытша алемдегі мангілікті жан озінін мангілікті алгашкы уйіне, ягни Кудайга кайткысы келетіні акылга конымды нарсе. Ал бул алемде адамнан баска да сансыз коп жан иелері бар гой! Олардын барлыгынын жандары да біліп, не болмаса білмей, инстинкт турде Кудайга кайткысы келеді емес пе? Сонда олардын жаны адам жанына несі кем? Жан рухани болгандыктан материалдык козкарас тургысынан алганда, олардын барлыгы бірдей. Жан бул алемде аркімнін турлі койлек киетіні тарізді, озінін жасаган омір тургысына байланысты турлі дене алады. Осылай мангілікті жан бул фани алемде коптеген турлі койлектер ауыстыруы мумкін. Мангілік тургысынан караганда бул фани алемдегі омір козді ашып-жумгандай гана уакытты алады. Ал сондай кыска омірде жан баска койлектерді кимей, неге тек кана адам таніне уксас койлекте гана болуы керек? Рухани тургыдан алганда койлектердін барлыгы бірдей. Ендеше койлектердін бірін баскаларынан артык деп есептеу рухани надандыктын белгісі болып табылады.

Шакарім арі карай аруактардын турлі деректер беретін себебін тусіндіреді.
«Кей жандардын созі материализмге (жаралыс жолына, дене жолына) уксайды дейді. Кейінгі баска жолга ынгай болады.

Жандардын создерінін бір-біріне мундай карсы шатак болуынын себебін Аланкар былай деп корсетеді. Адамдармен хабарласатын кобінесе томен дарежелі жандар болады. Сондыктан, олардан шатак соз шыга береді. Кейбір создер надандар созі сиякты болатыны сонан. Аланкар «Лажаз» деген кітабында сперт жайын, асіресе жан жайын ангіме сияктандырып мысалдап адемі суреттейді».

Агылшындардын сенімі де боска емес екен. Олар оздерінін сенімін материализмге уксатып айткан кейбір аруактардын создеріне негіздейді. Бірак Аланкар аруактардын ол создерін былай деп негіздейді. Адам бул омірде кандай омір сурсе, аруак болып келесі омірге откенде де онын омір соган уксас болады. Ендеше аруактардын жетілу денгейлерінін турлі дарежелері бар. Осы омірде адамдардын дурысы коп пе, алде бурысы коп пе? Бул суракка аркім озі жауап бере алады. Ендеше бул омірді білген адам келесі омірді де біледі. Ой-орісі жетілмеген, женілтек аруактар оздерінін касиеттеріне байланысты келесі омірде де жердегі кылыктарын жасап, турлі унамсыз арекеттерге барады. Ал жогары жетілген аруактар мундай арекеттерді ешуакытта да жасамайды.

Адамдармен хабарласатын кобінесе томенгі дарежелі жандар болады. Себебі, оларга адамдарды алдап, коркытып, оларды мазак етіп, фани алемдегі оздерінін арак ішіп коніл котергендері тарізді, ол алемде де конілдерін котеруге тырысады. Кейде олардын бейбастак арекеттері жогары аруактардын ыкпалымен де болады. Бул жагдай адамдарга заттык алемнен баска, тагы да катар омір суретін, корінбейтін назік алемнін бар екенін сездіріп, оган сендіру ушін жасалады екен. Осылай томенгі аруактар ыдыс сындырып, заттарды кулатып, козгалтып, турлі шу котеріп оздерін білдіреді. Булар полтергейст деп аталады. Ешкандай себепсіз осындай кубылыстын болганын корген адам еріксіз ойлана бастайды. Спиритизм міне, осы кубылыстарды зерттеп, тусіндіреді.

Кезінде мундай кубылыстарды дурыс тусінбеген адамдар турлі аныз, ангіме шыгарып, оны кобейтіп, адамды коркытып, бірак тусіне алмагандыктан одан арі бармай, сол калпы маселені жауып тастаган жагдайлар коп болган. Сондыктан томенгі аруактарды жын, перы, дию, ібіліс, сайтан деп турлі атаулар беріп, оларды тек кана коркыныш ретінде кабылдаган. Ал шын манінде, олардын касиетін дурыс тусінген адамга ешкандай коркыныш болмайды. Бул туралды томенде Шакарім мысал келтіреді.

Осылай томенгі аруактар оздерінін создеріне жауапты болмагандыктан, шындыкка кайшы турлі тужырымдар айтып, мазак етіп, не болмаса оздерінін надандыктарын корсеткен. Ал оны тусінбей, айткандарына толык сенген кейбір медиумдар шатакка ілігіп, спириттер арасында осылай омірдін негізгі кубылыстары жонінде турлі карама-кайшы тусініктер пайда болган.

 Спиритизм женісі

Дегенмен де спиритизм дамып, тылсым алемнін сырлары ашылган сайын копшілік кауымнын омірге деген козкарасы озгере бастаган. Сондыктан спиритизм когамда оз багасын алып, ірі галымдардын назарына ілінеді. Бурын сенбей, назарын енді гана аударып, онын терен білім екеніне тан калган коптеген галымдардын пікірі баспасоз беттерінде жарык кореді. Бул туралы Шакарім шыгармасында былай деп жазады.   

«Мунын (Аланкардын – Д.О.)  кылган істері коп. Онын барін жазбай-ак сперттердін сырын табамыз деп ізіне тускен білімділердін бір созін айтайын. Морс Лошатый деген «Білім лугат» деген кітабында айтады: сперт туралы ойлаган ойлар бурынгы ойлаган ойды озгертіп, жогарырак ойлагандарды тан калдырады. Спиритизмнін тамам гылымды (білімді) журттын арасына кіріп кетуі, кешікпей-ак муны аныктап жарыкка шыгарушы Аланкарды 19 жуз жылдыктын ен зор гылым, онер шыгарушысы дегізер, дейді».

Еуропада ХІХ гасырда материалистік козкарас катты оріс алып, адамнын озінін коріп-білгенінен баска ештене жок, алемді жараткан да ешкім жок, ол атомдардын козгалысы кезінде олардын кездейсок бірігуімен оздігінен пайда болды, жан жок, олгеннен кейін омір жок, бул корінетін алемнен баска ештене жок деген сиякты сенім басым болды. Осы кезде мундай сынаржак тужырым тудырган турпайы заттык козкарастын жансак екенін далелдейтін аруактардын ыкпалымен спиритизм пайда болды. Спиритизм бул козкарастардын терістігін корсететін, бул корнеу алемнен баска да табигаттын екінші жагы, адам сезімдері кабылдай бермейтін корінбейтін  алем барын білдіре бастады. Ауелгі кездері бул коріністерге галымдар жагынан да, шіркеу жагынан да улкен тоскауыл койылып, оган сенгендер кудаланып, коп кедергі жасалды.

 Сперттердін ісін ашкерелеу ушін арнайы топтар курылып, сперттердін жасаган адамга тусініксіз арекеттерін гылми тургыдан, діни тургыдан тексеруге тырысты. Тексеру барысында олардын жасагандарынын, берген хабарларынын шындык екені аныкталды. Когамнын коптеген зиялы адамдары жана кубылыска коніл аударып, теренінен зерттеген. Солардын бірі Шакарім жазып отырган Аланкар еді. Ол озі сперт бола отырып, коптеген сперттердін жасаган істерін жинактап, бір жуйеге келтіріп, кітап кылып шыгарган. Бул кітапты Еуропа сперттері, асіресе француздар негізгі білім козі ретінде кабылдаган. Осылай, Шакарім созі бойынша, «кешікпей-ак муны аныктап жарыкка шыгарушы Аланкар 19 жуз жылдыктын ен зор гылым, онер шыгарушысы» деген атак тараган.

Сойтіп, спиритизм сол кезде катты оріс алган материалистік козкараска катты соккы болып, адамзаттын назарын имандылыкка карай аударды. Бугінгі кундері Батыста коптеген адамдардын Кудайга сенетіні, ал АКШ долларындагы «In Qod we trust» деген танбанын болуы да осынын салдары болса керек. Бул создін орысшаа магынасы «Мы на Бога надеемся», ал казакшасы «Біз Кудайдан уміт кутеміз».

 Кудайдан уміт кутуді насихаттайтын, Онын нурына боленген мундай акшанын куаты да ерекше болуга тиісті. Егер оны Кудайды жокка шыгаруга кызмет еткен Кенес укіметі акшасымен салыстырып коретін болсак, онда тан каларлык натижеге козіміз жетеді. Бугінгі кундері АКШ доллары карыштап басып жер жузін тугелдей озіне каратып алып, букіл дуниежузілік экономиканын тірегі болып отыр. Ал Кенес укіметінін акшасы дуниежузі тугілі, тіпті оз елінін экономикасын  да дурыс баскара алмады. Осылай Кудайдан уміт кутудін кандай манызы барын тусінеміз.

Бір кездегі Батыс елдердегі пайда болган спиритуализм тарізді казіргі кезде біздін елде де аруактар козгалысы дамып келе жатыр дедік. Егер онын магынасын дурыс тусініп, халыкка насихаттай білсек, келешек ушін улкен манызы болары анык. Ол ушін парапсихологтарга, философтарга, онер кайраткерлеріне, тагы баска зиялы когам адамдарына бул кубылыска коніл аударып, кыр-сырын жаксылап аныктаулары керек. Аруактардын барлык максаты оз халкына жаксылык акелу. Сол ушін олар бірігіп Казакстаннын ар онірінде оз жумыстарын жасап жатыр. Біздін міндет – енді соны тек кана дурыс кабылдап, кунделікті тіршілікте пайдалана білу. Ал аруактардын кунделікті тіршілікте оте улкен ыкпалы бары анык. Буган коз жеткізу коніл аударган адамга киындыкка сокпайды.

Мен озім «аккулармен» бірге коптеген аруактардын басында болып, буган толык козімді жеткізіп, пайдасын тусіндім. Аруактардын комегімен канша адамдар бурын айырылыскан жубайларын кайта тауып, отбасын жондеді! Канша адам озінін темекі, арак тарізді жаман кылыктарынан арылып, дурыс жолга тусті! Коп адамдар дарігерлердін колынан келмей, «жазылмайды» деп тунілген ауруларынан арылып, зардапсыз омірге кошті. Оздерінін омірдегі кателіктерін тусініп, енді оны кайталамуга берік бел буып, имандылык жолына тускендер де бар. Ен бастысы – бул адамдар омірдін осымен аякталмайтынын, алда да келесі омір барын тусініп, енді сол омірге аман отуді ойлай бастайды. Келесі омірін дурыс болу ушін – осы омірінді дурыста! Осылай ол  имандылык жолга туседі. Карапайым адам ушін, міне, осыдан артык не керек? Аруактар Кудайга кайту жолына осылай тусіреді.
Назік болмыс зандылыктарын біліп, оларды дурыс устану фани алемде дурыс омір суруге мумкіндік береді. Назік болмыс зандылыктары адамнын психикасы, ой-орісі, мінез-кулкы тарізді онын назік болмысына асер етеді. Осылай жогарыда корсетілген бакытты омір формуласымен омір суруге мумкіндік туады.

Адамнын уш болмысын уш турлі адіс жонге келтіріп, емдей алады. Дарігерлер адамнын физикалык танін емдесе, ал аруактар онын назік танін емдейді. Адамнын рухани болмысын тек рухани тажірибе, рухани жол гана емдей алады. Осы уш адіс тогысканда салауатты омірдін шынына жетуге болады. Баска жол жок! Осынын озі аруактардын, спиритуализмнін кандай улкен манызы бар екенін корсетпей ме? Психикасы, назік болмысы таза адамды Шакарімнін «акылы сау» адам деп атауы тегін емес. Жаны таза адам «журегі таза адам» деп аталады. Казіргі материалдык прогресс оршіп, омір жылдамдыгы оскен кезде адамдардын ой-орісі былганып, жан дуниесі дертке шалдыгып жатыр.  Шакарімнін бул шыгармасын дурыс тусініп, оны теренінен зерттеу осы маселенін шешу жолын корсетіп береді.

Шакарім спиритизмді кабылдау барысындагы Еуропа журтшылыгынын жеткен жетістіктері туралы созін былай жалгастырады.
 «Магнетизмді, спиритизмді жадігойлік, мунын сырын ашып ;ам маскара кылайык деп Европа білімділері ізіне туссе де козі жеткен сон бір куаттын барлыгын еріксіз мойындады. Кейбіреуі озі істеп коріп аныктайды. Бірак туп себебін тапкан азір ешкім жок. Сол білімділердін кейбір созін айтайын. Ожен Воннер айтады: мен басында спиритизмге куліп едім, енді оным акымактык екенін білдім дейді. «Равель» газетінін гылым туралы жазушысы Виктор Моние айткан: спиритизм физиктердін (материалистердін) жаралыс туралы жарамсыз ойларына караганда балта кормеген каулап осіп келе жаткан орман тарізді. Сол газеттін бас жазушысы Август Багери айткан: алгашында Америкада таяк жеп, аягында аныктыгына он торт мын адам нанып кол койган спиритизмге озім тажірибе кылып, сынап, еріксіз нандым деген. Онын «Миед Дели Стуар» деген кітабы бар. Сонда белгілі сперт Дожерден  деген айелдін істері туралы сойлейді. 1896 жылы Нансы дарігерлік факультетінін профессоры Брангайер магнетизм жолымен уйыктатып емдеуге бола ма екен деп бір адамды уйыктатып сынаганын айтады. С... уйыктатып оянган сон (оган) алдындагы столдагы куміс касыкты калтана тык, мені кормедім де дейді. Ол оянганда алдындагы куміс касыкты алып, жок бул урлык болады, бул жарамайды деп кайта койды дейді. Угындыруы нашар болганын біліп, келесі жолы тагы, алдындагы куміс касыкты урламаска лажын жак, калтана тык, мен кормедім де дейді. Ол оянганда алдындагы столга карап касыкты алды да, не болса да лажым жок деп касыкты калтасына тыкты. Мені кормедім деді». 

Гипноз жасайтындар адамды уйыктатып, оган турлі буйрыктар беріп, озінін айтканын орындатады. Осылай оздері корген бір караганда тылсымды кубылыстардын шын манінде бар екеніне коздері жеткен адамдар кобейіп, оны зерттеу ушін турлі уйымдар курылып, тіпті, арнайы газеттер шыга бастаган. Бул Еуропада коптеген адамдардын спиритизмге коніл аудара бастаганын корсетеді. Сонын аркасында бурын белгісіз болмыс купиялары ашылып, адамзат санасын жана денгейге котерді.

Казіргі кезде коп зерттелген, бірак оз заманында жана гана зерттеле бастаган гипноз кубылысы туралы Шакарім былай деп жазады:
«1843 жылы Парижде шыккан «Клуб» газетінін 14 июньде шыккан номерінде Гартс Догасиен кол койган «Уйкыда кезу» деген макалада айтады: Валери Обал кошесінде 243 номірлі уйде доктор Коканнын ауру карайтын болмесінде гипнотизм жолымен катты уйыктатканды кордік дейді. Ламонтин деген гипнотизер 22 жасында бір айелдін шіріген тісін докторга алдыру ушін уйыктатып, денен бір нарсені сезе ме деп сураганда, сезбейді деп жауап берген сон, айелдердін калпак шалі бекітетін инелерін алгі айелдін бетіне, білегіне, тіліне сукса да тук сезбейді. Доктор адейі ауыртпак болып, тісінін етін кандауырмен тіліп, тісін суырганда каны буркыраса да айел тук білмей, оянган сон да тук ауырмаганын айтты. Сонда жиырма шакты кісі коріп турдык дейді».

Бул ангімені былай тусіндіруге болады. Назік болмысты танмен эфирлік кабат жалгастырады. Танге жасалган барлык асерлер эфирлік кабат аркылы сезімдерге беріліп, нерв жуйелері аркылы мига барып сезіліп, ол сезім рух аркылы жанга жетеді. Жан озіне унаган сезімнен лаззат алып, ал унамаса зардап шегеді. Осылай жан барлык кубылыстарды сезім мушелері аркылы кабылдайды. Егер эфирлік кабатты алып тастаса, онда тан мен сезімдердін байланысы узіліп, танге берілген асерлер жанга барып жетпейді. Сондыктан, танге кандай асер жасаса да адам ештенені сезбейді. Бул адамга турлі операциялар жасауга мумкіндік береді.
Гипноз кезінде адамнын назік болмысы мен онын танінін байланысы басендейді. Сондыктан эфирлік кабатты аластау онайлап, гипнотизерлер оны алып тастайды. Медицина эфирлік кабатты дарінін комегімен аластайды. Эфирлік кабат болмаган сон тан сезімдерден байланысын узіп, адам ештенені сезбейтін жагдайга келеді. Шакарім, міне, осы жагдай туралы мысал келтіріп отыр. Осындай гипноздын асерімен уйкыдагы айел инемен бетіне, білегіне, тіліне сукса да тук сезбейтін халге келген. Назік болмыс туралы хабары шамалы адамга, арине, бул тан каларлык, тусініксіз кубылыс.

 Тылсымнын гажайып коріністері

Шакарім аруактардын фани алеммен байланысы жонінде коптеген ангімелер келтіреді. Бул мысалдар назік алемдер мен корнеу алемнін тыгыз байланысын корсетеді. Шакарімнін жазып отырган ангімелері озінін ойынан шыгарган емес, барлыгы да Еуропада бір кезде коп айтылып, коп жазылган елге кенінен белгілі окигалар. Автор аруактардын турлі іс-арекетінен бір-бірден мысал келтіріп, олардын адам омірінде алатын орны улкен екенін корсетеді. Екі алемнін байланысы тыгыз, аруактар адамдарга акыл беріп, кейде олардын іс-арекеттеріне араласып, кателіктері болса жонге салып, комектесіп, тіпті баскарып та отырады екен. Осыны тусініп адам болмыспен уйлесімді омірге уйренеді.

1. Аруактын карызымды толендер деп жалбарынуы

Адам бул омірде карыздар болса келесі омірде онын жаны тыныштык таппайды. Бул туралы Шакарім мынандай ангіме келтіреді.
«Мунан отыз жылдай бурын Ундікытай тенізіндегі Франциянын пароходындагылар спиритизм туралы сынау ушін, жан шакырып сойлесіп отырганда, бурын олген жолдастарынын жаны келіп, мен олмей турып кеме бастыгы капитаннан бес франк жиырма бес цент акша карыз алып, соны толеп болмай оліп едім. Сол маган киын болып жур. Сіздер мархабат кылып капитанга сол акшаны толеніздер деген. Капитаннан сураса – умытып калыппын депті. Аналар жалынып сол жылгы книгасын караса, дал болып шыккан».

Бурынгылардын айтуы бойынша омірде уш нарседен ен ауелі кутылу керек. Олар: ауру, орт жане карыз. Аркайсысынын оз себебі бар. Егер аурудан ертерек кутылмаса, ол аскынып кетуі мумкін. Ортті кезінде ошірмесе – ол оршіп, дуниенді тугел куртуы мумкін. Ал карыздан тезірек кутылмасан – олім келіп, карызынды отей алмай калуын мумкін.
Олім сурап келмейді, онын кашан келерін ешкандай пенде білмейді. Отелмеген карызды отеу керек. Бул табигаттын аділет зандылыгы. Сондыктан карызды кезінде отемеген жан ауелі о дуниеде зардап шегеді, сонан сон бул омірге кайта келіп, карызын отеуге мажбур болады. Не болмаса, онын карызын отейтін артында калган баласы болу керек. Бул кагида исламда бекітілген.

Бул ангімеде карыз маселесі айтылады. Отелмеген карыз аякка байланган тас тарізді, ол келесі омірде рухани жылжу жолында улкен кедергі жасайды. Шакарімнін бул ангімесінен осыны коріп отырмыз. Амалы калмаган аруак озіне киын болып жургенін айтып, жолдастарынан комек сурайды. Осындай жагдайга калмау ушін бул алемде ешкімнін алдында да карыздар болып калмауга умтылу керек. Бул оте манызды тужырым. Себебі, «карыз» деген соз акшаны гана емес, отбасы, ата-аналык, баланын, халыктын, отаннын, аруактардын, сонымен бірге ен ауелі Жаратушынын алдындагы карызды білдіреді. Табигаттын бул назік зандылыгы халкымыздын адет-гурпында улкен орын алган. Бурынгы кездерде адамдар ешкімнін алдында карыздар болмауга тырыскан, асіресе аманатты улкен міндет деп білген. Аманатты орындау кімнін болса да касиетті парызы. Ислам дінінде жетім-жесірге жабір корсетпеу, олардын мал-мулкін кезінде кайтарып беру укен міндет етіп койылган. Себебі ислам тарихында дін жолында коп согыс болып, онда олген адамдардын баласы жетім, айелі жесір калган кездері жиі болып турды.

 Мусылмандар ушін согыста шейіт болган адамнын артында калган мал-мулкін, бала-шагасын аман сактау карыз болып есептелген. Сондыктан бул карызды калай отеу керек екені жонінде Куран, кадистерде айтылып, накты бекітілген. 

Егер адам бес франк жиырма бес цент акша карыз болганы ушін осынша киналып журсе, онда одан да улкен отан, Жаратушы алдындагы карыздарды отемегені ушін адам кандай жаза алуы керек екен? Фани алемдегі болып жаткан бейберекет арекеттер мен касіретті кубылыстардын себебін осынын озінен тусінуге болады гой! Бірак заттык козкарастын ыкпалымен, рухани білімнін тапшылыгынан муны аркім сезіп-біле бермейді.  Сана-сезімінін денгейіне, алган тарбиесіне, мадениетіне байланысты озінін когамдык жане табиги міндеттерін, ягни карызын аркім артурлі орындайды. Ал максат – ешкімнін алдында карыздар болмау. Ешкімнін алдында карыздар болмауга озінін табиги міндеттерін толык орындаган кезде гана жетуге болады. Бул – имандылыктын алгашкы шарттарынын бірі.

2. Аруактын болган уакиганы хабарлауы

Кейде аруактар болган уакиганы хабарлап адамга комекке келеді. Бул туралы автор томендегідей мысал келтіреді.
«Марсельде осындай бір сынау жасап отырганда, бір жан кеп корші болмедегі кант саудагерін шакырыныз, соган айтатын бір созім бар десе, саудагер мундайга нанбай, жадігой деп мазак етіп, келмейді. Жан: келсін, Кызыл тенізге жіберген кемесі жайында айтамын деген сон, саудагерді жалынып-жалпайып алып келгенде, «Кане жадігой маган не айтасын?» дейді. Жан айтыпты: мені каралаганда не табасын, сорлы, сен сарсенбі куні Кызыл тенізге бір кеме жібердін, сонша кант, сонша казметші, сондай жолаушы бар, капитанын паленше, кеме он екі сагаттан сон толкынга ушырап, жагага токтап, оны-мунысын тузетіп, жане журді.

Ион жиегіне шейін жаксы барса да, Метабан тумсыгында катты толкын болып,  компасы (кыбыламасы) сынып жолдан адасты. Танга жакын бір нарсеге катты соктыгып, бір адамы тірі калмай суга кетті. Мен солардын бірінін жанымын. Саган хабар бергелі келдім. Окімет  есітіп, тексеріп жатыр. Бурнагы куні пристанга хабар келеді. Сонда менін жадігой еместігімді білерсін дейді. Айткандай хабар келіп барі дал шыкты».

Жан денеден шыккан сон ол аруак болып адамдармен хабарласа алатынын осы бір мысалдан кореміз. Жан денеден шыкканда ол жогарыдан заттык алемдегі кубылыстардын барлыгын коріп-біле алады. Бірак ол озіне керектіні гана кабылдайды. Ал керексіз нарсені кабылдамайды. Адам олай жасай алмайды. Мысалы, адам козін ашса онын козі керекті-керексіздін барлыгын кореді. Коретін курал болып табылатын коз адам ыркына конбейді. Сол сиякты адамнын барлык сезім мушелері де, адамнын калауынсыз-ак озіне асер еткен нарсені кабылдай береді. Адамнын калауынсыз-ак кулак естиді, коз кореді, тіл дамді сезеді, танау иісті біледі... деген сиякты.

Ягни, адамнын сезімдері оган багынбай, инстинкті турде  оз беттерімен омір суреді. Сондыктан адам омірі табигатпен уйлесімді болу ушін ол озінін конілін, ягни сезім мушелерін не нарсеге аудару керек екенін жаксы білуі керек. Ягни, куралды кашан, калай пайдалану керек екенін білу керек. Жаратушынын берген куралын дурыс пайдалана біл, дурыс пайдаланбасан – онын зардабын шегесін! Бул маселенін асіресе тарбие жуйесінде манызы улкен екені белгілі. Сондыктан бул маселеге кенірек токтала кетейік.

Баланы жас кезінен бастап не нарсеге коніл боліп, не нарсемен шугылдану керек екенін уйрету керек. Кейбір ата-аналар балаларга казіргі кездегі турлі компьютерлік ойындардан, теледидардан беріліп жаткан кісі олтіру, зорлык-зомбылык турлерін даріптеу, секс коріністерді  коруге мумкіндік береді. «Мунын не? Ертен баланнын кандай адам болып шыгатынын білмеймісін?» деп сурасан, «Айтканга конбейді, коргісі келеді» деп жауап береді. Арине, бала озіне кызык нарсені коргісі келеді!

 Онын акылы алі жетілмеген, ол озінін сезімдерінін ыкпалында. Ал сезімге кызык керек. Сондыктан ой-орісі алі толык дамымаган жас балага ондай кызыктан бас тарту оте киын. Бірак ересек адамда акыл жетіліп, ол сезімдерді, ягни напсіні,  жене білуі керек. Ондай адам жаксы деген немене, жаман деген немене екенін дурыс айыра алады. Ересек адам мен баланын негізгі айырмашылыгы осында. Сондыктан ересек адамнын міндеті – баланын іс-арекетін баскару. Ол ушін бала ата-анасын тындай білуі керек. Егер бала жасынан айтканды тындамайтын, озінікін гана жон коріп, ешкандай беделді мойындамайтын болса, ондай баланын келешегі карангы болады. Ондай бала «бейбастак» болып осіп, жаксылыкты тусініп, дурыс жолга тускенше оган омірден коп таяк жеп, бейнет кореді. 
 
Адамнын сезімдері шектеулі, кемістіктері мол. Ол табигат коріністерін коріп-білу ушін озінін белгілі бір сезім мушесін пайдаланады. Мысалы, кору уші козін, есту ушін кулагын... деген сиякты. Сезім мушелері жанга коршаган ортамен байланыс жасауы ушін арналган терезелер тарізді. «Мен адамнын таппаймын онерлісін» атты оленінде акын былай деп жазады:

 ...Жан – кожа, тан дегенін – жаннын кулы,
Напсі неге білмеген бурын муны?
Ойлашы: жан тапты ма, тан тапты ма
Жогаргы кереметті неше килы?
Тан – терезе, карайтын жан – иесі, 
Жаннан шыгар акыл мен ойдын шыны.

Абактыда отырган адамга терезе кандай керек болса, жанга да сезім мушелері сондай керек. Жан таннен шыгып аруак болганда ол абактыдан шыккан адам тарізді сезінеді. Шыккан адам омірді енді шектеулі абакты терезесі емес, калауынша еркін коре алады.

 Сол сиякты аруак та танді тастаганнан кейін сезім мушелері емес, озінін толык сезімімен коре алады. Оларга енді арнаулы сезім мушесі керегі жок. Олар бір сезім мушесімен букіл табигатты сезіп-біле алады.  Мысалы, оздерінін толык сезімдеріне ие болып, козімен естіп, кулагымен коре береді. Таза рухта жане жетілген аруактарда барлык сезімдер бірігіп,  бір сезім болады.

Ал ол фани алемге келіп, заттык тан алганда материямен капталып, кайтадан озінін бурынгы толык сезімінен айырылып калады. Танде бес терезе бар. Ол бес терезені кулак, коз, танау, тіл, тері тарізді бес сезім мушесі деп атап, олардын алган асерлерін дыбыс, жарык, иіс, дам жане тан сезімі деп атаймыз. Жан осыларды сезіну аркылы сырткы алеммен байланысады. Осылай Шакарім созімен айтканда:

Жан талпынар талайды кормек ушін,
Ар сырын дуниенін білмек ушін.
Дене байгус салмак боп баса берер,
Жаралган гой тубінде олмек ушін.

Жетілмеген томенгі аруактар алі заттык алем асерінен толык арыла коймагандыктан,  козбен коріп, кулакпен естиміз деп ойлайды. Осылай олар кай мушесімен коріп тургандарын оздері де сезбейді.

Таннен босанган аруактын сезу мумкіндігі улгайып, ол откенді, келешекті біліп, адам жасай алмайтын кубылыстарды жасай береді. Осылай жетілу барысында аруактын мумкіндіктері осіп,  табигат кубылыстарын еркін озгертіп, озінін калауынша баскаратын жагдайга жете алады. Табигат кубылыстарын баскаратын жогары жетілген рухтардын, періштелердін касиеттері осындай болады.

Рухы тазарган сайын онын мумкіндігі улгайып, жогары денгейлерде мумкіншілігі шексіздікке айналады. Ен жогары денгей таза Рух Жаратушыда екені тусінікті. Сондыктан «Ол да кореді, естиді жане тагы сол сиякты барлыгын сезіп, біледі. Бірак біз сиякты емес, баскаша» деген создін магынасы осы болса керек.

Томенгі карапайым аруактардын оздері де откенді, келешекті коре алады. Оны Шакарім жазып отырган аруактын «Окімет  есітіп, тексеріп жатыр. Бурнагы куні пристанга хабар келеді. Сонда менін жадігой еместігімді білерсін» деген созінен білеміз. Онын айтканындай хабар  келіп, барі дал шыккан.

Осылай рухтын гажайып касиеттерін білеміз. Ал енді бул гажайып кубылыстардын сырын білмей, тек кана оны жокка шыгару сау акылга сай келе ме? Шакарім міне, осы маселеге коніл аудару ушін аруактын осындай гажайып кылыктарын ангімелеп отыр.

Окінішке карай, ангімедегі саудагер тарізді, озінін надандыгын тусінбей, назік алемдегі хабарды жеткізгендерді жадігой деп санайтын адамдар алі де коп. Саудагер акылы болса, ен болмаса озі ушін, озінін кемесі туралы барлыгын естіп-білуге умтылуы керек кой! Ал ол онын орнына шакырудан бас тартып, аруакты жадігой деп мазак еткен. Саудагердін бейнесінен когамдагы заттык алемнен басканы білмейтін жане білуге де умтылмайтын тонмойындарды коруге болады.

Олар білмегенін біліп, тусініп алуга умтылудын орнына, «ондай нарсе жок. Мен сенбеймін» деген сынаржак кынырлыгынан арыла алмайды. Саудагерді сендіру ушін жан кемені кашан жане кайда жібергенін, онда сонша кант, сонша казметші, сондай жолаушы бар, капитанын паленше деп барін айтып берді. Ал енді осыны естіп, коріп отырып баска алемдердін бар екеніне, біздін сезіміміздін шектеулі екеніне, ал табигат кубылыстарынын шенбері оте кен екеніне  сенбеске бола ма? Арине, тылсым кубылыстары оте сирек кездеседі. Ол солай болуга тиісті де. Себебі, олар баска алемге жатады. Бізден болек. Бірак сонда да бул алемде кездеседі. Ягни, оны жокка шыгаруга болмайды.

Буган сенбеушілер онын терістігін далелдеуі керек. Ал далелдей алмаса, онда оган сеніп, озінін женілгенін мойындаулары керек. Шакарім екі козкарастын шешімін осыган акеліп тірейді.

3. Аруактын американдыктарга келешекті айтып беруі

«Спиритизм жайын тексеруші Озен Носи жазады: 1759 жылы Англиянын аскері Американын тургын халкымен согыскандагы коменданты Цицерь Уильямс, Джонсон Сосет Мардагы Америка адамдарына елші жіберіп, Нигера каласына келсін, сол жерде бітім шартын жасайык дейді. Алдындагы согыста американдыктарга колга тускен Александр Калмри деген офицері елші барганда солардын туткынында екен.

Сол айтады: Елші келген сон американдыктар «Зор тасбака» деген жанды шакырып, соган акылдаспакшы болып, бір улкен шатыр тігіп, жан шакырушысы шатырдын жанында алденелер істеп, угылмайтын создер сойлеп, шатырдын алдына етпетінен жатты. Сонда шатыр солкылдап біресе олай, біресе былай кисайып ішінен алдене турлі коркынышты дауыстар шыккан сон, жан шакырушы шатырга енбектеп кіріп, біраздан сон терлеп шыккан сон, халкы  «Зор тасбака» не айтты деп анталады. Сонда жан шакырушы: барганымызды унатады, комендант бізге коп сый беріп кайырады, ішінде сондай-сондай сауыттар, балендер бар дейді. Аягында сонын барі дал шыгыпты».

Бул ангімедегі «Американын тургын халкы» деген соз Америкадагы казіргі кездегі ар елден жиналган халыкты емес, онын ауелгі халкын, ягни,  «индеестерді» білдірсе керек. Агылшындар Американы жаулап алардын алдында ондагы халыктардын да аруактарга сенгенін, олармен тыгыз байланыста болганын 250 жылдай бурын болган осы окигадан кореміз. Сондыктан спиритизм бір халыктын, не болмаса белгілі бір уакытта пайда болган сенім емес, ол табигат корінісі жане алемнін кай тукпірінде болса да кездесе береді.
 
Елші келген сон американдыктар «Зор тасбака» деген жанды шакырып, соган акылдаспакшы болып, бір улкен шатыр тігіп, жан шакырушысы шатырдын жанында алденелер істеп, угылмайтын создер сойлеп, шатырдын алдына етпетінен жаткан екен. Осы создерден американдыктардын оздерінін сенетін бір аруагы болганын кореміз.

Жеке адамдарды коргайтын аруактар гана емес, ултты, когамды, тіпті букіл адамзатты коргайтын да аруактар болады. Олар оздерінін камкорына алгандарды унемі бакылап, оларга киын-кыстау кездерде комек беріп отырады. Каншама киын жагдайдарда біреудін комегі болгандай, женілдік корген уакытымыз омірде кездесе береді. Бірак, біз оны елемейміз, умытып кетеміз. Бул комектін озі Жаратушынын бізге жасаган мейірімділігінін бір белгісі емес пе? Онын Озі ештенеге муктаж емес, ештенені жасамаса да, Онын амірін орындауга дайын, нурдан жаралган комекшілері сансыз коп. Біз тек кана соны тусіне біліп, оны дурыс пайдалана білуіміз керек. Арине, бул Жаратушыны умытып, аруакка табыну керек деген соз емес, тек кана болмысты толык кабылдап, гажайып коріністерін жокка шыгармай, саналы болуымызды білдіреді.

Шакырушы медиум озінін роліне еніп, аруакпен байланыска кіруге умтылган. Осылай ол турлі угылмайтын создер айтып, алденелер істеген. Медиум аруакпен байланысканда транска, ягни озін озі сезінбейтін баска алемге кіреді. Ангімеде шатыр солкылдап біресе олай, біресе былай кисайып ішінен алдене турлі коркынышты дауыстар шыккан. Осылай аруак келіп, озінін келгенін білдірген. Сонан кейін жан шакырушы медиум, немесе баксы деуімізге болады, шатырга енбектеп кіріп, біраздан сон терлеп шыккан. Онын терлеуі шатырдын ішінде аруакпен улкен курес болганын білдіреді.   Халкы  «Зор тасбака» не айтты деп анталаган кезде: барганымызды унатады, комендант бізге коп сый беріп кайырады, ішінде сондай-сондай сауыттар, балендер бар деп жан шакырушы накты деректер береді. Осылай келешекте не болатынын аруак айтып берген. Аягында сонын барі дал шыккан.

4.  Аруактын султаннын олімі туралы хабар беруі

Аруактар келешекте болатын когам оміріндегі озгерістерді де айтып бере алады. Мысалы, мынандай ангіме бар. 
«Париждегі спиритизм мектебінен окып шыккан: туріктін Хасан Марзух деген сперті спиритизм, магнетизм туралы Стамбулда бастырган кітабында айтады: біз Парижде бірталай сперт жан шакырганымызда кобінесе Жаксаза деген жанды шакырушы едік. Онымыздын себебі, онын айтканы дурыс шыга беруші еді. Бір шакырганымда турік султаны Габдулхамиттін зулымдыгын халкы канша уакытка дейін тартады деп сураганымда:
– Патшалыгынын отыз ушінші жылынын тогызыншы айында тактан туседі, – деді. Олімі кашан дегенімізде, Австрия-Венгриядагы Франс Иосифтін олімінен кейін болар, алты айдан кейін бе, калай деді.

Габдулхамиттіін тусуі айтканындай шыкты. Ал Габдулхамит Сламекте олді деген хабар отірік болады. Енді олім туралы айтканы калай болар екен? Соны ескеру керек, дейді Хасан. Ол кітабын Габдулхамит тусе салысымен, 1909 жылы бастырган».

Шакарімнін «туріктін Хасан Марзух деген сперті спиритизм, магнетизм туралы Стамбулда бастырган кітабы» деген созінен спиритизммен християндар гана емес, сонымен бірге, мусылмандардын да шугылданганын кореміз. Мумкін бул ангімені автор спиритизмнін барлык діндерге ортак кубылыс екенін корсету ушін келтіріп отырган шыгар, кім білсін, айтеуір сол кездегі исламнын мыкты тірегінін бірі болып турган Туркияда бул туралы кітаптын басылып шыгуы коп нарсені ангартады.

Ен ауелі спиритизмнін, ягни аруакпен байланысудын исламмен ешкандай да кайшылыгы жок екенін, онын пайдасын бір кездерде мусылман елі де пайдаланганын кореміз. Сонымен бірге, бул ангіме аруактардын келешекті болжай алатынын жане олардын берген хабарларын когам омірінде де колануга болатынын корсетеді. Осылай халыктын киын-кыстау кезінде аруак жан уататын жаксы хабар беріп, конілге медет акеледі.

5. Кейт кыздын аруакпен ойыны

Арі карай Шакарім спиритизмнін тарихын соз кылып, полтергейст кубылысын суреттейді.
«Енді спиритизмнін Америка, Европада алгаш аныкталуы жонінде. 1847 жылы Германиянын Нос фамилиялы бір уйлі жаны Америкага келіп, Гизоиль кышлагында турды. Бул Гизоиль Нью-Йорк каласында Аркадие ішіндегі Ден-Котлада болады. Фамилиясы Америкаша Фокус болды. Бул бір уйлі жан: бір аке, бір шеше,   екі кыз.

Кыздын улкені Маргарет 15-те. Кішісі Кейт 12-де. Бір катардан сон турган уйлерінін тобесі, едені, кабыргасынан неше турлі дыбыстар шыгатын болып, аулак калган уйдегі корпе-жастык сиякты нарселері ауысып-шашылып калатын болады. Басында копке шейін корыкса да, Кейт  уйрене келе, аксак шайтан менін істегенімді істеші, деп колын о да шыгаратын болды. Сойте-сойте жан екенін біліп, Кейт сперт болды.

 Онан кейін Аери дариясынын жагасындагы Ошестр каласына кошіп келіп, неше турлі спиритизм ісін корсете бастаган сон халык неше рет комиссия шыгарып тексерсе де, шыгарган комиссиянын барі алдаусыз, айласыз бір куаттын барлыгын растады. Кара халык оган да болмай бул жадігой, муны тірідей кескілейміз деп Кейтті олтірмекші болганда оздері касиеттейтін бір Джорж Обленс деген сопысы: мені олтіріп, денемнін устінен отпей Кейтті олтіре алмайсындар деп Кейтті азар алып калган. Онан сон Американын Однос Мефс, Руберт Кеер ;ам Лондондагы профессор Крокс сиякты данышпандар тексеріп алдау, айласыз бір куат барлыгын аныктадык деп жариялады. Жогарыда аталган «Ревель» газетінін бас жазушысы Август Багеридін Америкада таяк жеп аягында шындыгына он торт мын кісі кол койган спиритизм дегені осы Кейттін ісі.

 Англиянын атакты білімдісі Цормент Крокс айтады: ешбір гылым білмейтін бір сперт жан шакырып келтіргенде, гылымды философтардын создерімен сойлесіп, дурыс айтады деген сон, оны озім сынадым. Жан сперт аркылы менін айткан созімнін баріне де гылым жолымен жауап берді. Ол сперт аншейінде гылым тугіл жай созге жауап бере алмайтын надан дейді».
Аруактардын асерімен турган уйлердін тобесі, едені, кабыргасынан неше турлі дыбыстар шыгатын болып, аулак калган уйдегі корпе-жастык сиякты нарселері ауысып-шашылып калатын болуы мумкін. Мундай аруактарды кейінгі кезде полтергейст деп баска аруактардан боліп атаган. Себебі, заттардын оздігімен козгалып, не болмаса олар козгалмаса да козгалгандай шудын шыгуы ен жиі кездесетін кубылыс.

 Сырын білмеген адамга бул оте коркынышты. Жане бул кубылыска ешкім де богет жасай алмайды. Одан кутылудын ен онай адісі – бул кубылыстын сырын ашу. Осылай басында коп уакыт коркып журсе де, Кейт  уйрене келе, «аксак шайтан менін істегенімді істеші»» деп колын о да шыгаратын болган. Ересек адам булай уйрене алмас еді. Ал кішкентай Кейт аруакпен онай тусінісіп, онымен ойнап кеткен. Себебі, ересек адамга караганда, жас баланын касиеті алі табиги калпынан айрылган жок. Ол табигат асерін жаксы сезініп, дурыс кабылдай алады. Кейттін озі аруактын комегімен оны коретін болып, озіне керекті кимыл жасауга мажбур етіп, коркуды койып, енді онымен еркін байланыс орнаткан. Осылай Кейт алгашкы сперттердін бірі болып, букіл Америкага спиритизмнін жайылуына улкен асер етті. Мумкін осынша улкен шу шыгарып жургендегі аруактын максаты да сол болган шыгар. Онын максаты – Кейтті сперт етіп уйретіп, артынан ол аркылы халыктын назарын тылсым дуниеге аудару болуы мумкін.

Ен коркынышты нарсе – белгісіз кубылыс. Халык арасында жын, шайтан туралы турлі коркынышты аныз-ангімелер де коп. Ал шын манінде ешкандай жын, періден коркып кажеті жок. Егер олардын жай-жапсарын, ман-манісін дурыс тусіне білсе, кандай коркынышты жын, періден де онай кутылуга болады. Жогары аруактар мундай істермен шугылданбайды. Мундай істермен алі жетіле коймаган томенгі аруактар гана шугылданады. Олардын кейбірі шын манінде адамды коркыту ушін, ал кейбірі бурынгы ошін алу ушін, тіпті болмаса, коніл котеріп, уакытын откізу ушін келеді.

Ал кейбірі адамдардын конілін озіне  аударып, оларга белгілі бір хабар жеткізу ушін, не болмаса оздеріне бір керек максатты орындату ушін келеді. Спириттер озіне дуга сураган, комек сураган, не болмаса откен кателігі ушін кешірім сураган аруактарды коп кездестіреді. Жалпы аруактардан коркып кажеті жок. Олар тынышты алуы мумкін, бірак катерлі емес. Арине, кейде аруактар адамды олтіріп те жібереді. Ондай істер тек кана жогары куштердін улыксатымен гана болады.

Ермек ушін келген аруактар болса, олар озінен корыккан сайын кызык коріп, кушейе туседі. Бул томенгі аруактар адейі адамды ашуландыруга тырыскан, не болмаса коркактарды коркыткан балалар тарізді. Жасаган кылыктарына ман бермей, еркелетсе, олар оздерінін бейбастактыгын коя салатыны тарізді томенгі аруактар да оларга ман бермесе, оздері кетіп калады. Ал Кейт болса коркудын орнына жынды озі шакырып, онымен ойнаган. Осылай аруак озіне керегін алып, баскаларды коркытпай, тек кана Кейтпен ойнаган.

Аруакка не керек екені жонінде «жазатын» медиумнын комегімен білуге болады. Аруактын жауабынын турі онын кандай денгейде екенін, не керек екенін білдіреді. Соган байланысты арекет ету керек. Егер ол зулым шайтан болса, онда онын тазарып, тузелуі ушін Жаратушыдан комек сурап, дуга оку керек. Егер киналып журген бакытсыз аруак болса, оган мейірімділік корсету керек. Бул арекеттер томенгі аруактардын жасайтын кылыгы болса да, олар жогары аруактардын ыкпалымен орындалуы мумкін. Олар адамнын назарын тылсым алемдерге аудару ушін осындай арекеттерге баруы мумкін. Кандай жагдай болса да дуганын комегі оте зор. Жын, шайтаннын Алла тагаладан корыкпайтыны болмайды. Себебі, назік алемдерде заттык алемге караганда жогары алеммен байланыс тікелей журеді. Сондыктан аруактардын барлыгы да Жогары куштін ыкпалында болып, егер оны бузатын болса озінін жазасын алатынын жаксы біледі.

Шакарімнін озінін де назік болмысты корсету максаты – заттык алемнен баска да корінбейтін алемнін бар екеніне, барлык коріністін негізі рух екеніне, Кудайдын бар екенін далелдеу болса керек.

Барлык коркынышты кубылыс, турлі дыбыс-шулардын жасалу адісі жогарыда жазылды.
Шакарім жазуына караганда дін адамдары да спиритизмді колдай бастаган. Бул онын аруактардын арекетін тусінбей, кара халыктын: «Бул жадігой, муны тірідей кескілейміз» деп Кейтті олтірмекші болганда оздері касиеттейтін бір Джорж Обленс деген сопысы: мені олтіріп, денемнін устінен отпей Кейтті олтіре алмайсындар, деп Кейтті азар алып калганын жазганынан корінеді. Себебі, бул спиритизм кубылысы кездейсок емес, жогары Жаратушынын жоспарымен, Онын амірімен болган еді.

Ал Жаратушыга кім карсы тура алады?!
Галымдар да аруактарга коніл аударып, олардын гажайып істерінін рас екеніне коздері жете бастаган. Англиянын атакты галымы Цормент Крокстын ешбір білімі жок сперттін жан шакырып келтіргенде, гылыми философиялык терминдермен сойлесіп, оларды дурыс айтады деген сон, оны озі сынаган. Онын кортені: аруак сперт аркылы онын айткан созінін баріне де гылым жолымен жауап берген. Ал ол сперт аншейінде гылым тугіл жай созге жауап бере алмайтын надан екен. Сперт аруак кандай хабар берсе, соны озгертпей жеткізуі керек.

6. Аруактардын адамзатка турлі комектері

Шакарім арі карай «еститін» сперт (спиритуалист), «жазатын» сперттер туралы мысалдар келтіріп, аруактардын адамзатка корсететін турлі комектерін сипаттайды.
«Францияда атакты сперт Жанна д` Арк деген кыз жаннын дауысын естіп, соны кагазга жазып отыратын болган. Колбен  Штобе деген сперт ак кагазды столга, не сандыкка салып койса жан соган жазып кетеді дейді. Громоотвод (жай тартатынды) шыгарган Бенжамин Франклиннін жаны сперттерге келіп спиритизм жайын уйретеді дейді. Кейбір жандар артымнан дуга кылып, кунамді кеш деп сурайтын кісім жок. Сондыктан жогарылай алмай журмін дейді. Кейбіреуі мойнымда карыз кетіп, сол богет болып жур деп айтады дейді. Тіпті мынандай бір таныркарлык іс те бар. Сперттерге орысша Марс, мусылманша Марных деген планетадагылардын жаны келіп хабар алысады дейді. Олардын бір турлі тілі бар. Сонын бір-екі ауыз созі мынау: «Кеуи кашан бример ем ха еб», ол – тагы кашан келеді деген созі».

Бул ангімеде бірнеше маселе каралады. Онын бірі – еститін жане жазатын медиумдар туралы. Тарихтан белгілі ержурек француз кызы Жанна д` Арк еститін, арі жазатын медиум болган. Ол аруактардын комегімен Францияны жаудан куткарды. Бірак аруактармен байланыс жасаганы ушін оны инквизиция отка ортеп олтіргені белгілі. Аруактардын кагазга калай жазатыны туралы жогарыда айтылды.

Атакты галым Бенжамин Франклиннін аруагы сперттерге келіп уйретіп журген себебі – ол алі заттык алемнін ыкпалынан шыга алмай жургендігі, не болмаса, адамзаттын рухани денгейін котергісі келгені.  Кейбір адамдар, асіресе галымдар, оздерінін фани омірінде алга койган максаттарын толык орындай алмай кетеді. Бул алемдегі ісіне катты байланып, онын болмысына терен сініп кеткенде, ол байланыс келесі алемге кошеді. Осылай олар бул алем кызыгынан шыга алмай, келесі омірінде де оны жалгастыргысы келіп, фани алемдегілерге кенес беріп, уйретіп, солар аркылы озінін орындалмаган арманын орындауга умтылады. Бенжамин Франклиннін сперттерге комектесіп жургені жогары рухтардын ыкпалымен болуы да мумкін. Жогаргы алемдерде аруактардын оздерінін арнайы міндеттері болады.

Бул ангімедегі келесі маселе – ата-бабага Куран багыштау. Бул маселе де исламда оз шешімін тапкан. Мусылманнын омірде уш парызы бар. Олар – уй салу, агаш отыргызу жане артында ул бала калдыру. «Уй салу» міндеті о дуние гана емес, осы омірдін тіршілігін де умытпа дегенді білдірсе, «Агаш отыргызу» міндеті табигатты аялай біл, сен де табигаттын бір мушесісін дегенді білдірсе керек. Ал «Ул бала калдыру» міндеті – келесі омірдін камы. Себебі артында калган бала ата-бабасынын рухына Куран багыштап, Алла тагаладан шапагат тілеп, біліп-білмей жасаган куналарін кешіруді сурап жалбарынады. Осылай улдар озінін ата-бабасынын о дуниедегі омірін женілдетеді. Аруактар бул туралы айтып, білдіреді. Шакарім ол аруактар туралы «Кейбір жандар артымнан дуга кылып, кунамді кеш деп сурайтын кісім жок. Сондыктан жогарылай алмай журмін дейді» деп жазады.
 
Не себептен артта калган кыз есептелмей, тек кана ул бала есептеледі? Бул манызды маселе, сондыктан Шакарім ілімі бойынша буган толыгырак токталайык. Себебі, тукым куалау еркек кіндік аркылы журеді. Ягни, атадан балага байланыс тек кана еркек аркылы болады. Шакарім тужырымы бойынша, еркек Кун тарізді, ол урык береді, ягни адамнын жаны еркек аркылы енеді. Арине, баланын калыптасуына ананын ролі де оте зор. Бірак ана Жер тарізді. Ана курсагына жан ата урыгы аркылы туседі.

Жаннын рухы жане назік денесі бар. Рух назік денесінін заттык алемге керекті болігін 3, 7, 40 кунде жане бір жылда бурынгы танін тастаганда біртіндеп калдырган болатын. Енді танмен байланыстыратын сол денесін ол ана курсагында кайтадан толыктырып, калыптастыра бастайды. Буны рухтын осуі деуге болады. Осылай рух озінін назік материалдык денесін кайта калыптастырып,  сол аркылы енді танді калыптастырады. Жан озіне керекті элементтерді алемдік гальваника процесі аркылы космостан гана емес, сонымен бірге, ана курсагынан да алады. Осылай ана курсагы бала танін калыптастыратын орта болып табылады. Ана балага тан гана береді.

Тан заттык дуние, Сондыктан ол мангілікті емес, озгеріп отырады. Ал еркек урыгы аркылы келетін рухани жан – мангілікті. Ол олмейді, озгермейді. Осыдан манызды тужырым жасауга болады.  Адамнын рухани касиеттері негізінен атадан келеді.

Бірак омірде бір акеден жаксы да, жаман да туады. Бунын себебі неде? Бул сурактын жауабы – урык тусер кезде ата-ананын ой-оріс, ынта-жігер, сана-сезімі кандай болса, соган байланысты рух келеді. Сондыктан, келешек баланын жаксы болуына  аке-шешесінін «алгашкы туні» оте катты асер ететінін медицина да, эзотерикалык ілімдер де растайды. Казіргі кезде «мас ша;уаттан» (пьяная сперма) пайда болган балалар кобейді.
Кай дінде болса да айел мен еркектін махаббат катынасы алдында турлі расімдер бар. Бул расімдер урпактын жаксы болуы ушін арналган.

Рух ата ша;уатымен келіп тусетіндіктен, ата мен бала байланысы жогалмайды. Бала ержеткенде онын рухы осіп, келесі урпакка беріледі. Ал онын келесі урпакка берген рухынын негізі озінін акесінен алынды. Осылай ата рухы гена аркылы урпактан урпакка жалгаса береді. Тукым куалау аркылы белгілі бір мінез-касиеттері уксас адамдар туады. Оздерінін мінез-кулыктары бір-бірімен уксас, баскалардан айырмашылыгы бар ру, одан тайпа, одан халыктар осылай пайда болса керек.

Аныз бойынша турік халыктары бір адамнан тараган. Казактын арбір руынын озінін тараган атасы бар. Казіргі кездегі галымдардын ашкан Шынгыс хан тукымы жоніндегі жаналык, мумкін осынын тагы бір корінісі болар. Батыс галымдарынын зерттеулеріне караганда Шынгыс хан генасы коптеген халыктардын арасынан табылган. Осылай кудыретті Шынгыс ханнын озі жалгыз болса да, онын генасы бірнеше миллионнан астам адамга жайылып кеткен.

Міне, Шакарім мурасынан алынган, «Егер тукымын жалгаса берсін десен, артына ул калдыр» деген осы акикат тужырымды аркашанда, асіресе, заттык ниет куш алып турган бугінгі заманда, жастарга, унемі естерінде сактагандары абзал болар еді. Бул  ойларды Шакарімнін «Атанын ша;уатынын коп кой мані», «Жан беріп жарык, жылы нурдан» тарізді олендерінен алуга болады.

Бул ангімедегі карыз маселесі жогарыда айтылды.
Сонымен бірге, бул ангімеден аруактардын баска планеталардан келетінін де білеміз. Кандай планетадан келуіне байланысты олардын перисприттері, ягни назік денелері, тыгыздыгы артурлі болады. Жогары планеталардан келгендердікі назік болса, ал томенгі планеталардан келгендерде соган байланысты тыгызырак, булынгырлау болып келеді. Не болмаса жогары планеталардан, жогары алемдерден келген таза аруактар бул алемге келгенде осы алемнін периспритімен жамылып, озіне кауыпсыз, жагдайга карай ынгайлы перисприт алады. Марс, мусылманша Марных деген планетадан келген аруактар осынын бір мысалы.

7. Акын-жазушылардын аруактар туралы жазгандары

Спиритизмге галымдар гана емес, акын-жазушылар да коніл аударган. 
«Атакты байт акын-жазушылардын  бір катары спиритизм туралы ойларын олендеріне коскан. Бул созіме Тиопель Коньенін «Спирит» деген кітабы мен Мышланын «Махаббат» деген кітабы куа. Франциянын атакты акыны Виктор Гьюгонын спиритизм туралы айткан жырынын магынасы мынау: Соз сойлеп козгалатын столды бірталай жандар ермек кылып коніл жубатады. Ашык угысайык, мундайды женіл есептеу орынсыз».

Франциянын атакты акыны Виктор Гьюго спиритизм туралы шыгарма жазган. Онын «Соз сойлеп козгалатын столды бірталай жандар ермек кылып коніл жубатады. Ашык угысайык, мундайды женіл есептеу орынсыз» деген ойын тусіндіре кетейік. Спиритизм алімсактан бар болса да, Батыс елдеріне ХІХ гасырдын екінші жартысынан бастап молшермен ХХ гасырдын бірінші ширегіне дейін елдін конілін коп аударган. Ол ауелі физикалык кубылыс ретінде білінген. Турлі шу, заттар козгалысы ешкімнін катысынсыз, не болмаса медиумнын катысуымен табигаттын белгісіз бір сыры барын білдіре бастаган.

Козгалыстардын ен карапайым турі устелдін жылжуы болган. Оларды «айналушы устелдер» деп атаган. Устел кейде айналып, не болмаса бір аягынан екінші аягына турып, тіпті кейде еденнен котеріліп кетіп, уйдін тобесіне дейін котеріліп, сонан кейін акырын томендеп, не болмаса кенеттен кулап, катты шу шыгарып, быт-шыт болып сынып, турлі коріністер корсеткен. Бул кубылыс копшіліктін назарына ілігіп, біраз уакыт ойын-сауык ермегін айналып, бірак біраздан кейін одан да жалыккан. Кейбіреулер кызык коруден жалыкса, ал кейбірі бул карапайым кубылыстан онын аргы жагында жаткан курделі бір нарсе барын сезіп, енді соган коніл аудара бастаган. Коптеген кубылыстар бул арекетте есті жаннын катысы барын білдіреді. Бул естінін кім болганы?

Осылай кубылыстын курделі жагын коріп, когамнын зиялы болігі арі карай зерттеуге умтылган. Виктор Гьюго созін соларга арнап, олардын істерін жон коріп, бул манызды талпыныстарын жалгастыра беруге шакырады. Зерттеушілер кейіннен устелдін козгалу себебін аныктап, сонын негізінде табигаттын коптеген гажайып сырларын ашкан.   

8. Фахризм деген не?

Шыгыста пайда болып, Батыста фахризм деп аталган тылсым коріністері де аруактардын ісімен тыгыз байланысты. Бул туралы Батыс елдерінде кезінде коп жазылган. Шакарім былай деп жазады:
«Ісі гылыми зор галымдар да, онкей білімділер шыгарган неміс тіліндегі «Спенс» газетасы да фахризм туралы жазады. Фахризм – Ундістан дуалыларынын ісі. Оларды фахр дейтіндіктен фахризм атанган. Олар окымай, ешкімнен уйренбей-ак, озін озі жондеп тазартпай-ак адам істей алмайтын істер істейді. Маселен, бір уйде отырган біркатар кісіге менін руксатымсыз ешкайсын козгала алмайсындар десе, ешбірі козгала алмай калады. Бул баксылардын жолы болса керек. Жас кунімізде баксылардын асау атты жугенсіз мініп уйге кіргізгенін, алты канат уйдін шанырагынан секіріп шыкканын коріп едік. Аншейінде онын бірін істей алмайтындыгы анык».

Шакарім «Фахризм – Ундістан дуалыларынын ісі. Оларды фахр дейтіндіктен фахризм атанган» деп фахризмнін Ундістан мусылмандарынан бастау алганын корсетеді. «Фахризм» мусылманнын сопылык агымынан шыкса керек. Себебі, сопылар оздерін «пакыр», ягни рухани жагынан кедейміз деп атайды. «Пакыр» деген соз копшілікке танымал «факир» деген созге айналса керек. Мундай адамдардын максаты рухани байлыгын молайтып, Алла тагалага жету. Рухани жолда олар коптеген тылсымдык касиеттерге ие болады. Мысалы, орта гасырда омір сурген мусылман мистигі ал-Халладждын жок нарсені бар кылу, алыстан жеміс, нан тарізді тамак турлерін алу, колын бір сермегенде уйдін кабыргасын жарып тусіру тарізді гажайып касиеттері туралы коп жазылган.

 Кезбе дауріштер ел аралап бір елден екінші елге турлі хабарлар жеткізіп, турлі халыктар мадениеттерінін бір-бірімен араласып, ыкпал етуіне улкен улес косып кана коймай, олар табигаттын гажайып терен сырларын халыкка тусіндіре біліп, ен бастысы – Алла тагаланы даріптеп, адамдардын имандылыгын котеруге улкен себеп болган. Олар оздерін «пакырмыз» деп атаган сон, оларды «пакырлар» («факирлер») деп, ал жасаган гажайып істерін батыс елдерінде «фахризм» деп атаса керек.

 Бул сопылар да назік алемдерге кіріп, аруакпен байланыса біліп, солардын комегімен ауруды емдеу, келешекті болжау, табигатка асер ету тарізді істер істеп, карапайым халыкка кызмет корсетіп отырган. «Олар окымай, ешкімнен уйренбей-ак, озін озі жондеп тазартпай-ак адам істей алмайтын істер істейді. Маселен, бір уйде отырган біркатар кісіге менін руксатымсыз ешкайсын козгала алмайсындар десе, ешбірі козгала алмай калады» деп Шакарім олардын осындай касиеттерін корсетіп отыр. Баксылар да карапайым адамга бірден тусініксіз коптеген істер істей алады. Мундай істерге олар оздерінін табиги касиеттері аркылы жетсе, ал сопылар рухани тажірибе аркылы оздерінін назік болмысын озгерту аркылы жетеді.

Спириттікке осылай табиги касиет аркылы жане турлі жаттыгулар аркылы жетуге болады. Ал баксылардын асау атты жугенсіз мініп уйге кіргізу, алты канат уйдін шанырагынан секіріп шыгу аруактардын комегімен болады. Онын сырларын жогарыда айтылган теориялык негізден тусінуге болады. Аруак алемдін токты жинап баксынын периспритімен байланыстырып устелге асер еткендей атка да асер етеді. Сол кезде ат аруактын ыкпалымен жане онын буйрыгымен неше турлі гажайып кубылыстар жасауы мумкін. Бул арада аруак пен баксы кайсы кушті болса, сонын ыкпалы жогары болатыны да жогарыда айтылды.

9. Коз тигізуші

Кейбір адам козі аркылы турлі кубылыстар жасай алады. Казакша бул коз тию деп аталады. Коз тигізгенде бір адам екінші адамга озінін козі аркылы психо-энергетикалык куатын, ягни назік болмысынын бір болігін жібереді. Осылай ол баска адамнын назік болмысын озгертіп, онын адеттегі кимылынан шатастырады, не боламса, тіпті, ауруга да шалдыктыруы мумкін. Бул туралды Шакарім мынандай мысал ангіме келтіреді.
 
«Жогарыда аты жазылган турік сперт Хасан Марзух кітабында айтады. Бір адам  коз тигізуші деген сон, оган анау какпадан алгаш кім кірсе, соган коз тигізші дедік. Біраздан сон кашырга мінген бір топ молда кіріп еді, алгі адам тура калып, кадала карады. Екі жуз адымдай жерде келе жаткан поптын кашыры тайып жыгылып, анадай барып кулады, дейді. Касына барсак, еш жері ауырган жок, кашырын мінді де жонелді. Кошедегілер «кашыр таймаушы еді» деп ан-тан. Біз коз тигізушіге ан-тан болдык, дейді».

Коз тиген, асіресе, жас балага киын болады. Онын назік болмысы алі оте алсіз. Сондыктан оган карапайым козкарастын озі ауыр болуы мумкін. Казак адеті бойынша бала туганнан кейін оны кыркынан шыкканша сырт козге корсетпеу керек екені осыдан шыкса керек. Коз тию оте кауыпты. Кейде бала оліп кетуі де мумкін. Коз тигенді дарігер емдей алмайды. Оны тек кана турлі дугалар мен озінін таза энергиясы аркылы адамнын назік болмысын тазартатын, не боламаса, турлі жын-перілерді аластай алатын емшілер гана емдей алады.

10. Уйкы тылсымдары

Уйкы кезінде де турлі тылсымдык кубылыстар коп болады.
«Кейде тірі адамнын жаны дене сезімінсіз-ак гайыпты біледі, адам істей алмайтын іс істейді. Орысша лунатизм, Европаша сомнамбулизм дегенді гылым окыгандар біледі. Ол біздін казакша айтканда былай, кейбір адам уйкысырап, журіп кетіп, алде не турлі істерді істеп, кайта келіп жатып калады да, оянганда онысын білмейді. Оны біздін тілде уйкыда кезу дейді.

Мундайлардын кейбіреулері биік уйдін шатырына шыгып, таймастан дал шеткі кырымен айнала журіп келіп, сатыдан тусіп тосегіне жаткан. Ол жургенде мулде дым сезбейді, уйкыдан оянган сон онысынан озі тук білмейді. Мундайлар коп болады. Ондайды озіміз оз корімізбен де кордік. Кейбір адамдардын пален жерім тартты, онда солай болушы еді дегені де дал шыгады. Кейде корген тус булжымай дал келеді. Мундайлар тіпті коп».

Лунатизм де, казакша айтканда уйкыда кезу, аруактардын ыкпалымен болуга тиісті. Уйкыда адамнын рухы денесінен болініп, алемді шарлап кетеді. Сол кезде богде аруак онын орнын алып, танді баскарып кетуі мумкін. Тан уйкыда. Егер ол оянатын болса тан мен рухты байланыстыратын жаркыраган назік жіп бойымен озінін рухы дереу жетіп келер еді. Богде аруак осынын барін ескеруі тиісті. Ол адамнын озінін рухы жоктыгын пайдаланып, танді тургызып, биік уйдін шатырына шыгарып, таймастай дал шеткі кырымен айнала жургізіп келіп, кайтадан тосегіне жаткызады. Аруак онын барлык кимылын баскарып, козгалысына багыт беріп отыруга тиісті. Уйкыдан оянган сон онысынан озі тук білмеу себебі, ол озінін акыл-есін, сезімдерін колданган жок. Сондыктан онын болмысына асер болмагандыктан, есінде ещтене де калмайды.

«Кейде корген тус булжымай дал келеді. Мундайлар тіпті коп» деп шыгармада тус кору кубылысы да камтылган. Тус корудін озінін кубылысына, сапасына байланысты бірнеше турі болады. Карапайым тус коруде тек кана адамнын тані дем алады. Бул кездегі корген тустін ешкандай пайдасы жок. Ол тек кана мидын дем алуы ушін куні бойгы жиналган акпарат, асерлерді аластап, ми клеткаларын тазартады. Рух таннен шыкпайды. Мундай тус тез умытылады. Мидагы жиналган энергия клеткаларды босатканда ол сонгы рет мига асер етіп, тус ретінде турлі образдар жасайды. Егер адам миы кунделікті жиналган эмоциялык энергиядан осылай тазарып отырмаса, онын жынданып кетуі де мумкін. Адам куніне ен болмаса бірнеше сагат уйыктап алмаса, ол сезім мушелері аркылы келген хабардын коп жиналуынан миды былгап, ауруга да шалдыгар еді. Мундай тусті тезірек умыту керек, оган коніл боліп те кажеті жок.

Гайыптан келген тус. Мундай тус мидын асерімен болатын карапайым тустен болек, жогары алемдерден аруактардын жіберген арнайы хабары болуы мумкін. Алемдік ток аркылы аруактар адамнын назік болмысына асер етіп, онын санасына хабар береді. Мундай тус адамнын есінде жаксы калады. Себебі, бул кезде корініс мидын баска нерв орталыктарына асер етіп, есте сактауга арналады. Бірак гайыптан келген тус оте сирек болып, кобінесе рухани жолдагы адамдарга гана корінеді. Рухани жолдагы адамдар мундай тустерден оздерінін рухани жеткен денгейін аныктап, енді алдагы отетін белестерін коре алады.
 
Хабар беретін тус. Бул тустер адамнын ауру жерін білдіріп, не болмаса алдагы болатын окигаларды хабарлауы мумкін. Уйкы кезінде сезімдерден хабар болмагандыктан, мидын денеге асері азаяды. Бул кезде баска рух болсын, не болмаса адамнын озінін рухы болсын санага хабар бере алады. Асіресе тангы корген тус жана аурудын басталганын, не болмаса бурынгы аурудын кушейгенін білдіруі мумкін.

11. Аруакты айнадан кору

Аруакты айнадан кору туралы Шакарім мынандай ангіме келтіреді.
«Италияда дуние аралап журген бір катын айнага карап киімін тузеп турганда, Парижде калган 13 жасар жиені айнада корініп, кордін бе шеше, мен олдім деген. Ол баланын шешесі алгі катыннын сінлісі еді. Жакында жазган хатында ондай жаманат жок еді. Келесі хатты кутуге катын шыдай алмай, Парижге келсе, дал айнадан корген куні жиені олген екен. Сінлісі апам кайгырар деп хабарламаган екен».

Осылай, денені тастаган сон рух аруак калпында туган-туыскандарын аралап, хабар береді. Олардын кайгырып, киналмаулары ушін озінін мулдем жогалып кетпегенін, онын баска алемдерде жургенін білдіріп, туыстарынын конілін аулайды. Аруак туман тарізді бейне ретінде гана емес, онын бейнесі айнадан да корінеді екен. Жогалган адамды табу ушін, не болмаса  осындай баска да курделі кубылыстарды кору ушін экстрасенстер айнаны жиі пайдаланады. Айнаны пайдалану – жиі колданылатын адістердін бірі.

12. Аруактын ош алуы

Аруак озіне кастандык жасаган адамнан ошін алып, оны жазалуга дейін бара алады. Аруактын озіне керекті істерді адамга жасату ушін кандай арекеттерге баратынын томенгі мысалдан коре аламыз.
«Америкада бір адам озінін жакын карындасын киянатпен алдап, жакындык кылып, ол буаз болып калган сон, халыктан жасырып, елеусіз орынга койса да, іші білінетін болган сон, кызды олтіріп, комген. Біраздан сон бір диірменшіге тунде алгі кыздын урейлі аруагы келіп: мені ломмен олтіріп, бален жерге киімімді, бален жерге денемді тыкты. Соны судьяга айтпасан озінді жазым кыламын деген. Сонда кыздын миы быркырап, кан агып, булінген денесі айкындалып, жас нарестенін бейнесі корініп турыпты. Диірменші судьяга айтпаган сон, уш рет келіп, оган тыныштык бермейді. Аягында айтып тексеріп, айтканындай шыккан сон, сперттерге сол кыздын жанын шакыртып алып, уйдін торт кабыргасына сегіз жерден сурет тартатын аппарат койып, соган кыздын жаралы пішінін, баланын бейнесін тусірген. Сол сурет куні бугін гылымдар жиналысы уйінде тур дейді. Спиритизмді алгаш ашкан Кетти Кипикак деген Америка айелі де фотоаппаратпен тусірген осындай сурет бар дейді».

Бул ангімеде озіне жазым кылган адамнан ошін алу ушін жасаган аруактын арекеті айтылады. Арине, жогары рух озінін денесінен босаган сон бул алемнен колын узіп, фани алемнін шыргаландарына конілін болмей кете берер еді. Ал алі толык жетілмеген, бул алемнін байланысын толык узбеген аруактар оздерінін фани алемдегі істерін толык тастап кете алмайды. Сондыктан олар жабірлегендерден ошін алып, ал куаныш, бакыт акелгендерге комектесуге умтылады. Кыздын аруагы озін жабірлеген туысынан ошін алуга баска адамды мажбур еткен. Ол озінін кандай куаты бар екенін жаксы біліп, оны коркытып, судьяга баргызды. Осынын озі керек болган жагдайда аруактрадын озі де турлі кылмыс істерді ашуга комектесе алатынын корсетеді. Осылай экстрасенстер аруактардын комегімен турлі кылмыстарды ашуга комектесе алады.

Ангімеден аруактардын турлі кубылыстардын, окигалардын болган уакытын айтуга, кылмысты істерді ашуга комектесе алтынын коре аламыз. Жуырда Ресей теледидарында откен экстрасенстер жарысы мунын жаксы далелі. Олардын жасаган тангажайып арекеттері, мысалы, саусак танбасы аркылы адамнын кім екенін, уйленген, не болмаса алі уйленбегенін, еркек, не айел екенін, тіпті бойын да айтып бергендері бір караганда тангажайып нарсе. Ал осынын барлыгын аруактын айтып бергенін білсек, онда ешкандай да танданарлык нарсе жок. Экстрасенстардын жумысына аруактар коп комек жасайды.

 Кейде олардын комегін экстрасенстердын оздері де білмеуі мумкін. Себебі, олар баксылар тарізді оздеріне табигатынан берілген касиет бойынша инстинктпен жумыс істейді. Кейбір жагдайларда оларды инстинкт толык баскарады. Ал логикалык ой тек кана богет болады. Аруакка басканын логикасы керек емес. Оган озінін айтканын толык жеткізетін данекер, медиум (данекер) гана керек. Егер бул талап орындалмаса, аруак барінен бас тартып, кетіп те калады. Назік алемдерде еркіндік сезімі біздін алемге караганда молырак.   Бірак булай назік алемдерге еніп, аруактардын тынышын алудын озі жон бола бермеуге тиісті. Себебі, арбір алемнін оз максаты, соган байланысты оз омірі, оз зандылыгы бар. Олар бір-бірінен болек, озара араласпаулары керек.

Ар омір озінін шыргаланын озі шешу керек. Кандай жан иесі болса да озіне берілген тагдырды озі шешу аркылы гана дамый алады. Осыны жаксы білетін аруактар фани омірге арнайы максат болмаса, коп араласпайды. Тек кана алі жетіле коймаган томенгі аруактар гана фани алемдегі адеттері бойынша конілін котеріп, ермек ету ушін кейде  турлі істерге араласады. Ол істер озіне унамаса, оны тастап кетіп калып, не болмаса, тіпті, адейі богет жасауы да мумкін. Назік алемдер ісіне араласу болмыс уйлесімділігін бузатын оте кауыпты арекет болса керек. Аруактын перисприті озгергіш болгандыктан ол турлі бейне алып, не болмаса кыздын аруагы корсеткендей озінін танінін бурынгы кемшілігін, алган жаракатын да корсете алады.

Аруактар медиумга асер етіп, сеанс кезінде онын турін де озгертеді. Мысалы, Америкада бір кыз медиум озінін бір жыл бурын олген агасымен байланысканда онын бейнесіне кіріп, дал агасы тарізді болган. Бул кезде агасынын бурынгы бейнесіне байланысты кыздын бойы гана емес, жынысы, дене бітімі, салмагы да озгерген.

Уйдін торт кабыргасына сегіз жерден сурет тартатын аппарат койып, соган кыздын жаралы пішінін, баланын бейнесін тусіргендігі аруакты фотоаппаратпен тусіруге де болатынын корсетеді. Осылай кыздын перисприті жартылай заттанды деуге болады. Ол озіне керек кезінде жогалып кетеді. Осынын озі біздін манымызда козге корінбейтін аруактардын, ягни назік алем омірі кайнап жатканын білдірмей ме? Біз оны сезінбейміз. Бул біздін бакытымыз. Себебі, егер олардын омірін коріп, білетін болсак, бул омірді дурыс тусіне алмай журген бейбактар мулде есінен адасар еді. Жер бетінде томенгі аруактар оте коп. Сондыктан олардын омірлері біздін кунделікті омірден коп айырмашылыгы жок деуге болады. Бул туралы назік болмысты коретін, еститін жане білетін медиумдар айтады. Кейбір еститін медиумдар оларды естуден калай кутыламыз деп зар жылайды. Коретін медиумдардын халі де осы тарізді, жаксы емес.

Назік алемдерден келетін турлі томен аруактар келенсіз істер жасап, адамнын мазасын алады. Сондыктан медиум болу оте жауапты жане кауыпты міндет.

Кейбір аруактардын келенсіз кылыктар корсететін себебі – олар алі толык тазарып, жетіле коймаган. Омірден сабак алып, турлі сынактардан откен сон олар да кезінде рухани тазарып, жогары котеріледі. Сондыктан олар ушін Жаратушыдан кешірім сурап, ракымын корсетуді тілеу керек. Жетілудін бір гана нысанасы бар! Ол – Жаратушы.

13.  Аруактын тірі адамнын денесінен шыгуы

Рух тірі адамнын денесінен шыгып, аруак болып хабар айта алады екен. Бул туралы Шакарім былай деп жазады.
«Бір гылымды катын тунде корасындагы иттер урген сон тыска шыкса ешнарсе жок болган сон, кайта келіп шамын ошіргелі жатканда кунде жеміс сатып журген бір кедей катын корінеді де, мен бурынгымнан да сорлы болдым дейді де жогалады. Кайдан келгенін білмей, есікке караса, куршек ілулі тур. Ертен ерте алгі бейшара катыннын уйі ортенеді. Жеміс сататын катын тунде корінген кезде онын озі уйінде уйкыда жаткан».

Бул ангімеден аруак олген адамнын денесінен гана емес, олмеген адамнын денесінен де шыга алатынын кореміз. Олмеген адамнын рухы аруак болып озінін назік болмысымен, периспритімен келіп коріне алады. Адам уйыктап жатканда рух денеден шыгып, катынга келіп корінген, тіпті озінін кандай ауыр жагдайда екенін айтып кеткен. Есік куршегі ілулі турса да рух уйдін кабыргасынан отіп кеткен. Жеміс сататын катын тунде корінген кезде онын озі уйінде уйкыда жаткан, ал уй ертен ерте ортен. Ендеше ол орттін болатынын алдын ала білген. Корші катынга келіп бул туралы айткан, сойтіп озінін уйыктап жаткан денесіне кайта енген. Уйдегі айел «коретін» медиум болган, бірак онысын озі білмеген. Егер ол озінін аруактарды коретінін білсе, онда келген рухтан неге келгенін сурап білер еді гой. Сойтіп ол аруактын неге келгенін білген сон, уйыктап жаткан катынды оятып, уйін орттен аман алып калар ма еді, кайтер еді. Бірак катын медиумнын кім екенін білмесе керек.
Орт болатынын біле тура аруак денесін уйкыдан оятпаган. Не себептен? Онын себебі: озінін алсіздігінен денені оятуга каукары жетпеген болуы мумкін. Кім білсін.

Осылай рух денеден шыгып озіне керекті адамдармен кездесіп, оларга корініп, тіпті сойлесе алады екен. Бул туралы баска коптеген мысалдар келтіруге болар еді. Бірак Шакарім арбір жагдайга бір мысал гана келтіріп отырады. Осы келтірілген мысал рухтын назік денесімен сапар шегуін корсетеді. Арнайы жаттыгулар аркылы бул касиетті жетілдіруге де болады. Осылай бір адам екі жерде бір уакытта бола алады. Ол рухани жетілу жолында Жаратушынын комегімен толык тазарып, заттык кірленуден арылады. Ол уйыктар алдында Жаратушыдан баска бір жерге баруга улыксат сурайды. Осылай жан озінін периспритімен, назік денесімен танді тастап, калаган жагына барады. Рух озінін жетілу денгейіне байланысты периспритін коюландыру аркылы адамнын колын кысып, не болмаса сипалап, баска адамнын денесіне сезінетіндей бола алады. Рух дененін ояу кезінде де болінуі мумкін. Бул кезде дене оте жогары сезімде болып, ерекше касиеттер корсетеді. Мундай жагдай Алла тагалага кулшылык жолында оте жогары жетілген аулиелерде гана болуы мумкін.

Адам бірнеше болып боліне алады. Бул кезде онын жаны болінбейді. Жаннын саулесі жетіге болінеді. Бул сауленін бір уакытта бірнеше айнада шагылысатыны тарізді. Бір адамнын коп болып болінуі йогалардын жеті сикырынын бірі болып есептеледі. Оте жетілген йогтардын сегізге болініп, сегіз жерде бір уакытта бола алатын касиеті осылай тусіндірілсе керек.
Адам бірнеше жерде корінгенде онын бір гана денесі болады. Ал екіншісі тек кана назік болмыс, перисприт. Адам оянганда денелер кайта косылып, жан танге енеді.

14. Аруакка сенбеушілік себептері

Осы айтылгандардын барлыгы да аруактар туралы толык хабары жок адамдарга отірік, не болмаса аныз тарізді корінуі мумкін. Ондай адамдар бурын да болган, казір де жеткілікті. Олар туралы Шакарім былай деп жазады:
«Уйде аман калган адамдар жаралыс жумбагын шеше алмагандыктан, алде кайта сандалып, аркилы ойлагандарымен, ештене тусінбейді. Егер олар оздері идеалист деп жургендердін жазгандарын окыса бірденені байкап, тусінер еді.

Ондай адамдар дуниеде нагыз шын нарсе жок дейді. Осы бар деп жургеніміз кур гана киял, айнадагы коленке, не сагым сиякты нарсе. Нагыз шыны бул емес дейді. Далелдері: сезімдеріміздін барі бізді алдайды. Маселен коз алыстагыны сагымдатып алде не кылып корсетеді. Кулагымыз да бір дауысты алдененін дауысы сияктандыра, ойымыз да бір нарсені шын деп байлап, онысы ката болып шыгады. Тіпті бізде далін табарлык сезім жок. Жане уйкымыз бен ояуымыз бірдей. Уйкыда тус коргенде алде нені кореміз. Ояуымыз да сондай. Тустін бекер екенін, ояудагымыздын анык екенін айыратын каруымыз жок. Бір сенген дене сезіміміздін барі алдайды. Сондыктан, уйкыдагымыз, ояуымыз бірдей».

Бул философиялык агымнын бір тужырымы. Мундай тужырым шынында да таза материалистерге керек. Оларга айтпак тугілі корсетіп, колына устатып берсен де сенбей, оны кабылдамау ушін айтеуір бір себепті табады. Мундай кылык адамнын озін жогары коюынан, оркокіректігінен шыгады. Сенбеушіліктін тагы бір себебі – надандык. Егер адам білмегенін мойындап, білуге умтылса, онда ол коптеген жетістіктерге жетер еді гой. Бул туарлы Шакарім мынандай бір жаксы мысал келтіреді:

«Баягы Платон деген білгіш озінін «Республика» деген кітабында Троглодит деген адамдар болыпты деп мысалдайды. Олар зындан сиякты бір карангы унгірде оскен, омірінде жарык кормеген. Сонын бірі алде калай кез болып, унгірдін аузын бекіткен есікке кактыгып, есік ашылып, тыска шыккан. Басында козі шагылысып тук кормесе де, уйрене келе кунді, агашты, суды, шопті, тауды коріп куанып, тамашалап, жолдастарына келіп айтса, мынау жынданган екен деп кулкі кылыпты. Алгі байкус анык корген табигат касиеттерін айтпай тура алмай, шын дей берген сон, аналар оны урып-согып койгызбакшы болады. Бірак оларды согуге де болмайды. Себебі, омірінде ондайды корген жок. Олар не барып тексеріп корген жок. Егер олар барып аныгын тексерсе, ана байгусты сокпес те еді. Сондыктан ондайлар «Біз омірімізде коргеніміз жок ондайды, білмейміз, біз білмеген сон ол айтканын жок нарсе» – дейді де кояды. Оган лажын не?»

Міне, білместіктін, одан шыгатын надандыктын салдары осындай. Сондыктан біздін де окушы кауымга айтатынымыз, бул жазылгандардын барлыгы да неше рет тексеріліп, онын рас екені аныкталып, далелденген деректер. Сенбеген адам болса озі талпынып буган козін жеткізе алады. Буган казіргі когамнын даму барысында мумкіншіліктер де жеткілікті. Тек кана оган деген таза ниет керек. Ал сенетін болса, онда онын сана-сезімі жана денгейге, гарыштык денгейге котеріледі. Осылай онын омірі коюланып, шурайлана туседі. Тіршілігінін мані де жана багыт алып озгереді.

Осы арада академик Гарифолла Есімнін «Данышпан Шакарім» атты кітабынан алынган «Аке мен бала» атты деректі ангімені келтіре кетейік. Енді аруактардын кім екенін біліп, назік алемдердін гажайып кубылыстарымен таныскан сон бул ангіменін деректі екеніне, онын улкен манызы бар екеніне дау болмаса керек.

«Ахат кум баскан кудыкты жалгыз озі казды. Еті арыган аке суйегін алдына жайып койып атылган октын ізін тапты. Акесінін дене бітімін хатка тусірді. Осы кезде кутпеген бір жай болды. Ол – онын кенеттен акесімен ангімелесіп кетуі еді...
Шакарім: Ахат балам, кулагыма шу келеді, бул не шу!
Ахат: Аке, сіз жонінде улкен ангіме болгалы жатыр. Оны мен корем бе, естимін бе, білмеймін, канша гумыр калганы да беймалім. Бірак артта озінді ансаган калын ел бар. Солардын шуы болмаса!
Шакарім: Ежелден канда бар касиет, бірі бері, бірі арі тартады. Менін де копке дейін кулагымнан шу кетпес!
Ахат: Озініз айткандай, омір – жігіттік пен жендеттіктін куресі. Тіршілікте барі бар, алі коптеген урпак оз оміріне окініп отер.
Шакарім: Мен омір туралы соз айтуга хукым жок. Айткандарымды сендерге калдыргам. Барін жинап, халкыма усын! Аркімнін колында кетпесін, одан баска менде соз жок.
Аке бейнесі гайып болды. Ахаттын алдында укыпты турде жинап курастырган суйек мурде жатыр.

Ахат кария бастап, ел костап Шакарім кажыны арулап хаким Абайдын касына жер койнына откізді. Одан аріде елеусіз мола болып, оз купиясын сактап жата берді. Акесі туралы акикатты куте-куте зарыгып Ахат та дуниеден озды.
Ахаттын жылы откізіліп жаткан кезде аке мурасы халык казынасына келіп косылды. Шакарім тунгыш рет мектеп окулыгына енді.
Бул аныз емес, шындыкка айналган акикат». /11, 330-332 беттер/ 
    
     Осылай Шакарімнін баласы Акат Кенес укіметінін жендеттері атып олтіріп, кудыкка тастап кеткен акесінін суйегін казып алып, алдына салып отырганда онын аруагы байланыска кірген. Аке мен баланын арасындагы ангіме, жогарыда Шакарімнін озі жазгандай, аруактардын адаммен байланыса білетініне жане олардын келешекті де коре білетініне бір далел. Шакарім аруагынын «Мен омір туралы соз айтуга хукым жок» деген созі онын фани алемде оз міндетін толык орындап кеткенін білдіретін тарізді.

Арине, Шакарім аруагы бугінгі кундері баска да жогары аруактарымен бірігіп «Ак жол» уйымынын «аккулары» аркылы казіргі кезде халыкка озінін улкен комегін корсетіп жургеніне дау жок. Мунын акикаттыгын Семей оніріндегі «аккулармен» бірге Шакарім кесенесіне барган адам айкын сезіне алады. Онын кесенесіне кірген сатте-ак рухани куаттын асерін бірден сезінуге болады. Шакарім аруагы да, озінін касында жаткан Абай аруагы тарізді, келген адамдарга озінін акыл-кенесін беріп, онын жаксы-жаман касиеттерін корсетіп, омірін дурыс жолга салып жібереді.

Осылай Шакарім озінін шыгармасында аруактар туралы коптеген маліметтер беріп, корінбейтін алемнін шымылдыгын ашкандай болды. Аруактар туралы жазгандагы максатын ол былай деп жеткізеді:
«Бул кітаптагы создін туп максуты – барлыкты (болмысты – Д.О.) жаратушыда білім бар ма, жан олген сон жогала ма, деген еді. Бул екеуін бар, жок деушілердін созін білгенімше жаздым. Жане жан жок  деушілерге карсы далел кылынып турган магнетизм, спиритизм, телепатия, фахризм, лунатизм, тус сияктыны кобірек жаздым. Оны коп жазганым кызыкты ертегі айту емес, артурінін біреуін корсетпекпін».

 Болмыс дауы мангілікті

Адамзат кауымында болмыс маселесі турлі даулар, агымдар туып, ол ежелден келе жаткан дастурге де айналды. Онын себебін тусіну де киын емес. Гажайып сырлы болмыс коріністері аркімге бірден ашыла бермейді. Ол ушін оте жогары рухани денгей керек. Сондыктан букіл адамзат кауымы болып бул курделі маселені бірден тусініп, бір ортак тужырымга келе калады деуге болмайды. Сол себептен болмыс маселесі туралы турлі ойлар ежелден айтылып келе жатыр. Бул туралы Шакарім былай деп жазады:
«Жогаргы Танірі бар ма? Жан бар ма? Бул сурауларга баягыдан бері талай жауап айтылып, талай ой жургізілген. Сол жауап пен ойлардын кейде анасы устін болып, кейде мынасы устін болып келген.».

Шакарімнін «Жогаргы Танірі бар ма? Жан бар ма? деген сурагына материалистік жане идеалистік козкарастар бойынша екі турлі жауап болатыны белгілі. Материалистік козкарас бойынша букіл алем жансыз материядан пайда болган жане онын жаратылуында ешкандай себеп те, максат та жок, ол кездейсок атом козгалыстарынан пайда болды. Алем жансыз материядан жаралган, сондыктан, Жогаргы Танірі жок дегенге саяды. Ал екінші суракка олар «Мангілікті жан жок» деп кыска жауап береді.

Идеалистік козкарас бойынша, керісінше, болмысты бір білімді жане шебер Жаратушы жараткан жане букіл болмыстын белгілі бір себебі жане улкен максаты бар. Адам олген сон жан олмейді, ол тек кана бул дорекі заттык алемнен корінбейтін баска алемге отеді. Бул екінші козкарас корнеу алемнін де, корінбейтін комескі алемнін де бар екенін мойындайды. Шакарім бул екі козкараска да толык шолу жургізіп, олардын турлі далелдерін келтірді.
Заттык козкараспен омірдін тупкі максатына жету мумкін емес. Омірдін тупкі максатына жету ушін болмыстын сырткы сипатын гана емес,  онын ішкі сырын білу керек. Ар  істін манісін гана емес, онын ішкі манін білу керек тарізді, болмыста да онын тек кана козге корінетін сырткы заттык алемін гана емес, сонымен бірге, козге корінбейтін ішкі гайып алемін де білу керек. Сондыктан екінші козкарастагылар омірді толыгырак тусініп даму барысында алда болады.
Бул екі козкарастын айырмашылыгын жас бала мен ересек адамнын козкарастарынын айырмашылыгымен салыстыруга болады. Жас бала бір затты корсе, ол онын сырткы бейнесін кореді, ал ересек адам онын сырткы сипатын гана емес, онын ішкі сырын, не максатпен жасалганын да біледі. Ересек адамнын козкарасы баланын козкарасынан жогары, сондыктан, ол затты дурыс пайдалана алады. Ал баланын ойы шолак болгандыктан, ол дурыс пайдалана алмайды. Осынын озі коршаган ортаны дурыс пайдаланып, омірді дурыс откізу ушін міндетті турде екінші козкараска котерілу керек екенін корсетпей ме?! Шакарім озінін шыгармасында осыны далелдеп отыр.

Сонымен бірге, бул екі козкарас та заттык козкараска жатады. Себебі, назік алем козге корінбегенімен, ол да материядан куралады. Назік алемдегі жогарыда айтылган алемдік ток, одан пайда болатын аруактардын назік денелері рух емес, ол да материя. Бірак назік материя. Осылай Шакарім аруактар алемін, назік алемді суреттегенде назік материалдык алемді суреттеді.

Бул фани алем жан иелерінін келесі алемге отуі ушін дайындыгы тарізді. Бул алемде ол озінін откендегі куналі істерін актап, журегін тазартып, келесі алемге отуге дайындалады. Осылай заттык алем жан иесіне тарбие алатын мектеп, ал жасаган куналі істерінін карымтасын кайтаратын абакты тарізді. Сондыктан, кім болса да, арбір кубылыстан сабак алып, омірдін ауыртпашылыгы ушін басканы кіналамай, барлык себепті озінен іздеп, тозімді болуы керек. Барлыгынын себебі бар. Себепсіз ештене де болмайды. Ол себеп – аркімнінн озінін откендегі істерінін салдары. Осылай заттык алем адамды назік алемдерге бару жолына уйретеді. Ал назік алем адамды рухани болмыс табалдырыгына дейін жеткізіп, соган енуге дайындайды. Арі карай таза рухани жол кетеді. Фани алемдегілер ушін осылай Шакарім екі козкарасты озара салыстырып шыгады. Ал енді олардын кайсысын кабылдау аркімнін оз калауынша болуга тиісті.

Арі карай болмыс туралы даудын мангілікті екені соз болады.
«Бул екі сурауга кайсымыз кандай далел айтып, кандай ой жургізсек те сол ескі замандагы бір ойшылдын аніне басатынымызга  дау жок. Менін ойымша, ескі замандарда ойламаган ой, айтылмаган соз, істелмеген іс калган жок. Барінін басын олар бастап берген. Бірак коп заман оту, казага ушырау сиякты себептермен жогалган, умытылган. Ал кейінгі уакыттарда канша адам не айтса да, олардын айткандары бурынгылардын ойларын кайталап, тек кана жана киім кигізгендей, онін гана озгертеді».

Шын манінде, адам баласы ештенені жанадан жасамайды, ол тек кана бар нарсені ашып, кайтадан корсетеді. Себебі, Шакарім созімен айтканда «ескі замандарда ойламаган ой, айтылмаган соз, істелмеген іс калган жок». Мундай ойларды Абай да айтады. Бірак коп заман оту себебімен олар умытылган. Олар кезінде кайтадан пайда болады. Материалдык алем мангілікті, бірак ол бірде пайда болып, бірде кайтадан жогалып отырады. Сол сиякты білім, Алла тагаланын бір куаты. Ол куат кобеймейді де, жане азаймайды да, туракты. Ол тек кана бірде пайда болып, бірде кайтадан корінбейтіндей калге келіп отырады. Бар нарсені коруге аруактар, не болмаса адамнын озінін ынта-жігері себеп болуы мумкін.
Талапты адамга шындык озі ашыла береді. Барлыгын жан баскарады жане алемдік зандылык бойынша, кандай ниет болса да орындалады. Бірак онын уакытын куте білу керек. Умытылган бурынгы акикаттар жанарып, заманга кайта келіп отырады. Мангілік акикаттар ойын терен шогырландыра алатын адамдар аркылы келеді. Ондай адамдар жогары алемдермен байланысып, акикатты онын шыккан кайнар козінен алады. Сондыктан, олардын журегінде оянган шындыкка сене білу керек. Шакарімнін жазгандарынын копшілігі журек аркылы алынган акикат екені білініп турады.

Онын кейбір олендері «Тау басындагы ой» деп танбаланган. Назік болмыс тургысынан алганда тау, ен дала, орман ен таза орын болып табылады. Жаратушынын жогары куаты осындай жерлерде шогырланады. Сондыктан пайгамбарлардын копшілігі тауда, не болмаса шол далага кетіп, ораза устап, ойын мангілікке шогырландыру аркылы рухани булакка жол таба алган. Ал коп халкы бар кала, коп кабатты уйлер ен былганыш жер деп есептеледі. Елден кетіп, Шакарімнін коп жыл бойы Шынгыс тауында мекендеген сыры да осында жатыр. Сондыктан ол акикатты журегімен кабылдап, жаза берген. Ойшылдын жазгандары бірден журекке орныгып, адамга рухани куат береді.

Мен озім Шакарім шыгармаларынын арасынан куман келтіретін ештенені кездестірмедім. Онын калдырган мурасын теренінен угынып, дурыс кабылдай білсек коп нарсенін сырын тусіне аламыз деп білемін. Бул айтылган ойларга далелдер коп. Олардын кейбірін келтіріп отырамыз, ал бірак барлыгын толык келтіруге бул кітаптын колемі де, уакыт та котермейді.
Осылай білім жаналыктары уздіксіз жангырып отырады. Буган Шакарім мынандай мысалдар келтіреді.

 «17, 18, 19 жуз жылдарда Европа білімділері баягы грек-ионнын Эпикур, Демокриттерінін ойларын жангыртып отырган жок па? 19 жуз жылда болган Дарвин алде кашан суйегі курап калган Маиеннін таягына кез келіп, соны укілеп отырган жок па? 16 жуз жылдагы Коперник суйегінін кулі де калмаган грек-ионнын Пифагорынын боркін тыстап киіп отырган жок па? Жакын арада таптык деп журген электрия куатын грек-ионнын алдекашангы табысы тапкан жок па еді?

Анші,  куйші кетседагы,
Ан менен куй баягы.
Олар озі отседагы
Калды боркі, таягы.

Сол сиякты біз де жогаргы екі сурауга откен білімділердін созінен корытып онын устіне тунгыш ой деп оз ойымыздан жамау салып, борік жасамакпыз. Бірак тунгыш дегеніміз алдекашангы кімнін ойы болып шыгарын білмеймін».

Осылай Шакарім карапайымдылыгын, жогары адамгершілік касиетін корсетіп озінін жаналык ашушы емес екенін, онын жасаган тужырымдары да бурынгылардын айткандары болуы мумкін дейді. Ашылган жаналыкты меншіктеу білместік екенін ол осылай корсетеді. Жаналык ашушылардын, улкен галымдардын озімшілдік мінезі оте жогары болады. Шакарім кеудесіне нан піскен ор кеуделі галымдардын менмендігін осылай басады.
Шакарім арі карай болмыс сырлары туралы айтылгандарга корытынды жасайды. Сондыктан болса керек, бул болімді ол «Корытынды» деп атаган.

«Барлыктын (болмыстын – Д.О.) туп себебі Жаратушынын білім, кудырет шеберлігінде олшеу жок. Далелдерім: гылым жолында бул барлыктын еш нарсесі оздігінен бар бола алмайды да, козгала да алмайды. Ол бар болайыншы, козгалайыншы дей алмайды. Буган себеп керек. Егер ол себепке де бір себеп керек болып, себептін тубі жок болады делінсе, ен тубі себепсіз бір себеп болмаса болмайды. Сол себепсіз себеп – Жаратушы болады. Егер себепсіз бар болган атом делінсе, олар себепсіз бар болган нарсе емес, далелі – оларда козгалыс бар, козгалуда, журісінін олшеуі бар. Олшеулі нарсе озі бар болган емес. Егер козгалыс притяжение, отрицание озіне тарту, арі итеру занымен делінсе ол козгалыска да себеп керек. Ол занды салушы керек. Жане атом сиякты туп негізде ерлі-катындылык сипат бар. Маселен, сила вещества (дене куаты) екі удайылы. Ол екеуі бір-біріне муктаж, олай болган сон ондай нарсе оздігінен бар болды деуге кисынбайды. Сондыктан олардын туп себебі – себепсіз Туп Жаратушы».

Осылай ойшыл материалистік козкарастын ен алсіз жерін корсетіп, оган соккы бергендей болады. Бул алсіз жер – тупкі себепті корсете алмауында. Материалистер тупкі себептін рух екеніне сенгісі келмейді. Себебі, оны коріп білуге болмайды. Бірак Шакарім озінін осы шыгармасында рух тугілі заттын озінін туп негізін коріп білуге болмайтынын, онын шексіз екенін жане табигат зандылыгына шек коюга болмайтынын айкын далелдермен корсетіп берді емес пе? Ендеше турпайы заттын шегіне жете алмай жатканда, рухани болмыстын шегіне калай жетуге болады?

Егер Шакарімнін осы далелдерін карапайым созбен жеткізетін болсак, былай айтуга болады. Болмыстын еш нарсесі оздігінен пайда болмайды жане козгала да алмайды. Себебі, олі материяда ерік жок. Сондыктан ол бар болайыншы, козгалайыншы дей алмайды. Ал ол козгалганнын озінде де оны кім козгалтады, козгалу себебі кім болады? Ол себептін себебі кім? Осылай жагалай келе себептін тубі «жок» болады делінсе, сол «жок» – Жаратушы болады. «Жок» тек кана заттык тургыдан гана, ал рухани тургыдан карасак – ол бар. Бірак, Ол – рух. Рух заттык козкарас бойынша «жок». Себебі, оны бул адіспен коріп-сезуге болмайды. Сондыктан олар ушін рух жок. Ал егер себепсіз бар болган атом делінсе, ол себепсіз бар болган нарсе емес, далелі – оларда козгалыс бар, козгалуда, журісінін олшеуі бар. Сонда оларды алгашкы козгалткан кім? Жане олардын козгалысын кім олшеулі етті? Ол зандылыкты жасаган кім? Заттык гылым, арине, бул сурактарга жауап бере алмайды. Егер олар мунын барлыгы заттык алемнін зандылыгымен болып жатыр десе, онда «Ол зандылыкты кім жасады?» деген сурак туады. Сондыктан калай карасан да тупкі бір себеп болуы керек. Шакарім «Олардын туп себебі – себепсіз Туп Жаратушы» деген тужырымга акеледі.

Шакарім арі карай Туп Себептін білімге толы екенін жане шеберлігін былай деп далелдейді.
«Ол Туп Себептін білім, кудырет шеберлігінде олшеу жоктыгы мынадан аныкталады. Барлыктын не нарсесіне карасаныз да максутсыз, керексіз  жаралган емес. Барін айтпай-ак оз дененізге караныз: кулак, мурын, ауыз сиякты мушеніз максутпен жаралганын коресіз. Гылым жолымен карасаныз осімдік агаштардын тамыры, озегі, кабыгы, жапырагы, гулі сияктылардын бірде бірін максутсыз деп айта алмайсыз. Булар нені корсетеді?

Туп себептін буйтіп салган жолына караганда, Онын білім кудырет шеберлігінде олшеу жоктыгын аныктайды. Егер осынын  барін істеп шыгарып турган тук сезбейтін сокыр табигат болса, онан мундай максут, білім, ерік, гармония, жарасым, тандау, жогарылау шыга алмайды. Барлыгы оздігінен кез келгендіктен  жане еріксіз жаралып жатыр дейтін ондайларды жан гылымына жуйрік психолог, олермен философ Вольтер акылдары шатаскан деп соккен. Себебі, толымды нарсенін толымды болатынын, толымсыздын ісі де толымсыз болатынын галымдар тугіл жабайы кісі де білсе керек. Біз естінін акылын, куштінін куатын, устанын шеберлігін ісінен танимыз. Менін ойымша, бутін барлыктын барі, осындай болып жаратылган біздін оз болмысымыз, Туп Жаратушынын білім, кудырет шеберлігінде олшеу жок деп бізге секунд сайын айгайлап тур:

Бізге дуние тупкі сырын,
Корсетіп те айтты гой,
Елемеді оны біздін
Тіпті озімшіл мисыз ой.

Шакарімнін бул ойлары Абайдын отыз сегізінші кара созінде Алла тагаланын улы касиеттерін корсетіп, Онын шексіздігін далелдейтін тужырымдарымен ундесіп жатыр.
Алла тагаланын себептердін себебі екенін, Онын шексіз касиеттері, барлыгы бір максутпен жаралганы жонінде ойшыл олендерінен жиі кездестіріп отырамыз. Оларды катарына мына олендерді жаткызуга болады: «Шыннан озге Кудай жок», «Ей, жастар! Калай дейсін бул дуние», «Кун аязда терезеге», «Куннен неге тусіп тур сонша жарык», «Мен жаздым оленменен бірталай соз». Шакарім осылай дуниеге ойлы козбен карап, онын арбір корінісінен Жаратушынын шексіз кудыретін, Онын шексіз асем сипатын тануга уйретеді. Осылай бірте-бірте Алла тагаламен байланыс  орнайды.

 Алемдер байланысы

Арі карай Шакарім Жаратушынын барлык себептердін себебі екенін былай деп далелдей туседі:
«Алде Туп Жаратушы туралы біреу былай да айтар: Тупкі Жаратушы сіз айткан себепсіз бір себеп-ак болсын, бірак сонын бар кылган, атом сиякты негізден шыгып жаткан сансыз нарселердін барінде сол Туп Жаратушы жатыр ма, дер? Буган жауабым мынау: маселен, мен аскан білімді, онерлі болып, керек нарсенін барін жасап шыгаратын зор машина жасасам, сонын істеп шыгарган нарселерін мен жасады дейсіз бе, машина жасады дейсіз бе? Бер жагына караганда, дал сол кезде жасап шыгарган машина гой. Ал, ол машинага соншалык куат, шеберлік берген мен гой. Маган сондайлык білім, шеберлік ;ам машинага керекті нарселерді шыгарып турган жаралыстын негізгі табигаты гой. Ол негізге соншалык касиетті берген ен тупкі жаратушы гой. Енді барінін туп иесі кім болады? Арине, баскы Жаратушы. Мінеки осылай, ар нарсенін барін Танірі жаратады деген созді калай тусіну керек, байкау жон. Ескі дін молдалары кай дінде болса да жаралыс жолынын сырына шоркактыгынан бул туралы аныктап уктыра алмаган».

Данышпан осы создерімен улкен маселенін шешімін береді. Алла тагала алемді калай жаратып, калай баскарады? Омірдін тупкі максатына калай жетуге болады? «Болмыстын тупкі иесі Жаратушы» деген тужырымга козімізді жеткізе тусу ушін осы сурактардын аясында Шакарім созін озімізше орбітіп корелік.

Болмыс рухани жане материалдык алемдерден куралады. Букіл болмысты жаратушы Алла тагала Озінін рухани куатымен, шапагат нурымен баскарады. Жаратушынын рухани куатын исламда Алла тагаланын шапагат нуры деп атайды. Бул нур, немесе рухани куат, рухани алемді курайды. Адамнын материалдык болмысы тарізді, материалдык алем де козге корінетін корнеу жане корінбейтін назік алем болып екіге болінеді. Ал булардан жогары жане барлыгын баскаратын рухани алем бар. Рухани алем тек кана рухани болмыстан куралады.

Жогарыда корсетілгендей, адамнын рухани болмысы жан мен рухтан куралса, ал материалдык болмысы тан мен назік болмыстан (психо-энергетикалык) куралады. Жан материалдык болмысын озінін рухы аркылы баскарады. Ал рух танмен назік болмыс аркылы байланысады. Енді микрокосм болып табылатын адам мен макрокосм материалдык алемді салыстыра отырып, алем курылысын да тусінуге болады. Жан денені озінін рухымен баскаратыны тарізді, Алла тагала да заттык алемді рухани алем аркылы баскарып, онымен уздіксіз байланыста болады. Ал рухани алем заттык алеммен назік алем аркылы байланысады. Заттык алемдегі жетілген жандар адамдар болса, ал назік алемдегі жетілген жандар періштелер (аруактар) болып табылады. Сондыктан заттык алем мен назік алемнін байланысы дегеніміз – адамдар мен аруактардын арасындагы байланыс болып табылады. Осыдан назік алемдегі аруактар заттык алемдегі адамдармен унемі байланысып, олардын іс-арекеттерін баскарып, кезінде комегін беріп отыратынын тусінуге болады. Назік алем рухани алемнін, ал рухани алем Алла тагаланын куралы гана болгандыктан, назік алем Жаратушынын ыкпалынан ешкашан да шыкпай, сонын «амірінде» болады.

Жаратушы заттык алемді осылай назік алемдер аркылы баскарады. Сондыктан Алла тагалага тек кана назік алемдер аркылы кайтуга болады. Корнеу алемде жан иелері тандерін тастаганнан кейін назік алемге отіп, сонда озінін омірін жалгастырады. Адамнан томенгі жан иелері назік алемде узак болмайды. Олардын адам тарізді акыл-есі мен еркі болмагандыктан, турлі аруактардын комегімен олар бірден оздеріне келесі тан алады. Осылай олар инстинкт бойынша келесі даму туріне котеріліп, жетілу жолында акырындап жылжи береді.

Аруактардын адамзат оміріндегі алатын орны кандай? Жаратушы заттык алемді назік алем аркылы баскаратын болса, онда ол назік алемдегі жан иелері кімдер? Арине, олар – аруактар. Ендеше Жаратушы фани алемді оздерінін жетілу денгейлеріне байланысты болінетін сансыз коп турлі аруактар аркылы баскарады. Мундай жагдайда Алла тагалага олардын комегінсіз жетуге бола ма? Бул сурактын жауабы аркімге де тусінікті болса керек. Президент кабылдауына ен ауелі онын комекшілері аркылы отіп, олардын руксатымен  гана кіруге болады. Сол сиякты Алла тагалага да Онын комекшілері аркылы гана жетуге болады. Ендеше аруактардын бар екенін, олардын бізге жасайтын жаксылыгын да жокка шыгаруга болмайды.

Аруактардын жогары жетілгендері, оларды біз періштелер деп атаймыз, табигат кубылыстарын баскарып жылу, су, тамак тарізді  адамзат оміріне керекті нарселердін болуын камтамасыз етеді. Бул табиги даму аркылы узак жолмен жететін фани алемдегі адамдар ушін. Ал Алла тагалага тура жолмен жетемін деген рухани жолдагы адамдар ушін олар рухани устаз, аулие-амбилер ретінде келеді. Халкымыздын аруактарга улкен курметпен карап, оларды унемі есінде тутуы болмыстын осы назік зандылыгын жаксы білгенінен деп білеміз.
Бірак бул арада катты ескеретін бір жагдай бар. Оны мынандай мысалмен келтірейік. Ой-орісі томен, алі толык жетілмеген  адамнын озінін тікелей бастыгына турлі жагымпаздык арекеттер жасап, тіпті, пара беріп, озінін каражатын, жумыс бабан жаксартуы омірде жиі кездеседі емес пе.

Бірак ол кезінде президенттін бекіткен жарлыгы бойынша занга тартылып, ол ушін оз жазасын алуга тиісті. Сол сиякты, осы арада тагы да ескертетін нарсе, Жаратушыны умытып, тек кана аруактарга табынып тіршілік кумарлыктарын кандыру да жаксылыкка акелмейді. Бул маселе туралы кайталай беруіміздін себебі – аруакка табыну омірдін тупкі максатына, Алла тагалага кайтуга  мумкіндік бермейді. Аруактар материалдык алемде болгандыктан, олар сол алемді гана баскара алады. Ал рухани алемнін есігін ашуга олардын кукы жок. Сондыктан Алла тагаланы умытып, тек кана аруактарга табыну омірдін тупкі максаты тургысынан алганда пайдасыз нарсе. Коптеген діндер осылай ауелі бір Жаратушыга табынса да артынан Оны умытып аруактарга табынып, акыры жойылып кетті.

Ежелгі Рим империясынын діні турлі аруактарга (періштелерге) табыну болды. Онын аягы немен біткені баршага белгілі. Исламга дейінгі Араб елдерінде де осындай жагдай болды. Оларды ислам бір Алла тагалага багындырды. Сондыктан аруактарды еске алганда олардын Алла тагаланын жараткандары, Онын еркінсіз ештене жасай алмайтынын унемі есте туту керек. Комекті аруактардан тек кана Алла тагалага кулшылык жолында гана, улы максатка жету ушін гана сурауга болады. Бул арада періштелер катарына жататын жогары аруактар туралы гана соз болып отыр.

Ал томенгі аруактарга келетін болсак, оларга коп сенуге болмайды. Олардын карапайым адамдардан коп айырмашылыгы жок. Бабалардын аруактарын тек кана еске алып, Алла тагаладан оларга шапагат тілеу керек. Бул фани алемдегі арбір адамнын міндеті. Ал олар шамасы келсе оздері жебеп -желеп, комегін беріп отырады. Барлыгы табигаттын уйлесімділік зандылыгы бойынша журіп жатыр. Бул уйлесімділікті ешкім де буза алмак емес. Бузамын деп арпалыскандар кім болса да кезінде оздеріне тиесілі улесін алады.

Болмыстын осындай назік зандылыктарын дін адамдары жаксы біліп, тусіндірулері керек. Бірак, окінішке карай, заттык алемнін былганышынан арыла алмаган коптеген діни адамдар бул міндетін орындай алмайды. «Ескі дін молдалары кай дінде болса да жаралыс жолынын сырына шоркактыгынан бул туралы аныктап уктыра алмаган» деп Шакарім осындай діндарлар туралы айтып отырса керек. Кейде молдалар істін манісін дурыс тусіндіре алмай, халыктын ежелгі адет-дастуріне кедергі болып, аруактарды жокка шыгаруга умтылады. Ал оздерінін рухани надандыгын тусінбей, аруактарды тек кана жокка шыгарып, халыктын жогары алеммен байланысын узуге бола ма? 
Осымен Шакарім корнеу жане корінбейтін тылсым алемдерді зерттеуін аяктайды. Ол енді рухани алем сырларына кошеді.

ТОРТІНШІ БОЛІМ

 РУХАНИ БОЛМЫС СЫРЛАРЫ

Рухани алемге кайту жолы

Шакарім озінін шыгармасынын осы тусына дейін корнеу жане корінбейтін алемдерді баяндай келіп, енді арі карай рухани алемге жол сілтейді. Рухани жолдын манызын тусіну ушін енді шыгарманын мазмунын осы арада бір корытындылап алайык.
Рухани болмыс болек жаткан алем емес, ол барлыгын камтитын жане барлыгынын ішінде. Абай озінін отыз сегізінші кара созінде айткандай «Алла тагала галамнын ішінде, галам Алла тагаланын ішінде».  Бул соз болмысты болуге болмайды, онын уш алемі бір-бірімен тыгыз байланыста, бірі екіншісінін ішінде дегенді білдіреді.  Рухани болмыс Газиз Жаннан, ягни Алла тагаладан жане жандардан куралады дедік.

Адам озінін физикалык танінен гана емес, сонымен бірге, назік денесінен арылганда гана рухани алемге Туп Иеге, Газиз Жанга кайта алады. Ол осылай мангілікті омірге аяк басады.
Шын манінде, тіпті, осы фани алемде де рухани омірмен омір суруге болады. Ол ушін адам озін озгермейтін мангілікті рухани жан ретінде сезінуге уйренуі керек. Сонда ол рухани алем аясына кіріп, рухани зандылыкпен омір суре алады. Озін тан емес жан екенін сезіп-тусіну ушін ол омірінін арбір сатінде денесі онын озі емес, тек кана бул омірде колданатын онын куралы гана екенін, ол оны жагдайы келгенше дурыс сактауы керектігін жане жарамсыз калыпка келгенде оны тастап, баска курал алатынын унемі есінде устауы керек. Муны тусіну жетілемін деген адамга оте манызды. Мундай ой-оріс дамудын шын манін береді жане келесі омірге дайындыкпен алып келеді.
Бірак, бір караганда осы карапайым шартты омірде орындау оте киын. Онын себебін Шакарім корсетіп береді. Адамнын озін-озі тануына ен улкен кедергі жасайтын нарсе, ол – напсі. Напсі туралы ойшыл олендерінде коп жазады. Напсі адамды фани омірдін кызыгына шырмап, коп уакытын боска откізуге мажбур етеді. Коптеген адамдар озінін тіршілігінен баска, жогары максатты ойламай, кокірек козін шел басып жур.
 
Фани алемнін кызыгымен журген адамнын жагдайын тусіну ушін мынандай мысал келтіруге болады. Шалшыкта жаткан шошка озінін оміріне толык канагат. Себебі онын оз напсісін канагаттандыруга барлык мумкіндігі бар. Касында торайлары жугіріп жур, жыныс катынасы керек болса, оган да ешкандай кедергі жок. Шалшыктан тапкан тамагы да жеткілікті. Ол толык бакытты, егер оган салсан, ол осылай мангілікті омір суруге карсы емес. Бірак акылы сау адамга турлы былганышпен, сонымен бірге озінін нажісімен коректенетін, унемі сасык, карангы жерде жатып, акыл-есімен ешкандай ой ойламайтын мундай омірдін ешкандай кызыгы жок. Керісінше, мундай хайуандык омір оте жиіркенішті. Барлык омірін тек кана озінін напсісін канагаттандыру ушін омір суретін адамдар да осындай бейшаралык жагдайда. Жогары лаззатты бакыттан хабары жок олар оздерін бакыттымыз деп есептейді жане олардын ен улкен тілегі – осылай узак омір суре беру. Адамнын журек козін шелмен каптайтын напсікумарлыктын кесірі, міне, осындай.

Адамнын озінін осындай рухани надандыгын корсетіп, оны бейшаралык жагдайдан алып шыгу ушін Шакарім «Уш аныгында» арі карай  рухани болмысты тусіндіре бастайды. 
Рухани болмыс шексіз, ендеше онын касиеттері де шексіз. Сондыктан бул шексіздікті бірден тусініп кету  онайга сокпайды. Егер рухани болмыс шексіз болса, онда ол болмыс туралы дауласу да кисынсыз. Себебі, дауласу дегеніміз «Ол олай емес, ол былай» деген сиякты шектеулерді білдіреді емес пе?

Егер ол шексіз болса, онда ол неге «олай» бола алмайды. «Олай емес» деген создін озі онын шексіздігін шектеуді білдірмей ме? Сондыктан, рухани болмыс туралы ешкандай да дау болмауы керек. Рухани жетілген адамдар кандай пікір болса да тындайды, егер ол естігені коніліне конып, озінін тусінігімен сайкес келсе – кабылдайды, ал коніліне канбаса – онда кабылдамайды. Рухани жолда кыстау, зорлау деген болмайды. Аркімнін еркі озінде. Рухани ангіме, міне, осы тургыда болса керек.

Сонымен бірге, рухани жолда кімнін созін тындау керек екені де оте манызды маселе. Рухани дуние шексіз болса, онда ол туралы соз де шексіз. Сондыктан, манызсыз, коп созді тындау рухани адамдарга уакытын боска откізумен бірдей болып саналып, олар манызды, рухани магынасы бар создерге гана кулак салады.

Шакарім осы шыгармада жазган негізгі ойларын оленінде де келтіріп, кейде оны толыктырып отырады. Озінін ойларын арбір шыгармада кайталауынан онын коп ойланып, арнені толык тусінуге умтылатынын кореміз. Асіресе онын ерекше жагдайда алган олендері коп сырлы болып келеді. Онын «Тура жолда кайгы турмас» атты олені осындай шыгармалардын бірі.  Бул оленде козді шелден арылтып, жетілу жолына бет буруды насихаттайды. Сонымен бірге, «Уш анык» шыгармасындагы негізгі ойлары онын осы оленінде корытындысын тапкан тарізді.
Оленінде ол ауелі нагыз рухани жолдын не екенін соз кылады да, тек кана мешітте корініп, діннін сырткы корінісі болып табылатын салт-дастурмен шугылдану  жеткіліксіз екенін айтады. Озінін ондай надандыктан бас тартканын, осылай Хакикат курбанына айналганын білдіреді. Ол сол кездегі озінін рухани сипатын былай деп суреттейді:

Мен хакикат курбанымын,
Берді бізге саулесін.
Кетті сум тун, шыкты нур кун,
Мінді коніл шын пырак.

Кезсе ойым барша барлык,
Акылымнын туткыны.
Неге болды? Не боларлык?
Барін олшеп тур сынап.

Тан коретін бастагы коз,
Байкамайды жан сырын.
Кор де акылга сал деген соз,
Коз керек кой ойлырак.

Бул жолдармен акын озінін рухани ерекше калпын корсетіп отыр. Сопылык дастурде бул жагдай «арак ішіп мас болып», Алла тагаланын нурына боленген кезді білдіреді. Бул арада «арак ішу» деген угым Алла тагаланын нуры тусті дегенді білдіреді. Мундай сирек болатын жагдайга барша барлыкты, ягни букіл болмысты акылмен ойга салу аркылы келуге болады. Соны білдіргендей, «кор де акылга сал» дейді. Бул соз – тан коретін бастагы коз емес, ой козіне сал дегенді білдіреді. Арі карай рухани жетілу ушін кандай болу керек екені айтылады: 


Хакикатты дал коруге,
Жан коретін коз керек.
Бас козімен сенделуге,
Бізге руксат жок, шырак.

Сонген ойды жандыруга,
Жан берерлік соз керек.
Жаны жокты нандыруга,
Жан керек кой милырак.

Осылай рухани жолдын фани омірден мулде озгеше екені корсетіледі. Жан коретін козге ие болу ушін жан берерлік созі бар адамды кездестіру керек. Мундай рухани жогары жетілген адамды кездестіру аркімге беріле бермейді, Ал кездестіре калса, онда  онын бул омірде улкен жолы болганы. Жогары рухани жетілген адамдар ынталы жанга рухани устаз болып, жогары алемнін есігін ашады. Бул Туп Иеге кайтудын негізгі шарты. Назік алемдегі жетілген аруактар осылай адамзат когамына келіп Алла тагала берген озінін жауапты да, зор міндетін орындайды. Рухани жолдагы адамдар осындай адамдардын комегімен Туп Иеге кайтуга мумкіндік алады.
Бірак когамнын рухани дамуына улкен богет болатын материалистер мен думше молдалар. Олар туралы Шакарім созін былай деп жалгастырады:

Молдалардан дін сурасан,
Сандырактап, сандалар.
Паншілермен бас курасан,
Жан, Кудай жок дер тура-ак.

Біз хакикат елегіне,
Осы екеуін елесек.
Тукке турмас керегі не,
Екеуі де калжырак.

Озінін «Уш аныгындагы» болмыстын белгілі бір максатпен жаратылганы туралы тужырымын акын олен жолдарымен орнектеп, оз ойын былай деп кесіп айтады. 

...Барі максутпен жаралган,
Есебі жок барша алем.
Неге керек бос шатылган,
Танірі жок деп тантырап.

Шынды білмек ойласан сен,
Алдыменен  жанды біл.
Ен керекті уш суракпен,
Жан кулагын кой бурап:

«Келдім кайдан? Кайтсе пайдам?
Олгеннен сон не болам?»
«Мен» деген – жан, акыл – айнам,
Жогала ма сол шын-ак.

Бар болган зат жогала ма,
Жоктан асер кала ма?
Аш козінді, тумшалама,
Кетпе акылдан тым жырак.

Осы алемде барша барлык,
Жанды акылдын табысы.
Нарсесі жок бос каларлык,
Мейлі, шоп пен топырак...

«Танірі бар ма?» деген суракка ойшыл осылай «Бар» деп анык жауап береді. Бірак омірдін бул негізгі акикатына жету ушін адам баласы сана-сезімін жетілдіруі керек. Ол ушін ен ауелі «Келдім кайдан? Кайтсе пайдам? Олгеннен сон не болам?» деген негізгі уш суракка жауап іздеу керек. Ойшылдын бул «Уш анык» шыгармасын жазуынын себебі де, міне, осы уш сурактын жауабын іздеу. Ол бул сурактардын жауабын берді де. «Келдім кайдан?» деген бірінші сурактын жауабын корінбейтін назік алемдер туралы жазгандарынан табамыз.  Ауелі ойшыл бул суракка жауап бермес бурын «Мен» деген – жан, акыл – айнам» деп жаннын не екенін аныктап береді. Жане «Жогала ма сол шын-ак?» деп болмыстын тагы бір купиясын алга тартады. Бул сурактын жауабын да толык береді. Жан жогалмайды, ол мангілікті. Танді тастаганда ол назік денесімен корінбейтін алемдерге отіп, біраз сонда болады. Ол назік алемде озінін негізгі максатын жаксы біледі. Сондыктан, тазару ушін бул фани алемге кайта келеді. Осылай ол уздіксіз тазару барысында акырында Туп Иеге кайтуга мумкіндік алады.

Екінші сурагы «Кайтсе пайдам?» Бул сурак тупкі максатка жету ушін мен калай омір суруім керек, кандай іс-арекет жасауым керек дегенді білдіреді. Ягни, омірдін максаты не? Бул суракка Шакарім ілімінен білетініміз – имандылык жолына тусіп, барлык іс-арекетті Жаратушынын разылыгы ушін жасау. Осылай жан тазарып Туп Иеге кайтуга мумкіндік туады. Туп Иеге кайту ушін жан ауелі танінен, сонан сон назік болмысынан арылып, толык тазаруы керек. Тан жуз жылдай омір сурсе, ал назік болмыс коптеген мын жылдар бойы омір суреді. Жан рухани жолда осы материалдык денелерден бірте-бірте арылады. Акыры ол материалык кабаттардан толык арылып, таза рухы гана калады. Жан осы таза рухымен рухани алемге кайтады. Жаннын Туп Иеге кайту жолы кыскаша айтканда осылай.

Ушінші сурагы – «Олгеннен сон не болам?» Иманды жолмен журіп, омірдін шынына жеткен адам олгеннен сон онын уш болмысы уш алемге кайтады. Бар болган зат жогалмайды. Аркайсысы оз мекенін табады: тан – топыракка айналады; назік болмыс – назік алемге тарайды, ал жан – Газиз Жанга кайтады. Осылай жан мангілікке оралады. Бул ойларды акыннын «Жаралыс басы – козгалыс» оленінен де коруге болады. Шакарім ілімінен букіл болмыс максаты, міне, осы деп білеміз. 

Жан немене?

Келесі такырыпты Шакарім озі осылай деп атаган екен. Жан маселесіне Шакарім коп токталып, коп ойланып, ол туралы коп жазган. Имандылык жолына тусу ушін ауелі адам озінін негізгі болмысын тусініп алуы керек. Сондыктан болса керек, «Жаралыс басы – козгалыс», «Касына кылыш кайраткан», «Табигат неше турлі жан жаратты», «Уждандыны мактайды тамам адам», «Шымды жерде коресіз кара топырак», «Келді, кетті», «Кун аязда терезеге» жане баска да осындай терен сырлы олендерінде акын жаннын шексіз каситтерін паш етеді.

Ол жанды «Уш аныгында» былай деп тусіндіреді:
«Мен жанды былай тусінемін: біз дененін туп негізін тексергендей жаннын да тубін тексерсек, жан да дене сиякты басынан бар болып табылады. Дене негізін тексерушілердін сила вещества (дене куаты) дегендегі куат осы жан. Сол жан денеден денеге осіп оршиді. Жан да оршиді. Гылым далелдегендей, дене алденеше турленіп озгерсе де онын еш нарсесі жогалмаганы сиякты, жаннын да ешнарсесі жогалмайды».

Осылай Шакарім жаннын мангілікті екеніне далел келтіреді. Бірак муны тусіну ушін жанды акыл, ягни сау акыл, рухани акыл керек. Жаннын касиеттері туралы акын «Тура жолда кайгы турмас»  оленінде арі карай былай деп жалгастырады:

Шын сую бар, жирену бар,
Максуты бар, еркі бар.
Жаратылган неге булар,
  Осыны тап, ой курап.

Барша алемнін нарселері,
Болса жаннын асері.
Есті сол жан – Танірі асері,
Тазалыкты тур сурап.

Шын таза жан тазалыкпен,
Танірісіне бармак ол.
Мейірім, нысап, аділдетте,
Агызам деп нур булак...

Ойшыл «Шын сую бар, жирену бар, Максуты бар, еркі бар» деп жан касиетін айтып отыр. Адам тек кана материядан куралган деген материалистік козкараска ол осылай соккы береді. Жане жан да, тіпті букіл болмыс корінісі Танірі асері, ягни Танірінін шапагат нурынан тараган.

Асіресе сонгы шумактын магынасы улкен. Осы букіл болмыстын иесі Танірге кайту ушін жан тазалыгы керек екен. Ал бул тазалыкка, жогарыда айтылгандай, тазару барысында заттык тан мен назік болмысты бірте-бірте калдыру аркылы жетуге болады. Жаннын тазаруы онын озінін «шын таза жан» болуына, ягни барлык материядан арылуына мумкіндік береді. Осылай Шакарімнін бул создерінен букіл болмыстын улкен сырын ашуга болады. Ал ол шындыкка жету ушін «Мейірім, нысап, аділдет» керек, себебі булар жан касиеті, рухани болмыс аркылы гана Алла тагала Озінін «нур булагын» агыза алады, ягни, Озінін шапагат нурын беріп, материялык былганыштан тазартады.

Бірак фани алемде буган улкен богет бар. Алла тагаланын шапагат нурына тоскауыл болатын ол кандай богет екен? Ол богет – напсінін кылыктары.

Мына жакта напсі жатыр,
Киянатты жастанып:
«Бармайык, – деп, – койшы, батыр»,
Етегінен жулкылап.

Ындынына сен иесін,
Кімге кондін ерік беріп.
Міне, байка жан жуйесін,
Аса берме буркырап.

Напсі онай жау емес! Себебі ол Алла тагаланын негізгі екі куатынын бірі. Напсі «Бармайык, койшы, батыр!» деп, етегінен жулкылап жанды Газиз Жанга жібермеуге умтылады. Жаннын денесі – рух болса, ал таннін денесі – напсі. Бул екі дене жан мен таннін омір суруге керекті куралы да болып табылады. Сондыктан жан мен тан бір-бірімен алысканда куралдарын пайдаланады. Осы себептен фани алемде рух пен напсінін куресі уздіксіз мангілікті журіп жатады.

Напсі адамнын назік денесіне жатады. Назік дене материялдык болмыска жататындыктан, напсіде материялдык алемнін барлык жаман касиеттері бар.
Материя, ягни напсі жанга екі турлі залалын тигізеді. Біріншісі, материя ауелі жанды напсі былганышымен жауып тастайды. Осылай напсімен жабылган жан рухани козінен айырылады. Напсінін екінші залалы – рухани козінен айырылып адаса бастаган жанды напсі етегінен тартып, рухани денгейден, материалдык денгейге тусіреді. Сонан кейін Шакарім созімен айтканда «Бармайык, – деп, – койшы, батыр», Етегінен жулкылап» жанды оз уйіне жібермей, ягни Алла тагалага кайтармай, осы фани алемде алып калады. Сондыктан бул фани алемдегі адамдар напсінін кулына айналган, адаскан жандар болып табылады. Шакарімнін бул оленінен, міне, осындай манызды тужырым жасауга болады. 
Осылай, фани алем жанды курсауга алу ушін материянын касиеттерін пайдаланады. Назік болмысты курайтын сезімдер, акыл-ес, психикалык ерекшеліктер, булардын барлыгы напсінін коріністері. Осылай напсі назік болмыстын корінісі жане адамды материалдык алемге байлап, курсаулайтын курал тарізді.

Оз уйіне жібермей, жанды курсаулаган напсінін кылыктары Кудай алдында киянатсыз болмайтыны белгілі. Сондыктан напсі баскарган жерде киянат бар. Напсі киянаттан лаззат алады, сондыктан напсі киянатты жастанып, тыныштык табады.

Напсіні жену неге оте киын? Себебі, напсі Жаратушынын материялык куаты, сондыктан, материалдык алемде ол оз уйінде жатыр. Ал жанды алатын болсак, ол рухани, сондыктан, ол материалдык алемде оз уйінде емес. Онын уйі рухани алемде. Бірак онын рухани козі материялык шелмен жабылгандыктан, ол озінін уйі рухани алемде екенін умытып, фани алемді оз уйім деп есептейді. Осылай жан адасады. Фани алемдегі жандар осылай адасып, материялык алем зандылыгымен омір суреді. Напсі оз уйінде жаткандыктан, материалдык омірдін зандылыктары напсі кумарын кандыру ушін арналган. Напсі бул зандылыктарды жаксы пайдалана алады. Адамнын напсі ыкпалына калай тусіп калганын озі де білмей калатыны осы себептен болса керек. Бірак жанга материалдык зандылыктардын кажеті жок. Ол таза рухсыз, жалан матриямен лаззаттана алмайды. Сондыктан напсіден козі ашылганда жан киналыска туседі. Бул уяттын асері. Осылай адам уяты кысып  зардап шегеді.
 
Сонымен, материалдык алемде напсі оз уйінде жаткандыктан жанга караганда кушті. Осы себептен рухани алемнен келген, бірак материялык алемнін ыкпалына тускен жанга оз уйінде жаткан напсінін ыкпалынан шыгу оте киын.

Фани алемде тек кана напсі кумарлыгы бар, ал жан кумарлыгы жок болгандыктан, жан оз  кумарлыгын таппай киналады. Напсінін жан кинайтын куаттылыгын, ал жаннын оз кумарлыгын таба алмау себебін, міне, осылай тусінуге болады екен! Осынын озі фани алемде жан рахатынын болуы, ягни, нагыз бакыттын болуы мумкін емес екенін білдіреді емес пе?!
Бірак фани омірдін озінде де напсіні женудін жолы бар! Ол жол кандай жол? Материалдык алемде Жаратушынын томенгі куаты, напсі, Онын жогары куатын, жанды женіп кетсе де, ол напсіні ауыздыктайтын куш бар. Ол куш – барлык куаттардын кайнар козі болып табылатын Алла тагаланын Озі. Жаратушы Озінен шыккан куатты Озі ауыздыктай алады. Ендеше напсіні ауыздыктау ушін шексіз мейірімді Жаратушыга бас уру керек. Егер озіне берілген ерікті дурыс пайдаланып, конілінді Жаратушыга аударсан, онда шексіз мейірімді жане рахымды Алла тагала комек береді.

Бірак бул аркімнін колынан келе бермейді. Себебі, рухани козін напсі билеген адамга конілін Жаратушыга аудару онай емес. Сондыктан оларга Шакарім «Ындынына сен иесін, Кімге кондін ерік беріп» деп, ындынына (коніл еркіне) озін иесін, деп, бірак соган карамастан онын напсіге коніп кеткенін ескертіп отыр. Осылай адамнын корген зорлык-зомбылыгына ешкімнін кінасі жок, онын озі кіналі екенін корсетеді. Осындай адасудан шыгу ушін адамга рухани білім алып, рухани жолга тусу керек.

Алла тагалага кулшылыктын мані мен манісі туралы ойшыл бірсыпыра олендерінде тусінік береді. «Мал да аяулы», «Мен жаздым оленменен бірталай соз», «Сураган жанга салем айт», «Тауык неге шакырар сагат сайын» атты олендерінде омірдін негізгі максаты Жаратушыга кулшылык ету екені, букіл болмыс тек кана Туп Иенін разылыгы ушін жаратылган екені жаксы корініп турады. 

Бірак Алла тагалага толык берілу, такуалык омір фани алемде коп купталмайтыны да белгілі. Сондыктан кезінде  Шакарімді материалист паншілер мен шала дінші молдалар жабылып бірі «елден безді» десе, бірі «капір» атандырып, мандарына жолатпаган. Діннін тупкі максатын керек кылмай, магынасын озгертіп, рухани манін кулдыратып бара жаткан ондай бейшара пенделердін бетін кажы былай деп ашып корсетеді:

Таза діннін шын негізін,
Устаган бір бенде жок.
Дуние толган коп шатак дін,
Барі бірдей шатпырак.

Бірак, дін – Кудай жолы. Кудайга кайту ушін баска жол жок. Сондыктан казіргі дін кандай нашар болса да, алдында улкен максаты бар адамга одан бас тарту мумкін емес. Казакта «Битке окпелеп тонынды итке тастама» деген онегелі созі бар. Сондыктан,  напсі ыкпалында журген надандарга окпелеп діннен бас тартуга болмайды. Дін Алла тагаланын корінісі. «Діннен бас тарту» деген соз «Алла тагаладан бас тарту» дегенмен бірдей. Сондыктан омірдін тупкі максатына жетуге умтылган арбір жан дінді зерттеп, онын магынасын дурыс тусініп, ол ушін куресуі керек. Алла тагалага деген ен улкен кулшылык, міне, осы болып табылады.  Бул туралы Шакарім былай деп жазады:

Дін тазасын діннен ізде,
Дін шатагын сынга сал.
Анык айна озінізде,
Айда акылды каттырак.

Шала дін де, пан де таппас,
Дін тазасын ой табар.
Еркін акыл тіпті адаспас,
Кезсе кірсіз жаркырап –

деп, діннін тазасын діннін озінен іздеу керек екенін айтады. Осылай таза акылдын комегімен «дін шатагын сынга салып» шатаскан дінді калпына келтіру керек. Ислам алемінде діннін кулдырау кезінде данышпандар келіп, ауыткыган діннін багытын тузеп отырган. ХІІ гасырда омір сурген ал-Газали сондай гуламалардын бірі болды. Шакарімді де осы денгейден коруге болады. Тек кана онын жазгандарын таза акылга салып, дурыс тусіне білу керек.
Ойшыл сокыр сезімге емес, ой-орістін жогары денгейін пайдаланып, сана-сезім аркылы Кудайды кабылдау керегін білдіреді. Кудайга осылай гана жетуге болады. Кудайдын коркем касиеттерін акыл-ес аркылы танып, тусініп-туйсініп кана Оган деген махаббатка жетуге болады. Мундай денгейге  жету ушін тек кана діннін сырткы дастурін гана устанбай, болмыстын терен мазмунын пікірлеу керек. Шакарім, есті адамды, міне, осыган шакырып отыр.

Арине, Шакарім тарізді ойлы адамдар омірдін акикатын коргенде озінін бурынгы тіршілігінін бейнет, корлык, мардымсыз екенін тусініп, бірак муны айтып жеткізудін оте киын екенін, баскалардын оны кабылдай алмайтынын коріп улкен кайгыга батады. Озінін осындай калге тускенін корсетіп, ол оленін былай деп аяктайды:

Шынды таптым, кайгы басты,
Шын сырымды айтайын.
Дін де, пан де катты адасты,
Дау сабасты баркырап.

 («Тура жолда кайгы жок», 65 жасымда жазылган)

Ал енді катты адаскан дін мен каулаган дауды басу ушін не істеу керек. Ол ушін ен ауелі рухани білімді толыктыру керек. Ал рухани білім букіл болмыстын негізі болгандыктан, жаннын не екенін білуден басталады. Сондыктан болса керек, ойшыл енді жан маселесін арі карай орбітеді.

«Бірак дененін толыктыгы, нашарлыгынын кезегіне карай жаннын да толык, нашар уакыты болады. Маселен, жана біткен баланын, жумыртканын, сентябрьде урык коміп олген шегірткенін урыгынын жандарын ойланыз? Хайуандардан еркі аздыгы болмаса осімдіктердін де жаны осылар сиякты. Маселен, бидай, тары, шоптін тамыры, жемістін урыгын ойласаныз».
Бул арада жан деп болмысты жандандыратын алемдік ток айтылып отыр. Себебі, жан мангілікті болгандыктан, ол озгермейді, ягни оспейді де, кішіреймейді де. Ол біркалыпты. Бірак, рух озіне дене калыптастыратын болгандыктан, ол алатын дененін толыктыгы, нашарлыгынын кезегіне карай онын толык, нашар уакыты болады. Урыктагы жаннын еркі оте шектелген, себебі онын рухы дене алып алі дамыган жок. Буган мысал ретінде ойшыл жана біткен баланы, жумыртканы, шегірткенін урыгын мысал келтіріп отыр.   Жетілген денеде рух та куатты, сондыктан муны рухтын осуі дейміз. 
 
Жогарыда жазылгандай, жан фани алемде ана курсагында болсын, жер курсагында болсын, ауелі назік болмысынан бастап, бірте-бірте танді калыптастырады. Бул кезде онын денелері оте алсіз. Сондыктан олардын осіп-жетілуі ушін арнайы жагдайлар болмаса, олар онбей, оліп те калады. Шакарім адамдарда гана емес, хайуандарда, тіпті осімдіктерде де жан бар екенін білдіріп отыр. Жан мангілікті рухани болгандыктан, ол кандай денеде болса да озгермейді. Ендеше адамдар мен хайуандардын, осімдіктердін жаны бірдей. Олардын рухы, далірек айтканда, рухы жасаган назік болмысы мен тандері  гана артурлі. Хайуандардын рухы осімдіктердін рухынан жогары, ал адамдардын рухы одан да жогары болады. Рухтын жогары не болмаса томен болуы онын материямен жабылу денгейіне байланысты. Материямен негурлым коп жабылса, онын рухы да, еркі де солгурлым томен болады.

Шакарімнін «Хайуандардан еркі аздыгы болмаса осімдіктердін де жаны осылар сиякты» деген созі жандардын барлыгы бірдей, бірак олардын кандай денеде болганына байланысты еріктері артурлі, дегенді білдіріп отыр.
Бул ойлардын желісін онын «Атанын шахуатынын коп кой мані» оленінен де табамыз. Бул оленінде акын жан туралы былай деп жазады:

Атанын шахуатынын коп кой мані,
Ананын курсагында кан болганы.
Кус пен адам болар деп кім айта алар,
Олі кан мен жаны жок жумыртканы?
Басында онын киімі шахуат еді,
Кызыл кан, ак жумыртка кигені ані!
Денесі неше миллион кубылса да,
Онын жаны – баягы ескі жаны.
Сезімінін зорайып, азаймагы –
Кандай турде болганнан онын тані.
Кайда барса, ол озін «озім» дейді,
«Озім» деп денесі емес, жанды айтканы.
Сол жаннан тіпті «озімдік» жогалмайды,
Есеп емес, сан оліп, сан кайтканы.

(«Тау басындагы ой», 64 жаста жазылган)

Озінін «Уш аныгымен» ундесіп жаткан ойшылдын бул олені дуниетанымдык улкен манызы бар, букіл бір концепцияны камтитын шыгарманын бірі. Ол ауелі жан ата урыгы аркылы ана курсагына туседі деген тужырымды кайталайды. Сонан кейін Куранда айтылатын адам баласынын бір тамшы каннан пайда болады дегенді білдіретін аятына суйеніп, жаннын купиясы шексіз екенін білдіреді. Сол купиялардын бірі – «Денесі неше миллион кубылса да» жаннын баягы ескі жан болып, озгермеуі. Ал онын сезімінін, ягни назік болмысынын зорайып, азаймагы – кандай турде болганнан онын тані. Ягни, жаннын арбір тугандагы жагдайы онын алган таніне байланысты екен.

 Ен бастысы – «Озім» деп денесі емес, жанды айтканы», ягни адамнын негізгі болмысы тан емес, онын жаны екен. Канша оліп, ягни, неше миллион дене тастап, канша тіріліп, канша миллион денені кайта алса да, ол озін «озім» деп сезінеді. Себебі жаннын озімдік сезімі, ягни тулгалык касиеттері бар. Бірак фани алемде ол «озім» деген сезімді дене аркылы кабылдагандыктан, озінін материямен жабылуына байланысты озін артурлі сезінеді. Томенгі денгейлерде ол озін «танмін» десе, ал жогары денгейлерде озін назік болмысымен тенейді. Тек кана ен жогары, рухани денгейде гана ол озін-озі толык танып, озін «жанмын» деп сезінеді.

 Шакарімнін осы ойлары Туркияда омір сурген парсынын улы ойшыл акыны Румидын жазгандарымен толык сайкес келеді. Бул Шакарімнін Мекке сапарында Туркияда болып, Стамбул кітапханасын коп актарганынын бір белгісі болу керек.
Жаннын коп дене алатыны туралы «Жан беріп жарык, жылы нурдан» атты оленінде де ол былай деп анык жазады.

Жан беріп жарык, жылы нурдан,
Кун атам жерді буаз кылган,
Осімдік туган осыдан,
Жетіліп, осіп, толганда дан,
Курт болган данде неше мын сан,
Жаралай шыктык біз сонан.

Усак курт даннен жарып шыккан,
Жасаган курттар ар турлі тан,
Кус, балык, шаян – коп айуан.
Айуаннан осіп, болдык адам,
Кейіміз есті, кейіміз надан,
Жаралыс салган сондай ман.

Акыннын бул жазып отыргандары аруактар аркылы алынган спиритуализм іліміне толык сайкес келеді. Бірак, бул акикатты аркімнін толык кабылдауы онай емес. Оган далел – жогарыда Шакарім айткан агылшын сперттерінін жаннын адамнан томен омір турін алуына сенбейтіні. Ал бул оленде Шакарімнін француз сперттері айткан жаннын адам денесін гана емес, сонымен бірге, одан томенгі денелерді де алатынын толык куаттайтыны білінеді.

Шакарім арі карай алем жансыз материядан пайда болды деген материалистік козкарасты сынга алып, оган карсы озінін мынандай далелдерін келтіреді:
«Бул 20 жузжылдын адамдары, білгіштері адамнын акылы танданарлык касиеттерді тауып пайдаланып отыр. Кайдан алып пайдаланып отыр? Осы сокыр, ессіз деп журген жаралыстан шыккан заттардан, олардын касиеттерінен алып пайдаланып отыр. Ал оздері сол сокыр ессіз деген жаралыстын бір шыбынын, не бір тозанын жарата алмайды. Арине, сонын жараткан, оршіткен нарселерінен жумыртка да жасар, ет те істер, бірак сонын бірі кус болып  ушып, бірі хайуан болып жугіріп кете алмас.

Тіпті былай да айталык: мунан былай гылым зорайып алгі айткан жумыртка мен етке табигат  шыгарган жаннан жан да алып салар, бірак сонында туп жаратушысы сол кісі деп сау акыл айта алмас».

Жаралыс, ягни, табигат сокыр, ессіз деген материалистік женіл козкараска Шакарім карсы. Бул туралы озінін «Жаралыс басы – козгалыс» оленінде «Жан де мейлін, бір Ман де, Сол куатпен бол таныс, Алемді сол Ман жараткан» деп алемнін  терен мані барын корсетеді.
Казіргі кезде техниканын дамыганы соншалыкты, тіпті жасанды сана-сезімді интеллект жасап шыгаруга да бет алгандай. Озі ойлап, озі жасайтын машина робот болса, онда ол кезінде адамнын катысуынсыз-ак озі ойына келгенін жасай береді деген соз. Осылай роботтар когамы пайда болып, адамзат когамымен тайталасып, акырында когамга улкен катер болуы мумкін деген ойлар да айтылады.

 Бірак, Шакарім тужырымдары бойынша техника канша дамып, оріс алса да онын адамзат когамына катер тудыруы мумкін  емес. Адамнын жаны болгандыктан, онын рухы аркылы адамнын жетілу мумкіндігі бар. Ал жансыз роботта мундай мумкіндік жок. Жансыз машина тугілі, одан жогары турган жаны бар, бірак ерік пен жогары сана-сезім берілмеген хайуанаттарда да озін озі дамыту мумкіндігі жок.

 Машина оны жаратушы адам берген касиетке гана ие. Оны арі карай жетілдіруге, не болмаса косымша тагы баска касиеттер алуга мумкіндігі жок. Себебі, материя тек кана шексіз касиеті бар жан аркылы гана дамый алады. Ен жетілген материя болып табылатын адамнын материалдык денесі осындай. Егер жан кетсе кандай жетілген материя болса да дамымак тугілі козгала да алмай калады. Барлык жетілу жексіз куаты бар жаннан шыгады. Жан болганда адамнын материялдык денесі максат коятын акыл-ой мен сана-сезім, жасампаздык беретін ерік пен кайрат, жаман-жаксыны айыра білетін конілі бар омір корінісіне  айналады. Ал жан кеткенде тан олі материяга айналып, бул касиеттерінен айрылады. Булар тек кана жаны бар адамга гана тан касиеттер.

Кандай жетілген робот болса да, ол оны жасаган адамнын ыркынан шыга алмайды. Жасалганнын жасампаздык кабылеті жасаушынын каситінен асып кете алмайды. Ендеше жаны жок робот машина адаммен ешуакытта тенесіп, не болмаса одан асып кетпек емес.

Ал олі табигат жанды нарсені жасай алмайды. «Арине, сонын жараткан, оршіткен нарселерінен жумыртка да жасар, ет те істер, бірак сонын бірі кус болып  ушып, бірі хайуан болып жугіріп кете алмас» деп Шакарім осы ойларды ангартып отыр. 

Бірак, материалист галымдар жанды жокка шыгарып, жасанды интеллект жасаймыз деп, міне, осындай бос аурешілікке салынады. Шакарім олардын істеріне куман келтіріп, материядан оз бетімен омір суретін жасанды тіршілік иесін жасауга болмайтынын далелдейді. Жаратушынын, жаннын бар екеніне бул – бірінші далелі. Сонымен бірге, ойшыл екінші далел келтіреді. 
Тіпті, белгілі бір адіспен жасанды интеллект шыгарды деп есептейік. Сонын озінде де, Жаратушыны жокка шыгаруга болмайды. Алгашкы элементтерді жасаган кім? Жасанды интеллект жасаган галымдар оларды кайдан алып отыр? Ойшыл бул суракка «Осы сокыр, ессіз деп журген жаралыстан шыккан заттардан, олардын касиеттерінен алып пайдаланып отыр» деп жауап береді. Элементтер ауелден бар, оларды Жаратушы жараткан. Ал баска жан иелері оларды тек кана колданады. Бул акикатты тусініп, оны мойындауымыз керек.

Енді Шакарім мурасына суйене отырып, Жаратушынын алемді калай жаратуы мен жандар аркылы оны калай баскаруына келейік. Осылай алемнін жаратылу сырларына теренірек уніліп корелік.

Алемнін жаратылу сырлары

Болмыс шексіз болгандыктан, онын сырлары да шексіз. Оны карапайым адам ойы тугел камтый алмайды. Сондыктан фани алемдегі адамдарга болмыстын негізгі манін тусінетіндей гана білім керек. Артык білім тек кана зияндык акеледі. Білім омірде колданганда гана пайдалы. Ал омірде пайдаланбаган білім артык болып, барлык артык нарселер тарізді ол да озінін зиянын тигізеді. Себебі, пенденін мумкіншіліктері материялды, ал материялды нарсенін олшемі бар.

Олшемді нарсеге белгілі бір олшемді гана сыйгызуга болады. Шакарім айткандай, ми акылдын ыдысы. Егер миды  омірге кажетсіз білімдермен толтырып тастасаныз, онда адам жадында омірге кажетті білімге орын болмай калады. Сойтіп, ен керекті білім умытылып, мида калмайды. Миын керексіз біліммен толтырган адам осылай омірге керекті білімнен айырылып калады. Жабайы, білімсіз дегендердін оп-онай шешетін омір шыргаландарын, сырт козге окыган, білімді болып корінетін «интеллигенттердін» дурыс шеше алмай жургендері, міне,  осынын бір себебі.

Сондыктан, имандылык білімнін коптігіне байланысты емес,  ол – сенімнін молшеріне байланысты. Ал сенім – кокірек козінін ашыктыгына, омірге керекті рухани білімнін молшеріне, ягни, жан тазалыгына байланысты.
Омір сырларын тусінуге Шакарімнін мол мурасы улкен комек береді. Омірді тусіну ушін ауелі Жаратушы, жан жане табигаттын озара байланысын аныктап алуымыз керек. Себебі, бул ушеуін білген адам рухани білімге, ягни, керекті толык білімге ие болады.
Жаратушы – болмыстын алгашкы себебі жане Ол мангілікті озгермейтіні туралы Шакарім бул шыгармасында гана емес, озінін олендерінде де коп айтты. Жаратушы жогары рух болгандыктан, Онын куаты да рухани. Алла тагаланын шапагат нуры дегеніміз, міне, Онын осы куаты. Жаратушы болмысты Озінін калауымен жаратады. Ол болмыс калай болу керек екенін тек кана калайды. Осылай Онын калауы бойынша болмыстын барлык  коріністері жаратылады. Жаратушынын калауы Онын рухани куаты аркылы орындалады, ягни, болмысты осы рухани куат жасайды.
Алемнін жаратылу барысын Шакарім былай деп суреттейді:

Жаралыс басы – козгалыс,
Козгауга керек колгабыс.
Жан де мейлін, бір Ман де,
Сол Куатпен бол таныс,
Алемді сол Ман жараткан.

Козгалмаса кошпейді,
Кошпеген нарсе оспейді.
Оспеген нарсе озгермес,
Турден ол турге туспейді,
Козгалыс турлеп жараткан.

"Жаралыс басы – козгалыс"

Жаратушынын рухани куаты, ягни шапагат нуры болмыста жогары  жане томенгі куатка болінеді. Жогары куатка жандар жатса, ал томенгі куатка материалдык элементтер жатады.
Жаратушы материалдык алемді калай жаратады? Жаратушынын рухы саналы болмыстын негізі. Жаратушынын рухынан алемдік ток пайда болады. Алемдік токтан барлык материалдык элементтер пайда болады, сондыктан, алемдік ток букіл материялык алемнін негізі.

 Арине, алемдік ток деген соз біз білетін электер токпен салыстырганда магынасы алыс, бірак, уксастыгы болгандыктан, баска соз болмагандыктан, салыстырмалы турде гана пайдаланылады. Біз білетін электр тогы алемдік токтын озгерген, затталган турі гана. Алемдік токтан ауелі алемнін назік болмысы пайда болады. Алемнін бул назік болмысында сезім, акыл-ес, сана жане баска да рух пен дорекі материяны байланыстыратын элементтер бар. Сондыктан алемнін назік болмысы оте курделі. Алемнін назік болмысынан заттык болмысты курайтын дорекі материалдык элементтер пайда болады. Осылай, барлык материянын негізі алемдік ток болып табылады.

 Болмыстын дорекі болігі назік боліктін ішіне кіреді. Мысалы, заттык алем назік алемнін ішінде, ал бул екеуі рухани алемнін ішінде. Рухани алем материямен назік болмыс аркылы байланысады. Назік болмыс – козге корініп білінбейтін материя, флиюд.

Дорекі материалдык элементтерге Шакарімнін корсеткен ауа, от, су, топырак жатады. Буган эфирді (кеністікті) косатын болсак, сонда барлыгы бес элемент болып шыгады. Томенгі материалдык алементтердін курамына жогары элементтер де кіреді. Мысалы, ауада эфир, ягни кеністік бар. Себебі, кеністік болмаса ауа да болмайды.

Отта ауа мен эфир бар. От кеністіксіз жане ауасыз жанбайды.

Суда кеністік, ауа жане от бар. Егер суда еріген ауадагы оттегі болмаса балыктар омір суре алмас еді.

Оттын жылуы болмаса су музга айналады.

Топыракта – эфир де, ауада, от та, су да бар. Ягни, топыракта барлык химиялык элементтер бар.

Алемдік ток барлык материянын негізі гана емес, ол турлі денгейде барлык материянын ішінде. Онын негізі Жаратушынын рухани куаты, сондыктан, ол бар жерде омір бар.
Жаратушынын жогаргы куаты жаннын касиеттері де сапа жагынан оны жараткан Иенін касиеттеріндей. Ол мангілікті, толык білімді жане лаззатты. Материямен салыстырганда жан шексіз куатты. Онын да  нуры бар. Ол нур – жаннын рухы. Жаратушынын рухы онын болмысты баскаратын, карым-катынас жасайтын куралы болганы тарізді, рух та жаннын ниетін орындайтын куралы.

Жаратушы Озі ештенеге араласып, ештенені жасамайды, Ол тек кана калайды. Ал Онын калауы Озінін рухы аркылы орындалады.  Сол сиякты жан да озінін калауын орындау ушін рухын пайдаланады. Ягни, рух жаннын калауын орындайтын куралы. Жан тек кана калайды, бірак озі ештенені жасамайды. Онын калауын орындайтын – онын рухы. Материалдык алемде рух жан калауын материялдык тан аркылы орындайды. Ал жаннын рухы танмен назік болмыс аркылы байланысады.

Бул туралы Шакарім «Акыл деген – олшеусіз бір жарык нур, Сол нурды тан камы ушін жан жумсап жур» деп білдіреді. Адамнын назік болмысын білдіретін акыл жан кумары ушін жумсалганда ол рухтанады. Акын мундай акылды «олшеусіз жарык нур» деп атап отыр.
Материалдык алемде жан мен материя бір-бірімен тыгыз байланыста жане бір-біріне катты асер етеді. Материя жанга озінін кумары аркылы, ягни напсі аркылы асер етіп, оны оз курсауына алгысы келеді.

Ал жан болса ол озі шыккан кайнар козге, Жаратушыга карай умтылады. Бул умтылыс тек кана Жаратушынын калауын орындау аркылы гана білінеді жане іске асады. Сондыктан ол барлыгын Алла тагаланын разылыгы ушін орындауга умтылады. Осылай жан мен тан унемі куресте болады. Жан ыкпалы женгенде тан рухтанып, тазара туседі. Ал тан ыкпалы женгенде жан кірленіп, материяга бата туседі. Ал туп маніне келгенде акыры жан женеді. Себебі, бул – Жаратушынын калауы.

Жаратушынын калауы бойынша барлык  жан иелері материалдык алемді колдану аркылы тазарып, акырында Туп Иеге кайтады. Бул Касиетті куран аяттарымен де жаксы ундеседі. Осылай материалдык алемге келген жан бірте-бірте тазарып, озінін алгашкы куатына ие бола бастайды. Бул денгейге жеткенше жан коптеген омір турлерін, ягни денелер алады. Сондыктан материалдык алемде шексіз коп жан иелері бар. Бул туралы ойларды Шакарімнін мына жазгандарынан алуга болады:

«Дене жаннан калайша асер алады? Денелердін жаннан тез асер алатыны да бар, ЖАЙІРАК АСЕР АЛАТЫНЫ ДА БАР. Маселен, кішкене хайуандар мен туйе, піл сияктылардын буаздылыгын ойланыз. Піл 20 ай бойы бала котереді, кол кояны бір-ак ай котереді. Жане кейбір денелер жаннан асер алмагандай корініп, сондыктан олар  оліп калгандай болады. Маселен, тас, ку суйек, кум, кул сияктылар, олар не жанып, не шіріп калгандар. Бірак менін ойымша, оз кезінде олар да жанмен косылып, сезімденуге жараса керек».

Осылай жан кеткен сон дене жанып, шіріп коршаган ортага тарап кетсе де, ол баска жаннын ыкпалымен онын денесін курап, кайтадан жанданады. Жаннын жетілу денгейі кандай болса, соган байланысты ол тан алады. Адамнын акылды-акымак болуы, иманды-имансыз болуы онын жанынын тазалыгына байланысты. Данышпан, аулие, не болмаса галым болу адамнын денесінін кабылеттіліген емес, онын рухынын жогары денгейінен. Рухынын жогарылыгына байланысты адам сондай кабілетті дене алады. Мысалы, маскунемді онын турінен-ак байкауга болады. Оны маскунем еткен онын осы турі ме, алде маскунемдік оган осындай тур берді ме? Арине, маскунемдік оган осындай тур берді. Сол сиякты жаннын жетілуі кандай болса, жан иесі сондай кабылетті дене алады.

Жаннын озінін денесін курастыру алемдік тартылыс куштері аркылы болады. Бул процесті алемдік гальванизация адісі деуге болады. Бул туралы бурын да жазганбыз /8/. Кыскаша токтала кететін болсак, бул процесті былай суреттеуге болады. Физика панінен белгілі, ыдыска металл тузы ерітіндісін куйып, екі электрод салса онын бірі – он полюс – анод, ал екіншісі – теріс полюс – катод болады.

Ток жіберілгенде ерітіндегі металл теріс полюске тартылып, оны жабады, ал он полюстегі металл еріп, ерітіндінін курамын бір калыпта устап отырады. Сол сиякты материалдык алемде жан катод теріс полюс, ал Жаратушы анод он полюс, ерітінді – алемдегі назік жане турпайы элементтер болып табылады.

Рухани алемде таза жаннын касиеттері шексіз. Бірак ол касиеттері материалдык алемге келгенде матриямен жабылып, озінін шексіздігінен айырылып калады. Сондыктан, оган материалдык алемде омір суруге арнайы курал, ягни дене керек. Осылай жана омірге келген жан енді озіне материядан жана дене калыптастырады.

Ауелде жан озінін омірін назік алемнен бастайды. Сондыктан жан озіне назік материалдык дене курастырады. Осылай гальванизация процесі аркылы жан назік алемнен озіне керекті элементтерді тартып сезім, акыл, ес, озінін «менін» курастырады.

 Аруактар назік алемде осы денелермен омір суреді.
Ал заттык алемге келгенде жанга назік денесінен баска тагы турпайы дене керек. Бул – онын тані. Сондыктан, жан фани алемге келгенде озінін назік денесі аркылы, алемдегі негізгі турпайы бес элементтерді тартып озінін танін курастырады. Бул курастыру онын жерге кандай адіспен келуіне байланысты артурлі болуы мумкін. Мысалы, жан жерге жан-жануарлардын аталык урыгы, жумыртка, немесе осімдік дані аркылы келуі мумкін. Осыган байланысты ол озіне танді курастыруга керекті табигаттын бес элементін гарыштан гана емес,   сонымен бірге, жан-жануарлар ана курсагынан, кус жумырткадан, осімдік даннен алады. Фани алемде барлык жан иелері осылай пайда болады.

Заттык алемде бір-бірімен катынас жасап, коршаган табигатты пайдалануы ушін жан иелеріне керекті материалдык элементтер беріледі. Оларга бес сезімдер, бес сезім мушелері, бес сезім объектісі, таннін оміріне керекті бес козгалыс мушелері жатады. Бес козгалыс мушелеріне кол, аяк, ауыз, анус жане жыныс органдары жатады. Жан иелері аяктарымен бір жерден екінші жерге козгалады, колдарымен табигат берген заттарды пайдаланады, аузымен тамактанады, ануспен асказандагы корытылмаган тамактын калдыгын сыртка шыгарады жане жыныс органдарымен артына урпак калдырады.

Омір турлеріне байланысты бул элементтердін сырткы порымы, арине, артурлі болып келетіні тусінікті. Мысалы адам мен кустардын аяктары, аузы, жыныс органдары артурлі екені белгілі.  Табигат берген осы элементтер аркылы барлык жан иелері оз омірін камтамасыз етеді. Табигаттын бул турпайы элементтеріне  адамнын назік болмысы болып табылатын тагы уш элемент – акыл, ес жане «мені» косылады.  Сонымен барлыгы 23 элемент болады. Буган жанды косатын болсак, барлыгы 24 болып, олар косылганда материалдык алемде оз бетімен омір суруге мумкіндігі бар микрокосмды курайды. Бул 24 элементтін ен негізгісі, арине, жан. Жан баскаларын біріктіріп, оларга омір береді. Себебі, ол жан иесінін рухани болмысы болып табылады. Міне, кыскаша айтканда, жаннын бул алемге келуі осылай болуга тиісті. Бул туралы да Абай ілімі аркылы бурын жазганбыз. 

Материалдык алемде барлык элементтер алемдік токтан пайда болады дедік. Жан материяны, ягни материалдык алемді осы алемдік ток аркылы баскарады. Алемдік ток рухтын материяны баскаратын куралы тарізді. Сондыктан, жогарыда айтылган «айналатын устелге» аруак ауелі алемдік ток жинап, ондагы токты толыктырып, жандандырады, сонан кейін оган оз тогымен буйрык беріп, оны козгалыска келтіреді.

 Аруак озінін тогымен устелдегі токка асер етіп, осылай устелге озінін ыкпалын жасайды. Егер жаны бар аруактын асері болмаса устел козгалыска келмес еді. Бул арада аруактын еркі мен онын кайраты улкен орын алады.

Бул тажірибе жаннын денені алемдік ток аркылы баскаратынын корсетеді. Жан назік болмыска жане таннін барлык тіршілігіне омірлік куат береді. Осы омірлік куаттын аркасында жан иесінін букіл материалдык болмысы козгалыска келіп, тіршілік жасайды. Жан кеткенде тан оледі. Онын ешнарсе де тірілте алмайды.

Таннін тіршілігі жан емес, материалдык журектін жумысына гана байланысты деген тужырым да бар. Егер бул тужырым дурыс болатын болса, онда токтап калган журекті алып тастап, онын орнына жасанды журек салып адамды тірілтіп алуга болар еді. Казіргі медицина жасанды журек жасау денгейіне жетті. Бірак, жасанды журекті салса да оліп калган адамды тірілту мумкін емес екені белгілі.

 Ендеше адамнын денесіне алемдік токты жинап, агзаны козгалыска келтіретін журек емес, жан екен, ал журек жаннын мекені. Дене уздіксіз жумыс істеу ушін журек агзанын арбір болігіне куатты жеткізіп туратын механизм гана. Сондыктан алемдік токты жинап, оган ыктиярымен ыкпал жасайтын жан кеткенде ток та тарап кетеді.

 Бірак алемдік ток бірден жогалып кетпейді, онын тарауына уакыт керек. Оган мынандай далел келтіруге болады. Касапшылардын малды сойган кезінде терісі алынган малдын денесі жыбырлап, козгалып  жататынын аркім корген шыгар. Жаны шыккан малдын денесі неге оздігінен дірілдейді? Мунын себебі, жаны жок болса да, алемдік ток толык тарамагандыктан, денеде омірлік куаттын калдыгы бар, сондыктан онын кейбір боліктері алі де болса когалыска келіп жатады.

Жаратушы болмысты калай баскарады? Ол да алемді осы ток аркылы баскарады. Алемдік ток Жаратушынын рухани куатынан пайда болатындыктан, ол ток рухпен тыгыз байланыста. Сондыктан алемдік ток Жаратушынын рухына, ягни Оган толык багынады. Жаратушы букіл материалдык алемді осылай алемдік ток аркылы баскарса керек. Алемдік ток Жаратушыга толык багынатын болгандыктан, ол Жаратушынын бір корінісі болып табылады. Ал алемдік ток арбір болікте, арбір атомда. Сондыктан онын комегімен Жаратушы букіл алемге ие болып отырады.

Алем Жаратушы салган уйлесімділіктен шыгып кете алмайды. Ендеше алемдік аділет зандылыгынын толык орындалуына да ешкандай кедергі болуы мумкін емес. Аркімнін озінін жасаган іс-арекеті бойынша осы омірінде, не болмаса келесі оміріндегі алатын жаксылыгы мен зардабы осымен тусіндірілсе керек.

Жаратушы алемді Озі  баскармайды. Алемді Онын рухынан жаратылган турлі куат коздері баскарады. Болмыс омірін баскаратын Жаратушынын сансыз коп комекшілеріне турлі денгейдегі аруактар мен баска да жан иелері жатады. Бул туралы Шакарім жогарыда егер біреу машина жасап шыгарса, онда ол машинанын жасагандары да сол адамнын ісі болып табылатыны туралы мысал келтіріп білдірді.

 Аруактарды оздерінін жасайтын істерінін денгейіне байланысты казак халкы пері–періште, жын-шайтан деп артурлі атайтыны белгілі. Жогары денгейдегі аруактар періштелер гана емес, томенгі денгейдегі аруактар перілер мен турлі жындар да Жаратушынын амірімен арекет етеді. Олардын арбірінін жасаган істерінін оз мані мен манісі бар. Болмыс омірі жаксы мен жаманды тугел камтитындыктан, оларды іске асыратын да турлі жан иелері болуы керек. Болмыс омірінде аркімнін оз орны бар жане олар оз міндеттерін орындайды. Бірак муны бірі білсе, бірі білмейді.

Енді Жаратушынын комекшілерінін, ягни турлі жан иелерінін болмыс омірін калай баскартынына келейік. Жогары алемдерде табигат куштерін баскаратын періштелер алемдік токтын асерімен материалдык элементтерді жинап козгалыска келтіріп, оган оздерінін ыкпалымен турлы кубылыстар жасайды. Мысал ретінде жанбырдын  калай жауатынына коз жіберіп корелік.

Суды баскаратын аруак, казак оны су періштесі деп атайды, атмосферадагы су молекулаларына алемдік токты жинап, оны жандандырса керек. Сонан кейін ол озіндегі алемдік ок аркылы су молекулаларындагы алемдік токка асер етіп, оларды біріктіреді. Заттардын тартылыс кушін жасайтын да алемдік ток екенін осы арада айта кету керек. Ал бірігіп тамшы болган су молекулалары тартылыс зандылыгы бойынша Жерге туседі. Ал кай жерге тусуді жел біледі. Ол желді де баскаратын оз періштесі бар. Осылай жанбыр жаудыру ушін сансыз коп періштелер катынасады.

Аруактар табигат зандылыктарын бузбайды. Олар фани алемдегі жан иелеріне караганда напсіден босаган, сондыктан Жаратушы ыкпалын жаксы сезінеді. Періштелердін табигат зандылыгынан шыга алмайтынына тагы бір себеп, ол – Жаратушынын алемдік ток аркылы букіл болмысты баскарып отырганы болса керек.

 Мысалы, аруактардын тілегіне  карамай, жанбырды жаудыргысы келмесе, Жаратушы алемдік ток аркылы су молекулаларын біріктірмей тастай алады. Осылай жанбыр тамшылары куралмай, жанбыр болмайды.

 Ал Жаратушынын аміріне карсы арекетке баргысы келген аруак аділет зандылыгы бойынша оз жазасын алады.

Періштелер су тамшысын кураганы тарізді материалдык элементтерден баска да турлі заттар мен денелер курастырады. Буган Шакарімнін жогарыда жазган коптеген мысалдары далел болады. Осылай олар, тіпті, турлі планеталарды, Кун, Ай тарізді алемнін барлык боліктерін курастырады. Аруактар жасаган турлі алем боліктері бір-біріне асер жасап, алем омірін курастырады. Алемде барлыгы бір-бірімен байланысты. Сондыктан астрология ілімі адамнын туган мезгілі аркылы онын келшегін гана емес, тіпті откенін де айтып бере алады.

Томенгі аруактар да болмыс зандылыгынан шыга алмайды. Айтпесе олар фани алемнін оміріне аралысып, бул омірдін бейберекетін шыгарар еді гой. Олар оте сирек жагдайда гана адам оміріне араласып, оздеріне ермек іздейді. Кейде тажірибесі алі жеткіліксіз медиумдарды, «аккуларды» алдап, шатастыруы мумкін. Бул туралы коп айтылып, коп жазылады. Кейбір діни адамдар осы томенгі аруактардын асерінен коркып, аруактармен байланысты тугелдей жокка шыгарады. Бул туралы кейінгі кезде газет бетінде макалалар да пайда болды. Когам оміріне осылай богет болганы ушін томенгі аруактар, арине, кезінде оз жазасын алады.

Жын-шайтан деп аталатын томенгі аруактардан коркып керегі жок. Олар назік болмыстын сырын білмейтін надандарды коркытудан баска, Жаратушынын ыкпалынан шыгып адамга ешуакытта жамандык жасай алмайды. Жындардын Алла тагаланын касиетті есімдерінен оте катты коркатыны да осыдан.

Жаратушынын шапагат нурына, одан пайда болган алемдік токка сенбей, оны кабылдамаган адам ешуакытта дуниенін терен сырына жете алмайды. Дуние сырына коз жеткізу ушін адам касиетінен жогары касиеттердін де бар екеніне сенім керек. Болмыстын сол козге коріп-білінбейтін гажайып касиеттері алемнін алгашкы элементтерін жасап, оларды біріктіріп, букіл гарыштык корініс курайды. Бірак, Онын бул касиеттерін адамнын сезімдерімен аныктауга, немесе оймен ойлап тусінуге келмейді. Осыны мойындау керек.

Шакарім озінін «Табигат неше турлі жан жаратты» оленінде «Жел ме су, тас, топырак, шоп пен агаш... Галамда не бар болса, барі жанды» дейді. Бул жогарыда айтылган Жаратушынын рухынан жаралган алемдік токтын далелі бола алады.

«Далелім: тас пен кум, суйектерге біткен кынаны алып карасаныз, кынанын астында, тас пен суйектін бетінде топырак сиякты бір нарсенін жабысканын коресіз. Сол топырак сиякты нарсені табигат кайдан акеліп отыр? Мен ойлаймын, су мен топырак, жылылыктан осімдік шыгаргандай таска ауа, су жылылык сиякты себептер косылып кына шыгып отыр. Бул былай турсын, гылым бойынша, планеталардын барлык нарселері кайтадан  газ болганда тас та тас калпында калмайтыны анык.

Менін бул ойым дурыс болса, кына мен газ отка жанганмен, шіріген денелер де коп уакыттан кейін жанмен бірігіп, сезіп оршуге жарайды екен». 

Алемдік ток букіл алемді камтитындыктан, ол барлык элементтерді жандандырады. Аруактар ол токты жинап устелдін тогын кобейтіп, сол аркылы устелді козгалтып, билетіп жіберетіні жогарда айтылды. Сол сиякты аруак танде болганда да букіл агзанын жумысын сол алемдік ток аркылы баскарады. Бул адамнын нерв жуйесімен байланысты болу керек.

Ал ол алемдік ток алсіз болганда Шакарім созімен айтканда, кейбір денелер жаннан асер алмагандай корініп, сондыктан олар  оліп калгандай болады. Маселен, тас, ку суйек, кум, кул сияктылар. Бірак оз кезінде оларды жан озінін денесін курастыруга пайдаланып, олар да сезімденуге жарауга тиісті. Бул туралы жан озінін денесін калай курастыратыны туралы жазганда айтылды.

Жан озінін рухы аркылы алемдік гальванизация процесімен назік элементтерден озінін назік денесін, ал заттык элементтерден озінін заттык танін курайды. Жан денені тастаганда олар кайтадан оз кеністіктеріне тарап кетеді. Осылай турлі элементтер жаннын ыкпалымен бірде жиналып дене кураса, ал екінші сатте кайтадан таралып кетіп отырады.

 Денеде жан болгандыктан, жан оган омір беріп, козгалыска келтіреді. Ал жан кеткен сон ол омір токталады. Сондыктан жан болмаса ешкандай да дене омір суре алмайды. Шакарім ілімінен шыгатын бул тужырымдар жасанды омір жасау деген бос аурешілік екенін корсетеді. 

Бул ойларды Шакарімнін «Мен адамнын таппаймын онерлісін» атты оленіндегі мына жолдармен  тужырымдауга болады:

Бар нарсе жогалмайды, озгереді,
Жан жогалмас деп ойла, соны біл де.
Жан тан жасар, тан жанды жарата алмас,
Терен ойлап, созімді кулакка іл де.

Осы айтылган ойларын Шакарім «Табигат неше турлі жан жаратты» атты оленінде де аныктай тусіп, тагы да кайталайды.
Арі карай Шакарім «Соз кезегі келген сон жану, шіру туралы біраз айталык:» деп жазады.

 Жану мен шіру

Келесі такырыбын осылай деп атап, Шакарім созін арі карай жалгастырады. Буган дейін табигаттын турпайы бес элементі, назік элементтері мен жан бірігіп, калай жан иелері пайда болатыны туралы толык тусінік берілді. Енді буган кері кубылыс калай болар екен? Ягни пайда болган дене олген сон коршаган ортага кайтадан калай тарайды? Жан калай озгеріп, кайда кетеді? Шакарім енді осы туралы соз козгайды.

«Гылым жолында жану мен шірудін тубі бір. Екеуі де ар нарсенін курауларын шешіп, ол боліктерді таратуга себеп болады. Бірак от жылдам шешеді. Жалыннан шыккан угольная кислота деген улы газ ауага араласып кетіп, аягында осімдіктерге, сонан сон осімдіктермен  коректенетін хайуандарга азык болып шыгады. Сойтіп жанган, шіріген денелерден шыккан иіс, жалындар да біржола жогалмай, кайта айналып осы барлыктын ішінде бар болып журеді».

Осылай жан кеткен сон дене мулде жогалып кетпейтіні айтылады. Дене топыракка тусіп, шіріп, онымен араласып кетеді, не болмаса отка жанады. Осімдіктер отка жагылса, кейде адам денесі де ортенеді. Ундістан тарізді кейбір елдерде адам денесін отка ортеп жібереді. Муны кремация деп атайды. Осылай осімдіктер мен хайуанаттардын денелері козгалатын жан иелерінін тамагы болып, ас казанда корытылып, кейде отка тусіп жанып, не болмаса шіріп кетеді. «Гылым жолында жану мен шірудін тубі бір» деп булардын барлыгы тубінде тотыгу процесі аркылы болатынын білдіреді.
 
Дене шіріп, коршаган ортага тараганда тандегі элементтер ен женілінен бастап бірте-бірте тарайды. Ауелі адамнын демі токталып, денеден ен назік элемент ауа кетеді. Казактын олген адам туралы «Демі таусылды» дейтіні осыдан шыкса керек. Сонан кейін келесі элемент от кетіп, дене суыйды. Табытка тусіп, жерге комілмеген денеден келесі элемент, су кетіп, дене кебеді. Кепкен дене кун мен желдін ыкпалымен бірте-бірте топыракка айналады. Дене топырактан жаратылды, ол осылай кайтадан топыракка кайтады. Осылай дененін барлык элементтері жогалмайды, олар баска денелерді курауга катысады. Шыгыстын улы ойшыл акындарынын бірі Омар Хайямнын « Аягынды байкап бас! Баскан жерін де бурынгы жан иесінін денесі болуы мумкін» деген ойды білдіретін газелі де табигаттын осы бір кубылысын ескертсе керек.

Арі карай денеден жаннын шыгуы туралы айтылады.
«Енді жанга кайта келейік: жан менін айтканымдай, баста бар болып, турган денесі жарамсыз халге келіп, орын болуга жарамаган кезде, денеден шыгады. Бірак біржола жогалып кетпейді. Кур гана озгеретін болса, бурыннан бар жаннын жогалуына тук далел жок. Олай болса бір турге тусіп, барлыктын ішінде бар болып журеді. Мен бул арага шейін жаннын бірінен бірі артылатын касиеттерін аныктап боліп айтпай, барін де жан деп келдім».
Кейбір галымдардын олген сон жан денеден кетіп, жогалып кетеді дейтіні айтылды. Бірак Шакарім олай емес, жан біржола жогалып кетпейді, дейді.

 Жан бір денеден екінші денеге келгенде кур гана озгереді. Бірак біржола жогалып кетпейді. Денеден шыккан сон ол белгілі бір уакыт аруак болып назік алемде болатыны айтылды. Бул туралы Шакарім «Олай болса бір турге тусіп, барлыктын (болмыстын) ішінде бар болып журеді» деп отыр. Буган дейін ойшыл жаннын касиеттеріне шеке токталмай, олардын барлыгын жан деп келді. Енді оларды бір-бірінен айырып, аркайсысына жеке токталып, сипаттарын береді.

«Жан ар турге туседі. Маселен, инстинкт – сезімді жан, сознание – ангарлык («ангарарлык» болса керек – Д.О.) жан, мысль – ойлайтын жан, ум – акылды жан дегендей артурлі касиеттері болады. Булай артурлі болуы, менін  ойымша, дене бітіміне, себептеріне карай болады. Дене артурге тускен сиякты жан да осіп, оніп, жогарылайды».

Ойшылдын осы создерінен коп нарсені ангаруга болады. Жан бір денеден екінші денеге ауыскан сайын ол жетіле береді. Ягни, онын материалдык алемдегі мумкіншілігі осе береді. Жаннын бул осуі онын материядан арылу барысын корсетеді.

Шакарім ауелі инстинкт туралы «инстинкт – сезімді жан» дейді. Инстинкт пен ерік бір-бірімен тыгыз байланысты. Сондыктан буларга толыгырак токтала кетейік.
Шакарім озінін «Тауык неге шакырар сагат сайын» атты оленінде хайуанаттардын барлыгын инстинкт баскаратыны туралы былай деп жазады.

Напсі козін байлаган адамзаттан,
Айуан артык сезеді омір жайын.
Суыр неге казады таудын сайын,
Жаз жиып, кыстык азык кылар дайын.

Кыс болса, шала олерін кайдан білді,
Деді ме азык жастап бір уйыктайын.
Сондай омір келерін сезіп турган,
Жан сыры гой, сіздерге байкатайын.

Жана туган жас козы тамак іздеп,
Енесінін емшегін тапкандайын.
Уядан ушкан уйрек бізді алдайды,
Далбырлап канат кирап жаткандайын.

Жайын андар уйірге карамайды,
Есептемей туатын мезгілді айын.
Кысты жердін кояны кузді куні,
Дей ме адейі кардай боп агарайын.

Когалдагы шегіртке жасыл болып,
Кордін бе кырдагысы коныркайын.
Осылар озін-озі жаратты ма,
Жауымнан тусіммен деп кутылайын.

Осындай тагдыр сырын куа берсен,
Тупсіз терен сондыктан токтатайын.
Гылымда муны сокыр сезім дейді,
Муны айткан гылым сокыр, олда, онбайын.

Меніреуден максут, білім шыгады деп,
Бутін алем айтса да, мен нанбайым.

Бул олен болмыстын жаратушысы сокыр сезім емес, есті Жан екенін далелдейтін жане ол есті Жаннын алемді калай баскаратынын корсететін шыгармалардын бірі. Табигаттагы жан иелері Газиз жанын салган зандылыгынан шыкпай, уйлесімді омір суріп жатыр. Бірак, сансыз коп жан иелерінін арасында осы зандылыкты бузатын омірдін бір корінісі бар. Ол – адам баласы. Адамнан томен турган хайуанаттар да, одан жогары турган періштелер де болмыс зандылыгын бузбайды. Алемнін бул зандыгынын тек кана адам баласынын бузатын себебі неде? Бул сурактын жауабын Шакарім ілімінен іздеп корелік.

Барлык омір корінісі жан мен таннін озара байланысынан шыгады. «Басында жан мен дене екі баска» дейді осы атты оленінде Шакарім. Бул арада «дене» деп тан мен назік денені, ягни материалдык болмыс  айтылып отыр. 

Рухани болмыс пен материалдык болмыс екі баска болса да, олар бір-бірімен тыгыз байланыста. Осы екеуінін асері адам баласынын омірін курайды. Жан адамнын денесін курастырып, оны баскарады. Жаннын ыкпалымнен Адамнын ешкандай да катысуынсык-ак онын  денесінін барлык органдары мултіксіз жумыс істеп тур. Жан сонымен бірге адамнын рухани омірін де баскарады. Омірдін тупкі манін іздеуді, оган жетілу жолын осы жан баскарады. Себебі, жан кумары – рухани байлык. Оган тан тек кана осы максатка жету ушін гана керек. Жаннын максаты – танді курал ретінде пайдаланып, тупкі максатка жету.

Адам конілін жан баскарганда шыбын жан Газиз жаннын ыкпалынан шыкпайды, Сонын еркінде болады. Ягни шыбын жаннын еркі Алла тагаланын еркімен біріккен, ондай жанда Газиз Жаннын еркінен баска ерік жок. Бул жаннын рухани алемдегі калпы. Жан ыкпалына берілген адам фани омірде де тані гана емес, онын конілі де Кудай десе елен ете калып, іштей сезініп, жан ыкпалына багынып отырады. Сондыктан омірде «Кудай жок» дейтін адамдар оте аз. Инстинкт дегеніміз, міне, жаннын осы ыкпалы. Карапайым омірде жаннын ыкпалын ешкім елемейді де, бул туралы ойламайды да. Себебі булар озінен-озі, адамнын акыл-ойынын катысуынсыз болатын кубылыстар. Осыдан инстинктін не екенін білуге болады. Инстинкт дегеніміз – жаннын адам тані мен коніліне жасайтын асері.

Шакарім арі карай «сознание – ангарарлык жан» деп сана туралы айтады. Бул жаннын ангарып, танитын касиетін корсетеді. Сана жаннын айырылмас касиеті екені туралы жогарыда сана-сезімнін турлі денгейлері талданганда жазылды. Жаннын ауелгі таза куйінде онын рухы мен санасы Газиз Жаннын рухы мен санасындай таза.

Шакарім «мысль – ойлайтын жан, ум – акылды жан» деп ой мен акылдын да жанмен байланысты екенін білдіреді. Ой акылдан шыгады. Акыл миды пайдаланады. Фани алемде ми акылдын куралы. Шакарім «акылдын тубі журекте, басы – мида» дейді. Адамнын акылы дурыс болу ушін, Шакарімше, акыл сау болу ушін, журектін тазалыгы мен мидын жаксы істеуі керек. Бул екеуінін біреуі кем болса, онда акыл толык болмайды. Акыл адам омірінде оте улкен рол аткарады.

Ми напсі куралы, ал журек жан куралы. Сондыктан, акыл осы екі куралдын кайсысын пайдаланады, соган байланысты адам іс-арекеті аркилы болады. Акыл миды пайдаланып, сонын асеріне беріліп кеткенде ол напсі кумарынан шыга алмай калады. Ал журекті пайдаланып, сонын ыкпалына тускенде жогары адамгершілік касиеттер корсетеді. Сондыктан, Руми созімен айтканда, адам баласы бірде хайуан денгейіне кулдыраса, бірде періште денгейіне котеріледі. Карапайым адам осы екі ортада. 
 
Осынын барлыгы адамнын озінін еркіне байланысты. Ал ерік дегеніміз не? Бул суракка жауап іздеу ушін материалдык алемдегі жан иелерінін тані мен онын назік болмысына тагы бір коз жугіртуіміз керек. Материалды болмыстын кумары жан кумарынан болек. Адамнын акыл-есі материалды, сондыктан, олар жан кумары емес, тан кумарына коніл боледі. Осылай адамнын конілі тан кумарына ауып, онын конілі Газиз Жаннын конілінен алшактайды. Озінін шексіз мейірімділігімен Газиз Жан буган богет болмай, шыбын жаннын коніліне ерік береді. Осылай фани алемде ерік пайда болады.

 Адамнын конілі жан кумарына ауганда онын еркі болган жок. Себебі, шыбын жаннын конілі Газиз жаннын еркімен біріккен, оган толык багынды. Бул – ерік емес, Газиз жаннын ыкпалы болып табылатын инстинкт еді. Газиз Жанга толык берілген адам жан ыкпалымен арекет етіп, инстинктке толык багынады. Ал тан кумарына берілген адам оз конілін озі озгерте алады. Бул – онын еркі. Сонымен, ерік дегеніміз – материямен былганудан туатын адамнын жан кумарын умытып, тан кумарына берілу касиеті.

Бул туралы Шакарім коніл туралы жазылган олендерінде анык білдіреді. Буларга адамнын психологиялык терен озгерістерін корсететін «Басында жан мен дене екі баска», «Баягыда жас бала едін сен», «Білгенімді жазушы ем», «Касына кылыш кайраткан», «Коркыт, Кожа Хафиз тусіме енді де», «Мен адамнын таппаймын онерлісін» тарізді олендерін жаткызуга болады.

Материалдык алемде тан асері унемі басым болады. Сондыктан тан асеріне жататын адамнын акыл-есі жан асерінен басым болып, ол инстинктке жол бермейді. Сондыктан копшілік жагдайларда журек аркылы берілген инстинктке коніл аудармай адам баласы коптеген кателіктерге урынады. Акыл шектеулі болгандыктан, ол болмыстын барлык шыргаландарын дурыс шеше алмайды. Ал жан кателеспейді. Себебі, ол білімге толы жане Жаратушынын ыкпалынан ешуакытта да шыкпайды. Окінішке карай журектін былганып, акылдын ауруга шалдыгуынан  біз кобінесе инстинкті сезе алмаймыз. Инстинкт адам омірінде улкен орын алады. Адам денесіндегі коптеген процесстер мен онын адами касиеттерінін барлыгы да инстинктін асерімен болады. Адамнын адамга, когамына, отанына деген суйіспеншіліктері жане психологиялык кубылыстарын инстинкт баскарады. Ешкім де «Мен патриот болайын», не болмаса «Мен баламды жаксы корейін» деп ойламайды. Булардын барлыгы инстинкт турінде озінен-озі пайда болатын сезімдер.

Инстинкті заттык гылым «сокыр сезім» деп атайды. Мундай шолак ойга Шакарім «Муны айткан гылым сокыр» деп кесіп айтады. Акын оленінде корсетілгендей, жан-жануар алдагыны калай болжап, сондай омір келетінін калай біледі? «Сондай омір келерін сезіп турган, Жан сыры гой, сіздерге байкатайын» деп ойшыл барлыгы Газиз Жаннын ыкпалымен екенін білдіреді. Бул букіл болмыс максаты, ягни болмыс максаты – Бір Алла тагаланын разылыгы ушін болу. Ендеше болмыстын бір болігі болып табылатын адамзат максаты да Алла тагаланын разылыгы ушін болу керек.

Бірак, оздеріне берілген азгантай ерікті сол берілген максат ушін пайдаланбай, кейбір адамдар бул улы максатты умытып, оздерін напсілеріне билетіп, лаззатты тек кана напсі аркылы алуга умтылады. Осылай Шакарім созімен айтканда «Напсі козін байлаган адамзаттан, Айуан артык сезеді омір жайын» дегендей жагдай туады. Напсіге жол бергендер оз еріктерімен болмыс зандылыгын бузып, айуан жасамайтын кылык жасап, Алла тагаланын шапагатынан айырылады. Сол себептен де олар «оздерінін жейтін нандарын аккан термен» табады, ягни омірдін сергелденіне туседі.

Журектегі Газиз Жан амірімен омір суретін хайуанат алемінде бундай маселе жок. Олар тіршілікте кателік жібермейді жане болмыс зандылыгын да бузбайды. Сондыктан оларда куна жок.  Себебі, хайуанаттар алемінде акыл алі томен, алсіз. Алсіз акыл жаннын ыкпалын жене алмай, танді жан баскарып, тан еріктен айырылады. Сондыктан, хайуанаттар алемінде ерік жок. Олар толык инстинктке багынады. Бул оларга болмыс зандылыктарын бузбай, табигатпен уйлесімді омір суруге мумкіндік береді.

 Хайуанаттар табигат апаттарын, коршаган ортанын озгерістерін адам баласынан артык сезініп, кезінде олардан оздерін аман калуга арекет жасай алады. Осыдан екі-уш жыл бурын Унді-Кытай тенізінде болган улкен толкын апатынан хайуанаттар аман калган. Олардын копшілігі апатты кезінде сезініп, тауга шыгып кетіпті. Ал теніз жагалауында шомылып журген адамдардын ешкайсысы да келе жаткан апатты сезе алмай, су астында калып, апат болган.

Сонда адамнын хайуанаттан артыкшылыгы неде? Онын артыкшылыгы жаннын осуіне байланысты. Арине, таза рухани жан озгермейді, сондыктан, оспейді де. Бул арада жан деп онын рухынын материямен капталган калпы айтылып отыр. Осылай жан денеден денеге кошіп, материядан тазарып оскен сайын акыл мен ерік кушейеді. Егер акыл мен ерікті дурыс пайдаланбай, напсіге беріліп кетсе адам инстинктін ыкпалынан шыгып кетеді. Сол кезде ол табигаттын аділет зандылыгы карымтага ілігіп, зардабы басталады. Осылай адам табигаттын екіудайылык (орысша, двойственность) касиетінін ыкпалына туседі.  Табигат енді адамды осылай жаксы мен жаманнын, рахат пен зардап, куаныш пен кайгы арасына салып, онын жаксылыгы ушін татті беріп еркелетіп, жамандыгы ушін камшымен сабап жазалап баланы тарбиелегені тарізді адамды адам етеді.

Осылай акыл мен еріктін пайда болуы жаннын осуін білдіреді екен. Булар адамды коп сынактан откізіп, онын санасын осіріп, тезірек дамуына комектеседі. Осылай адам тезірек Туп Иеге кайта алады. Ал инстинктпен омір суретін хайуанаттарда мундай мумкіншілік жок. Жан рухани алемге, ягни, Алла тагалага тек кана адам омірі аркылы гана кайта алады. Адамнын хайуанаттардан артыкшылыгы, міне, осында екен. Мундай артыкшылык тек кана адамда гана бар. Сондыктан періштелердін оздері жерге келіп адам калпында омір суру ушін кезекте турады, делінеді. 
 
Бул денгейге жету ушін жан эволюциялык дамудын узак жолын отуі керек. Жан томенгі денгейден жогары денгейге сатылап котеріледі. Ал осімдіктердін оздерінін денгейі мен даму сатылары оте коп. Оны Шакарімнін мына создерінен байкаймыз.

«Осімдіктегі жандар сезімді гана. Маселен, жылылыкты сезіп, оніп, осіп, суыктыкты сезіп тамырына кашканы сиякты. Бірак онын ішінде де бір бірінен сезімдірегі бар сиякты. Осімдік жайын жазган кітапта бір шоп бар. Ол ортасындагы балына конган шыбынды тарауларынын ушындагы инетікендерімен шаншып, данін сорып, кур кабыгын калдырады дейді. Бундай касиеттін болуы бул осімдіктін жанынын сезіп кана коймай, сонымен бірге ангарарлык касиеті де барын корсетуі емес пе? Ангару, ойлау ерікті хайуаннын барінде бар. Бірак олардын да бірінен бірі есті, бірінен бірі шебері бар. Оны теріп жазбасак та, аркімге белгілі. Адамнын куйі сол хайуандардан аса есті болмаса да, толык терен акыл адамнан шыгады. Бірак сол адам да табигаттан шебер емес».

Осылай адамнын артыкшылыгы «толык терен акыл» деп адамнын   хайуаннан артыкшылыгын баса корсетеді.
Адам омірінде инстинкт пен еріктін арасын айыра біліп, кай саттен инстинкт басталып, ал кай сатте ерік билеп кететінін білудін манызы оте зор. Муны айыра білген адам омірдегі коптеген зардаптардан аман калады.

Арі карай жаннын таннен шыканнан кейін жогалмайтыны туралы далелдер келтіріледі.
 «Жан туралы тагы бір ой бар. Кейбіреулер су суга, топырак топыракка косылып кеткендей жан жануарларга еніп, косылып, араласып абден былжыр сияктанган сон, ол жан денелерден кайтып айырылып шыга алмайды дейді.

Мен муны саяз ойлагандык деймін. Себебі жаннын денеден болек бар екеніне жаннан шыккан ерік, талап, ой, максат, сезім, білім аркылы козіміз жетсе де, онын денелерге косылып, бірігіп кетуіне ешбір далелім жок. Ол денеге косылмаса керек. Жане косылады десек те, боліну онай. Маселен, жаратушысы сокыр сезімсіз табигат болсын, мейлі біліп жаратушы Танірі болсын, кайсысы жаратса да, жан жаралыс жолында денелерді бір-біріне косып, неше турге тусіріп, ол курауларды кайта шешіп, негіздерді боліп, онан неше турлі касиеттерді шыгарып отырган жок па?».

Адам оміріне керекті барлык каситтердін жаннан шыгатыны осылай деп тужырымдалады. Сонын натижесінде адам баласы неше турлі табигат сырларын танып, озінін пайдасына асырып отыр. Шакарім адам баласын арі карай былай деп даріптей туседі: 

«Шакпак темір мен шакпак тастан шыккан оттан бастап, электрия, радио куралына шейін ойланыз? Мысалы, су аншейін караганда бір-ак нарсе. Онын каншасы водород, каншасы кислород екенін біліп, соны айырып алып, керегіне жаратып, керек болса кайта косып, су кылып отырган кім? Сокыр табигат жараткан адам. Басында газ кылып, онан сон суйык, онан сон катты дене кылып, ол денеден олшеу сипаттауга келмейтін нарселер, касиеттер шыгарып отырган сокыр, санырау табиган, не біліп Жаратушы Танірі болсын, бунын барлыгы максатсыз, ол былай кылмауы керек деп кандай акыл айта алады?».

Ойшыл жан мен дененін айырмашылыгын тізе келіп, жаннын артыкшылыгын, онын дене тарізді уакытша емес, мангілікті екенін осылай корсетеді. Жан тан тарізді жогалып кетпей, ол бірте-бірте жогарылай береді.

 «Менін ойымша, жаннын жогарыда айтылган касиеттерінін бір де бірі дене істеріне, дене касиеттеріне тіпті уксамайтынына караганда, денеше бір бузылып, бір тузелмей, бірте-бірте жогарылауына караганда, келесі айналыста мунан да жогарылап, зор касиетке ие болуы байкалады. Сондыктан, жогарыда айтылган Дольн, Камиль, Фламмарион, Герберт Спенсер, Стуармель, профессор Фонтель созіндей созді тесе тексермей оте шыгу женілдік болар».
Бул создер адам жетілу барысында зангар биік рухани денгейге котеріле алады деген ойга келтіреді.

Мысалы. адам баласы озінін инстинктімен толык уйлесіп, хайуанаттар тарізді кателіксіз омір суру денгейіне жете ала ма? Бул суракка «Арине, жете алады» деп толык жауап беруге болады. Ол ушін не істеу керек? Ол ушін рухани жолга тусу керек. Рухани жолда жан тазарып, рухани куш алып, санасы оскеннен кейін адамнын акылы рухтанып тан асерін жене бастайды. Тазарудын жогары денгейінде жан материалдык былганыштан  толык арылып, озінін алгашкы калпын кайта алады. Осылай жан напсіні толык женіп, тан жанга толык багынады. Мундай адам Жаратушынын ыкпалына толык беріліп, озінін уйіне, рухани алемге кайтады. Булар – аулиелер.

Сонымен, инстинкт дегеніміз фани алемде коршаган ортаны пайдаланып, омір суру ушін жаннын танге берген сезімі, асері екен. Ендеше ол «сокыр сезім» емес, керісінше, жаннын рухани куатынан шыккан, нагыз кореген журек сезімі болып табылады. Тек кана сол рухани сезімге напсіні багындыра біліп, омірімізді журек сезімімен уйлестіре білуіміз керек екен. Сонда гана оміріміз мінсіз  болмак.

Енді бул мінсіз омірге калай жетуіміз керек? Ягни, калай мінсіз омір суруге болады? Шакарім озінін жане баскалардын ойларын айналдырып акеліп акыры омірдін осы негізгі маселесінін тонірегіне акеліп шогырландырады. Осылай ол бул сурактын жауабын да береді.

 Уят деген не?

Тек кана уяттын комегімен гана екі омірдін де кызыгын коріп, тупкі максатка жетуге болады. Шыгарманын сонгы такырыбын Шакарім «УЖДАН – СОВЕСТЬ» деп атаган. Такырыпты казакшалаганда «Уждан – совесть – уят» болып шыгады.  Шыгарманын бул сонгы болігі ойшыл ойынын корытындысы тарізді. Буган дейін ол рухани болмыс пен заттык болмыстын екеуінін де бірдей бар екенін, ягни екеуінін де анык екенін далелдеді.

 Ал омір дегеніміз – рухани болмыс пен заттык болмыстын байланысы. Ендеше мінсіз омір дегеніміз – рухани болмыс пен заттык болмыстын аныгын мойындай отырып, оларды дурыс байланыстыра білу болып табылады. Жаратушы берген болмыс омірінін зандылыктары бар. Ол зандылыктар адамнын ужданында, ягни уятында жазылган. Бірак уят алсіреген сайын ол зандылыктар умытыла бастайды. Мінсіз омір суру ушін журекті тазартып, ужданды ояту аркылы адам есіндегі болмыс зандылыктарын кайта калпына келтіру керек. Шакарім енді осы уждан туралы тусінік береді. Уждан туралы ол былай деп жазады:

«Адамда нысап, аділет, мейірім ушеуін косып айтканда мусылманша уждан, орысша совесть бар. Бул не? Буны істеп турган кім? Буган жауап берушілер «бул – адамшылык, ар» дейді. Менше, бул жауап сол ужданды растагандай болып шыгады».

Уждан адамнын адами касиеттерін білдіретін адамшылык, ар болса, ендеше ол жан касиеттерін камтитын оте кен угым. Оны ойшыл нысап, аділет пен мейірім деп уш болікке боледі. Булардын ушеуі де жан касиеттері. Олардын адам омірінде алатын орны оте улкен. Енді ужданнын осы боліктеріне толыгырак токталайык.

Нысап кішіпейіл-сыпайылыкты, карапайым-ибадаттылыкты, жазмышка мойын усынып, мандайга жазылган тагдырга разышылыкпен карап, Алла тагала аміріне бой усынып, таубешілік ету тарізді адамнын рухани касиеттерін білдіреді. Булар – жан касиеттері. Жан касиеттері рухани алем тірегі. Рухани алемге тек кана осы касиетпен жетуге болады.

Нысапка карама-карсы, адамшылыкты бузатын касиеттер – эгоизм коріністері. Оларга озінен басканы козіне ілмейтін менмендік, кеудені жогары котеріп, басканы сыйламайтын, ешкіммен санаспайтын оркокіректік жатады. Булар – тан касиеттері. Эгоизм – заттык алем тірегі. Адамды канаушылыкка акелудін басты себеп те осы эгоизм. Когамдагы турлі кактыгыстардын барлыгы осы эгоизмнен шыгады.

Аділет басканын кукын бузбауды, оны сыйлауды камтамасыз ететін касиет. Сондыктан, омірде арбір аділетсіздік адамнын занды карсылыгын тудырады жане адам оны кабылдай алмайды. Онегелі омір аділетті тудырмаса да, бул сезімді жетілдіреді. Аділет – табиги жан касиеті. Сондыктан кейде коп білетін окыган адамга караганда, жабайы, карапайым дегендердін аділет туралы тусінігі артык болады. Омірде аділет туралы тусініктін турі коп.

 Біреуге аділетті нарсе, екінші біреулерге аділетсіз болып корінеді. Мунын себебі – тан кумарынын араласуы. Тан кумары жан кумарын бурмалап, аділет тусінігін бузады. Тан кумарына берілген адамга нагыз аділеттілікті танып, оны сактау онай емес. Тан кумары билеген омірде аркім басканы канауга умтылып, аділеттілікті сактай алмайды. Бір адам екінші адамды канауга негізделген тіршіліктін ен томенгі денгейі осыдан шыгады.
Аділеттілік табиги жане адамзат жасаган зандылыктармен орындалады. Бірак когам омірінен туган адамзат жасаган зандылыктар откінші, аділеттіліктін туп негізін сактай алмайды. Казіргі кездегі аділетті деген зандылык келешекте заман озгерісіне байланысты аділетсіз болып шыгуы мумкін.

Мысалы, Кенес дауірінде Кудайга беріліп иманды омір суру жаман адет болып табылса, казіргі заман озгерісінде буган мулде баскаша козкарас туып отыр.
Аділеттілікті дурыс сактаудын сенімді де, озгермейтін туракты негізі – ол табиги негіз. Табиги зандылык бойынша аділеттілікті сактау ушін озіне не каласан, баскага да соны калау. Мундай тусінікпен адам аділетті омір суре алады. Ол озіне ешуакытта да жамандык каламайды, сондыктан баскага да жамандык каламай, тек кана жаксылык калайды.
Когам омірі аділеттілікті сактау ушін аркімге міндет жуктейді. Когамда арбір адам басканын кукын бузбай, оны сыйлай білуі керек.

Ал бір адам екінші адамнын кукын сыйламаса, бул карсы арекет тудырып, когам омірінін бейберекетін шыгарады. Сондыктан когам омірі аркімге кукык беріп, сонымен бірге, онын алдына міндет те кояды.

Мейірім Жаратушынын зандылыгы бойынша баскага жаксылык корсетуден туатын моральдык принциптердін бірі. Мейірім адам журегінен жамандыкты куып, тек кана жаксылыкка уйретеді. Мейірімнен суйіспеншілік, махаббат сезімдері туады. Сондыктан мейірім букіл алемді біріктіретін негізгі куштердін бірі болып табылады. Мейірімнен туатын іс-арекетті мейірімділік дейміз. Мейірімділік Жаратушынын зандылыгы бойынша арекет жасаумен тыгыз байланысты. Шексіз мейірімді жане ракымды Жаратушынын ыкпалымен, Онын зандылыгымен жасалган арекеттін барлыгы да мейірімділік болып табылады. Ал оган керісінше, Жаратушынын зандылыга карсы жасалагн арекеттердін барлыгы да катыгездік, жамандык болып табылады. Жамандык пен жаксылыкты рухани тургыдан тек кана осылай аныктауга болады. Иманды адамга жаман мен жаксылыкты айрып, тусіну онай. Ал имансыздар ушін жаман мен жаксыны айыру улкен маселе болып табылады. Олар жаксы мен жаманнын арасын айыра білмегендіктен омірде коптегн кателіктерге урынады.

Фани алемде мейірімділік пен катігездік катар журеді. Себебі, булар заттык алемнін екіудайылык корінісі. Кара мен ак, ыстык пен суык, карангы мен жарык, жаксы мен жаман, булардын бірі болмаса екіншісі жок. Сондыктан фани алемде омір суріп сабак алу ушін булардын екі жагы да керек. Журегі тазарган сайын адам омірдін карангы жагынан жарык жагына шыга бастайды, акыры ол мулдем тазарган кезде омірдін зардабынан толык кутылады. Осылай ол толык жан ыкпалына кошеді. Нагыз мейірімді адам барлык жан иелеріне бірдей карап, олардын жамандыктарын кормей, тек кана жаксылыктарын гана кореді.

Мейірімділікті кандай адам болса да жане кандай омір болса да жасауга болады. Мейірімділік жасауга болмайтын омір жок. Ісімен, не болмаса созімен, тіпті ойымен де мейірімділік жасауга болады. Мейірімділік жасауга ниет болса болды. Себебі, мейірімділік дегеніміз аркімнін озінін жагдайына байланысты пайдалы болу. Тек эгоист кана мейірімді болуга мумкіндік таба алмайды. Ол жаксылык жасамау ушін коптегегн сылтау табады.
Шакарім арі карай ужданнын кайдан шыгатынын корсетеді.
 
«Мен сол уждан, совесть кайдан шыгып тур десем, оган жауап жок сиякты. Менінше, совесть – жаннын тілегі. Неге десеніз, жан тіпті жогалмайтын, бузылмайтын нарсе, барган сайын жогарылайтын нарсе, сондыктан тезірек жогарылауга себеп керек кылады. Маселен, таза дене, таза, толык мінез, ой, істер керек кылады».

Сонымен уждан, уят жан касиеті болгандыктан, жаннан шыгады екен. Бірак фани алемде жан напсімен жабылгандыктан жаннын бул касиеті толык ашылмайды. Жаннын тазалыгына байланысты уят денгейі де артурлі. Алі томенгі денгейдегі хайуанаттарда уят деген касиет мулде болмайды. Бірак олардын омірін инстинкт баскаргандыктан, олар табигат зандылыгын бузбайтыны айтылды. Адамнын еркі болгандыктан онын табигат зандылыгын бузуга мумкіншілігі бар. Онын бул кылыгын уят багалап, реттеп отырады.

Сондыктан уяттын адам омірінде улкен орны бар. Уят маселесіне Абай да озінін отыз алтыншы кара созін арнаган. Басында пайгамбарымыздын (с.г.с.) «Кімнін уяты жок болса, онын иманы да жок» деген созін келтіріп, арі карай былай деп жалгастырады: «...Біздін казактын озінін макалы да бар: «уят кімде болса, иман сонда» деген. Енді бул созден білінді: уят озі иманнын бір мушесі екен. Олай болганда білмек керек, уят озі кандай нарсе?» Арі карай уяттын турлерін келтіріп, бір уят бар –  надандыктын уяты, жас бала соз айтудан уялган секілді деп корсетеді.

 Бул уят алі жас, рухы оспеген жаннын касиеті. Бул жасыктык, акымактык, жамандык касиет. Мундай уяттын шын уят емес екенін айтады. Ал шын уят шаригатка теріс, немесе акылга теріс, абиурлы ойга теріс іс жасаганда болатынын жазады. Ойшыл шын уяттын озін екіге боледі. Бірі – біреудін ісі ушін уялу, ал екіншісі – оз ісін ушін уялу. Ен ауыры оз ісін ушін уялу. Абай мундай уятты былай деп суреттейді: «Мундай уят кылык кылгандыгынды ботен кісі білмесе де, оз акылын, оз нысабын озінді соккен сон, іштен уят келіп, озіне жаза тарттырады. Кірерге жер таба алмай, кісі бетіне карай алмай, бір турлі кысымга тусесін. Мундай уяты кушті адамдар уйкыдан, тамактан калатугыны да бар, тіпті озін озі олтіретугын кісілер де болады.

Уят деген – адамнын оз бойындагы адамшылыгы, иттігінді ішіннен оз мойнына салып, согіс кылган кысымнын аты. Ол уакытта тілге соз де туспейді, конілге ой да туспейді. Козіннін жасын, мурныннын суын суртіп алуга да колын тимейды, бір ит боласын. Козін кісі бетіне карамак тугіл, ешнарсені кормейді. Мундайлыкка жетіп уялган адамга окпесі бар адам кешпесе, яки онын устіне тагы аямай ортендіріп соз айткан кісінін озінін де адамшылыгы жок десе болар».   

Сонымен, уят жан корінісі екен. Жан Жаратушы занымен омір сургісі келеді. Фани омірде напсінін ыкпалындагы адамга Жаратушы занымен мултіксіз омір суру оте киын, тіпті мумкін  емес. Сондыктан коптеген зан бузушылык болып, куналі істер жасалады. Напсімен алі толык былганып улгермеген жанга бул катты асер етіп, киналыска салады.

Уят адамга калай асер етеді? Жан озінін киналысын акыл жане нысаб аркылы денеге береді. Осылай жаннын асерімен акыл-ес адамнын психикасын езіп, адам киналып, зардап шегеді. Уят асері осылай білінеді екен. Жан негурлым таза болса, онын иманы, ягни Жаратушыга деген сенімі де солгурлым жогары. Ендеше онын уяты да жогары, коретін зардабы да кушті деген соз. Уятты адамнын бул киналысын казак «Олімнен уят кушті» деп багалайды. Улы Абай  адамнын осындай халын сипаттап отыр. «Уят деген – адамнын оз бойындагы адамшылыгы, иттігінді ішіннен оз мойнына салып, согіс кылган кысымнын аты» деп адамнын осындай кысымга тусіп калган себебін тусіндіреді.

Хайуанаттар мундай кысымды білмейді. Себебі, олардын жаны тан сезімдерінін курсауында, ал акылдары алі жетілмеген. Акыл алсіз болгандыктан олардын тані жан ыкпалына, ягни инстинктке толык багынады. Олар табигат зандылыгын буза алмайды. Хайуандарда уят жок. Жаратушы занын бузбаган сон оларга уяттын кажеті де жок.

Ал адамзат когамында жагдай мулде баскаша. Адамнын акылы заман озган сайын жетіліп, кушейіп келеді. Акыл материялдык элемент. Сондыктан онын кумарлыгы да рухани емес, материялдык кумарлык. Ендеше акылы кушті адам оны не ушін пайдаланады? Арине, акылдын оз калауына, тан кумарлыгы ушін пайдаланады. Осылай акылга кайрат косылып, адам баласы напсікумарлыктын турлі адістерін тауып, хайуан жасамайтын куналі істерге барады. «Акыл мен кайрат жол табар, кашканга да куганга» дейді Абай.

Бул соз акыл жаксыга да, жаманга да кушті курал екенін корсетеді. Бугінгі заман коріністері буган жаксы далел.

Акылды жаксы іске пайдалану ушін напсіні жене білу керек. Ал напсіні жан тазалыгымен, ягни уяттын кушімен гана женуге болды. Сондыктан заман озган сайын уяттын манызы азаймайды, керісінше улгая беруге тиісті. Заман турактылыгы, бейбіт омір сол кезде гана орнамак. Уят оз кушіне еніп, напсіні женген кезде бугінгі болып жаткан шексіз кылмыстардын бірі де калмас еді. Онда бугінгі каптаган сот, полициянын кажеті не? Казіргі кезде напсінін ыкпалына толык берілген когам озіне озі зардап жасап, сыбайлас жемкорлыкпен укімет колемінде куресіп, одан шыгудын амалын жасап жатыр. Бірак букіл когам напсінін ыкпалында отырса, ол бул зардаптан калай шыкпак? Когам озімен озі курескенмен женіске жете алмайды. Былганыш сумен былганышты тазартуга болмайтыны сиякты, напсіні напсімен женуге болмайды. Ол ушін жана курал керек. Бул курал – жан куралы – уят. Міне Абай мен Шакарім ілімі омірдін осындай шешімін береді.

Адам негурлым иманды болса, онын уяты да солгурлым жогары. Шын уят – имандылык корінісі, онын баламасы. Тек иманды адам гана озінін теріс кылыгын озі байкап, дурыс багалай алады. Мундай жагдайда ол Абай суреттеген калыпка тусіп, жіберген кателігін тузетуге умтылады. Мундай адамга ешкандай соттын укімі кажеті жок. Жан  оны уят аркылы оз жазасын берді. Міне мундай адамды сот кана емес, кім болса да оны дурыс тусініп, кешіре білуі керек.

Оз кателігін толык тусініп турган адамды жазалау мейірімділік емес, катігездікке айналып кетеді. Сондыктан ондай кылыкка барган адамды Абай адамшылыгы жок деп багалайды.
Иманды адам ушін омірдегі арбір кубылыс, озінін жіберген кателігі улкен сабак. Иманды адам жіберген кателіктен дурыс сабак алып, оны кайталамауга умтылады. Осылай ол омірдін келесі денгейіне котеріледі. Ал  уяты томен адамдар оздерінін теріс кылыктарын дурыс багалай алмайды. Олар оздерінін істерінен сабак ала алмай, бір жіберген кателіктерін кайта кайталап, дурыс жетілмейді.

Журектегі Газиз Жан да шыбыш жан аркылы уятка оз асерін береді. Иманды адам бул ішкі дауысты ести алады. Бірак карапайым омірде бул ішкі дауыска біз коп ман бере бермейміз. Мундай жагдайда аркімнін журегінде болатын Газиз Жан керекті ыкпалын бізді коршаган адамдар аркылы беруі мумкін. Егер откен омірге ой жугіртіп, жіберген кателіктерімізді саралайтын болсак, коптеген жагдайларда турлі кенестер алганымызды, бірак оларга жеткілікті коніл болмегенімізге козіміз жетер еді.

Шакарім уяттын жаннын тілегі екенін айтады. Жан жогалмайтын, бузылмайтын нарсе болса да, онын рухы осіп, жогарылауга тиісті. Ол ушін оган жагдай керек. Маселен, таза дене, таза жане толык мінез, ой, істер керек. Сонда уят адамнын іштегі сыншысы, бакылаушысы, жасаган кылыктарынын жаксы-жаманын аныктайтын таразысына айналады. Осылай уят адам кылыгын іштен баскарып, онын барлык іс-арекетін дурыс реттеп отырады. Ал мундай адамга сырткы бакылау керек пе?

Арине, мундай дарежеге жеткен адамга сырткы бакылаудын керегі жок болып калады. Ендеше онын дурыс оміріне ешкандай сот, прокурор, полиция да кажеті жок. Имандылыктын таза денгейіндегі омір, міне, осындай. Ендеше казіргі кездегі сырткы бакылауга жіберіп жаткан каражатты токтатып, ішкі бакылауды дамытуга, ягни адамнын имандылыгын осіруге жіберу керек шыгар? Шакарім ілімі, міне, маселені осыган акеліп тірейді.

Сонымен бірге, уждан – уят осы омір ушін гана емес, келесі омір ушін де керек. Бул туралы ойшыл былай деп созін жалгастырады:
«Жаннын катты бір керегі совесть – уждан. Оны осы омір ушін керек кылмайды, сонгы омір ушін де керек кылады. Себебі егер бул омір ушін гана керек болса, ол не пайда, не мактан ушін болады. Маселен, атым калсын, паленше мені сондай кісі деп, халык мені жаксы корсін деген болады.

Онан баска максаты жок. Себебі, ол совестін иесі жан жок, арткы омір жок деп отырса, сокыр табигаттын жансыз жараткан бір машинасы совестімен іс кылды не, кылмады не? Танір жарылкасын, алайын деудін де кисыны жок. Себебі, ол Танірі бар деп отырган жок. Сокыр, санырау табигат Танір жарылкасынды естімейді, кормейді. Менін таныркайтыным сол Танірі жок деп отыргандар жасасын, паленше жасасын палендей іс дейді. Бул буйрык па, тілек пе? Буйрык болса кімге? Тілек болса кімнен? Менін ойымша канша айтып Таніріні жок кыламын дегенімен, жаннын сау акылы Таніріні мойнына салмай коймайды. Бірак дагдысынан оза алмай оны сезбейді».

Уждан – уят осы омір ушін керек екені далелденді. Бірак бул уяттын негізгі міндеті емес. Онын негізгі міндеті – келесі омір ушін кызмет ету, ягни адамды тупкі максатка жеткізу. Уят аркылы адам жаман кылыктардан арылып, кокірек козін ашуга мумкіндік алады. Егер муны тусінбей, адам уятты осы омір ушін гана пайдаланса, онда онын максаты «атым калсын, паленше мені сондай кісі деп, халык мені жаксы корсінге» айналып, таза материалдык болып кетер еді. Материалдык сенім жанды кабылдамайтын болгандыктан, ондай уят туп максатка жеткізбей, пайдасы шамалы, уакытша болады.

Бірак Жаратушынын занын кунде бузып журетіндердін кейбіреулері ар істе есіне алып, Танірді ауыздарынан тастамайды.  Уят сезімі оларга Танірді унемі есіне салып отырады. Сондыктан жанныын сау акылы олардын журегін бірте-бірте тазартып, тубінде Таніріні мойнына салмай коймайды.

Уяттын негізгі максатына жету ушін жаксылыкты оз пайдан ушін емес, басканын пайдасы ушін мейірімділікпен жасау керек. Сонда ол жаксылык екі омірге де керек пайдасын тигізеді. Екі омір бір-бірімен тыгыз байланыста болгандыктан, осы омірде не жинасан, келесі омірде сонын жемісін жейсін. Шакарім осыны ескертеді.

Жаксылык жасау ешкандай себепсіз, тек кана Жаратушынын разылыгы ушін болса, бул ен жогаргы табыс болып табылады. Себебі, Жаратушы ушін жасалган арекет таза рухани арекет. Онын салдары да таза рухани табыс. Ал рухани дуние шексіз болгандыктан, онын берген бір тамшы лаззаты заттык алемнін берген мухиттай улкен лаззатынан татті болып табылады. Бірак бул денгейге котерілу ушін адам жанын толык тазартып, аулиелік касиетке ие болу керек.

Арине, не нарсені болса да, одан келетін жаксылык ушін істесе ол белгілі бір пайда алумен ундеседі. Бул таза кулшылык емес. Егер кандай болса да жаксылык арекетті адам озінін рухын тазартып, Жаратушыга жакындау ушін жасаса, сонда гана онын бул арекеті таза рухани арекет болып табылады. Ен таза арекет – тек кана рухани максатпен жасалган арекет. Ал пайда ушін жасалган арекеттердін барлыгы да уакытша, туп максатка жеткізе алмайды. Жасалган арекеттін пайдалы-пайдасызын ужданнын осы уш корінісі – нысап, аділет, мейірім – таразысына салганда коруге болады. Осылай уждан адам омірін багалайтын таразы болып табылады.
 
Бул туралы Шакарім «Тура жолда кайгы турмас» атты оленінде былай дейді:

Аділет пен мейірім, нысап –
Кулшылыгым Таніріме.
Киянатка жанды жумсап,
Жанбан отка шыркырап.

Жанга консем, жан иесі –
Таніріге де конгенім.
Таймай олсем, жолым – осы,
Напсі калсын зар жылап.

Жаннын тазалыгын корсететін белгілер – аділет пен мейірім, нысап. Буларды Шакарім уждан (уят) деп атап, фани алемде, сонымен бірге, баки алемде де онын тазалыгын сактау жолы – Танірге кулшылык деп деп корсетеді. Ендеше жан кумарын кандырып, жанга куат берудін бір гана жолы бар. Ол жол – Танірге кулшылык. Сондыктан Шакарім «Кулшылыгым Таніріме» дейді. Баска ешкімге де емес. Осы создерден Шакарімнін таза кулшылык жолын колдайтынын кореміз.
Арине, бул козкарас – таза рухани козкарас. Буган жету жолы – озінін жан екенін сезініп, жан кумарына коніп, соган толык берілу. Бул Таніріге де конумен бірдей. Егер осы жолдан таймай олсем – напсі сонда зар жылап калады, ягни сол кезде гана напсі женіледі. Напсіні женудін жолы, сойтіп, Танірге толык беріліп, жаннын оз уйіне кайтуы. Напсіні жену, міне, осылай гана болуы мумкін! Баска жол жок. Мундай омір, арине, аскетизмді, такуалыкты керек етеді.

Шакарім арі карай жан жок дейтіндердін бірнеше далелін келтіріп, оган карсы жауабын береді.
«Жогарыда жан жок деушілер жан мига біткен бір сипат, онан болінетін нарсе емес дейді. Бул соз жанды таба алмай орнын сипалаган сиякты. Себебі ми, жулын, электрия куаттарын жинайтын лаео ботелкесі, батарея сауыттары сиякты жаннын турагы, ол бузылса электрия кеткен сиякты жан да кетеді. Жан адам олген сон бір хайуанга кіріп, ол олсе тагы бір хайуанга кіріп журеді деген создін далелі не екен?

Олай болганда шыккан жан тагы бір денеге кіре ме? Жансыз денеге кіре ме? Егер жанды денеге кіреді десе, оз жанынын бар жогын біле алмай жургенде оган тагы бір жаннын не керегі бар? Егер жансызга жан болады десе, олген адамнын жаны тіпті жогалмай артурлі хайуан болып, кубылып журген жок па? Кандай хайуанга жан болса да ол жан озін-озі мен деп біліп журмей ме? Аягында жан артурге тусіп дуние тіршілігіндегі ісіне карай не рахат, не бейнетте болат деген брахман дінінін созі болган жок па?».

Осылай Шакарім жан мига біткен бір сипат дегенді колдамайтынын білдіреді. Жан мидын сипаты емес, ол болек нарсе. Ми акылдын сауыты, ягни, турагы. Акылдын тубі журекте, басы мида, деп озінін олен жолдарында Шакарім осыны айтты. Жан касиеттері акыл аркылы білінеді. Ендеше ми да жаннын турагы. Батарея сауыттары бузылганда токтын кететіні тарізді, тан бузылганда жан да кетеді. Жанмен бірге денеден алемдік ток та кетеді.
Кеткен жан кайда барады? Шакарім ол жаннын баска жанды денеге де, жансыз денеге де кірмейтінін тусіндіреді. Ол озіне баска жана дене  курастырып, кандай тіршілік туріне жан болса да ол жан озін-озі «мен» деп біліп журеді. Бул туралы жогарыда онын олен жолдарымен де айтылды. Осылай ол озінін откен омірінін натижесіне байланысты не рахат, не бейнет омір турін кореді.

Арі карай жан жок деушілердін екінші далелін келтіреді.
 «Жан жок деушілердін жане бір далелі – кайта айналыс жолы. Онысы бул алем кайта газ болып, онан суйык болып, онан жане салкындап, катайып планета болады. Ойтіп кайта оралганда да жерде адам, хайуан, осімдіктер болады. Ол кездегі ар нарсеміз бул омірдегіге тіпті уксамайды. Бірак ол озгерістерде бізден сезім жогалгандыктан, біз тук сезбейміз дейді. Бул дал діншілдердін кутіп журген кияметі».

Кайта айналыс жолын колдайтындар «жан жок, барлыгы материялык элементтердін бір турден екінші турге еніп, айналуынан. Заттык алем де солай. Барлык заттар кайта газ болып, одан суйыкка айналып, кайтадан катаяды. Сонан кейін турлі планеталар, тіршілік иелері пайда болады» дейді. Бірак осы кубылыстын барлыгы да жаннын асері екенін олар мойындагысы келмейді. «Бул дал діншілдердін кутіп журген кияметі» деп бул ойды да Шакарім мойындамайды.

Арі карай Шакарім жан жок деушілердін ушінші далелін келтіреді.
«Жане бір далелі: жаратылыс жолы: онысы барі жаратылыс себебімен жаралып жаткан сон, баска бір жаратушы не керегі бар дегені гой. Ол сокыр білімсіз табигатты біресе білімсіз ессіз кылып, біресе тандаушы, жогарылаушы кылып отырганын кордініз бе?

Тузелуші максутсыз, талапсыз тузеле ала ма? Сезімсізден ерік, максут шыга ала ма?»
Жаратылыс жолы бойынша алем жаратылыс зандылыгы бойынша озінен озі жаратылып жатыр. Бірак жаратылыс зандылыгын жараткан жаратушы болу керек кой! Ол жаратушы кім? Буган материалистер жауап бермейді. Сондыктан ойшыл «онысы барі жаратылыс себебімен жаралып жаткан сон, баска бір жаратушы не керегі бар дегені гой» деген мыскылмен оз ойын білдіреді. Материалистер табигатты сокыр, білімсіз деп сипаттайды. Ендеше ондай табигат жараткан тіршілік калай тандап, калай дамып жогарылайды? Бул есті болмыстын гана касиеті.

Сондыктан ойшыл «Ол сокыр білімсіз табигатты біресе білімсіз ессіз кылып, біресе тандаушы, жогарылаушы кылып отырганын кордініз бе?» деп мундай козкарасты соккендей болады. Шакарім болмыстын жогары максаты, ол максатка жету талабы, еркі жане сезімі бар екенін білдіреді.

Шакарім жане Ч.Дарвин

Шакарім арі карай жанды жокка шыгарушылардын биология тургысынан берген далелін келтіреді. Бул далелдін кудіреттілігі соншалыкты, онын казіргі кезде тіпті материалдык козкарастын негізгі тірегінін біріне  айналганы белгілі. Бул тукымдастык жолы еді. Шакарім бул жол туралы созін былай деп бастайды:

«Олардын жане бір далелі – тукымдастык жолы еді. Муны жаратушы мен жан жок деген туралы далел кылудан горі жаралыстын сыры туралы айту керек еді. Тукымдастык жолы бойынша барша адам, хайуан, осімдіктер басында су хайуанынан тараган. Су хайуаны жерге шыгып, сонан озгерген жане бір-біріне уксас хайуандар, адамдар бірі бірінен туып озгерген дейді».
Тукымдастык жолы – бір жан иесі эвоюция барысында екінші жан иесінен пайда болды дейтін агылшын натуралисті Чарльз Дарвин жасаган материалистік теория. Ч. Дарвин бірнеше теория шыгарды. Онын бірі тіршілік турлері туралы. Тур дегеніміз бірнеше урпак бойы озгермей, бір тип курайды. Бірак коршаган табигаттын асерімен, тіршілік ушін курестін натижесінде тип озгеріске тусіп, баска тур, ягни баска тірішік иесі  пайда болады.

Екіншісі, жетілу теориясы. Бул теория бойынша арбір тіршілік турі коршаган табигат жагдайларына икемделіп, тіршілік ушін куресте біртіндеп озгеріске туседі. Табигатта омір ушін курес унемі журіп жатады. Бул куресте тек кана кушті, акылды, ягни жетілген тіршілік иелері женіп, ал алсіздері жойылып отырады. Осылай табиги сурыпталудын натижесінде табигат жетіледі жане коптеген жана турлер пайда болады. Ч. Дарвин эволюция теориясын да жасады. Бул теория бойынша табигатта ен томенгі турден жогаргы турге карай озгерістер унемі болып жатады. Осылай эволюциялык процестін натижесінде маймылдан адам пайда болды дейді. Ол бул теориясын «Адамнын пайда болуы жане жыныстык сурыптау» атты енбегінде жазды. 

Ч. Дарвиннын эволюциялык теориясын марксизм классиктері кушагын жая карсы алганы белгілі. Тіпті К. Маркс озінін коптомдык «Капитал» атты енбегін Ч. Дарвинге арнагысы келген. Бірак ол бас тартыпты. Дегенмен К. Маркс Ч. Дарвинге енбегінін бір данасын жіберген екен. Бул дана казіргі кезге дейін Ч. Дарвиннін кітапханасында бір беті де ашылмаган куйі алі сакталган.

Бірак Шакарім Ч. Дарвин теориясымен келіспейді. Бул туралы ол былай деп жазады:
 «Мунын Танірі мен жан туралы керегі аз болса да, бул туралы ойымды айтайын.
Ен тупкі Жаратушы туралы болмаса, барша осіп-онгендерді турлентіп шыгарып жаткан жаралыс жолы екеніне еш сау акыл таласпайды. Бірак біріне-бірі уксагандардын барін мынау мынадан туып озгерді дей беруді менін акылым кабыл алмайды».

«Ен тупкі Жаратушы туралы болмаса» деп Шакарім Жаратушынын озгермейтінін жане табигат зандылыктарынан тыс екенін білдіреді. Ал табигатта Жаратушыдан баска барлык осіп-оніп жаткан жан иелері озгеріске туседі. Муны гылым аркылы гана емес, карапайым козбен де коруге болады. Жылдын жагдай озгерісі осімдіктерге озгеріс береді. Бірак Шакарім ойы бойынша бул озгеріс бір турдін ішінде гана болады. Бір тур екінші турге айналмайды. Осы ойды далелдеп ойшыл былай деп жазады:

«Бул жер осімдік, хайуандар шыгаруга жарарлык болганга шейін мунын топырагы, суы барша заттарга абден былжырак болып араласкан, сойткен жерден оскен осімдік, хайуандар себептеріне, топырак, суы, ауасынын олшеуіне карай біріне бірі уксас, уксанкыраган тіпті уксамаган болып онген. Менін бул созімді сынау ушін даладагы сортандагы, балаулы сайдагы, озен бойындагы осімдік, шоп бутанын бір арадагысынын гана бірі біріне уксаганын, уксанкыраганын, тіпті уксамагандарын коріп, солардын топырак, су, ауа сиякты себептерін тексеріп караныз».
Осылай табигат озгерістеріне байланысты осімдіктердін озгерісі барын кореміз. Бір топырактын осімдігінен екінші топырактын осімдігінін айырмашылыгы бар. Бул топырактын берген асері. Бірак будан бір осімдік екінші осімдіктен туып, озгерді деген тужырым тумаса керек. Бул туралы Шакарім былай дейді:

«Егер Дарвин мен Маиеннін созі дурыс болса, ол осімдіктер де бірінен бірі туып озгерген болып табылады. Менінше, жылкы мен есектен кашыр туса да, екі жылкыдан кашыр тумайды».
Селекция зандылыгы бойынша екі турден жана бір тур алуга болады. Мысалы жылкы мен есектен кашыр туады. Бірак сонын озінде, бул жана тур туракты емес. Коп жыл откен сон онын тукымы озінін алгашкы туріне айналып кетеді. Сойтіп жана тур жойылып кетеді. Осынын озі табигатта турдін турактылыгын сактайтын зандылык бар екенін білдіреді. Мундай зандылык болмаса жан иелерінін турі турактылыгын жогалтып, баскадай коптеген турлер пайда болар еді. Бул табигат уйлесімділігін бузып, алем бейберекетке айналар еді. Табигат зандылыгы булжымай орындалуы ушін турактылык керек.

Бір турден екінші тур пайда болмайды. Мысалы екі жылкыдан кашыр тумайды. Сол сиякты бір турлі екі осімдіктен жана осімдік турі пайда болмайды. Осылай турлер озгермей, табигат турактылыгы сакталады.

«Бул созімнін корытындысы тамам барлыктын ата-анасы бір екені рас. Сонан туып озгеріп жатканы да рас. Бірак уксасы, барі бірінен бірі туып озгергені жок. Жаралган себептерінін ынгайына карай біріне бірі уксас, не уксанкырап, не тіпті уксамай жаралып жатыр».

«Тамам барлыктын (бар нарсенін) ата-анасы бір екені рас» деп автор Жаратушыны айтып отыруга тиісті. Шынында да барлык турді жараткан Жаратушы, сондыктан, олардын ата-анасы. Олар табигат жагдайларына байланысты озгеріске туседі. Бірак бір тур екінші турге айналмайды. «Уксасы, барі бірінен бірі туып озгермейді» деп осыны білдіреді.
Егер денелер бірінен бірі туган кезде озермесе, жетілмесе, онда эволюция зандылыгын калай тусінеміз? Дарвин эволюция зандылыгы туралы айтып, жетілу зандылыгы бар деді. Бул зандылыкты ол кайдан алып отыр? Егер дене эволюциясы болмаса, онда жетілу дегеніміз не? Міне Шакарімнін «барі бірінен бірі туып озгермейді» деген тужырымынан кейін осындай сурактар туады. Булар болмыс омірінін озгерісіне, онын максатына байланысты оте курделі сурактар.

Енді осы курделі сурактарга Шакарім ілімі бойынша жауап іздеп корелік.
Ч.Дарвин жогары рух болгандыктан ол бул омірге келгенде белгілі бір максатпен келді. Ендеше онын жогары алемдерден алып келген идеясы да болуга тиісті. Бул идея эволюция идеясы болды. Бірак, окінішен карай, улы натуралист бул эволюция идеясын дурыс пайдалана алмаган. Ол рухани эволюцияны материялдык эволюциямен шатастырган! Міне, бул онын негізгі кателігі болса керек. Ол эволюция бар екенін озінін откен омірі бойынша инстинкті турде біледі. Бірак ол бул омірде материянын ыкпалына тусіп калып, озінін барлык білгенін материяга багыттаган. Осылай ол улкен кателік жіберіп, болмыс оміріне кайшы келетін теория жасаган. Арине, ол бул кателігі ушін озінін тиесілі жазасын алды.
Шакарім тужырымы бойынша материялдык, ягни тандік эволюция болмайды! Эволюция тек кана рухани болуы мумкін.

 Дене бір-бірінен туып озгермейді, ендеше дене эволюциясы деген болмайды. Олі табигатта эволюция жок. Эволюция тек кана жанды табигатта гана болады.

Рухани эволюция кезінде дене де озгереді. Себебі, рух пен дене бір-біріне асер етеді. Бірак бул дененін жетілуі емес, рухани жаннын жетілуі. Дене олі табигат болгандыктан, ол жетіле алмайды. Дене тек кана жаннын ыкпалымен озгеріске туседі. Мысалы, алсіз адам спортпен шугылданып жаксы спортсмен болды делік. Сырт караганда онын денесі жетілген тарізді. Бірак, рухани тургыдан алып карайтын болсак, ен ауелі онын тані емес, жаны жетілді. Озінін жанын жетілдіру ушін ол танін пайдаланды. Тан аркылы жан тозімді, ынталы, жігерлі болуга уйренді.

Булардын барлыгы жан касиеттеріне жатады. Осы касиеттерінін аркасында адам озінін денесін озгертті. Ягни, ол озінін булшык еттері, жылдамдыгы тарізді баска да денелік касиеттерді осірді. Жан кеткенн сон дененін бул касиеттері толыгымен жогалады.  Ал денесін пайдалану аркасында алган касиеттерін жан ешкайда калдырайды, озімен бірге алып кетеді. Келесі омірде соган сакес дене алып, арі карай баска касиеттерін жетілдіреді. Жаннын эволюциясы осылай журеді.

Жан иелерінін кандай жетілу озгерісі болса да, ол ен ауелі онын рухани жетілуінін корінісі. Сонан кейін гана ол озгеріс денеге беріледі. Осыдан оте манызды тужырым шыгады. Ол тужырым –  жетілудін кай туріне болса да ен ауелі рухани білім керек екені. Спорттын шыгыстык жекпе-жек куресі (восточное единоборство) турлерінде рухани жетілу мен дене жетілуі катар туратыны осыдан болса керек.

Жан эволюция барысында бір денеден екінші денеге ауысып бірте-бірте жетіле береді. Бул жаннын бір болмеден екінші болмеге откені тарізді. Болмелер озгермейді, бір калыпты. Тек кана омір суру жагдайлары гана артурлі. Жан тазарган сайын озінін жетілуіне жаксы жагдай жасайтын баска болмеге отіп отырады. Осылай ол жетілу барысында толык тазарып, рухани алемге кайтуга мумкіндік алады. Эволюция дегеніміз осы. Ал материялдык алем осы максатты, ягни жаннын эволюциясын камтамасыз ету ушін жаратылган. Онын баска максаты жок.

Шакарім ілімі бойынша жан тазарып эволюциялык жолмен жетілу ушін Жаратушыга кулшылык жасауы керек.
Жан оте томенгі денгейден бастап жетілуі мумкін.

Бул айтылган ойларга казіргі кездегі гылымда далелдер де бар. Ана жатырындагы урык озінін даму барысында турлі бейнелер алатыны казіргі медицина далелдеп отыр. Урык ен томенгі омір коріністерінен бастап, ен сонында адам калпына келеді екен. Ол ауелі балыктын денесін, кустын денесін, турлі хайуанаттардын денесін алып, сонан кейін гана озінін адам денесін алады. Бул гажайып кубылысты калай тусіндіруге болады? Шакарім іліміне суйенсек, бул былай болса керек.

Жан Туп Иеге кайту ушін узак жетілу жолына туседі. Ол бул жолды бір омірде журіп оте алмайды. Сондыктан ол коптеген омір жагдайларынан отіп, соган байланысты кажетті денелер алып, бірте-бірте жетіліп, котеріле береді. Жетілу барысында жан канша омір турін отетінін ешкім айта алмайды. Себебі, жетулі барысы жаннын талабына, алган ниетінін тазалыгына байланысты узак, не болмаса кыска болуы мумкін. Арбір омір турінде жан озінін жетілу денгейіне байланысты сабак алуы керек. Сондыктан онын арбір омірі оган сынак ретінде беріледі. Жумысты тезірек бітіру адамнын озінін кайраты мен талабына байланысты болатыны тарізді, жаннын жетілу жылдамдыгы да осы сынактардан калай отуіне байланысты болады.

Шакарім материалистік козкарастын эволюцияны баскаша тусінетінін айтады. Ол материалистердін козкарасын «Тукымдастык жолы бойынша барша адам, хайуан, осімдіктер басында су хайуанынан тараган. Су хайуаны жерге шыгып, сонан озгерген жане бір-біріне уксас хайуандар, адамдар бірі бірінен туып озгерген дейді» – деп білдіреді.

Рухани эволюция бойынша бул козкарасты былай тусінуге болады. Букіл Жер бетіндегі жан иелерінін дамуы да осы рухани эволюциямен журген. Ауелі жан иелері Жер бетіндегі мухиттарда пайда болып, сонан кейін олар курылыкта омір суретін бауырымен жоргалаушы, жугіретін андар, ушатын кустар, екі аягымен журетін маймылдар денесін алып, ен сонында адам денесін алган.

Адам денесін алу ушін жан осындай узак эволюция жолымен отті. Енді ол озіне берілген ерік пен ерекше акылы аркылы омірдін тупкі максатын тусініп, ол максатка жете алады. Осыдан адамнын болмыста кандай улкен орын алатынын, онын омірінін кандай улкен манызы барын тусінеміз.

Сонымен, Ч.Дарвин ойлагандай адам маймылдан туган жок. Маймылдар маймыл болып калды. Тек жан гана осіп, жетілудін келесі жогары денгейіндегі адам денесін алды. 
«Бул созді маймылдан туганга арланып айтып отыргамын жок, кайта жаманнан жаксы туганга куанатын орным бар» – деп автор озін дурыс тусінуді отінеді. Ч. Дарвинге карсы ойын айтып отырган себебі – акикатты коргау, сондыктан окырман дурыс тусінсін, баска ойга кетіп калмасын деп ескерткендей болады. Озінін осы ойын турлі сакка жугіртіп, дау айтылуы да мумкін екенін ескеріп ол арі карай былай деп жазады:
«Бул кезде букіл Европа мойындап отырган Дарвин созіне карсы дау айтканыма орысша гылым окыган жастар тексермей, устірт карап, мені согуі мумкін. Оларга айтатыным: Дарвиннын насіл туралы, сайлап жогарылау туралы айткан создеріне сын жазган Герман галымы Дидвар Дортманнын дарвинизм туралы жазган кітабын окып, Дарвин мен Дидварды салыстырып салмактап, сонан сон мені согулерін кашпас деймін».

Осылай автор Ч. Дарвинмен онын озі гана емес, баска галымдардын да келіспейтінін корсетеді. Ч. Дарвиннін теориясы кезінде улкен талкыга тусіп, сынга алынган.
Бірак улы натуралист Ч. Дарвиннін де фани алемде оз максаты болган. Дарвин жогары алемдерден жіберілген таза рухтардын бірі болган. Бірак заттык алемнін ыкпалына тусіп калып, оз максатын орындай алмаган. Ч.Дарвин омірі Шакарімнін «Уш анык» шыгармасын далелдейтін жаксы мысал бола алады. Сондыктан, онын оміріне толыгырак токталайык.
Озінін омірбаянында ол анасынын ерте оліп, дарігер жане атеист акесінін тарбиесінде болганын жазады. Бірак соган карамастан оте иманды болган екен. Мысалы, ол сабакка кешіккен кезінде жугіріп келе жатып Жаратушыга жалбарынады екен. Сабакка улгіріп, орнына отырган сон ол сабакка улгерген себебі озінін жугіргені емес, Жаратушынын комегі деп тусініп, Оган дуга окып, ризашылыгын білдіреді екен. Бул Жаратушыга толык берілген адамнын касиеті.

Міне, акесінін атеистік тарбиесіне карамастан иманды болуы онын откен омірден жогаргы рух болганын корсетеді. Мектепті бітіргеннен кейін университеттін медициналык факультетіне тусіп, бірак оны аяктамай тастап кетеді. Себебі, оган канды корудін озі улкен азап болган. Каннан жиіркену бул да жаннын жогары сипатын білдіреді. Себебі, кан жан иелерін олтіруден шыгады. Ал жогары рух олімді, катыгездікті жаратпайды. Коптеген рухани кітап окыганнан кейін Чарльз дін жолына тусіп священник болуга бел байлап, Кембридждін діни факультетіне туседі.

Осылай ол теология бакалавры дарежесін алып, діни оку бітіреді. Бірак оны «Бигль» желкенді кемесіне Жер шарын аралау сапарына натуралист ретінде алады. Буган себеп: Чарльздын курт-кумырска, шыбын-шіркей жинап, табигат коріністеріне улкен кызыгушылыгы жас шагынан бастап улгайган жасына дейін болган екен. Табигатка суйіспеншілік, онымен уйлесімді омір суру де рух жогарылыгынын  бір корінісі.

Экспедиция  бес жылга созылады. Осы бес жылда Дарвин бурынгыдай діндар емес, енді толык материалист болып шыгады. Ауелі ол алі адам аягы баспаган тропиканы коріп, гажайып табигат коріністерін зерттеп, олардын терен сырын уга бастаганда, ол улкен толганыстарга тусіп, озінін кунделігінде «Мен Жаратушынын жаратуын коріп тургандаймын. Осынын барлыгын коргенде адамда онын танінін тынысынан баска одан да жогары бір нарсе бар екенін сезесін» деп жазган екен.

Бірак табигат коріністерін узак уакыт зерттеу, оны рухани болмысын материямен былгай бастаган екен. Бул занды кубылыс. Себебі, табигат Жаратушынын материялдык куатына жатады, сондыктан оган аса коніл боліп, Жаратушыны умытканда журекті затык былганыш басып, нысап кетіп, менмендік пайда болады. Бул жаратылысты зерттейтін галымдардын акылдарынын ауруга шалдыгып, менмендігінін осуінін негізгі бір себебі.

 Сондыктан галымдардын кокірегі баска онер кайраткерлеріне караганда жогары болып келеді. Дарвин да енді тек кана оз акылына суйеніп, гылымда да, кунделікті омірде де журегіне емес, енді акылына сеніп, нактылыкка, далелділікке карай умтылган. Ол кейіннен озінін «Омірбаянында» неге рухани жолмен кетпегенін былай деп жазады: «Рухани жолдан мен арнайы бас тарткамын жок. Мен «Бигля» кемесіне натуралист болып келгеннен бастап ол оз олімімен олді». Сапардан кейін ол жинаган матеиалдарын жуйелеп, арі карай зерттеуге толык беріліп кетеді. Осылай табигат купияларына тек кана миын пайдаланып, акылмен жетуге умтылган материалист галым пайда болады. Ал табигаттын тупкі максатымен уйлесімді омір сургізетін рухани болмысынын турагы – журек талаптарын мулде умытады.

Чарльз Дарвин улкен ынта-жігермен гылыми жумыска кіріседі. Бірак онын бул омірі курт токталады. Себебі, ол белгісіз бір ауруга шалдыгады. Ен білгір деген дарігерлер не ауру екенін таба алмай сандалып, оны жаза алмаган.

Ол ауырганда тез шаршайды, басы ауырады жане алсіздік, уйкысыздык, тунде тусінен шошып ояну, талып калу тарізді белгілері болган. Ол озінін достарымен араласа алмаган, Себебі, онын конілі тез бузылып, озін-озі устай алмайтын жагдайга келіп, акыры денесі калтырап, кусып жібереді екен. Дарвин конакка баруды койган, сапарга шыга алмаган. Оз отбасында катан тартіп орнаткан. Катан тартіпті бузу онын ауруын ушыктырып, оршітіп жібереді екен. Белгісіз ауру оны букіл алемнен осылай боліп тастаган.

Бул не? Имандылык жолдан тайганы ушін алган жазасы ма? Мумкін. Бірак Ч. Дарвин толык атеист болмаган. Ол ауруына карамастан шіркеуге баруга тырысып отырган. Дін туралы суракка ол «Бул асем, гажайып алем кездейсоктан пайда болды деуге болмайды. Бул мен ушін бір Жаратушынын бар екеніне негізгі далел болып табылады» деп жауап берген екен. Ал жасы улгайган кезде досы Фордайска «Ен киын жагдайларда да мен Жаратушыны жок дейтіндей атеист болган емеспін» деп жазган екен. 
Дарвин жас кезінде Жаратушыга сенуші, иманды адам болса да жаратылысты зерттеу барысында бул сенімінен айырылып, Жаратушынын хикметтерін жокка шыгаруга дейін кулдыраган. Зерттеуші сана-сезімінін булай кулдырауы онын материяны Жаратушыдан боліп зерттеуінен болды. Онын акыл-ойы унемі материалдык озгерістерге багытталып, рухани болмыстан байланысын узіп, заттык былганышгпен былганып, акыры рухани болмысты мулде умыткан. Конілді не нарсеге аударудын манызы туралы жогарыда айтылган тужырымнын бул тагы бір далелі. Коніл не нарсеге ауса, акыл-ой соган багытталып, адамнын жан дуниесі соган байланысты озгеріске туседі. Осылай Дарвин озінін алгашкы рухани тірегінен айырылып, материалистерге жол салып берген.

Озінін бул кателігі ушін ол оз жазасын алды. Онын белгісіз ауруга ерте кезден бастап шалдыгып, омір бойы зардап шегуі коп нарсені тусіндіреді. Аруактар жогары алемдерден адамзат когамына белгілі бір максатпен жетілген жандарды жібереді. Егер ол напсі ыкпалына беріліп кетіп озіне жуктелген міндетті орындамаса, ол улкен жаза алады. Ч.Дарвин осындай жаза алып, ауруга шалдыккан. Онын ауруы психологиялык озгерістерге байланысты болды. Ал бул аруактардын ісі. Егер ол кезінде сперттерге барып, акыл сураса, онда жазылып кетер еді. Сперттер аруактармен байланысып, онын ауырган себебін тусіндіріп, дурыс жолга салган сон аруактар оны кешіріп, ауруынан жазып алар еді. Бірак, таза материализмге берілген галым озінін зардабынын себебін білген жок, тусінген де жок. Осылай тагдырдын озіне берген оте сирек кездесетін мумкіндікті пайдалана алмай, керісінше онын зардабын корді.
Рухани надандыктын салдары, міне, осындай болады.

Егер Ч.Дарвин озінін алгашкы сенімін сактап, жаратылысты Жаратушымен байланыстыра отырып зерттеген кезде ол жаратылыстын жана корінісін ашкан сайын Жаратушынын улылыгына, кудыреттілігіне, мейірімділігіне, мінсіздігіне, барлыгынан жогары екеніне козі жете тусіп, онын имандылыгы да арта тусер еді. Окінішке карай, галым бул мумкіншіліктен айрылып калган. Осылай ол озінін шектеулі мумкіндігін білмей, озін білгір санап, табигаттын сырын оз бетімен толык білуге умтылып, адасу жолына тускен.

Осылай табигат сырын зерттеу иманды адамды Жаратушыга жакындата туседі, ал имансыз адамды керісінше, Одан алыстатады. Егер Ч.Дарвин мен Шакарім омірін салыстыратын болсак, буган козіміз жете туседі. Екеуі де басынан жогары рух болды. Мумкіндіктері де бірдей. Бірак екеуі екі жолмен кетті.

Шакарім де Ч.Дарвин тарізді барлык ынтасын табигатты зерттеуге салды. Бірак ол тау басында журіп табигат коріністерін Жаратушыны коруге, Онын улылыгын тусіну ушін сау акылына салып зерттеген. Онын натижесін осы «Уш анык» шыгармасынан коріп отырмыз. Шакарім жан дуниесін тазартып, Жаратушыны таныды. Осылай ол омірдін тупкі максатына жетті. Онын тані де, жан дуниесі де аман-сау болып, узак жыл омір сурді. Артына олмес рухани мура калдырды.

Ал осындай зерттеулермен шугылданган Дарвин мулде баска натижеге келген.
 «Осы кітаптын аяк жагында менін кай корытындым болса да кобіне Европа галымдарынын таласты создері болады. Онын ішіндегі оз ойым кабылдаганын алып отырмын. Оз білімімше, сынарезу болгамын жок деп озіме озім сенемін. Жане оз акылыма унаганын жаналап, косканым да бар. Мен паленше екем айтканы дурыс, онан асып ойлап не табамыз дегенді терен ойын кумга коміп, оз козін озі шукып шыгаргандык деймін».

Шакарім осылай жетілу жолымен оркендей беру керек екенін білдіреді. Жетілу жолы ойды еркін жіберіп, журекке бой алдыруды керек етеді. Ол ушін ой-орісті бір арнада гана устамай, кенінен ойлап, фанатизм, тонмойындыктан арылу керек. Шакарім де Абай тарізді осындай еркіндікке уйретеді.

«Жогарыда магнетиз, спиритизм, телепатия, фахризм, лунатизм, тус кору сияктыладын барі бір куаттан шыгады деп артурлі жору айткан Европа білімділерінін созі туралы менін ойым мынау:
Мен жан да бар, жын да бар, адамнын оз жанынын куаты да бар деймін. Далелім:

1.Шакырмаган жан келіп, кейде озі паленшенін жаны екеніне соз айтатыны.

2. Шакырмаган кісіге баксылык, дуаналык, фахризм, жындылык кез болатыны.

3. Уйкыда кезу, лунатизм, магнетизммен біреудін еркін билеу, тусі дал келу – бул уш турлісі уш болек куаттын иесі болуга лайык. Онын барін бір-ак куаттан іздеу кате деймін».
Спиритизм жетістіктерін зерттей келіп ойшыл осындай тужырымга келеді. Ойшыл озінін жеткен ой-орісін, білген сырларын озінін олендерінде бекіте туседі. Жаннын табигаттагы ролін акын былай  деп жырлайды:

Козгаган куат – жан дейміз,
Жан ості жаннан сан дейміз.
Сол жандар асер берген сон,
Жаралды сансыз тан дейміз,
Жанына карай тан солар.

"Осімдік куннен алады ас,
Кун суык болса, тупке каш,
Дым тиіп, нур кеп жылытса.
Ос-тагы жайнап, коніл аш!" –
Дейтугын жанда ман болар.

Абай ілімімен ундесіп жаткан Шакарім ойларынан Алла тагала мен жаннын, олардын табигатпен байланысын тусінуге болады. Олар болмыстын жаратылу сырына унілуге мумкіндік береді. Жан иелерінін сансыз коп кубылыстары мен олардын пайда болу табигатын бірден тусініп кабылдау онай емес. Бул туралы ойларын Шакарім озінін "Кун – атам, анык жер – анам" атты оленінде былай деп орбітеді.

Жанымыз куннен келген нурдан,
Таніміз топырак пен судан,
Кун – атам, анык жер – анам.
Бірі нур беріп, бірі – тамак,
Осірген кутіп, алпештеп-ак,
Бузады бірак кайтадан.

Ер жетем, толам, кайта солам,
Арі анам бул жер, арі молам,
Денемді жутпай тынбаган.
Кетеді жаным нурга таман,
Жазыксыз болса, барады аман,
Киянат істі кылмаган.

Бул созімді естіп, пікір кылган,
Капір дер мені не мусылман,
Ар турлі айтар тындаган.
Калжынын емес, хакикаттан,
Жат емес акыл, не аяттан,
Аныгын байкар шындаган.

("Жан беріп жарык, жылы нурдан")

Мундай ойларды рухани жетілу барысында журек аркылы, не болмаса рухани устаздардын тізбегінде турган аулиелерден гана алуга болады. Шакарімнін бул толганыстары жаннын бул алемдегі ролін, онын адам денгейіне дейін котерілудегі эволюциялык жолын суреттейді. Жетілу барысы табигат кубылыстарынын кайталануы аркылы болады деген философиялык козкарасты далелдегендей болып "Осірген кутіп, алпештеп-ак, бузады бірак кайтадан" дейді. Бірак Шакарімнін беріп отырган кайталану зандылыгы олі табигат корінісі емес, жан иелерінн эволюциялык жетілу жолын корсетеді.

Бул жолдын шыны: "Кетеді жаным нурга таман, жазыксыз болса, барады аман, киянат істі кылмаган". Осылай жан озінін эволюциялык жетілу жолында омірде киянат кылмаса нурга таман кетеді. Арине, бул создердін магынасы – хайуанаттар алемінен бастап жан иелерінін барлыгы да олгеннен сон бірден Алла тагалага барады деген угым емес. Мундай ойларды барша халыктын, асіресе діни адамдардын, бірден кабылдамайтыны да анык нарсе. Бул арада Шакарімнін "Жат емес аяттан" дегені Куран Карімдегі 22-Хаж суресіндегі мына 4-аятка байланысты болуы мумкін:

"Ай адам баласы! Егер олгеннен кейін тірілуден кудіктенсендер, арине, біз сендерді топырактан сонан сон жыныстык тамшыдан, кейін уйыган каннан тагы бейнеленген, бейнеленбеген кесек еттен оздеріне тектерінді білдіру ушін жараттык. Сондай-ак жатырларда калаган мерзімге дейін койып коямыз. Сонында бобек турінде шыгарамыз. Содан кейін ержетесіндер. Кейбіреулерін кайтыс болып, кейбіреулерін ар нарсені білгеннен кейін тук білмейтін омірдін ен нашарына кайтарыласындар. Кураган жерді коресін. Оган жанбыр жаудырсак, кулпырып, копсіді де ар турлі коркем осімдік ондірді" /6/. Терен магыналы бул аятты аркімнін артурлі тусінетіні белгілі. Сондыктан, Шакарім озінін создері,  айткан ойлары акыл мен аяттарга ундесіп турса да "Бул созімді естіп, пікір кылган, Капір дер мені не мусылман, Ар турлі айтар тындаган" деп олар туралы кудігін айтады. Бірак таза акылга салып, таза ниетпен ойлаган адамга бул создердін терен сыры ашылып, аныгы байкалады. Себебі, ойшылдын айтуынша булар калжын соз емес, хакикаттан жане жат емес акыл, не аяттан.   
         
«Мен жан жок, олген сон омір жок дегенге тан каламын. Оларга мундай созді кандай ой айткызып отыр екен? Осы кезде жаннын барлыгына, олген сон да жогалмайтынына кундей жарык далелдер табылып турса да, нанып калган, адет алган шатак діннен шыга алмаган молдаларша катып калу акыл ісі ме?»

Себебі, материалист тек кана осы фани омірдін кызыгы ушін омір суреді. Сондыктан оган атак-данк, курмет-сыйдан жогары ештене  жок. Міне, адам конілінін манызын осыдан білеміз. Олар жанды коре алмайды, сондыктан онын барына сенбейді. Осылай олар адамды дененін органдарынын жумысы ретінде гана зерттейді. Олген адамнын кеткен жанын коре алмай, тек кана танін коргендіктен, олар барлыгы материянын касиетіне байланысты деп шешеді. Осылай олар олім дегеніміз сананын, ой-орістін толык жогалуы деген окінішті тужырымга келеді.

Шакарім арі карай иманды адам мен имансыз адамнын олер алдындагы жагдайын салыстырады.
«Бір адам жанынын олген сон да жогалмай, мунан таза жогары болатынын акылымен кабылдап нанса, жане бір адам жан олген сон біржола жогалады деп таныса осы екеуі олерде есі дурыс болып, олерін біліп олсе, екеуі не жанынан оледі? Арине жанын олген сон тазарып, жогарылайтынына нанган кісі куанышта болып, жогалуына нанган кісі окініште болып, бір жола жогалмады-ау деп олсе керек. Жане уждан, совесть жаннын тілегі екеніне нанган кісі киянат кылганына катты кейіп, жаксылык кылганына жете куанса керек. Олай нанбай, уждан, совесть куры гана  корініс ушін адамдыкка лайык деген кісіге жаксылык, киянаттын коп айырмасы жок болса керек».

Олім адам баласы ушін ен улкен сынак. Сол сыынактан калай отесін, келесі омірін соган байланысты куанышты, не болмаса зардапты болады. Иманды адам олерінін алдында куанышта болады. Себебі, ол озінін омірін улкен максат ушін жумсаганын, енді сонын натижесін алатынын біледі. Олерінін алдында ол куанышта болады.

Ал имансыз адам алдында не боларын білмейді. Абай созімен айтканда «Алдын жалын, артын муз. Барар едін кай жакка?!» Ол осылай озінін кай жакка баратынын білмей, улкен урей, коркынышта болады.  Себебі, уждан жаннын тілегі екеніне «нанбай, уждан, совесть куры гана  корініс ушін адамдыкка лайык деген кісіге жаксылык, киянаттын коп айырмасы жок болса керек».

Ужданга сенбей, жанды мойындамаудын окінішті болатын себебі: егер олгеннен кейін барлыгы жогалатын болса, онда жаксылык пен жамандыктын манызы жогалар еді; адам тек озінін напсісі ушін гана жаратылган болар еді; когамдык байланыстар узіліп, ал ен таза сезімдер мулде жогалар еді. Марксизм негізі осы идеяларда жатыр. К. Маркстін дарвинизмді кушак жаяа кабыл алган  себебі де осы болды. Мундай идеяларга  негізделген когам, арине, коп омір суре алмады. Олар оздерін колдайтын каншалыкты философиялык теориялар, «гуманистік» концепциялар жасаса да Жаратушыны мойындамаган сон, жанды да мойындай алмады. Жанды мойындамаган омір хайуан оміріне айналып кетеді.

«Ондай жагдайда ізін білдірмеудін айласын тапса болганы, себебі, олген сонгы жан оміріне нана алмай, уждан, совесть, жан екі омірге бірдей керек таяныш екеніне нана алмаган кісінін журегін ешбір гылым, онер, ешбір жол, зан тазарта алмайды. Егер бір адам жаннын олгеннен сонгы оміріне жане уждан сонын азыгы екеніне абден нанса, онын журегін ешнарсе карайта алмайды».

Осылай данышпан шешуші тужырымын жасайды. Ол имандылык пен имансыздыктын арасын осылай ашады. Ой козімен карап, жетілемін деген адамга осы тужырым барлык омір сырын ашып береді. Бул тужырымды кабылдаган адамга омірдін тупкі максатына жол ашылады. Ал омірдін осы негізгі туйінін тусінбей айтылган соз, жасалган іс-арекет тек бос аурешілікке айналады. Шакарім имандылыктын улкен манызын осылай корсетіп берді.
Адам атаулыны бір бауырдай кылып, екі омірді де жаксылыкпен омір сургізетін жалгыз жол осы мусылман жолы сиякты. Кейбір діншілдерді корлыкка тусіріп журген шатак дін, жалкаулык, айтпесе Жаратушыда білім бар, олген сон да бір турлі жан тіршілігі бар. Екі омірде де жаннын азыгы – уждан, совесть ДЕУМЕН ЕШ НАРСЕДЕН КЕМДІК КОРМЕЙДІ. Тіпті жогарылаудын бул ен зор жардемі – уш анык дегенім осы.

 Рухани жетілудін жалгыз жолы имандылык екенін ойшыл осылай білдіреді. Имандылык – омірдін барлык туйіндерін шешетін негізгі жол. Имандылыктын негізгі тірегі – уждан. Себебі, уждан жан касиеті. Екі аныкты, ягни фани алем мен рухани алемді біріктіретін, олардын екеуіне де ен керекті, ол – ушінші анык – уждан. Ужданды адам екі омірде де кемшілік кормей, омірдін жогары максатына жете алады. Ужданнын адам оміріндегі осы улкен манызын акын былай деп жырлайды:

Уждандыны мактайды тамам адам,
Мейлі галым болса да, мейлі надан.
Ар, нысаппен іс кылып, азап тартып,
Ак жолында оледі бір талай жан.
Разы кылам дейтугын Кудайы жок,
«Олген сон тірілмеймін», – деп ойлаган.
Осыны терен оймен тексерелік,
Сорлыны ар,  нысабы неге     айдаган?

Оте терен магыналы бул оленнін омір максатын аныктау ушін улкен манызы бар. Адамды омірін «Ак жолында», ягни акикат жолына курбан етуге кандай куш мажбур етеді? Оны осы олімге ары мен нысабы айлап акелді. Не себептен адам ары ушін жан кияды? Бул сурактардын жауабы улкен максат ушін жанын пида ететін адамдардын табигатын ашады.

Акын арі карай жанкияр олімнін турлі себептерін корсетеді. Ол «Олген сон журт мактасын мені», «Ел тузеуге курбанмын», «Адал  жолда олгеннін арманы жок» тарізді себептерді келтіріп, бірак булардын барлыгы да негізгі себеп емес екенін, булар ушін жан киюга болмайтынын білдіреді. Сонымен бірге, зулымдыкпен арпалысып жан киган да негізгі себеп емес. Ал кейбіреулер «Ел жондеп, тарихта аты калар дейді», бірак мундай максатка «Акылым тоя алмайды менін буган» деп бага береді.
Акын арі карай ужданнын негізгі манызын озі былай деп корсетіп береді:

Жок, шырагым, жанымыз жогалмайды,
Екі омірдін азыгы – осы уждан.
Айтпесе оган бул омір толеу емес,
Толеуі – тупсыз рахат, тозбас заман –

деп ужданнын толеуі «тупсыз рахат, тозбас заман» деп рухани алемге кайту екенін корсетеді. Міне Шакарімнін данышпандыгы осыдан корінеді. Ол ужданнын ен негізгі максатын ашып берді. Ол максат – рухани алемге кайту. Рухани алемге уждан аркылы гана кайтуга болады. Арине, уждан осы алемге де керек. Бірак, онын негізгі керектігі – рухани алемге кайту ушін. Ал ол алем «Толеуі – тупсыз рахат, тозбас заман». Омірдін максаты да осындай алемге жету болу керек. Тупкі максат дегеніміз, міне, осы.
Осыны тусінген адам енді напсінін ыкпалынан толык шыгады. Оны тек кана жан баскарады.

Ар, нысаптын пайдасын жан сезеді,
Олген сон байге аларын біліп тур жан.
Ак журек, адал ниетті бола алмайды,
Ужданнын бул сырына шын нанбаган.

Шын нану – акылмен кабылдауы,
Калады зулымдыктан сойткенде аман.
Айтпесе олген сон да мактанбакшы,
Жорымаска жолым жок солай таман.

Ак, арам, уждан, зулым деп не керек,
Сый алмай не киналмай жогалса жан
Шолак ойлы, далелсіз шолтандаган,
Фанатик діншілсін гой дер-ак маган.

Тамам дерттен сау акыл – менін сыншым,
Мын айтып уктыра алман деймін саган.

(«Тау басындагы ой», 64 жаста жазылган)

Осылай ойшыл тан кумарын пида кылып, жан кумары ушін рухани жолга толык тускен адамнын табигатын корсетеді. Адамнын не себептен жанкештілікке баратыны, рухани максат ушін бул омірден бас тартып, когам ушін «олімнен бурын оліп», озін жалгыздыкка душар ету себептерін осылай тусіндіреді. Бул улы ойшылдын уш аныгынын тужырымы тарізді.
Шакарімнін озінін де осы жолга тусіп, озін «Мутылган» деп атап, фани омірден кол узіп, коп жыл бойы тауды паналап кету себебі енді тусінікті болды.


КОРЫТЫНДЫ

Бул фани тіршілікті жаксы ма, жаман ба, айтеуір шама келгенше откізіп, омірдін сонына келгенде «Енді алда не бар» деген ойга келмейтін адам болмауга тиісті. Себебі олген сон барлыгы жогалады деген ойдын озі адамнын конілін тунілтеді. Шын манінде адамнын барлык жиган-тергені, бала-шагасы, енбегінін жемісі озі олген сон онын озі ушін жогалады деген ой кімге болса да женіл тимес.

Адам омірінін манызын Шакарімнін рухани мурасы ашып береді. Онын ілімі журекке куат, келешекке сенім, конілге куаныш акеледі. Себебі, ол алда жаркын омір бар екенін далелдеп, адамнын умітін жагады. Егер келесі омір болмаса, адамнын корген канша бейнеті, жасаган жаксылыгы, суйген адамдары, жеткен табыстары карангыга батып, жогалады, барлыгы бос нарсе болып калар еді! Бул бос омір емес пе?! Сондыктан ойшыл акын жаннын бар жане мангілікті екенін далелдеп, келесі омір коріністерінен мысалдар келтіріп,  бізді келесі жаркын омірге дайындайды.

Келесі омірге сеніп, жан барын мойындаган адамнын озі коптеген куманді ойлардан шыга алады. Жан деген не? Онын пішіні, сырткы турі бар ма? Біреу жан деген Алла тагаланын нуры дейді, екіншісі – саулесі, ушіншісі – Толык Бутіннін бір болігі дейді. Жан олген сон кайда барады? Егер ол жогалмай-ак, бірак болмыска бірігіп кетсе, онда онын бары мен жогы бірдей емес пе? Озінін «менін» жогалту жок болумен бірдей. Дін біздін осы омірдегі карекетімізге байланысты келесі омірде тозакка, не жумакка барамыз дейді. Жумак, тозак деген не? Олгеннен кейінгі жумак пен тозак кайда орналаскан?

 Ол  жакта не бар, кандай омір? «Ешкім білмейді, себебі, ол жактан ешкім айналып келген» жок дейді білгірлер.

Адамзат оміріне керекті осындай манызды сурактардын жауабын Шакарім «Уш анык» шыгармасынан табуга болады екен. Бул жауаптарды жогары алемдердегі аруактардын оздері береді.  Баска біреу емес, олген адамдардын оздері аруак ретінде келіп, болмыс сырларын ашып, келесі омірдін аныз емес, нагыз акикат екенін далелдейді. Олар оздерінін омірлерін ангімелеп, немен шугылданатынын, не сезіп, не керек кылатынын айтып, онын акикаттыгына козімізді жеткізеді. Осылай аруактардын комегімен озіміздін осы омірдегі кылыгымыз ушін алда кандай омір кутіп турганын коріп, соган дайындалуга мумкіндік аламыз.

Шакарім букіл болмысты бір Жаратушы баскаратынын корсетеді. Алла тагала материалдык алемді озінін сансыз коп комекшілері аркылы баскарады. Ол ушін арбір жан  иесі соган сайкес материалдык дене алады. Бул дене назік жане дорекі тан болып екіге болінетіні айтылды. Рухани алемде жан шексіз толык білімді. Бул білім онын рухы аркылы іске асады. Материалдык алемде ол материалдык элементтермен капталады. Сондыктан, жан озінін білімін толык пайдалана алмайды. Білімін пайдаланып, материалдык алемде арекет жасау ушін ол озінін рухы аркылы материалдык элементтер калыптастырады. Осылай сезім, акыл, ес жане озін «мен» деген сезінуі пайда болады. Бул адамнын назік болмысы. Назік болмыс элементтері материалдык алемде рухтын жумысын аткаратын куралы, не болмаса онын жалгасы тарізді. Сондыктан, когамда адамнын назік болмысын жетілдіруді рухани арекетке жаткызып, одан алынган пайданы рухани байлыкка жаткызады. Ендеше, халыктын рухын котеріп, рухани байлыгын молайту ушін адамнын назік болмысын гана емес, сонымен бірге, рухани білім беріп, жан дуниесін де тазарту керек.

Осыдан адамды адам ететін адами касиеттер тек кана жанды материяда гана болатыны белгілі болады. Ал жансыз материяда булардын болуы мумкін емес.

Шакарім жаннын табигатты, сонымен бірге, адамнын оз денесін калай баскаратынын да тусіндіріп береді. Адам денесі материалдык элементтерден куралатын болгандыктан, ол да табигаттын бір болігіне жатады. Табигат деп материалдык элементтерден куралатын барлык заттар мен букіл алем кубылыстарын айтамыз.

Жандар материалдык элементтерден букіл заттык алемді калыптастырып, оларга омір береді. Жандар осылай материалдык алемді курастырып, онын омірін баскарады. Сонымен бірге, материя жаннын бул омірден сабак алып, озін жетілдіру куралы болып табылады. Жан заттык алемге асер етсе, тан мен табигат коріністері де жанга улкен асер етеді. Осылай фани алемде жан мен табигат бір-біріне асер етіп, озара тыгыз байланыста болады.

Міне, осындай білім дінге кайшы келе ме? Арине, мундай білімнін дінмен ешкандай да кайшылыгы жок. Керісінше, имансыздар келесі омірге сеніп, иманга келеді. Ал бурын коніл болмей жургендер енді коніл боліп, кокірек коздері ашылып, омірдін манызын тусініп, келесі омірге сеніммен аяк басады. Сондыктан Шакарім ілімі адам омірін дурыс жолга салып, бакытка жеткізетін ен кушті курал. Осылай Шакарім мурасы келешек омірді айкара ашу аркылы адамды имандылык жолына тусіреді.

Осы маселелердін басын толык ашып, теренірек тусінуіміз ушін Шакарім мен Абай ілімін дурыс менгеруіміз керек. Егер осы улы ойшылдардын мураларын зерттейтін арнайы орталык болып, оны бір жуйемен халыкка усына білсе, когам улкен пайда алар еді деп ойлаймын. Ресей елінде Пушкин мурасын зерттейтін арнайы гылыми-зерттеу институты бар. Ал біздін Шакарім, Абай тарізді ой алыптарымыз бола турып, олардын рухани мурасын зерттейтін тек кана М.Ауезов атындагы адебиет жане онер институтындагы бір болімнен баска арнайы мекеме жок. Ал бул ойшылдардын рухани муралары Пушкин мурасынан артык болмаса кем болмайды. Себебі, олардын рухани муралары корнеу алемді гана емес, козге корініп-білінбейтін тылсым алемді де, сонымен бірге, рухани алемді де камтиды.

Ягни, олардын муралары материалдык жартылай білім емес, букіл болмысты тугел камтитын толык білім. Біздін алыптар улкен акын гана емес, ен ауелі болмыс сырларын ашып беретін ойшыл-философтар, сонымен бірге, олар композиторлар ретінде корінеді. Ендеше Абай-Шакарім гылыми зерттеу орталыгы философия, адебиет, онер, тіл, музыка тарізді казіргі бастары косылмай журген гылымдардын бастарын косып, буларды болмыс сырларын ашу жолында бір арнага салар еді. Сонымен бірге, казіргі философия, адебиет-онер, тіл зерттеу институттарынын да осы институттан рухани нар алып, жандануга мумкіндігі болады. Шакарім, Абай мураларын зерттеу барысында, міне, осындай ойлар келеді. 

Курметті окырман! Осы кітап туралы пікірінізді, усынысынызды білдіремін десеніз автордын тікелей озімен мына телефон аркылы байланыса аласыз.

Сот. тел. 8-701-494 24 27. Уй  телефоны 8– 72835–4-14-20.
Эл. пошта:  dossym @ bk.ru


























 












Дайек коздері


1. Шакарім Кудайбердиев. Шыгармалары: Олендер, дастандар, кара создер. Кураст. М.Жармухамедов, С.Дауітов, /А.Кудайбердиев./ – Алматы: Жазушы, 1988. – 560 бет.
2. Ахат Шакарімулы. Менін акем, халык улы – Шакарім. Ж. "Жулдыз", № 11, 1992. – 3-53 бет.
3. Ауезов М. Абай жолы: Роман-эпопея. – Алматы: Жазушы, 2002.
4. Абай (Ибра;им) Кунанбайулы. Шыгармаларынын екі томдык толык жинагы. – Алматы: Жазушы. – Т. 1: Олендер мен аудармалар. – 1995. –336 бет.
5. Шакарім. Иманым. – Алматы: "Арыс" баспасы, 2000. – 321 бет. 
6. Куран Карим. Аударган Халифа Алтай. – 1991 ж. 
7. Омаров Д. Абайтану: немесе улы ойшылдын рухани кемелдену туралы ілімі. – Алматы: "Мектеп" баспасы, 2002 ж. – 216 б.
8. Омаров Д. Абайдын рухани дуниетанымы. Алматы, 2006 ж. – 220 б.
9. Оразалиев Р., Омаров Д., Мукашбеков А. Жасару купиясы. Алматы: "Алейрон" баспасы, 2006. –220 б. 
11. Есім Г. Данышпан Шакарім. – Алматы: Атамура, 2008. – 336 бет.
12. Кудайбердіулы Ш. Уш анык /КазССР Гылым акад., М. О. Ауезов атын. адебиет жане онер ин-ты; Жауапты ред. А. Сейдімбеков. – Алматы: Казакстан, 1991. – 80 бет.
13. Кудайбердіулы Ш. Тіршілік, жан туралы. «Абай» журналы. 1994 ж., №9. 
14 . Куран Карім. Казакша магына жане тусінігі. Аударган Халифа Алтай. – 604 бет.
15. Светловы Элвира и Александр. Что говорят махатмы. Книга 1 и 2.  Алматы, 1998 г. – 118 стр.
16. Казактын баксы-балгерлері. /Жакан Дауренбеков, Едіге Турсынов/. – Алматы. «Ана тілі», 1993. – 223 б. 















МАЗМУНЫ

Алгы соз
Б І Р І Н Ш І   Б О Л І М

ШАКАРІМНІН «УШ АНЫГЫ»...........................................5

«Уш анык» шыгармасын тусінудін киындыгы......................5
Шакарімнін уш аныгы нені білдіреді?...................................8
Акылы сау адамнын міндеті.................................................10

Е К І Н Ш І  Б О Л І М

КОРНЕУ АЛЕМ СЫРЛАРЫ................................................17

Материалистік козкарастын шыгу себебі............................17
Материалистік козкарас далелдері.....................................22

У Ш І Н Ш І  Б О Л І М

НАЗІК БОЛМЫС СЫРЛАРЫ............................................24

Назік болмыстын адамзатка  комегі....................................24
Казак еліндегі аруактар козгалысы......................................29
Жан туралы Адам Аруак Аулие Назік болмыс Спиритизм Тылсымнын гажайып коріністері.......................................72
1. Аруактын карызымды толендер деп жалбарынуы........72
2. Аруактын болган уакиганы хабарлауы............................73
3. Аруактын американдыктарга келешекті айтып беруі.......76
4. Аруактын султаннын олімі туралы хабары беруі................78
5. Кейт кыздын аруакпен ойыны........................................79
6. Аруактардын адамзатка турлі комектері...............................81
7. Акын-жазушылардын аруактар туралы жазгандары............84
8. Фахризм деген 9. Коз 10. Уйкы 11. Аруакты айнадан 12. Аруактын ош 13.  Аруактын тірі адамнын денесінен шыгуы..........................91
14. Аруакка сенбеушілік себептері............................................92
Болмыс дауы Алемдер
ТОРТІНШІ БОЛІМ

 РУХАНИ БОЛМЫС СЫРЛАРЫ...........................................103

Рухани алемге кайту Жан деген не?.  Алемнін жаратылу Жану мен Уят деген Шакарім жане      Дайек


Рецензии