Арыстанбаб аман ба?

"Патша – Алланын жердегі коленкесі. Кім оны курметтемесе, Алланы курметтемегені. Кім оны корласа, Таніріні корлагандык болады".   Пайгамбарымыз Мухаммед (с.г.с.)

1969-70 жылдын кысы адеттегі кезекті кыс емес, елді есенгіретіп, укімет пен партияны есінен тандырган естен кетпес окига болды. Ондай кысты жуз жасаган кариялар да кормепті. Аяз кун сайын 30-40 градустан томен тускен жок. Мал біткен далага шыга алмай камалып корада турды. ДТ тракторынан баска колік журе алмады.

Сойтіп, киналып жургенде катты жел турып, кораларды кар басып, мал кардын астына коміліп калды. Аршып алуга шама жок. Бул жагдай айлап созылды. Мал жаппай аштан кырыла бастады. Кун жылынар емес, кайта суыта тусуде. Тірі турган койлар бірінін жунін бірі жеп жатыр.

Партия мен укімет састы, есінен танды. Ешнарсеге козі жетпейді. Козсіз кобелек сиякты мал коралардын тобесінен самолетпен престелген шоп тастады. Бірак ол озінін жинаулы турган шобінен де алыска тусті. Акылынан адаскан ел басшылары малды жаппай сойындар деген нускау берді. Бірак халык оган дайын емес еді. Кун болса жалап тур. Котерем болгандыктан сойылган малды ешбір жер кабылдамайды. Енді буган кіналы адамдарды іздеген ангіме басталды.

Енді елдін барі коленкесінен коркып жургенде кун бірден жылынып, кар аяк астынан ери бастады. Озендерде муз бузылды. Жерді кок-топан су басты. Елді мекендер судын астында калды. Кейбір совхоздардын орталыгы бутіндей кулап, ел жан саугалап, басынын ауган жагына кошіп жатты. Аудан басшылары да оздері калып уйлерін, бала-шагасын кошіріп жіберді. Республика мен облыс басшылары малды сурауды койып, енді адам аман ба?-дегенге кошті.

Сойтіп ел «Актабан шубырындыга» ушырап жаткан кезде 10 наурыз куні кешкі сагат 19-да Алматыдан ауданнын бірінші хатшысын Д. А. Конаев телефонга шакырады деген хабар келді. Басканын барін койып, Т. Тайбеков аппаратты аягынан тік тургызып, акпар жинады. Димекеннін не сурайтынын білу ушін облыс басшыларына да телефон шалды.

Тунгі сагат онда туткадан:
– Таліп, мен Конаевпын,– деген Димекеннін даусы естілді.
– Мен Тайбеков, тындап турмын, Димеке, саламатсыз ба,– деп жатыр.
– Таліп, ел-журтын аман ба? Мен байкап турмын, сен біртурлі кобалжып, дегіберсізденіп турсын гой. Озінді мыктап устап, озіне-озін кокіл. Рас, жаппай мал кырылып жатканда республиканын бірінші басшысынын конырау шалуын халык жаксылыкка жорымайды. Бул сенін калыпты жагдайынды бузуы мумкін. Бірак бул жолы сенен жумыс сурамаймын. Малдын олімі туралы малімет алдымда жатыр. Табигат деген сокыр, мылкау, озінен басканы танымайтын дулей куші бар, ол дегенін істеді. Табигаттын бермесін алуымыз керек деп, кайдам, асылык айттык па? Елдін басына келген зауал малмен кетсін деп тілейік. Халык аман болса, малдын басы толар...

Жерді-шопті топансу алып кетті деп есітіп жатырмын. Арыстанбаб аман ба, судын астында калган жок па?– деп сурады Димекен.
– Арыстанбаб аман, тонірегіндегі еріген кардын суы коллекторга куйылып жатыр,– деді Тайбеков.
– Кесенесінін іргесіне су кетпесін, кабыргасы жарылса немесе куласа екеумізді аруак урады. Жазанын ен улкені аруак кой. Аруак урган оналмайды. Сондыктан бір козін сонда болсын. Бугін тунделетіп, Туриводан генерел бастаган саперлар барып, вагонымен Тимур стансасында турады. Озен мен колдердегі муз буады-ау деген жерлерді жаргызындар. Дурыстап пайдаланып, менін комегім керек болса, телефон шал, – деп бір койды.
– Енді сен мені тында, – деді Димекен алден сон.

Казакстанда не коп, аулие коп. Бірак онын ен улкені Арыстанбаб екені аян, Сайрамда бар сансыз баб. Туркістанда Тумен баб. Ен улкен бабтардын бабы Арыстанбаб деп халык бекер айтпаса керек. Бул тек казактардын аукымындагы ангіме-аныз емес. Бул тенеуді орта Азияда туратын біраз мусылман елдерінен есітуге болады. Баягыда Кожа Ахмет Йасауи кесене тургызып жатканда кабыргасы екі рет кирап калады. Сонда ен алдымен кесенені Арыстанбабка тургыз деп тусінде аян береді. Мухаммед Пайгамбардын усынысы бойынша сонау Арабиядан келіп, Туркістаннын кошесінде мектептен шыгып келе жаткан 9 жасар окушы бала Кожа Ахметке пайгамбардын аманатын берген де осы Арыстанбаб емес пе еді.

Арыстанбаб Фараби мен Коркытты касына ертіп алып, Казыгурт тауынын бойында ауа райы мен аспан денелерін зерттейді. Осы сапарында табылган Нух пайгамбар кемесінін сыныктарын Отырарга ала келеді. Оларды озі олерінін алдында козінін карашагындай сакта деп шакірті Кожа Ахметке тапсырады деген жазба деректер бар.

Бабамыз халыктын геолог ретінде Каратаудын кунгей бетіндегі унгірлер мен сай-салалардан тастарды теріп, олардан алтын, куміс, коргасын, темір, сынап сиякты сирек кездесетін асыл металдарды боліп ала білген. Унемі таулы жерлерден шоп жинап, одан дарі-дармек жасап адам емдеген. Дарілік шоптердін мезгілін тауып ала біл, молшерін тауып, колдана біл деп уйретті ол. Арыстанбаб туралы елдін аузында аныз-ангімелер коп. Біреулер оте ерте замандардагы Хакім Лукпан тауіптін урпагы десе, енді біреулер оны Мухаммед пайгамбардан алдекайда бурын тугызып, омір сургізеді.

Калай дегенде «Мен бір жумбак адаммын» деп Абай айткандай, Арыстанбабтын жумбак жан екені рас. Ойткені онын туган-оскен жерлері мен жылдары белгісіз, ата-анасы туралы да, оскен ортасы, алган білімі туралы да, Отырар мен Туркістанга келуі туралы да накты деректер жок. Бірак омірде болганы рас. Осыдан кейін бабамыздын жумбак жан болмаганда несі калды. Калай дегенде улкен бір сикырлы кереметі бар екенін букіл мусылман халкы мойындайды.

Дал осы жерге келгенде Димекен:
– Таліп тындап турсын ба?– деп сурап койды.
– Иа, тындап турмын, Димеке,– деді Тайбеков.
– Онда сен тындай бер. Мен айта берейін. Екеумізді ешкім боле коймас, коп сойледін де демес.

Менін акем діндар адам емес. Дінді окып, уагыздамайды. Бірак катты курметтейді. Оган тіл тигізбейді, онын коптеген артыкшылыгын мойындайды. Барлык заманнын талаптарына туп-тура келетін кагидалары коп-ак деп отырады. Откен пайгамбарлардын омірі туралы киссаларды окып отырып танданады, оларга бас иеді. Менін онтустік онірге барып кайтканымды білсе, «Арыстанбабка, Азірет Султанга бардын ба, жолын істедін бе?»,– деп сурап отырады.

Аруакка табынып, оны басына котеріп, сол аркылы кун коріп байып отырган елдер бар. Ал біздін мусылман елінін бірі Саудовская Арабия бір адамнын туган жері мен олген жерін ардактап, табыс козіне айналдырып отыр. Арыстанбабтын да сондай ертелі-кеш киелі орынга айналмауына кім кепіл? Осы уакытка дейін еліміздін баяу дамуына аруакка кырын карау сиякты біреу байкап, біреу байкамайтын купия сырдын жатуы мумкін. Аруакты ардактай білейік, агайын! Баска елдердін аруагы тірілерге дуние тауып беріп жатыр. Біздін аруактар кулыптаулы тур немесе кора-копсыга айналып кеткен. Аруакка деген козкарасты айырма, иіне, осындай.

Мен откен кыста Кырымда болып кайттым. Онда Тегерандагы діни когам мушелерімен откен ангіменін бас жагында отыргандардын біреуі орнынан турып бізден алдымен, «егер руксат болса, бір нарсені Сізден сурагымыз бар», – деді.

– Сураныздар, руксат, – дедім мен.
– Олай болса, Сіздін раббыныз кім, дінініз кандай, пайгамбарыныз кім, кыблан кайда, кімнін урпагысыз, миллетін кім?– деді.

Мен озінін ретімен «Алла тагала, Ислам, Мухаммед, Адам ата, Ибра;им» деп жауап бердім.
Олар оз тілдерінде «шын мусылман, шын мусылман» деп бір-біріне айтып жатты.

– Сіздін елде осы Мухаммед пайгамбарга са;аба арі акылгой болган, алдекайда жасы улкен бір улы аруак жатыр деп есітеміз, бір адам басын сукпайтын корінеді. Тастанды боп айдалада жатса керек. Осы соз рас па, одан хабарыныз бар ма?

– Иа, хабарым бар. Арыстанбаб деген кісі біздін елде жатканы рас дедім. Сонда залда отырган барлык адам орындарынан турып, ауыздарын кубірлетіп, беттерін сипап, орындарына кайтып отырды.
– Осыган байланысты менде тагы бір сурак бар Сізге,– деді екінші салде оранган кісі.
– Сураныз, кулагым сізде,– дедім мен.
– Ол кісі Сіздерде калын елдін ортасында жатыр ма?
– Калын елдін ортасында емес, шеткерірек, онаша жатыр,– дегенімде кейбіреулері бастарын шайкады.

– Біз калын елдін ортасына акеп койып, тірілерді тарбиелейтін ардакты да курметті аруак тулгага айналдырсак, бізге суйегін бересіздер ме?
– Бурынгы откен атакты адамдардын барлыгы да дал олген жерлеріне койылган деген дерек бар. Козгамаган дурыс шыгар. Біздін бір улкен окымысты гулама бауырымыз Шам шахарынын орталык зиратында жаткан Ал-Фарабидін суйегін сураганымызда Сириянын басшылары осындай жауап берген бір кезде. Пайгамбарлар мен сол сиякты алемге танымал адамдар олген жерлеріне койылган деген ангімені Мухаммед пайгамбардын озінін аузынан Абубакір Сыдык естіген.

Баскалар аруакты осылай курметтепті. Бул бізге де сабак болу керек. Аман болсак, оган да жетерміз, – деді Дінмухамед Ахметулы Конаев.
– Арыстанбаб неге Отырардын тубіне барып дуние салган?– деп сурады Димекен Тайбековтан. Біздін хатшы бірден жауап бере алмай кібіртіктеп калды. Соны сезген Димаш Ахметулы оз сурагына озі жауап берді.

– Есінде болсын, біліп кой. Арыстанбапты жондеп білу сенін міндетін. Арыстанбабтын бул онірге келгенімен кожа Ахмет Йассауидын туганына мын жылдан асты. Ол кезде Отырар батыс пен шыгыстын арасында улы жібек жолынын устінде турган мадениет пен экономикасы шалкыган, суармалы егісі бар, сынсырап бау-бакшанын ішінде турган, жуз мындаган халкы бар жасыл кала болган.

Дал казірдін озінде зер салып байкаган адамга Отырардын айналасында казган арык пен салынган уйдін табы сайрап жатыр. Арыстанбабтын олер алдындагы омірі осы жерде откен. Бул кадімгі біреудін оты ошіп, біреудін оты жанатын уйреншікті дуние гой. Отырар кулаганнан кейін Туркістан алга шыкты. Жалгыз шапкан ат ар уакытта жуйрік болады. Сонымен Арыстанбаб Кожа Ахмет Йассауиге де, Ал-Фарабиге де, Коркытка да устаз. Ол геолог, металлург, кыдыр дарыган адам, есепсіз коп жасаган ескі заманнын теберік адамы.

– Таліп, мен болдым, маган сурагын бар ма?– деді Димекен.
– Димеке, сурагым жок, мын да бір рахмет. Дені-басыныз сау болсын, омір жасыныз узак болсын, Сізге табыс тілеймін,– деді Таліп Тайбеков.

– Онтустікке барган сайын жасы да, жолы да улкен, Пайгамбардын козін корген деп, алдымен Арыстанбабка, содан кейін Кожа Ахмет Йассауиге кіріп шыгушы едім. Артык айткан жерім болса, істеген огаш киянатым болса, кешіре гор деп іштей тілеуші едім. Озімді рухани женілденіп, арі жетіліп калгандай сезім билейтін. Унемі іштей сиынып журетін аруактын амандыгын есіткен сон кобірек сойлеп кеттім. Бул ангіме менен горі саган керек, Таліп аман бол,– деп Димекен тутканы жауып койды.

– Тус коргендей ан-тан боп мен калдым. Бірак конілім котеріліп, бойым сергіп, ой-орісім едауір кеніп, биіктеп калдым,– деп отырушы еді маркум Тайбеков.
– Димекенмен болган осы ангімені екеулеп жазайык та, Таке-ау,– деп Таліп Тайбековке екі-уш рет ескерттім.

– Абеке, рахмет, еске салып, умыттырмай журсін. Мен ен алдымен мына колымдагы таягымды тастайыншы, содан кейін озім айтам,– деуші еді маркум. Таякпен журсе де, топырактан тыскары болганга жетпейді екен гой.

Заман кейде козді ашып-жумганша озгереді екен. Сонымен бір тарихка деген козкарас та озгеріп жатады. Д. А. Конаевтын баска елдер сиякты аруакты ардактауга аман болсак жетерміз дегені корегендік болып шыкты. Арыстанбабтын аузындагы кара кулып алынып, есігі айкара ашылды. Оган жан кірді. Мусылман халкы агылып келе бастады. Казір ол кумырсканын илеуіне айналды.

Баскаларды айтпаганда Президентіміз Нурсултан Назарбаев торт рет, Туркиянын бурынгы президенті Сулеймен Демирель екі рет келіп зиярат жасады. Колында билігі бар, айтканы болатын лауазымды кісілер келетін ауданга айналды. Мейманды кутіп алу мен шыгарып салу сиякты мартебелі урдіске ие болдык. Будан артык абырой, Кудайдын жаксылыгы бола ма? Осынын барі біздін торімізде жаткан киелі Арыстанбаб аулиенін кереметі болса керек.

Елдін аузында Нурсултан Назарбаевтын озі айтты деген мынадай ангіме бар: «Мен Отырарга, Арыстанбабка 4-5 зиярат жасадым. Тікушакпен барып, тіке кайтып кетіп журдім. Сонда жиналган халыкпен сойлескенім болмаса, ауданды аралай алмадым, елмен сойлескенім жок. Журт муны ар сакка жугіртіп, ангіме етуі мумкін. «Ат аунаган жерде тук калады» демекші, мен отырарлыктарга карыздармын. Одан тек бір жаксылык жасап кана кутылармын, айта журерліктей, жалпы елге он асер тигізетін курделі нарсе дамететіні белгілі. Олары орынды да. Коксарай ГЭС-інін Отырардын тонірегінен тусуіне менін тікелей араласуым болды. Ол біткеннен кейін менен аудан халкына мангілік ескерткіш болса керек».

Казак артында калган туягы барды тіріге санайды. Арыстанбабтын артында букіл мусылман халкы бар. Олар аулиенін кабіріне келіп, бас иіп, тагзым етуде, зиярат жасауда.

Сондыктан ол олген жок, алі тірі. Оган деген курмет тірілерден артык. Онын аруагы тірілерге канат бітіріп, жігерін кайрап, желеп-жебеуде. Онын аты ошпейді, кайта уакыт откен сайын рухы сонбейтін жулдыздар сиякты жаркырай туседі.

Кожа Ахмет пен Ал-Фарабидін, Коркыттын устазы болган Арыстанбаб аулиенін лайык елде бірлік, ынтымак, тірлік болсын агайын! Бізді колдап отырган улы мартебелі адамдардын сый-курметі мен сеніміне лайык болайык, бауырлар!

Абубакір Жаппаров,
Согыс ардагері, дербес зейнеткер, Отрар ауданынын курметті азаматы.
«Кеменгер Конаев» кітабынан – Алматы, 2003 жыл. 317 бет