Асан Омаров. Шынгыс хан жане шындык

«ШЫНГЫС ХАН» жане ШЫНДЫК
 
        Откен   2007 жылдын сонында Казакстаннын екі бірдей телеарнасы катар корсеткен «Шынгыс хан» телесериалы калын журтшылыкты когілдір «жашік» алдына уйіріп, озіне телмірткен еді. Кызыгы сол, шебер тусірілген тарихи-жаугерлік кинонын жангырыгы алі де естіліп жатыр. Сондыктан копшілікті толгандырган такырып туралы ой боліскенді жон кордім.

        Отыз сериялы аталмыш кино, оз білуімше, «Монголдын купия шежіресі» деген айгілі коне мура сюжеті бойынша, одан сынык суйем де алшактамай тусірілген, сондыктан Монголия аумагына катысты болігі шыншыл да деректі болып шыккан. Бірак Монголиядан тыскарыда откен окигалар, асіресе, Орта Азия компаниясы баяндалганда, бура тарту жок дей алмаймыз.  Томендегі кинонын сол сонгы болігінен туындаган пікірлер.

Сериалдан сырт калган саяси окига

        Алтайдын аргы жагын, Улы Даланын «Монголия» делінетін канатын мекендеген улкен-кіші улыстарды біріктіру шаралары аякталган сон-ак, Темучин жедел турде Солтустік Кытайга соккы беруге шешеді. Тарихшы мамандардын білуінше, ол куллі Монголия аумагындагы журттарды жане орман арасында аншылыкпен айналысатын алденеше усак улыстарды топтап, біріктіргенде 100 мынга жетер-жетпес колды арен жиган. Сол себепті, Кытайга найза ушын буруы козсіз ерлікке парапар екіталай іс-тугын. Бірак Танірі Темучинді колдады. Бір окпен екі коянды олжалады: шагын колменен алып Кытайга шабуылдау кошпенділер рухын керемет котеріп, аскактатты ;ам бул женіс алдагы  уакытта киіз туырлыктылардын кан-тогіссіз бір тудын астына агылып куйылуына мумкіндік акелді. 

        Жа, келесі ірі саяси кандай? Кытайга сатті жорыктын сонын кутпей-ак стратег колбасшы   казіргі Казакстан территориясына коныс аударуды колга алады. Ондагы коздегені кошпелі тайпаларды топтауды жалгастыру арі тау селіндей опырып отуі мумкін Улы Кытай корганы манынан аулактау. 

        Гап сонда, базбіреулер муны «Американы ашу» деп согерін біле тура айтайык, Темучин Арка ареалына, Шынгыстау-Улытауга табан тіреп, кошпенді мемлекетті осы аумактан баскарды, Шынгысхан деген титул-атак та, каханга осы  ареалда буйырды. Буган айгактар томенде.
        Соз болып отырган максатты кадам, екінші саяси окига, белгілі-белгісіз себептерден, алем тарихшылары назарына каншалыкты еленбей келсе, кытай киносында да соншалыкты еленбеген екен. Сойтіп, коркем фильмде жанагы коші-кон, жалпы Жасыл жане Сары Дала, ягни Батыс Сібір мен Казакстан территориясы адеттегідей сырт калады. Сондыктан «женілмейтін армия» калай калыптасты, ат кулагында ойнаган шабандоз сарбаздар мен кіл жуйріктер кайдан куйылып жатыр деген сурактын жауабы да жабык калган. Байкалган басты кемшілік міне осы.


Дала жолы немесе согыстын
 не себептен Отрардан  басталганы жайында
       Жогарыда айткан басты кемшілік кинотусірушілерді коп жансактыктарга урындырган. Маселен, онда аламан жорыктардын тагдыры таспадай гана онтустік сауда жолында шешілген, ал калын кол Отрарга суармалы егістіктен аяк алып жургісіз, кес-кестеген сан озендері бар Жетісу жерімен жеткен сияктанады. Сеніп калманыз, окырман, олай болмаган.   

        Атты армия ежелгі маршрут бойынша откен: Шынгыстаудан шыгып, Улытау боктерінде ат шалдырып, онан сон Сарысу озенінін бойымен Отрар каласынын тура желке тусынан тускен. Улан-байтак Сары дала тосіндегі осынау куре жолды ежелгі гун заманынан беріде шоп баскан емес.

        Айтпакшы, курамында  500 жуздей мусылман саудагері болган сауда керуені Орта Ертіс жагалауында бой котерген ша;арда (казіргі Семей каласы орнында орналаскан, кезінде кимак астанасы болган жеті тас мешіті бар коне кала жайлы накты деректер колымызда бар) жабдыкталып, Отрарга жанагы Дала жолымен, ягни Улытау-Сарыозен бойымен жеткен-ді. Озініз де ойланыз, егерде ол ішкі Монголиядан, пален мын шакырым шалгайдан шыккан болса, баска калалар жоктай, шеткеріректе арі ен ірі сауда орталыгы емес Отырардын какпасын кагуы акылга сия ма. Ислам діні алі жетпеген аумактан мунша коп мусылман саудагерінін сау ете калуы да  иландырмайды. Тагы бір парадокс, кайырымсыз Кайырхан колынан опат болган керуеншілердін ішінен тірі калган жалгыз кісі Шынгысханга болган жайды оз аузымен жеткізеді. Ставка Монголияда болса, ол бірер жумада калай жеткен? Кус болып ушты ма, алде?

        Дала сырт калган сон, оны жайлаган аргы казак тайпалары жайлы да телесериал «лам» демейді. Ескі шежірелерге кулак турсек, олар Шынгыс хан оз Ордасы манына Майкы би сиякты аксуйектерді уйіріп, соларга кол артканынан сыр шертеді, ар казак руынын биі танбаны Шынгысханнын оз колынан алган дейді. Ал кинода дана билердін елесі де жок, кенесші болып жалгыз узынсакал Елю-жусай жур.

        Муны да койшы, 200 мын сарбазбен  басталган Орта Азия компаниясы сонында Шынгысханнын колы 300 мын сарбазга улгайганы калай? Ботен ел, ботен жерде журген баскыншы армия улгая ма екен? Базбіреулер угымынша, ол баскыншы армия болса, сарбаздар ауыр шыгындарга ушыраган уш-торт жылда абден титыктап, онын кур сулдері калса керек-ті.
       Кайдагы?! Жаугершіліктін рухы оршіп, каркыны удей туседі. Амудариянын аргы жагалауына откен калын аскер екіге жарылып, Азиянын теренін бетке алады. Абайша біздін казак «Самарканнын сар жолы, Буланайдын (Гималайдын) тар жолынан» асады. Мунын сыры неде?
        Жумбактын шешуі: кошпелі мемлекет Ордасынын Улы Дала кіндігі -казіргі Шынгыстау оніріне ту тіккендігінде демекпіз.

Бурмаланган  акикат немесе
 парсы тарихшылары жайган легендалар  жайында
       Кинода Шынгыс хан жане Мухаммед Хорезм шах аскерлерінін шайкасы алгаш откен жер деп, Онтустік белдіктін бір болігі – каракытай, кытайша Ляо патшалыгынын аумагы корсетілді. «1216 жылдын жазында Торгай даласында Шынгысхан жане Мухаммед Хорезмшах аскерлері арасында уш кунге созылган шайкас отті». Тарихи адебиеттердін кай кайсы да міне осы деректі береді. Манызды шайкастын откен орны – Торгай даласы, Ыргыз озенінін бойы. Бул акикат. Ал сериалда шайкас Батыс Ляо, казіргі Шыгыс Туркістан жеріне «кошірілген».   

        Тарихи фильмде байкалган олкылыктын тагы бірі мынау. Найман Таян ханнын екі улы болган: Буйрык жане Кушілік. Екеуі де сепаратист. Бірак кинода каракытай патшасы Гурханды паналаган Кушілік бар да, ал Буйрык елеусіз калады. Неге?  Себеп онын Улытау боктерінде каза тапкандыгында деген ойдамыз. Француздын корнекті тарихшысы Константин де Оссоннын айтуынша, Буйрык хан Балкаш колінен жогары Улытау манында колга туседі: «Чингисхан отправился в поход против Буюрука и захватил его на охоте поблизости гор, называемых турками Улуг-Таг, или великие горы».
 
        Телесериалдагы бура тартудын улкені – Орта Азия шеруі ішкі Монголия жерінен басталып, 150 мын адамы бар жасак Отрар каласына кунгей жактан Жетісу аркылы жетті-міс деген агаттык екенін устіде айтканбыз. Акикаты, уш жылдан сон, Шынгысхан колы Орта Азияга Солтустік Далага ірге бекіткен Ставкадан козгалган-ды. Ал Шыгыс Туркістан мен Жетісу жерін жолы болгыш Жебенін озі гана жайгастырган болатын.

       Киногерлер тарапынан орын алган улкен-кіші кемшіліктердін кай кайсы да Бас Ставканын Дала тосіне орныкканын елемегеннен туындаганы даусыз.   
       Енді парсы тарихшылары жайган легендалар дегенге келсек, «коркак, жігерсіз» Мухаммед шах пен «ержурек, тапкыр» Жалел ад-дин, ягни аке мен баланын кактыгысы сонын айкын мысалы. Баласы «колды бір жерге жиып, соккы берсек» деп кайта-кайта колка салады. Акесі тындамайды. Билік султан Жалел ад-диннін уысына туссе, барі де баскаша болар еді деген емеуіріннін басы ашык. Киногерлердін парсы тарихшылары енбегіне ден койганын осыдан-ак андаймыз. Бул «миф», ягни жас султаннын бейнесінен «ка;арман батырды» колдан жасау енбегі солардікі. 

       Аділінде, Мухаммед шах алыс-жакын коп елді озіне караткан айгілі колбасшы, тегін адам жарты алемді кайдан багындырсын.  Егерде албырт Жалел ад-дин усынгандай Хорезм аскері бір аумакка шогырланган болса, Шынгысханнын Сарт-ауылды (кос озен аралыгын ескі казак осылай атаган) жаулап алуы табандаткан уш жылга созылар ма еді? Арине, жок. Алденеше айда гана женіспен аякталар еді. Монгол-кыпшак аскерінін жойкын куатын ;ам жазыкта шайкасу шеберлігін уш жыл бурынгы Улытау боктерінде откен шайкаста жаксы біліп калган аккі патша мундай ангалдыкка бара алмаган. Ол ар каланы камалга айналдырып бакты. Сол аркылы Шынгыс колын ауыр шыгындарга ушыратканы тарихи факті.

      Жа, шыдамы таусылган окырманнын «дайын іске сыншыл коп, Шынгысхан Ордасы казак даласына ту тіккеніне далелін кане?» деген суракты коятын уакыты жеткен сиякты.
Далел-дайектер  десеніз...

        Алдымен даланын ауызекі тарихына (ДАТ) кулак турелік. Казак даласынан Шынгысхан ізін кісі суйсінерлік табандылыкпен іздестірген  адам – айналайын поляк зиялысы А. Янушкевич. Ол «Кунделіктер мен хаттар» деген кітапка енген кунделігінде: «Айналасын улкен-улкен тас плиталармен коршаган Орда аталган бул жерде Букарга кетіп бара жаткан бетінде Шынгысхан екі рет кыстапты» деп жазады. Ол ман берген келесі малімет: Отрарда керуен опат болганын естігенде Шынгыс хан «Хан» биігіне салынган «мунарага шыгып, жеті-сегіз кун Таніріге жалбарынган» деген атам казактын созі. Янушкевичтін айтуынша, «Хан» биігіне кахан салдырган мунаранын сегіз боренесі кейінгі заманга дейін жаткан. Оларды корген адамнын бірі менін акем Оскенбай деп Кунанбай мырза ангімелеп беріпті.
   
        Далелдердін келесі парасы - топонимге, географиялык атауларга ауыссак, Дала тосінде Шынгыс хан колынын іздері сайрап жатыр. Маселен, Жонгар какпасына таяу Барлык-Арасан мекені Шынгыс аскері ем-дом алган жер деседі.  Ал,  Аякозден арірек тустагы Таскескен селосын жарып отетін Каракол озенінін осылай аталу себебін жергілікті конекоздер Темужиннін калын колы осы арада бірер ай ат шалдырганнан деп тусіндіреді. Айгілі каханмен байланысты жер-су аттары, асіресе, Шынгыс тауынын Ертіс жак боктерінде тунып тур.  Сондыктан улы Абай озінін тарихи енбегінде «Шынгыс тауында, аскері Карауыл озенінін бойында жатып, он екі рудан он екі кісі ак киізге Шынгысты отыргызып, хан котерген дейді. Тауынын «Шынгыс» аталып, биігі «Хан» аталмак себебі де сол болса керек» деген.
 
        Создін кыскасы, аты-шулы керуен де, онан сон калын аскер де Отрар каласына Аркадан беттеген!
        Осы пайымды енді накты гылыми деректермен растауга кошелік: «Монгольский монарх созвал в 1218 году общее собрание главных военачальников. На нем война против Мохаммеда была решена. Он остановился на все лето следующего года на берегах Иртыша, чтобы дать отдых своей коннице. ...Чингисхан осенью 1219 года выступил с берегов Иртыша... он дошел, не встретив сопротивления, до берегов Сейхуна у Отрара».   

       Коріп отырмыз, казактын ауызша дерегінін тарих гылымына шеттігі жок, кайта  куйылып туседі. Ауызшанын аты ауызша гой,  ал К.Оссоннын «От Чингисхана до Тамерлана» (Алматы, 1996) атты кітабынын 111-ші бетінен алынган сонгы деректі сенімсіз деуге ауыз бармайды. Ойткені, ол тупнуска жазбаларды, коне жылнамаларды коп парактаган айгілі шынгысхантанушы.   

        Тагы бір беделді зерттеуші, орыс тарихшы Евгений Кычанов «Жизнь Темучина, думавшего покорить мир» атты белгілі кітабында былай деп малімдейді: «Лето 1224 года Чингисхан, уже третий год не участвовавший лично в завоевательных походах, провел на берегах Иртыша».

        Айгілі амірші уш жылдай жорыктан тыс калды деп орыс галымы бул арада Шынгысханнын Субітайды алыс сапардан тоскан жылдарды айткан. Ой-;ой, шіркін! Субітайдікі жарты алемді дубірге толтырып, ат туягы жеткен жердін барін мойындаткан ертегідей гажайып жорык болды.

Аскак Рухтын дані калай  себілгені жайлы
        Субітай гвардиясы Далага аскак Рухты акелді. Ерліктін данін септі. Казак елінде ХІХ гас. бастап, 86 жылы Алматыда болган жастардын баскотеруіне дейінгі котерілістер мен осы Рух арасында сабактастык бар.

        Умытылмас жорыкты отандык тарихшылар да атап корсетіп, былай дейді: «Монгол колбасшылары Жебе мен Субітайдын корпусы Калка озені бойында аландар мен кыпшактарды, орыстарды талкандап, орыс жерінін онтустік аймагын жутаткан сон, Казакстан жерін коктей отіп,  1224 жылы Ертістегі Шынгысхан Ордасына кайтып келеді» («Казакстан тарихы». – Алматы,    1994. – 102 бет).

        Е басе, дурыс-ак. Бірак казак тарихшылары «орыс жерінін онтустік аймагын жутатты» деп осіріп айткан, тегі. 
        Шындыгында Субітай (Сыпатай батыр) бастаткан айгілі корпус аттарына алтын-кумісті емес, жанагы аскак Рухтын данін тендеп кайтты. Согыс тактикасы алемдік аскери-гылыми адебиеттен орын алган бул корпус кошпелілер мадениетін кораш корген парсы журтын, туздіктерге менсінбей жогарыдан томен караган барша отырыкшы алемді таубесіне тусірді. Арине, ол ушін Иран, Армения, Грузия жане Киев Русі сиякты мемлекеттерді катты састырып, монголдын кайкы кылышын мангі умытпастай соккы беруге тура келгені созсіз.

        Генерал Субітай саргая куттірген жорыктан Ертістегі Шынгысхан Ордасына кайтып келгенде, жасы улгайып картая бастаган Амірші оны ел аксакалдары ортасына отыргызып, гажайып ерліктерді кайта-кайта айткызып алденеше айлар бойына рахаттана тындаган, Субітай корпусы акелген  аскак Рухтын лебі осылай куллі Дешті Кыпшакка жайылган деседі.
 
        Шынгысханнын Шынгыстау онірін талай жыл коныстанганы туралы хабарды Монголиядагы казак тарихшысы Ислам Кабышулы да куанышын жасырмай жеткізеді: «Шынгыс 1219 жылдан 1226 жылдын жазына дейін казактын Кіндіккуш деген тауына (Шынгыс тауы айтылып отыр – авт.) коныстанганы туралы соны дерек онын кенесшісі Елю-Жусай мен кытайлык софы Чан-Чунь жане керей галымы Шын-агай жылнамаларын парактаганда айкындалып отыр» (Егемен Казакстан. – 18 шілде. – 1992 жыл). 
 
        Айткандайын, Темучиннін тунгыш улы Жошы да Аркага, акесіне такау туска коныс тебеді. Онын Ордасы Улытауда туын желбіреткені жаксы малім.
        Казак тарихын мулде елемегендік деген осы-ау, кытай фильмі бул туста да мулт кеткен. Сериалда Жошы Орта Азиянын бір каласында, атап айтканда Ургеніште, ботен ортада жалгыз калып, жан тапсырады. Шыны, ол казіргі Казакстан территориясы енген зор улыстын абыройлы ханы дарежесінде озінін Улытау Ставкасында 1227 жылы коз жумган болатын. Буган айгак іздеп алыска ат айдаудын кажеті жок, ханнын басына орнатылган енселі кесене-мазар сегіз гасыр отсе де «менмундалап» сол орнында тур. Шынгыс улына топырак салган деседі. Арине, ол Шынгыстаудан жетті.

Казак тарихы неге тобесінен
 томен тонкеріліп тур деген маселе жайында
         Алтайдын аргы жагы мен бергі жагындагы казак тайпалары калай косылды, олардын мангі бірігуіне данекер кім? Екінші турде айтканда, ежелгі сак, гун, туркі тайпаларынын каган-косемдері арман кылган, бірак орындай алмаганды іске асырган кім? Ал жаугершіліктін басты мотиві ше. Сондай-ак, «монгол» этнонимінін шынайы мані неде, «монгол ханы», «монгол салты», «монгол тілі» деген тіркестердін астарлы магынасы кандай? Тарихи адебиеттерге зер салсак, казіргі монгол улты ХІ «арат» деп аталган ат тобеліндей мал баккан момын этностын бірі гана болган. Тарих сахнасына шыкпаган, ягни каганат тура турсын, кадуілгі мемлекет куру я болмаса аскер жасактау тажірибесінен журдай журттан Шынгыстай бірегей тулга шыгып, алемді жаулады дегенге кім сенеді?
        Зиялыларымыз кашан осы маселелердін бетін ашпак деп журтымыздын куте-куте жалыкканы отірік емес. Сондыктан ой болісе отырайык.

         Корнекті тарихшы Лев Гумилев ежелгі гундар мен кытай арасында сан гасырлар жалгаскан ымырасыздыктын жумбагын  «туркілер Кытай оркениетін кабылдаудан бас тартты!» деген кілт-тезиспен ашкан болатын.  Шынгыс ханды да сахнага осы ахуал шыгарды. Кытай мемлекетінін «вассалы» саналмаган ру-тайпан кайсы? Кай кайсынын да (Керей, Найман, Татар, Онгыт-Уак, т.б.) косемі болмасын кулдык санага бас ургалы кашан. Кошпелілерге біртіндеп жутылу катері Орта Азия мен Батыс алемінен де тонген болатын. Кыскасы, азаттык, азаттык жане азаттык! Тынысы тарылган кошпелі кауымды дур котерген идея осы деуге керек. Ал, идеянын иесі, іске асырушы тулга кім? Ол - Шынгысхан.  Жаугершіліктін басты мотиві – азаттык рухы колегейленіп,  екінші планга ысырылган онер туындысында Шынгысхан бейнесі де алсізденіп, ол алдекімдерден ата кегін алуга я болмаса алдебір жауызга катты ошігіп кана атка конатын сияктанады. Расында толагай тулганы тудырган Отырыкшы мен Кошпенді оркениеттер тайталасы. Дінгек осы. Онын орнын, обалы нешік, коюшы-режиссер Аміршінін адамдык касиеттерін, кісілік келбетін ашу аркылы толтыруга тырысып багады.

        Бірак екінші мынжылдыкта адамзаттын дамуына ен зор ыкпал етті деп мойындалган тулганы сомдауга бул жеткіліксіз. Ол зулымдыктын емес, аділеттін символы  болганын ашу шарт. Бул-бір.

        Екіншіден, казак тарихынын іргесін Батыс галымдары калады. Сондыктан монгол мен аргы казак біртілді (?!)  болган жане «монгол» созі этностын атауы деген дайексіз болжамдарга жіпсіз байланып, ак-карасын тексерудін орнына кол кусырып отыра бердік. Казір тарихымыздын тобесінен тонкеріліп турганы содан. ІХ гас. кошпенді Орхон-Уйгур каганатын курган казіргі  уйгыр халкы емес, сол сиякты Монгол империясын  да бугінгі монгол халкы курган жок кой. Себебі, уйгур да, монгол да ау баста белгілі бір этнос деген магынаны білдірмеген. Куні кеше гана «большевиктер» немесе «совет халкы» деген кауымдастыктын болганы аркімге аян.

 «Монгол» (осы термин могол, мынгол, мунгыл деп турленіп отырган) да сол сиякты а дегенде саяси-аскери бірлестіктін атауы болганы даусыз. Осыган тупнуска тарихи адебиеттерге ерінбей унілген кім кімнін де козі жетуге тиіс. Карапайым далелге Казакстан аумагында болган бір кошпелі мемлекеттін «Моголстан», ал Унді жерінде ту тіккен мемлекеттін «Улы Могол» аталганын еске салсак та жеткілікті.

         Созіміздін тобыктай туйіні: «монгол» созінен туатын барша терминологиялар Шынгыс хан козгалысы акелген кубылыс. Сондыктан олардын шынайы мані касіби денгейде ашылмаган жагдайда казак тарихын дурыс тусінуге, сондай-ак тол тарихымыздын алемдік тарихтан лайыкты орнын алуга жол жабык.

Шынгысханнын тегі  кім?
        Алем картасын озгерткен кошпелілер косемін аргы ата-бабаларымыз «жиренсакал аулие» деп пір тутса, Абай, Шакарім, Магжан сынды дуалы ауыз гуламаларымыз да ол туралы теріс пікір айткан емес. Бірак евроцентризм немесе бура тарту деген калган ба, одан беріде «Шынгыс хан караниет жауыз» деген тусінік миына казык болып кагылган бірнеше буын алмасты. Сондыктан кошпелілер косемінін ата-тегін де айналып отпелік.

        Айгілі мура «Монголдын купия шежіресі» Теміршыннын акесі Есукей – кият руынын боржіген тармагынан деп тайга танба баскандай корсетеді. Абілгазы ба;адур оз шежіресінде аргы аталарын тугел келтіреді. Ойдан шыгармаган шыгар. Олай болса, акесі кият руынан, ал баласы монгол болуы калай?  Онын айналасындагы жакын адамдардын есімі не себептен казіргі монголша емес. Телесериалда тамашалап отырып, казакы ортага тап болгандай сезінесін. Ойткені,  Шынгысхан-Теміршыннын шешесі Уалін конырат кызы, айелдері Борте, Кулан, улдары - Жошы, Шагатай, Угедей, Толы, кыздары - Алка бике, Алтын. Бірге оскен інілері Касар, Бектур, Белгітай жане бір інісі Шеген – Шегекуттык. Сенім арткан батыр колбасылар Мукылы, Жебе, Желме жане Субітай. Кыскасы, кілен казакы есімдер. Туркі тілінен озге тілді білмеген, табынганы Кок Танірі болган Шынгыстай тулгамызды сегіз гасыр бойына ботен санап, «шатасып» журмесек игі!   Бірак «казак па, алде монгол ма» деген ешкашанда шешуші сурак бола алмас. Ата-бабамыздын Аміршіні ата-тегіне я болмаса руына карап емес, казакты ел еткен, мангі топтастырган енбегі ушін пір тутып, аулие санап откені хак.

Сериалдын сабагы немесе
сірескен стеретипті  сындыру мумкіндігі жайында
 
        Алем экрандарын шарлап кеткен телесериалдын кошпенді мадениетті, салт пен этнографияны жупыны кылмай, толымды, озіндік тур-салтанатымен корсетуі сиякты коніл коншітер жактары баршылык. Улы колбасшыны адами тургыдан корсетіп, бурынгы катып калган теріс козкарасты быт-шыт кылуынын озі неге турады десенізші. Демек, кошпелілердін бугінгі урпагы біздер кинотусірушілерге алгыс сезіммен карауга тиісті едік.

       Бірак  ... арбір жана нарсеге сезікпен карайтын кудікшіл, уріккіш халыкка айналып барамыз ба, кайдам, айтеуір, «а-а, бу-ул кино тегін емес, онда китуркы саясат, астарлы магына жатыр» деп саусагын безеп жургендер де тым коп. Балкім, ангалдыгым шыгар, сериалдан алдебір кулык-сумдыкты байкадым деп айта алмаймын. Онда устідегі пікірлер кайдан десеніз, олар  кытай киносы прожектор сиякты жарыгын тусіріп откен тол тарихымыздын назік тустарына назар аударудын желеуі гана. Шыр-шыр еткен дарменсіз ултжандылыктын орнына отандык тарихшылардын намысын кайрап, Дала тарихын казакы рухта жазуга бурудын уакыты жеткен сиякты.

       Бул орайда тауелсіз елдін уландары сериалдан алар басты сабак, оз білуімше, екеу. Біріншісі - ар географиялык кеністікте болган окигалардын анык-каныгын зерттеп, далелдеп, алем халыктарына паш ету сол территорияны иеленуші халыктын борыш-міндеті. Екіншісі - ар улттык тарих озінін алемдік тарихтагы орнын озіндік бет-алпеті, керек десеніз, мінезі аркылы гана таба алады.

       Міне, осы екі істі озін алі онгеріп улгере алмаган жагдайда, озгелерге окпе журмесе керек деген ойдамын. Ойткені, жалгыз кытай гана емес, парсы, араб, орыс, мейлі грузин киносы болсын, кошпелілер жайлы алемдік таным-тусінік денгейіне тауелді болмак, онер туындысы сонын коленкесі гана. 
 
        Айткандайын, сериалдын тагы бір тагылымы – мызгымас мангі граниттей корінетін турлі догмалар мен сірескен стеретиптін кобесін согуге болатынын айкын андатып отті.

Асан Омаров -
 философия гылымдарынын кандидаты,
Казакстан Журналистер одагынын мушесі.
Семей каласы.