Тринадцать дней из дневника Антона Кудлатого

Трынаццаць дзён з дзённіка Антона Кудлатага

Прадмова ад аўтара

Я не ведаю, што гэта: аповед ці пераказ, споведзь ці пропаведзь, адкрыццё ці духоўны вопыт? Я нічога не выдумаў, а ўсё, што апісваецца, перажыў на самай справе. Не напісаць гэта я не мог, але пытанне: Ці я пісаў? Дакладней, я проста запісваў — гэта мой выратавальны круг, кінуты вышэйшай Сілай, каб я змог выплысці да людзей.

Таго, хто сумняваецца, што гэта чысцюткая праўда, адсылаю да людзей, якія сутыкаліся са мной з 26 кастрычніка па 7 лістапада мінулага года, або да тых літаратараў, якія штодзённа запісваюць свае ўражанні і думкі. Колькі не прымушаў сябе, не мог рэгулярна весці такія запісы, а толькі тады, калі нейкія Сілы абступаюць мяне з усіх бакоў сцяною і ў мяне застаецца вузенечкі віхлясты калідор, па якім я выбягаю да сябе нармальнага — вось у такія часы я і хапаюся за “дзённік” і запісваю ўсё, што са мной адбываецца.
Наколькі гэта магчыма для чалавека, я пастараўся захаваць усё так, як было ў маіх абрывістых і ліхаманкавых запісах: штосьці згубілася, штосьці я парваў і выкінуў ці спаліў — яго ўжо ніколі не вернеш, як нельга павярнуць назад нават імгненне нашага жыцця. Я захаваў усе словы, думкі (нават недарэчныя), якія прыйшлі ў “тым” стане, захаваў паслядоўнасць запісаў і храналогію датаў, калі гэта адбывалася. Адзінае, што прыўнёс ад сябе, — гэта архітэктоніка. Безумоўна, лепш было б надрукаваць так, як было ва ўрыўках, напісаных маёю рукою: на пачках цыгарэт, на старонках кніг, газет і часопісаў (што траплялася пад руку), нават на шпалерах і на далоні сваёй рукі, — але гэта немагчыма таму, што мой почырк магу чытаць толькі я і пішу іншы раз не толькі словамі, а і знакамі, “меткамі”, вядомымі толькі мне “вузлякамі на памяць”. Безумоўна, рукапісны варыянт лепей пераконваў бы ў тым, што я не ўмею хлусіць у такіх рэчах.
Шмат загадак і таямніц звязана і з машынапісным тэкстам. Калі я пераводзіў рукапіс на машынку, са мной і вакол мяне таксама адбываліся непаразуменні і дзівосы, па якіх я вывяраў і пераправяраў правільнасць і праўдзівасць шляхоў свайго тэксту. Напрыклад, сарваліся са сцяны і ўпалі дзве кніжныя паліцы (я сам іх прыбіваў здаравеннымі дзбялямі!), упалі ў пядзі ад галавы майго сына, які гуляў на падлозе з цацкамі; або, калі я выдрукоўваў “д’яблава кола” — ноччу прыснілася, што ўзарвалася мая “Ятрань”, выбухнула, нібы ядзерная бомба, а на другі дзень, калі ў гадзіны чатыры ночы жонка зазірнула ў кабінет, а я сяджу і ўсё выстукваю “кола”, — яна моцна пакрыўдзілася і раззлавалася, не паспела легчы ў ложак, як тут жа лопнула лямпачка, — я зразумеў: сапраўды, яна мае рацыю — ужо запісаўся не ў той бок, хуценька памаліўся і ў пасцель: “Прабач, я вінаваты.  Больш не буду, вунь мой анёлак нават лямпачку ў кабінеце разбіў, каб ты не хвалявалася”.

Я даўно зразумеў: выпадковасцяў няма! Выпадковасці ўяўленыя, і толькі тады — калі яшчэ глядзіш на свет цялеснымі вачыма. Калі пачынаеш хоць крышачку разумець штосьці, бачыш, што нават муха, якая села табе на руку, або абліцовачная плітка, што сарвалася са сцяны як бы сама сабою, настолькі абгрунтаваная ў сваім палёце і падзенні, настолькі выцякае з мільярдаў прычын і вынікаў, з усяго твайго жыцця, настолькі падпарадкаваная вышэйшай логіцы, што сапраўды “ні адзін волас не ўпадзе” без волі Божай. Вось вам і “яблык Ньютана”, які пераварочвае светапогляд: трэба ж упасці на тую галаву, у тыя думкі і ў той час — ці не зашмат супадзенняў?

Я захаваў усё, наколькі мог, адзінае, паўтараю, што прыўнёс ад сябе — архітэктоніка. У сваё апраўданне скажу, што гэта таксама не “выпендрож” і літаратуршчына — рабіў гэта дзеля таго, каб максімальна наблізіць машынапісны варыянт да рукапісу і перадаць тое, што немагчыма данесці звычайнай фразай. Пісалася ўсё на адным дыханні: і “крыж”, і “клетка”, і ўсё астатняе — адно, з чым прыйшлося паваждацца, гэта “круг долі”, менавіта тады — і “машынка” ўзарвалася, і лямпачка лопнула, і шмат чаго іншага здарылася. Хутчэй за ўсё “круг” — гэта пастка, у якую заціснулі маю душу і энергію (першапачатковы сэнс я захоўваў у любым выпадку, проста ўтрамбоўваў гэты сэнс у зададзеную форму). Варыянтаў “кола” было сем ці восем, а мо і ўсе трынаццаць, я не лічыў: чым больш намагаўся ўдасканаліць “кола”, тым больш яно павялічвалася ў памерах, як снежная гурба, станавілася вуглаватым, тым больш заставаўся я незадаволены вынікам, і тым большае жаданне ўзгаралася зрабіць яго беззаганным, без сучка і задзірынкі. А потым я адчуў, што мяне “злавілі” якраз на жаданні славы, на тым, каб ніхто і ніколі не змог перасягнуць мяне ў майстэрстве, на ганарыстасці, на якую купіўся і сам Люцыпар.

На маю думку, гэтая рэч без пашкоджанняў будзе існаваць толькі ў беларускім сусвеце, яе нельга перакласці на іншую мову, хаця б таму, што ў беларускім “Ісус” — чатыры літары, а ў рускім — пяць; што слова “вось” у роднай мове гэта і ўказальная часціца, і стрыжань, на якім штосьці круціцца, што “справа” — гэта значыць з правага боку і, калі сказаць па-руску, то гэта яшчэ і “дело” і г.д., што ячшэ раз пераконвае: беларус, паляк, (латыш, іспанец…), можа вытлумачыць і спазнаць сябе, спасцігнуць нейкія ісціны толькі той мовай, якую даў Бог, таму што перад тым Ён даў яму душу беларуса або іспанца, а ўжо потым ён пачаў вучыць СВАЮ мову як адэкватнае адлюстраванне беларускай ці іспанскай душы, выражанае і замацаванае ў слове. Вывучаючы мову — спазнаеш сябе, а спазнаваць сябе праз іншую мову — тое ж самае, што калоць дровы хірургічным скальпелем. Мова не цацка, мова — Дух!

Шмат таямнічага звязана і з машынапісным тэкстам, і я папрашу рэдакцыю, калі гэта магчыма — пакінуць маю нумарацыю старонак! Чаму? Не ведаю, напэўна, і яны штосьці значаць? Іначай нельга, так трэба. Чаму? А чаму я быў 13 дзён як у ліхаманцы? Чаму ўсё пачалося іменна 26 чысла? Чаму я жыў у 26 пакоі, калі насіў мянушку Кудлаты? Чаму калі ад майго ўзроста адняць 26, то атрымаем 7 гадоў, час калі вядуць дзіця на першую споведзь? Чаму скончылася “ліхаманка” з 6-га на 7-е лістапада? Чаму ў 1917 годзе ў гэтыя чыслы рэвалюцыя? Чаму “дэманічнае нападзенне” было ў “сатанінскі” дзень? Чаму 13 дзён — гэта прорва, якая ляжыць паміж старым стылем летазлічэння і новым? Чаму верш, ахвяраваны Сысу, пачынаецца на 13-й старонцы? Чаму праваслаўны крыж выпаў на старонку № 33? Чаму мне зараз 33 гады? Чаму лік 13 праследуе мяне заўсёды? — я не ведаю, вы — таксама, дык няма чаго мяняць і нумарацыю старонак: так далі мне, так вы павінны перадаць у часопісе іншым.

А пачыналася ўсё звычайна: 20 кастрычніка пасварыўся з жонкай, а 26 яна сказала: “Хопіць! Маё цярпенне скончылася…” — пазней я прачытаў у Першым Пасланні Апостала Паўла Карынцянам “Для мяне найменьшая рэч, як судзіце пра мяне вы, ці як судзяць людзі; я й сам не суджу сябе”, і падумаў, вазьму кавалак жыцця, як ёсць, без прыхарошванняў, як прыйдзе, без прыўкрас, і пакладу на паперу, можа пасля гэтага штосьці зразумею (?), і сустрэнуся з сабой маладым і наіўным, колішнім, якога любіў калісьці за дабрату і шчырасць, які баяўся біць чалавека па твары і, дурны, мучыўся, што — баязлівец, які любіў усіх людзей і гэты свет і так верыў у людскую дабрыню, што мог бы ўзыйсці за гэтую веру хоць на самую Галгофу, і з якім я размінуўся недзе, якога згубіў, і якога любілі людзі, таму што ён яшчэ нічога не ведаў, а жыў толькі сэрцам — можа, калі пакладу кавалак жыцця на паперу, то і сустрэнуся з сабою, з тым, з якім размінуўся?

1
— Хопіць, — сказала жонка, — маё цярпенне скончылася! Калі для цябе работа ўсё, а сям’я — толькі прыдатак, дык і жыві работай: забірай канапу ў кабінет, гатуй сабе ежу, мый бялізну, адзенне… А то, як я пагляджу, ты не дрэнна ўладкаваўся на ўсім гатовым…
Усё ж такі яна дапамагла мне перацягнуць канапу. Не ісці ж мне было прасіць аб гэтым суседа? Навошта выносіць смецце з хаты: мы калісьці ўблытвалі ў сямейныя праблемы родных і суседзяў — нічога добрага з гэтага не атрымлівалася. Ну і цудоўна, падумаў я, нарэшце вольны! Трэба прымаць жыццё такім, якім яно прыходзіць. Што будзе — таго не мінеш. Здолее, адважыцца, каб развесціся, хопіць у яе на гэта сілы — калі ласка. Трымаць не буду, але сам і пальцамі не паварушу для разводу. А не — дык плынь жыцця некуды вынясе, знойдзе сабе рэчышча: не можа вада біцца ў адну і тую ж загату, каб урэшце не разбурыць яе дашчэнту?

Да нядаўняга часу я думаў, што работа, сапраўды, галоўная ў маім жыцці, і заўсёды гаварыў жонцы: “Зразумей, калі цябе ячшэ не было, то моё захапленне, мая творчасць жыла ўва мне, дакладней, я жыў ёю. Калі б не творчасць, па-першае, мы нават не сустрэліся б з табою, а па-другое, сядзець бы мне ў якой-небудзь псіхушцы да канца дзён маіх. Уратвала твочасць. Мяне няма без яе як чалавека, а ты яшчэ крыўдуеш: не магу ж я секчы сук, на якім сяджу? Калі мне дадзена, я павінен аддаць, гэта ж не маё, мне прыйдзецца трымаць адказ перад Тым,  ад Каго атрымаў дар — гэта шлях майго выратавання.

Вядома, як усе грэшныя людзі, я шмат нарабіў памылак у жыцці, не ведаю, ці магчыма іх выправіць? Ну, скажыце, хто дадумаўся б да такога: “Любая, — гаварыў я адразу ж пасля прапановы, каб выходзіла за мяне замуж (трэба ж быць такім дурнем?), — любая, — кажу, — я хачу, каб ты ведала: я паэт, а потым ужо чалавек, муж, бацька…”. (Чамусьці я часта размяжоўваў у сабе чалавека і паэта. Доўга вагаўся, што ж першаснае і галоўнае? Падумаў аднойчы: самае галоўнае — чалавек, а ўжо птым ён ці паэт, ці слесар, ці хто іншы… Але прыходзіць час і ўсё пераварочваецца з ног на галаву, пачынаеш разумець, што твой асноўны чалавек, — гэта паэт у табе. Паэзіяй ты апраўдаешся перад Усявышнім. Тады ўсё чалавечае становіцца такім нікчэмным і неабавязковым, а з пункту гледжання бывацеля: такой брыдой! Але хто такі звычайны чалавек? Чалавек, які жыве мудрасцю гэтага свету, а сказана было: той, хто для свету стане дурным, будзе разумным перад Богам, хто не адрыне “мудрасць” гэтага свету — не спазнае мудрасці Божай.)

Падступіць іншы раз з усіх бакоў і здаецца, калі не сядзеш зараз за пісьмовы стол, надыдзе канец свету, або выбухнеш вулканам, што клякоча ўнутры. Так я і жыў, разрываючы сябе паміж паэтам і чалавекам. Рэдка ўдавалася прымірыць гэтых двух ворагаў, хіба толькі, як знаходзіў іх у гармоніі, і дапаўняў паэт чалавека, і толькі тады я мог лічыць сябе шчаслівым.

Дык вось і кажу жонцы: калі добра ў мяне будзе складвацца ў творчасці — добра будзе і ўсёй сям’і, мала таго, як бы я ні любіў цябе, як бы ні любіў тых дзяцей, што народзяцца потым, я хачу, каб ты ведала, калі аднойчы пытанне стане рубам: або сям’я, або работа — для мяне галоўнае апошняе. Вядома, не праца за хлеб штодзённы, а менавіта “магчамасць пісаць” і ўсё, што з гэтым звязана. Пачуўшы такія словы, жонка, напэўна, як і ўсякая жанчына, падумала: “Ты гавары-гавары, вось паставяць у пашпарце пячатку, надыдзе і мая чарга сказаць важкае слоўца, і тады па-іншаму заспяваеш: зробім з цябе чалавека!” — і па першым часе ніколі не ўспамінала той размовы. Хто ведае, можа жыццё пагоршала, можа што іншае, але за апошні год я неаднойчы чуў: “Канечне, у цябе ж сям’я на семнаццатым месцы”, або: “Калі б ты павярнуўся да мяне тварам, то быў бы самым шчаслівым, я табе ўсе ўмовы стварыла б для працы, ты сам не ведаеш, колькі губляеш, заняўшы такую пазіцыю!”. Што яна вярзе, думаў я, нібыта не клікаў яе ў сваю творчасць, нібыта не хацеў зацікавіць яе тым, што пішу, ці не дапамагаю ёй па хатняй гаспадарцы? І па крамах бегаю, і грошай не прапіваю, а пад добры настрой магу нават вячэру згатаваць ды бялізну памыць… можа, сапраўды, гавораць людзі праўду, чым больш жанчыне аддаеш часу, тым хутчэй яна хоча зарабаваць цябе цалкам, каб дыхаў і жыў кожнай думкай толькі ёю адной? Я ж таксама мог бы выкласці на яе рахунак тысячы прэтэнзій, але ж маўчу. Няўжо яна думае, што ідэальная? І ці многа мне трэба? Толькі б не перашкаджала, не заходзіла ў кабінет, калі я за пісьмовым сталом, не клікала, адрываючы ад працы, глядзець “вакол смеху” — і ўсяго толькі… Ну, прабачыла б іншы раз маю неахайнасць: не выгаворвала б, што не туды нешта паставіў, ці не зачыніў дзвярэй — вось і ўсё! Напэўна, я чагосьці не разумею, і вось вынік: яна прынесла прасцірадлы, коўдру і падушку, — шпурнула ўсё гэта на канапу:
— Жыві тут! Гэта таксама будзеш мыць сам. — “Ці магу я да разводу карыстацца электрычнай плітой? — з’едліва спытаў я”. — Пакуль дазваляю, а там пагляджу: калі не будзеш прыбіраць пасля сябе, купіш  кірагаз і будзеш гатаваць ежу ў кабінеце.

Нічога, падумаў я, паразводзіцца дый перастане. Колькі разоў я сам парываўся развесціся, колькі разоў яна пагражала разводам, аднак жывём жа да гэтага часу? Што “кумедзь ламаць”, вырашыў я, добрая яна жонка, ідэальных няма зусім, ды і сын у мяне, якога люблю вельмі, грэх гэта вялікі, пакідаць дзяцей сіротамі, але калі ўжо ёй так няўсцерп — хай паспрабуе, я і пальцам не паварушу для разводу. А шчасце, на якое я раней спадзяваўся, сямейная гармонія — дык яе няма ў жыцці, я цвёрда ў гэтым пераканаўся. Усё прыдумкі, не дзеля гэтага чалавек прыходзіць на зямлю. Для нечага большага. Галоўнае, з якімі рахункамі мы прыйдзем у вечнасць, як будзем трымаць адказ перад Госпадам?

Калі пасля авансу яна запатрабавала 25 працэнтаў на сына як аліменты, я зразумеў: на гэты раз усё сур’ёзныя — развядзецца! Што ж, падлічыў я: заява, раздзел маёмасці, суды — гэта можа цягнуцца гадамі, але на горшы выпадак у мяне ёсць два-тры месяцы, іх трэба скарыстаць…

2
(26 кастрычніка 1994 года)
І я засеў за працу. Час прыспешваў. Адзінае, на што я мог спадзявацца пры разводзе — інтэрнат: шум, бязладдзе, непрасыпныя п’янкі і вечны прахадны двор, калі заставацца сам-насам змагу толькі глыбокай ноччу.

Спачатку разбіраў свае паперы, корпаўся ў старых рукапісах, адбіраў найбольш важныя і расфасоўваў іх у папкі. Потым тры ночы запар упісваўся ў навелу, высільваўся, каб нарэшце зладзіць з галоўным героем. Нічога не атрымлівалася. Герою навелы раптам адкрылася будучыня, ён становіцца прарокам, і ў той жа час не помніць, забыў сваё мінулае. Матэрыял распаўзаўся і распухаў, і я ніяк не мог давесці яго да ладу, разабрацца з героем было цяжка: уявіце сабе чалавека, які помніць толькі будучыню? З гора і злосці на сябе  вырашыў напіцца.  Пасля работы пайшоў у Дом літаратара… Шукаў Сыса, які заўсёды там ашываўся. Як цудоўна было раней, калі працаваў бар, яго заўсёды можна было там знайсці вечарам за столікам. Вакол Сыса заўжды кучкаваліся свае хлопцы. Шмат змянілася апошнім часам, але нехта казаў, нібыта працуе кафэ?

… А першы раз я ўбачыў Сыса ў 1989 годзе на свяце маладой літаратуры ў Іслачы. Фестываль працягваўся дні чатыры. Ён прыехаў, здаецца, на другі дзень. Яшчэ да прыезду толькі і гаворкі было, што пра яго: “Сыс зрабіў… Сыс сказаў… Сыс пасварыўся… пахваліў, пакрыўдзіся, раззлаваўся…”. Вядома, я заінтрыгаваўся: што за фрукт такі гэты Сыс? І вось яго нарэшце прывезлі на чорнай “Волзе”. Увесь натоўп маладых літаратараў рванаўся на вуліцу сустракаць свайго куміра. Нехта схахміў і кінуўся па-лакейску адчыняць дзверцы, сагнуўшыся да зямлі ў паклоне. Усе мы любім пажартаваць, асабліва ў маладосці. Вечарам зладзілі “капуснік”. І тут я ўбачыў нешта, што ніяк не ўкладвалася ў маё ўяўленне пра нармальныя чалавечыя паводзіны. Уразіла не тое, што Сыс, вычвараючыся, выкінуў зусім непрыстойны жарт, а здзівіла, што ўсе гэта прынялі як належнае: глядзелі яму ў вочы і люба ўсміхаліся. Не знайшлося чалавека, які б запярэчыў. Я настолькі быў шакіраваны нечаканасцю, што таксама прамаўчаў. Але пасля бяссоннай ночы раніцай на ганку выказаў яму наступнае:

— Як ты думаеш, мог бы той чалавек, што забіваў цвікі ў рукі Хрыста, напісаць верш, каб расчуліць іншага?
— Не ведаю… — сказаў ён праз паўзу. Ён прагаворваў словы, быццам абсмоктваючы іх у роце, нібы ўзважваў кожнае на языку. — А хто забіваў цвікі?
І тут мяне ўзарвала. “Я не ведаю, што ты там за паэт такі, — закрычаў я, —тут усе гавораць: геній, геній… Я не ведаю, я цябе не чытаў! Я не чытаў ЦЯБЕ — у цябе не можа быць вершаў!”
 — Дарма, — абарваў ён.
— Чаму дарма? Я што — дурны? Я бачыў, які ты чалавек, і з мяне досыць! Ты маёй душы нічога не зможаш даць. Я не чытаў і ніколі не буду чытаць тваіх вершаў! Запомні гэта! — здаецца, я крычаў тады і гаварыў апантана.
Жахаюся сябе ў такія моманты, нейкі чорны дух апаноўвае мяне, цалкам забірае нада мной уладу, і праз які час мне становіцца страшна: мог бы зрабіць непапраўнае…
А ён стаяў і толькі ўсміхаўся: “Давай лепш спрачацца вершамі”, — сказаў нарэшце. 
— Як гэта вершамі? — асекся я, — я не пішу вершаў на зададзеную тэму.
— Дык лепш, чым дарэмна крычаць тут, сеў бы і напісаў верш.
… Так і разыйшліся. Але пасля размовы ён стаў чорны, як хмара, хоць мне здавалася, што яго немагчыма “прабіць” ніякімі словамі. Да гэтага смяяўся, жартаваў, адкідваў нумары, а тут ходзіць моўчкі, і нішто не можа яго вывесці з унутраннай зацятасці. Усе толькі й пытаюцца: “Анатоль, што з табою? Што здарылася? Хто цябе пакрыўдзіў? Чаму ты такі?” Я адчуваў, што віною наша размова на ганку. Мне зрабілася не па сабе: што я ведаю пра яго, пра гэтых людзей? (Я тады ўпершыню трапіў у беларускамоўнае літаратурнае асяроддзе. Гаварыў на трасянцы, і ўвогуле было адкрыццём, што па-беларуску пішуць, размаўляюць, чытаюць цудоўныя вершы і нават спяваюць песні пад гітару. Мне здавалася, што жывая беларуская літаратура засталася ў мінулым. А тут маладыя хлопцы майго ўзросту…). На душы было брыдка. А яшчэ горшала ад таго, што ён не “выдаваў” мяне. Я нікога не разумеў і не знаходзіў свайго месца. То здавалася, што я адзін дурны сярод іх, а ўсе яны разумныя і нешта спазналі такое, да чаго мне ніколі не дарсці, то ўяўлялася, што ўсе гуляюць у нейкую гульню, а я жыву сапраўдна, то наадварот, нібыта я распачаў і раскруціў якісьці сцэнарый... Гэта нельга было спісаць на нявопытнасць багемных зносін: за плячыма было два гады Літаратурнага інстытута… Адзін чалавек, з якім я знайшоў агульную мову — гэта малады празаік Андрэй Худзенькі. Я таксама любіў Талстога, які быў для яго кумірам, што нас і зблізіла. Помню: прачынаецца Андрэй раніцай, штосьці шукае пад падушкай, выварочвае навалачку, заглядвае ў тумбачку і раптам:

— Ну гэтыя пісьменнікі і свінні! — “Што такое? — здзіўляюся я”.  — Гэта ж схаваў пад падушку бутэльку гарэлкі, а нехта ўкраў. Ты не бачыў, хто заходзіў сюды, калі я спаў?
— Не…, — адказаў разгублена: “Яшчэ падумаюць, што я сцягнуў іхнюю гарэлку?” — занепакоіўся я, толькі гэтага мне і не хапала, а ўголас дадаў: — Здаецца, ніхто не заходзіў.

— Напэўна, Сыс. Гэта яго работа. Больш ніхто, акром яго, — вырашыў ён.
І калі я спытаўся ў Андрэя, што за паэт гэты Сыс? — той адказаў: “Добрыя вершы ў яго, пачытай абавязкова”. Адзін чалавек, які быў мне сімпатычны, і той гаварыў супраць майго цвёрдага пераканання. Значыцца, я штосьці зрабіў не так, або чагосьці не разумею, ад таго і няма спакою ў душы.

Перад ад’ездам я падыйшоў да Сыса: “Анатоль, прабач… Я, можа, нагаварыў што лішняе, ты не бяры да сэрца…”

Ён толькі махнуў рукою, ат, маўляў, не варта ўвагі — але, здаецца, пасвятлеў тварам.
Тады на ганку, калі ён прапаноўваў спрачацца вершамі, я ўсё-такі запісаў яго адрас, хоць быў упэўнены, што ён не спатрэбіцца мне. І па прыездзе ў Давыд-Гарадок (жыў у той час на Палессі) адразу купіў яго “Агмень”. Прачытаў. Хоць і адкрываў кніжку  з патаемнай зласлівасцю і цвёрдым скепсісам, што не знайду на старонках вершаў. Перачытаў яшчэ: ну ёсць жа вершы, ёсць жывое слова ад сэрца! Вядома, гэта не Цютчаў, якога прымаю цалкам, шмат тлумнага і незразумелага, але ж ёсць дзесятак вершаў, які “прабіваюць”! Гэтага хопіць, каб называцца паэтам. Вось і паўстала перада мною праблема: чалавек і паэт, геній і ліхадзейства — як ужываецца гэта ў адной асобе?

3.
Дзесьці праз год я пераехаў жыць у Мінск. І не збіраўся ж, здаецца, жаніцца, але закруціўся ў віры кахання і панесла…

Праз мецяц справа дайшла да вяселля. Напэўна, такі мой лёс, ад якога не ўцячэш. Неяк перапісваючы адрасы ў новы нататнік, выявіў, што Сыс жыве ў тым жа інтэрнаце, што і мы з жонкай. Пытаюся ў яе, ці вадае яна такога паэта Анатоля Сыса?
— А чаму ж не, ён жыве паверхам ніжэй, у нас на тэлебачанні працуе.
— Што ён за чалавек?
Жонка адказала не адразу, неяк сумелася: “Пачакай, я пайду пачышчу зубы, памыюся, а потым скажу”. Калі вярнулася з умывальні, на хаду выціраючы ручніком рукі, адразу ж падышла да паліцы, стала на дыбачкі і дастала яго новую кніжку “Пан лес” — “До убожества безлика моя мысль пред Верой в Нику» — прачытаў я  дарчы надпіс па-руску, што мяне здзівіла, таму што ведаў яго як апантанага нацыяналіста, ён заўжды здзекваўся з рускамоўных беларусаў: “Звініце, я на русском мову не разумею”. Маю жонку звалі сапраўды Верай, але двухсэнсоўнасць у надпісе азадачыла мяне:

— Дык гэта табе падпісана? — жонка кіўнула галавою. — Напісаў бы проста: Садоўскай Веры Іванаўне, ад такога-та, а то не разбярэш: ці жартам, ці ўсур’ёз?  Ён, напэўна, шмат думае аб сабе?
— Не ведаю, у нас былі з ім канфлікты, але ён мяне паважае.
Мы запрасілі яго на мой дзень нараджэння. Ён зрабіў выгляд, што бачыць мне ўпершыню, а можа, сапраўды забыўся, таму што, калі пазней я нагадваў яму выпадак у Іслачы, Анатоль гаварыў: “Не разумею, пра што ты гаворыш. Ужо каторы раз, ты, напэўна, мяне з кімсьці блытаеш? Нічога не помню! — ён хапаўся дзвюма рукамі за галаву, нібы намагаўся далонямі закрыць вушы, — адчапіцеся вы ад мяне, самі штосьці наблытаеце, а потым чэпіцеся з пытаннямі”. Як ні намагаўся, я не мог зразумець, што робіцца ў яго душы: калі ён гаворыць сур’ёзна і шчыра, а калі іграе нейкую завучаную ролю. Мяне вельмі здзівіла: ён сцвярджаў, што да 27 гадоў зусім не піў гарэлкі і цярпець не мог, ненавідзеў п’яных дюдзей. Але чаму ён зараз не прасыхае? Сяды-тады я спускаўся ў яго пакойчык і амаль заўсёды там быў хто-небудзь з ягоных сяброў: пілі гарэлку або піва. Я не ведаю, калі ён працаваў, і ці працаваў увогуле? Можа, таму і піць пачаў, што нічога не пісалася? Кніжкі гурбамі як папала валяліся тут і там, было прадчуванне, нібы гаспадар збіраецца хутка пераязджаць на новае месца, што ён тут часова, але праходзіў месяц, два, прайшоў год, а ён не перасяляўся. Яшчэ некалькі разоў мы запрашалі яго ў госці: за сталом ён гаварыў мала, больш маўчаў, паглыблены ў свае думкі, а калі адпускаў ці то жартам, ці то ўсур’ёз якое-небудзь брыдкае слова, то маім вушам гэта чулася настолькі фальшыва і штучна, што я гатоў быў званітаваць тут жа за сталом. Брыдкаслоўе не пасавала яго інтанацыі, здавалася, брыдкасловіць не ён, а той, хто ў ім сядзіць. Разгадаць яго немагчыма, вырашыў я, але бясспрэчна тое, што ён, як кожны паэт, ранімы, а ўсё астатняе — толькі знешняя абарончая абалонка. Шчырай размовы ў нас ніколі не атрымлівалася. Для мяне ён заставаўся загадкай. Спытаешся што-небудзь, вымавіць у адказ два-тры словы, і — маўчанне. Спачатку гэта мяне раздражняла, а пасля звык. Калі доўга не бачыш яго, хочацца сустрэцца, а пасядзіш побач хвілін пяць — і адчуваеш няёмкасць, нават цяжар на душы і думаеш: як бы гэта пайсці, але так, каб не пакрыўдзіць яго. Было адчуванен, што ён чытае думкі і бачыць людзей наскрозь. То раптам здаецца мёртвым чалавекам, то іншым разам — самы жывы з усіх нас.  Вельмі добра запомніўся пераезд на новую кватэру: мы ўдвух узвалаклі на трэці паверх усю нашу няхітрую мэблю — тады ў ім бачыўся чалавек. Аднойчы я вырашыў, што мне разбірацца з чужою душою, тут і са сваёй не заўсёды як след уладуешся, і падумаў: “Анатоль добры паэт, нармальны чалавек, які дапаможа ў цяжкую хвіліну і ні пры якіх умовах не здрадзіць (я амаль фізічна адчуваў гэта) — але яго мала хто разумее… Трэба прымаць Сыса такім, які ёсць”.

Чамусьці многім хочацца бачыць сваіх паэтаў акуратненька прычасанымі, у манішцы, пры матыльку, у адпрасаваных портках і накрухмаленай кашулі — а на тое забываемся, што Высоцкі быў алкаголікам і наркаманам, Ясенін забіякам, непераборлівым у жанчынах і амаль алкаголікам, што співаўся Стральцоў і Сербантовіч, што Дастаеўскі хадзіў у лахманах і суткамі праседжваў за карцёжнымі сталамі, прагульваючы ганарары за яшчэ ненапісаныя кнігі, заганяючы сябе ў кабалу, што Талстой — высокі мараліст і непраціўленец — усё жыццё здзекваўся са свайго сямейства і памёр, як самы апошні грэшнік, без споведзі і прычасця, што нават Пушкін у паводзінах быў невыносным чалавекам: трынаццаць разоў страляцца на дуэлі — хіба ж гэта нармальна? І хто такія паэты, як не прадвеснікі Царства Божага? Як не тонкі чуллівы нябесны арган? Ці не таму Гасподзь праводзіць іх па самым днішчы жыццёвага пекла, што любіць іх, як сваіх дзяцей? Каб яны адпакутавалі тут, і пазбеглі апраметнай пасля жыцця? “Не здаровыя патрабуюць урача, а хворыя”. І хворыя не яны, а вы, усе вы, што вечна задаволеныя жыццём і сабою, усе вы, што ведаеце, як трэба рабіць, а як не трэба, вы, што судзіце паэтаў! Вы, што лічыце сябе здаровымі, а іх вар’ятамі — яны хоць ведаюць, што “мир во грехе лежит”, а што ведаеце вы? Ці не хадзіў Хрыстос сярод мытнікаў і грэшнікаў, ці не піў разам з імі віно? А каго першага ўваскрасіў, каго найпершага забраў з сабою ў царства нябеснае, яшчэ нават патрыярхі іудзейскія трвывалі пакуты ў прадонні? Ну, адкажыце, вы ж усё ведаеце, вы так лёгка судзіце, хто вінаваты, хто не, ну ўспомніце? А першага забраў з сабою разбойніка, што быў укрыжаваны праваруч Госпада.

А вам хочацца бачыць сваіх паэтаў прыпудраных і акадэмічна беззаганных і не заўважаць іх балячак і язваў, а яны ж таксама былі жывымі людзьмі? Калі б вы не наводзілі на іх знешні глянец, не прыкрывалі, нібы каляровымі лапікамі, іх чалавечую брыдоту напісанымі творамі, можа самі даўно сталі б больш дасканалымі, таму што ідэал любімцаў не быў бы такі недасягальны: звычайныя простыя людзі, якія змагаліся са сваімі заганамі, а не сядзелі склаўшы рукі.

Дык вось, трэба прымаць Сыса такім, які ёсць.
Перайшоўшы на працу ў Бюро прапаганды мастацкай літаратуры, я крыху ўведаў Анатоля і з творчага боку. Скажу толькі, што ніхто не ўмее чытаць сваіх вершаў, як ён… Сыс валодаў нейкай магіяй уздзеяння на людзей, нейкім гіпнатызмам. Толькі выйдзе, яшчэ і слова не прамовіў — мёртвая цішыня з зале: усе чакаюць, вось-вось здарыцца цуд. І цуд надыходзіў: ён пачынаў чытаць вершы. Яго слухалі, намагаліся не прапусціць ні аднаго слова, лавілі кожны гук, інтанацыю. Іншы раз ён шчыра і па-чалавечы цёпла распавядаў пра свае прыгоды людзям, якіх бачыў упершыню. Гэта падкупляла. Менш здольныя паэты павінны былі яму зайздросціць. Яго нельга было не любіць у такія моманты: кудысьці выветрываўся яго заўсёдны эпатаж, дзесьці знікала прыліплая да твару акторская маска. На той час ён нідзе не працаваў, а на выступленні пагаджаўся зрэдку — сякія-такія грошы за гэта плаціці: не ведаю, з чаго і на што ён жыў…
4
Я адчуваў, што Сыс шукае свае пагібелі, ці можа мне толькі здавалася: ён знарок рабіў так, каб усе адвярнуліся ад яго, і — потым ужо… Я не ведаю, чаго ён хацеў, але ўявіў, калі б ад мяне адвярнуліся ўсе, хто любіў (а яго трымалі на шчыце ўсе першыя гады перабудовы), калі б мяне выкінулі за дзверы, як вашывага ката, — пайсці на самагубства было б няцяжка… Мне блюзнілася, ён дабіваўся менавіта гэтага, але каб усе засталіся вінаватымі, каб усе пакутавалі. Смерць сапраўднага паэта, калі яна ляжыць на сумленні многіх людзей, прымушае і ўнукаў уздрыгануцца і закрычаць у гневе і роспачы: “Куды вы глядзелі!?”
Тады і напісаўся верш, які два гады трымаў мяне на ўзводзе і змушаў дзень і ноч думаць пра яго.
                АНАТОЛЮ СЫСУ
                Музаю чорнай вянчаны,
                Заручаны д’ябальскім злом,
                Брыдзеш у разгуле п’яным
                І душы вядзеш на злом.
                А Юда — не той, хто чорны,
                І жыд — не гарбаты нос,
                А той, хто ў вясёлых жорнах
                Расплюшчыць славянскі лёс.
                І ты сярод іх найпершы
                Прыблудны Іскарыёт:
                За трыццаць прадажных вершаў
                На здзек аддасі свой род.
                І што ў цябе там, пад маскай —
                Са скурай хіба сарваць:
                Жыдоўская хіжасць ласкі,
                Пярэварацень, паяц?
                Па душах людскіх і сэрцах,
                Нібы пад нагамі брук.
                А потым паплачаш вершам —
                І ўсё гэтак лёгка з рук.
                Папера і болей сцерпіць,
                Баліць не табе — жывым!
                Скажы, ты не пішаш вершы
                Крывёю чужой душы?

Я наўмысна браў за жывое, ведаў, што будзе балець, думаў, можа, хоць гэтым змушу ўстрапянуцца яго і задумацца. Перадрукаваў верш на машынцы, павесіў на дошку аб’яў у Доме літаратара, і адзін экзэмпляр аднёс яму ў бар. На другі дзень якраз быў з’езд ТБМ, Дом літаратара гудзеў, як вулей. Праз палову гадзіны заходіць Сыс, працягвае руку:
— О, вялікі беларускі паэт, здароў! — (Рукі я не падаў). — А чаго так? — разгубіўся ён.
— Вось, калі адкажаш мне дастойна вершам, тады і пацісну табе руку.
— Што ўсе?!  Усе ад мяне адвярнуліся?
Мне яго зрабілася шкада, хацелася падысці, як тады ў Іслачы, і сказаць: “Прабач, Анатоль, не бяры да сэрца” — ён сапраўды застаўся АДЗІН, а мне так хацелася, каб ён зноў пасвятлеў… Але я стрымаўся.

Неўзабаве зноў перастрае мяне на калідоры і неяк вінавата цягне руку: “Ну, што ты?…” — але, як толькі паціскаю ягоную руку — ён адскоквае ўбок, нібы ўкушаны: “А я тваім вершам смаркачы вецер!”.
— А мне што да гэтага? Што хочаш, тое і рабі.
— Можаш размножыць і хоць на верталёце раскідвай свае вершы, а мне ўсё гэта цьфу — смачна сплёўвае ён, грэбліва скрывіўшы губы, і махнуў рукою каля прарэхі, — вось да гэтага месца.
— Ну, толькі ў мяне й праблем, што Сыс… Ты што думаеш: ты пуп зямлі? У мяне сваіх турбот поўны рот, хопіць з цябе і аднаго верша. Адкажы, ну што ж ты?
— Я ананізмам у паэзіі не займаюся!
— Вось, якраз ты ім і займаешся. Успомні: чатыры гады назад у Іслачы, ці не ты гаварыў, давай спрачацца? Я напісаў, чарга за табою!
І тут падскочыла адна жанчына і таксама накінулася на яго, ёй падалося, што мы збіраемся зводзіць рахункі па-мужчынску: “Што, біцца надумаў! Я табе пакажу, ты, алкаголік і п’янтос! Ты нічога больш не напішаш, а вось ён пісаў і будзе пісаць…” Яна выплюхнула на яго ўсе ранейшыя крыўды, якія раней цярпліва пераносіла.
Усе мне паціскалі руку, гаворачы: “Малайчына! Так яму і трэба! Даўно пара было” — але радасці не было. Падтыкала запытацца ва ўсіх, хто віншаваў мяне: “Ці не вы хацелі яго бачыць менавіта такім? Ці не вы зрабілі яго такім сваім улюлюкваннем, ці не ваша віна ў гэтым?”. Я баяўся, што гэты верш маглі выкарыстаць не зусім сумленныя людзі, якіх заўсёды шмат круцілася вакол Сыса, і, скарыстаўшы момант, зусім дабіць… Трэба сказаць, не далёка быў ад ісціны. Літаральна на другі дзень падыйшоў адзін з функцыянераў Саюза пісьменнікаў і сказаў: “Давай напішам калектыўны ліст яго маці, каб яна дала дазвол на прымусовае лячэнне ў ЛПП”.

— Вы што, падурэлі? Як можна? Ніякага ліста я падпісваць не буду, ён жа Паэт! Хто вас падвучыў?! І не ўздумайце рабіць гэта.

Мае трывогі напярэдадні аказаліся небеспадстаўнымі, яго, нібы ваўка, пачалі абстаўляць сцяжкамі і з улюлюканнем гнаць на “паляўнічых”. Я адчуваў, што нехта хацеў нашымі рукамі пазбавіцца ад Сыса і казырнай картай разлічвалі зрабіць мяне, зрабіўшы выснову, што ён мне ў чымсьці насаліў. Не ведаю, каму гэта было трэба? На шчасце, ён выйшаў на мяне і праз дзень-другі, нібы нічога не здарылася, падаваў па-ранейшаму руку, а пра верш сказаў толькі: “Ну напісаў, дык тваё права” — і дарэмна паляўнічыя, разлічаныя па нумарах, сляпілі вочы свае, чакаючы “звера” ў падрыхтаваную пастку.

Пра той верш мы з Сысам больш не гаварылі. Але неяк праз паўгода, калі ён прыехаў з “гарошкаўскіх вакацый” (летам надоўга з’язджае ў сваю вёску), і вось па прыездзе адразу зайшоў да нас, і за шклянкай гарэлкі сказаў: “Давайце вып’ем за тое, каб мы ніколі не забывалі адзін аднаго, а заўсёды помнілі. Вось я цэлае лета быў у Гарошкаве, і кожны дзень вы былі са мною: і ты Ядзя, і ты Арына, і ты… І як мне прыемна было ад думкі, што вы таксама помніце мяне, — і раптам звярнуўся толькі да мяне, — ты што, думаеш, я не помню, што ты напісаў? Думаеш, мне не баліць?”
Потым, і ў бары, і пры будзённых сустрэчах, і ў час, калі ён рэдагаваў мае апавяданні, зноў ніколі не вяртаўся да гэтай размовы.

5
(1-га ці 2-га лістапада 1994 года — тады яшчэ ў кафэ журналісты ладзілі нейкі банкет, можаце спытаць пра гэта ў Трафімчука, Стрыжака, Жалязоўскага, Супрунчука…)

… І вось я ішоў у Дом літаратара, каб проста напіцца, забыцца на сваю сямейную драму, адагнаць дакучлівыя вобразы і хады недапісанай навелы, якія праследавалі мяне. Я шукаў Сыса. Увогуле, заўважыў даўно, калі ён ад’язджае на некалькі месяцаў у Гарошкаў, жыццё ў Саюзе пісьменнікаў застойваецца, нібы ў балоце, быццам усе пісакі, упадаючы ў анабіёз, зусім сканалі ў спячцы: пачынаеш фізічна адчуваць смурод. Сыс — нібы індыкатар на подласць, як лакмусавая паперка, што выяўляе гніласць і брыду чалавечых адносін. Пры ім, мне здаецца, ніхто не адважыцца двурушнічаць і шукаць свае карысці, прыкрываючыся любоўю да радзімы: што думае, тое і гаворыць.

З’явіўся ён нечакана, у светлым і, здаецца, цеснаватым касцюме, адразу падышоў да мяне. Я з радасцю павітаўся: моцна ціснуў і трос яго руку. За лета ён амаль не змяніўся, толькі крыху пакруглеў твар, ды на носе выскачыла бліскучая чырванаватая гуля ці свішч — так і карцела: прапароць яго голкаю і выпусціць гной, белы стрыжань якога віднеўся якраз пасярэдзіне балячкі. Праз хвілін пяць мы ўжо сядзім утрох за столікам кафэ: Андрэй Худзенькі, Анатоль і я. Гаворым пра новую “Крыніцу”, часопіс, два нумары якога нядаўна выйшлі. Анатоль сказаў, што ноччу пасварыўся з-за часопіса з Някляевым.

— А чаго яны на кожнай старонцы: “Я”, “Мы”, “Ты” — што за мудрагелістасць такая? — спытаўся я. — Для чаго гэта?
— Ну, гэта нібы на “эўрапейскім” узроўні. Там яшчэ і “Яно” ёсць, — засмячўся Худзенькі.
— Ай, сабраліся адны жыды, — сумна прагаварыў Сус.
— Во, ты ж таксама назваў у сваім вершы Сыса жыдам, — звярнуўся да мяне Худзенькі, — няўжо ён не пакрыўдзіўся? А, Анатоль? — падскокваў Андрэй на табурэтцы, смыкаючы яго за рукаў.
Сыс маўчаў. Мне таксама было няёмка, што краналі балючае.
Праз нейкі час ён падняў на мяне мутнаватыя ад гарэлкі вочы: “Напішы абвяржэнне ў “ЛіМ”…
— Як гэта?… Я думаў, хоць ты разумееш…
— О-о! — запляскаў у ладкі Худзенькі, — усё-такі пакрыўдзіўся! Малайчына! Гэта ж трэба, Сыса прабраў… А што, на самай справе, напішы. Надрукуюць… Калі дзеля рэкламы… во, тады яны пакруцяцца..
У той вечар мы напіліся. І гэта было апошняя ноч, у якую я спаў спакойна.

6
(Вечар 4-га лістапада 1994 года — праваслаўныя Дзяды, і ноч з 4-га на 5-е)

А яшчэ праз дзень, калі я вечарам прыйшоў дахаты, жонка сказала, што ў нас чатырохгадовы юбілей: “Адсвяткуем апошні раз…” Паклікалі суседзяў. Пасядзелі. Выпілі. Пагаманілі. І калі яны разыйшліся, я засеў за працу. Вырашыў: напішу артыкул, выкажу свае думкі наконт прызначэння літаратуры і паспрабую растлумачыць, паказаць гэта на прыкладзе верша, ахвяраванаша Сысу, які не так зразумелі. Здаецца, я намацаў некалькі базісных ісцін. Яны простыя.

“Што ёсць ісціна?” — напісаў я і задумаўся. Не, я пастаўлю словы Пілата ў загаловак. Гэта будзе канцэпцыя: я не бачу на гэтым чалавеку віны, я ўмываю рукі — гэта вы хочаце яго распнуць, і яго кроў будзе на вашым сумленні. Ад загалоўка будзе прасочвацца ўвесь падтэкст. Напісаў я так: “Не аднойчы пераконваўся, што лепш за ўсё мне працуецца на ўзводзе, калі палец увесь час на спускавым курку, націснеш — і стрэліць! Ты нават не ведаеш, куды: у сябе сабога, у сябра ці ворага… Творца, як граната, з якое вырвалі чаку: адзін, два, тры… дзесяць секунд — выбух! І вось гэтыя дзесяць секунд да выбуху і ёсць сапраўдны момант творчасці”.

Хачу звязаць думкі словамі, асэнсаваць тое, што адчувае душа — а слоў няма. Ісціна выслізгвае, як рыбіна з невада. Каб апісаць праўду сэрца, мала адных слоў, думаў я, ёсць звычайныя простыя словы, але не заўсёды прачытваецца сэнс, азначаны імі, іншы раз ён не ўгадваецца. Калі я пачну перачытваць гэтыя ж словы ў другім душэўным стане, можа так здарыцца, што яны змярцвеюць, пададуцца пудзіламі ісціны — грубыя каркасы, прадзьмутыя скразнякамі бессэнсоўя. Чаму так? Тыя ж самыя словы, а робяцца пустапарожнімі?! Ім не даеш веры, чагосьці бракуе. Не хапае галоўнага: душэўнай інтанацыі, гарэння. Схапіць ісціну словамі — тое ж самае, што злавіць камара ў сілок для птушак або прывязаць за нітачку сонца, — гэта немагчыма. Ці не з гэтай прычыны сам Хрыстос не запісаў ні слова? Чаму так? Мы словамі усё ж такі здольны даносіць нейкі сэнс. А чаму не заўсёды бачым прыгажосць вакол сябе, а толькі калі-нікалі заўважаем яе? Чаму трэба пражыць трыццаць вёснаў, каб толькі аднойчы ўбачыць і сказаць, што прыйшла ВЯСНА! Хто яго ведае? Напэўна яшчэ і таму, думаў я, што словы, як разменная манета ў зносінах паміж людзьмі: ад частага ўжывання трацяць сваю вагу, сціраюцца і абясцэньваюцца. Золатам сэнсу, што закладзена ў Слова Усявышнім, аплачваюць брыдоту і гніль матэрыяльнага існавання, ужываючы словы дзе трэба і не трэба, да месца і наўздагад, без меры і ўсякай патрэбы… Вось чаму маўчанне — золата.

“Адна з мэт паэзіі, — запісаў я, — вяртаць словам страчаны сэнс, напаўняць іх згубленай вартасцю.

Ёсць боязь, што словамі можна напалохаць ісціну, панатыкаўшы іх, нібы чучалалаў; пустыя і падробныя, яны паглынаюць святло, рассейваюць промні ісціны ў прасторы. Мэта мастацтва: так выкласці на тканіне твора словы-люстэркі, каб яны кучна давалі святло.
Тлумачыць напісаны верш — марны занятак. І я не буду гэтым займацца, хоць мог бы абараніць кожны радок і вобраз, абгрунтаваўшы адзіны верш мноствам бясспрэчных ісцін і сілагізмаў, але для гэтага патрэбна было б напісаць яшчэ дзесяць тамоў сваіх пачуццяў і думак, каб вам стала зразумела, альбо апісаць усё жыццё амаль ад нараджэння, каб вы прынялі маю ісціну… І ўсё адно: вам не забаліць тое, што баліць мне. Не вырывайце верш з кантэксту жыцця, і калі ўжо сапраўды хочаце зразумець хоць нешта, то прачытайце хаця б папярэдні верш.

Няпраўда, што ёсць элітарная паэзія. Такой не існуе! Усе людзі дыхаюць аднолькавым паветрам (элітарнага прырода не прыдумала), усе глядзяць вачыма, умеюць радавацца прыгажосці — усім баліць! Элітарнасць? — гэта апраўданне, калі ніхто не разумее, прыкрыццё слабасці, гэта вывернутыя словы, нібы люстэркі, павернутыя да чытача не срэбнай паверхняй, а смаліста-чорнай. Смала нічога не адлюстроўвае, яна проста аберагае ад драпін срэбнае напыленне. Нельга ўявіць сімфонію, гарманічнае суладдзе гукаў, калі яны не выцякаюць адзін з аднаго, не папярэджваюць і прадвызначаюць паслядоўнасці, калі яны не ўпарадкаваны і не аб’яднаны агульнай мэтай — будзе проста нясцерпны шум, какафонія — так і са словамі ў літаратурным, быццам бы ў “элітарным творы”, — напісаў я і задумаўся.

“Вядома, — пісаў далей, — у кожнай душы свой вопыт, сваё разуменне і адчуванне мастацтва, асабовая, калі хочаце (не люблю гэтага слова) і н т э л е к т у а л ь н а я  п а д р ы х т а в а н а с ц ь, але калі чалавек прыходзіць з жывою душою (не думаю, што ёсць мёртвыя!), то яна хоць слабым водбліскам, але адсвечвае…
Паэзія ажыўляе душы”.

На гэтым я скончыў пісаць і зноў паглыбіўся ў думкі: навошта літаратура, калі ёсць Евангелле, Слова, дадзенае Богам? Навошта людзі высільваюцца, пішучы свае дробненькія і нікчэмныя “дабравесці”? Ці на самай справе ДАБРАвесці? Можа, ім толькі здаецца так? Творчасць — ці не самы вялікі грэх? Упадобіцца Тварцу, спрабуючы падправіць, удасканаліць, палепшыць створанае. Ці не ад д’ябла ўся літаратура, ці не ад празмернай чалавечай ганарлівасці і славалюбства? Мы называем сябе ўлюбёнцамі багоў, а ці не з’яўляемся паслугачамі і наймітамі “Князя мира сего», які адвеку імкнецца нашкодзіць і разбурыць створанае. Ці не пасыльныя цемры, каб уводзіць чалавека ў зман? Чаму я пішу, хто дазволіў мне, хто даў мне права несці ўласную ісціну? Хіба яна нечым лепшая ад іншых? Я ж ведаю, што самы горшы за ўсіх — я, дык што магу прынесці светлага людзям? У Бібліі ёсць усё! Няма нічога новага пад гэтым сонцам. Што я магу дадаць да сказанага? Але ж ёсць літаратура, нікуды не дзенешся ад гэтага: чытаюць і будуць чытаць. Я сам упершыню ўзяў у рукі Біблію з падачы Талстога, якога палюбіў, якога Царква аддала анфеме… Але ж ён і падштурхнуў мяне? Я паверыў спачатку яму, а потым ужо, сасмягнуўшы, дакрануўся да вечных ведаў. Мяне ўражвае, што Евангелле не ўсе разумеюць, не ўсе нават чыталі — у многіх застаўся сорам, прышчэплены часамі цемрашальства: нібыта толькі цёмныя людзі вераць у Бога. Калі я спытаўся ў аднаго “паэта”, які мае нават вучоную ступень доктара філалагічных навук: “Ці чыталі вы Біблію?”, то ў адказ пачуў, што ўсё няма часу. Божа мой, Божа, падумаў я, і гэты чалавек, якому хутка паміраць, гэты чалавек, які піша вершы і дысертацыі па мовазнаўстве і літаратуры, — няўжо не ведае, што амаль уся еўрапейская літаратура ад біблейскага? З гэтага боку мая маці больш дасведчаны і адукаваны чалавек, хоць і скончыла чатыры класы і за ўсё жыццё прачытала толькі тры кнігі, але ў тым ліку і Вечную. Літаратура не патрэбна як апошняя ісціна, літаратура павінна гаварыць, падказваць, наводзіць, што ёсць Евангелле. На ўсёй сусветнай літаратуры павінен стаяць (ды і стаіць, але не кожны і не заўсёды здольны прачытаць яго) надпіс: ЧЫТАЙЦЕ СЛОВА БОЖАЕ! Яна, як указальнік на дарозе жыцця, што скіроўвае да пракавечных ісцін. Але ж ёсць іншая… чорная літаратура? Якая гаворыць адваротнае. Усё правільна, таму што літаратура — злепак, адлюстраванне рэчаіснасці, як і ў жыцці, так і ў літаратуры ідзе вечная барацьба светлых і дэманічных сіл.

Я зразумеў, што верш, напісаны два гады назад, вытлумачыць немагчыма. Каб расставіць правільныя акцэнты для разумення верша другімі, патрэбна растлумачыць, што такое літаратура, чалавек, жыццё… Але ж зноў: растлумачыць не тое, што ёсць на самай справе, а растлумачыць так, як гэта адкрываецца мне, і каб чытач з маёй званіцы, па-новаму прачытаў той самы верш, — гэта немагчыма. Тым больш мне, слабаму і грэшнаму чалавеку. Трэба проста напісаць другі верш, вырашыў я, можа пасля яго штосьці праясніцца? Я ўзяў чарнавік і напісаў першае, што прыйшло ў галаву:

                Ці ведаеш ты сваю глыб?
                Ці бачыш яе так, бы відушчыя,
                Вяшчуны і прарокі?
                Сусветы хістаюцца ў цябе пад нагамі,
                А што калі гэта апошні шанец?
                Ці чуеш ты, ці ты аглух?
                А раптам трэсне зямная вось —
                І што тады?
                А ты ж мог…
                Ці ведаеш ты?

“Што ведаеш? — падумаў я, — штосьці не тое, тлумна, незразумела! Немагчыма выказаць сябе і растлумачыць тое, што ведаеш”.

А што я ведаю? — нічога. Не ведаю, не знаю, нічога не ўмею… Не магу выказаць… Няма слоў, няма думак, няма пачуццяў… Як няма? Ёсць жа яны, ёсць. Ёсць!!! Як змагчы з імі? І тут я ўспомніў, што днём купіў два кумары “Крыніцы”. Едучы ў аўтобусе, прачытаў слова Кірыла Тураўскага ў перакладзе Разанава, нават здзівіўся яшчэ: як гэта ён адважыўся Святога ператлумачваць на сучасную мову? Але пераказ не рэзаў слых. Калі я зусім бяздарны, падумаў, то трэба паглядзець, як пішуць іншыя. Прачытаў Асташонка — штосьці ёсць: але ж каго яны чакаюць? Можа, мяне? Хто ідзе да іх? А магчыма, гэты я павінен прыйсці? Таксама цёмна… І што за мудрагелістасць на кожнай старонцы: “Я”, “ТЫ”, “МЫ”? Ад чыйго імя гавораць яны пад рубрыкай “Я”, да каго звяртаюцца пад указальнікам “Ты”? Успомніліся словы Андрэя Худзенькага: “Барыс Пятровіч — гэта “НАШ” — што ён меў на ўвазе? Што ж там напісаў Пятровіч? Я трымаў часопіс у руках, перагортваў старонкі, торкаўся вачыма то ў адно, то ў другое месца. Я нешта адчуваў, нейкая падспудная ісціна прабівалася да мяне звонку, такая ж ісціна вырывалася насустрач з глыбіняў маёй душы, намагаючыся злучыцца ў адну НЕПАДЕЛЬНУЮ. Іншы раз здавалася, я выразна бычыў Нешта, але баяўся прызнацца ў гэтым сам сабе.

Што яны згаварыліся з гэтымі “Я”, “МЫ”, “ТЫ”? Навошта гэта? Як добра, што яна паставілі Ніцшэ на старонцы “ЁН”, але было б лягчэй прадыхнуць зараз, калі б Ніцшэ стаяў пад займеннікам “ЯНО”. Як усё-ткі трэба быць асцярожна са словамі!

Прабач, Госпадзе, грахі мае! Даруй слабасць маю. Што ж я не веру? Эх, які брыдкі. Агідны сабе!! Які нікчэмны! Дрыжу за сваю шкуру, сябе шкадую… Які я мізэрны і слабы… Слабы, Госпадзе, дык дай сілы, дай моцы мне!!! Блаславі…

Госпадзе, зноў я знайшоў гэтую ісціну. І ўсё так проста. Так зразумела. Чаму ж людзі… Ці я зноў звар’яцеў, зноў тое ж самае, што было… Зноў тысячы супадзенняў. Што гэта, Госпадзе? Ратуй мяне, Божа мой! Ці я не такі, як усе, ці ўсе не такія, як я? Памажы мне, Госпадзе, не крыўлю перад Табою, Ты ж ведаеш! Як на духу, усю праўду… Знаю, як нясцерпна гэта, як страш… Жах! Няўжо я зноў памыляюся? Ці зноў звар’яцеў? Беражы мяне, Божа, барані ад зло… Хай тое ліха на балота ды ў куп’е! Што рабіць, Госпадзе, каб не скруціўся розум у гэтым д’яблавым коле? Знаю, каго Ты хочаш пакараць, таго пазбаўляеш розуму, але ж калі я хачу, каб усім было добра? Калі па Тваіх словах? Няўжо і гэта вар’яцтва? Як і ТОЙ восенню… Няўжо павядеш мяне па старых шляхах… А ты ж на крыжы. Я што хіба прыняў Твой крыж? Твае пакуты? Мне ж не баліць пакуль, да і што такое фізічны больш у параўнанні з пакутай душэўнай…

Я лёг на канапу. Выключыў святло. Думкі не давалі спакою, выйшлі з-пад маёй улады, здавалася, яны прыраслі да маіх пачуццяў і бунтавалі душу. Я адбіваўся ад іх, увесь час гаварыў тры малітвы: “Ойча наш”, “Ісусаву малітву” і малітву Мытара: “Будзь літасцівы, Божа, і да мяне грэшнага…” Тры малітвы, якія ведаў на памяць. Але, о жудасць! Нават словы малітваў, якія добра ведаў, блыталіся. Заснуць я не змог. Колькі прайшло часу? — не ведаў… Быццам глытаў разам з паветрам расплаўленае жалежа: то ўскокваў, то зноў кідаўся на пасцель…

Уключыў святло. Зноў ухапіў “Крыніцу”. Знайшоў “Планіду” Пятровіча… Чытаю… Чытаю — тое ж самае… І ён ведае! У яго тое ж кола, з якога трэба вырвацца. Тыя ж праблемы: зачараванае кола, кругаварот жыцця, замкнуты ланцуг падзе і здарэнняў, кругавая парука людзей і дзеяў, парука ў хлусні і няшчырасці — словам, квадратура круга, і для таго каб выжыць, трэба рашыць гэтую задачу. Я плакаў…

Пачуў, што нехта ходзіць у суседнім пакоі. Жонка? Асцярожна падкраўся да дзвярэй і зачыніўся на замок. Здаецца, не чула майго галашэння? Д’яблава кола! У кожнага чалавека гэта падобна. Як лёгка дыхалася “Глінай” Разанава, але ж ён нейкі там рэрыхавец… Ці ходзіць у царкву Пятровіч?…

Дастаў дзённік. Што ж было ў мяне ТОЙ восенню? Чытаў, перагортваў старонкі, пераконваоўся: усё тое ж самае! Паўтараецца!!! Я зноў ступаю на свае сляды. Я пазнаў іх: такія ж хісткія і безнадзейныя, акропленыя потам і крывёю, такія ж спешныя і адпакутаваныя — я на сваіх слядах! Гэта мае, пакінутыя калісьці, калі я спяшаўся, уцякаючы ад сябе самога, калі хацеў збегчы ад свайго лёсу, і жыццё наноў завярнгула мяне на старую дарогу: я ступаю след у след, я пазнаю сваю мінулую хаду, — вось сляды, да краёў поўныя чырвонай вадзіцы — то кроў мая, цёплая, і пара падымаецца над слядамі, і паветра ячшэ не ахалодала ад колішняй ліхаманкі… Я зноў на сваіх слядах.

“Значыць, вясною?!” — бліснула думка. Не! Не… Не хачу! Мяне ловяць у пастку! Яны хочуць залыгаць мяне. Хто яны — не ведаю, але адчуваю іх чорныя цені за спінаю… збоку… яны вісяць над маім ложкам, адбіраюць словы малітваў… чытаюць мае думкі, сочаць за кожным маім рухам…

Столькі супадзенняў сёння. А ўчора? Падумаў пра Жука — і праз пяць хвілін сустрэўся з ім у метро… Пра Трафімчука падумаў, што добра было б убачыць яго, — і вось спадкаў адразу ж каля Дома літаратара. Што гэта? Усё робіцца само сабою. Канешне, другую ноч не сплю. Столькі супадзенняў за той дзень! За тую ноч і за гэты дзень, і за гэтую ноч, што не хочацца кдасціся спаць. Цёмная ноч-зладзейка забярэ ўсё. І ці можа паўтарыцца ТОЕ ж імгненне яшчэ раз? І ці будзе залежыць ад мяне?
Я ўхапіў чарнавік і таропка пачаў пісаць.

Баюся, што прасплюся,
                прачнуся заўтра
                і ўсё зноў зробіцца будзённым і шэрым.
                Здаецца, вечна не клаўся б спаць
                і вечна трымаўся б за хвост ісціны.
                А навошта спаць?
                Але ж усе спяць.
            Так спакон веку было.
     А хто не клаўся ў пасцель
             дзень, два ці тры —
    той, напэўна, вар’яцеў…
А можа сон, гэта прыдумка?
                Можа, калі не класціся спаць —
      дык і наступае вечнась.
                Можа, гэта і ёсць уваскрашэнне:
     не спаць!
    Ну, пэўна ж, я вар’ят —
            не слухайце лепш.
                Спіце!
       Але ж нехта гаварыў, што хача ўваскрэснуць,
                а яшчэ НЕХТА…
                Даруй, Госпадзе!
                Думайце самі, мне за вас не ўваскрасаць,
                кожны ўваскрасае паасобку!

7
І тут нешта грукнулася на вуліцы. Я ўскочыў, доўга трывожна ўглядаўся ў акно — нічога: цёмная ноч. Цішыня. Гора “спіць”? А чаму ж маю душу раздзіраюць крыкі?
Ухапіў чарнавік, каб прачытаць напісанае, доўга круціў яго ў руках і не мог разабрацца: дзе ж пачатак? Мяне здзівіла, што радкі былі выраўнены не з таго боку, як звычайна. Гэта азадачыла і ў той жа час мурашкі забегалі па спіне, ад чагосьці нетутэйшага стала страшнавата, пакуль я не зразумеў — усё проста: калі я пісаў, на чарнавіку ляжаў тоўсты слоўнік, а я настолькі быў захоплены, што не заўважаў гэтага і рука, даходзячы да перапоны, аўтаматычна адскоквала на пачатак. “Я магу вырвацца з кола сваім словам!” — падумаў я.

“Дык мы ўсе разам, ці кожны паасобку? — на гэтым трымаюцца сусветы. Ці кожны асобна, — думаў я, — у дамавіне-кокане? У сваёй шкарлупіне? Калі разам — дык давайце нешта рабіць! А калі кожны ў сваёй шкарлупіне — дык трэба трушчыць і выходзіць на свет Божы. Пакуль не разарвецца кокан — матыль не навучыцца лётаць”, — падумаў я і пачаў пісаць далей. Словы клаліся як заўгодна.

     У пакутах нараджаецца новые,
           Праз пакуты пазнаецца вечнае,
і толькі цераз пакуты ўваскрашэнне!
А недзе Сыс сядзіць,
таксама боль у яго,
і таксама, магчыма,
не спіць.
???
Не, ён проста нажэрся гарэлкі і
“вырубіўся”…
Божа, Божачка, ці я звар’яцеў,
ці ўсе…

Анатоль Сыс: “Напішы абвяржэнне!” Ага, але ж тваё імя па бацьку ЦІХАнавіч? Гэта значыць: ціха, ціха… цьшш… Абы ціха, абы асцярожна і не ўпасці куды ў яям-уу!
У-уух!!!
Мне зноў зрабілася страшна, жах заварочаўся ў душы. Няўжо я адзін такі ненармальны? Няўжо адзін нічога не разумею? Усе людзі як людзі, адзін я нібы пракажоны… Хіба мне больш за ўсіх трэба? Страшна кранаць свае вершы: што там — бездань душы, ці зеўра, праз якую адчыняецца прадонне космасу? “Замрите проклятые книги!…”

Калі сляпы вядзе сляпога, ці не ўпадуць яны разам у ЯМУ? Яму трэба верыць… Трэба верыць, заплюшчу вочы.. І вось яно, бяздонне, перада мною: яны навучыліся хлусіць і падманваць — я не развучыўся гаварыць параўду. Як выблытацца з гэтага? Я пісаў і, пішучы, заўважыў, што ў літарах часта паўтараецца “я”, “м” і “а”, што значыць я м а, і пачаў выдзяляць іх пры друкаванні, чым далей пісаў, тым цяжэй мне было выбрацца, дапісацца да кропкі, тым глыбей я загрузаў у сэнсе яны. Я доўга не мог скончыць той верш, атрымлівалася, што я сцвярджаў, выдзяляючы літары: Я — яма, або вінаваціў людзей, у тым, што яны ямы, а мне не хацелася ні таго, ні дургога. І было там яшчэ выслоўе: Яму вер і не трапіш у Яму, — можа яно і ўратавала мяне, таму што душа, нібыта правальвалася ў бездань.

Так, я баюся чорных людзей, пра якіх згадваў у тым вершы і якія падманам могуць пасадзіць у псіхушку… Усе ведаюць, што  яны ненармальныя, не такія, як усе, але баяццца прызнацца ў гэтым. Не людзей я баюся, а д’яблаў, што валадараць людзьмі. Не кожны ведае, што ў ім сядзіць? Але ж паэты… Іх так і ўспрымаюць… Ну і што? Усе пад Богам! Але кажуць: душа захварэла… А можа, яна выздаравела?  Адкуль вы ведаеце, можа, у вас заўжды хворая была і засталася такою? Чаму ж вы п’яце сасмаглымі губамі словы і песні, спароджаныя нібыта хварымі душамі паэтаў? (У восеньскім садзе, абцяжараным пладамі, яблык падае на галаву Ньютана, і ён з гэтай прычыны адкрывае закон сусветнага прыцягнення целаў. Але ж яблыкі падалі на зямлю і да Ньютана? Мільёнам людзей падалі на галовы — ніхто не адкрыў, значыць, Ньютан вар’ят? Не? Але ж яблыкі падаюць? Няўжо, каб адкрыць закон касмічнага прыцягнення душаў, яблык павінен упасці ў сусвет? Такога закону пакуль не існуе. Але ж душы людскія прыцягваюцца ўвесь Час… Значыць, мы вар’яты? Архімед бег голым па вуліцы і крычаў “Эўрыка!” — паэўна, вар’ят! Ніхто не бегае па вуліцы голы, але ёсць рычаг Архімеда, ёсць законы яго, а што застанецца пасля цябе, разумнік? А ці забыўся, за каго прымалі такія, як ты, Хрыста? — пачытай Евангелле, успомні.)
Кажуць, душа захварэла, а можа яна выздаравена?

Чаго баюся я?
Чорных і злых дэманаў, што круцяць людзьмі,
як ім уздумаецца і хочацца.
       Яны нацкуюць на мяне добрых людзей, і людзі
пасадзяць мяне ў псіхушку…
Але ж паэты заўжды вар’яты, калі яны сапраўдныя.
  Я бачыў сёння іх тут усіх,
    калі жонка не спала,
яны прыходзілі да мяне з першых і другіх
“Крыніцаў”: сядзелі і вялі гамонку да трэціх
   пеўняў. Вось толькі аднаго Юду я выгнаў за дзверы…
Някляеў?… Разанаў?… Пятровіч…
    Як плакаў я, Пятровіч,  над тваёю “Планідаю”, горкімі слязьмі…
Нават жонка, напэўна, пачула, але прытварылася…
     Аднаго Юду я выгнаў за дзверы.
          Не люблю яго,
               ён сам гаварыў (а можа не ён?),
што трэба забіваць слабых.
Ён — нішто!
   Але чаму я баюся назваць імя яго?
Страшна памыліцца,
нават яго (нішто) не магу забіць!
А раптам, гэтае нішто, і ёсць — “Я”?

Якім важкім можа быць слова!! Як цяжка бывае падняць адно-ідзінёханькае слоўца над сваёю душой. Якую адказнасць павінны несці мы, тыя, хто гаворыць гэтае слова, асабліва, калі гаворым не аднаму чалавек — многім, тыя, хто засявае насенне слоў у душы чалавечыя. “За кожнае слова дасце адказ!” Як трэба баяцца легкадумнасці ў слове. Я ўспомніў, якім маўчуном быў мой дзед Мікалай, за ўвесь дзень ад яго можна было пачуць два-тры скажы — ён ведаў, што такое СЛОВА. Ён мог гадзінамі корпацца каля сваіх вулляў, назіраючы за працай пчол, і як раздражняла яго маё балбатанне. “Трэба падумаць, перад тым як сказаць, — вучыў дзед мяне, — сказаў, як звязаў, нібыта адрэзаў, каб ніхто не паправіў. Словы, як цагліны: ляжыць адно да аднаго ў падмурку, і нішто іх не можа зрушыць. І хата стаіць. А што было б, калі б панакідалі цэглы, як ты слоў?…” Эх, дзед Мікалай, дзед Мікалай, як табе там цяпер?

Класціся спаць ці не? І тут я ўспомніў, што сёння ж праваслаўныя Дзяды. Асяніны. Успомніў сваіх памерлых: Міколу, Пятра, Паўла, Антончыка, Івана, Данілу… Дзяды, яны глядзяць на мяне. Яны чакаюць! Спадзяюцца…

Госпадзе, няхай будзе так, як Ты хочаш.
Сяджу і не сплю —
Гэта і ёсць вечнасць? (Не!)
А так хочацца на дыбачках падкрасціся да маёй жоначкі
                і паглядзець: спіць яна ці не?
                Але вельмі асцярожна, каб не разбудзіць незнарок
перад тым, як падкрасціся.
                Калі я не сплю — і яна павінна не спаць.
                Калі мне баліць — ёй таксама.
                А можа, цяпер усе людзі не спяць?
                Толькі таму, што я не сплю…
                У іх жа ёсць душы!
                Яны такія ўпэўненыя, што ёсць.
                Яны кожны дзень крычаць пра гэта.
          Я ўсё чую, хоць яны і не ведаюць!
    Не магу ж я класціся спаць, калі на мне завязвалася.
       А то лягу спаць — і…
Ненармальна гэта! Але усё адно пайду ціхенечка-ціхутка на дыбачках і паслухаю: спіць жонка ці не? Як мякка ступаюць босыя ногі, якая цёплая падлога:

Спаць? — Не! Спаць? — Не!
Спяць? — Так! Спяць? — Так.
Спяць? — Не… Спаць — Не!

Усяго дванаццаць крокаў да ісціны, а колькі можна не спаць, вы ведаеце? Вечнасць? Што ж маўчыце?… — я ішоў у спальню, на хаду шукаючы прычыну, па якой быцам бы мне трэба зайсці. Уключыў святло. Праз імгненне жонка расплюшчыла вачы: «Што ты?».
— Ды вось, гадзіннік спыніўся… А ты спала?
— Ну вядома. Пытаецца яшчэ. Цішэй, малога разбудзіш!
Я так і не зразумеў: спала яна ці не? — я падмануў, што быццам гадзіннік спыніўся, а яна — таксама, што нібыта спала…

            Сяджу і не сплю.
            Гэта і ёсць вечнасць! (?)
            Можа, сёння ўсе людзі не спяць,
            Толькі таму, што я не сплю!
            А я лягу спаць зараз,
            А на мне ўсе вузлы заціснутыя былі…
            А сёння ж праваслаўныя Дзяды,
            А я не сплю з каталіцкіх:
            Жонка ж у касцёле хрышчаная…
            Не даюць Дзяды заснуць, таму што і другі паэт не спіць!
            Хочуць Дзяды ўваскрашэння!!!
            Ад каталіцкіх да праваслаўных так мала,
            А мы пальцам баімся паварушыць…
            Падумаеш, не паспаць тры дні — смехата!
            Давайце разам закрычым на ўсю зямлю: «Ну,
            Уваскрэсніце, Дзяды!!!» —
            Іх жа столькі палегла за нас —
            Без споведзі, без прычасця… Што ж мы?
            Яны ж толькі праз нас могуць падняцца,
            Іх жа надзея ў нашых душах жыве;
            Калі мы кожны паасобку не ўваскрэснем — і Яны
            Памруць на векі вечныя.

Можа, штосьці ў гэтым ёсць? Як бяжыць час… «Час — гэта тое, што праходзць: было, ёсць, будзе — усе гэта час?» — «Не, час — гэта тое, што я пражываю. Без мяне не будзе часу. Як не будзе яго беў цябе, без нас. Калі б не было на зямлі нікога — не было б і часу. Хто сачыў бы за ім? Я — вымярэнне і мера. Я быў, я ёсць, і буду. Я — вечны!» Але ж не могуць на адным чалавек завязвацца ўсе вузлы зямныя? А Хрыстос жа ўзяў на сябе пакуты? Дык ён жа Бога-Чалавек! А я — чалавек Бога. Яго Крыжам мы ўратуемся, і кожны нясе свой крыж. Ёсць нейкая тайна ў Крыжы Гасподнім, падумаў я, нават у самім знаку крыжа: вось бы паспрабаваць укласці словы верша ў крыж, можа тады што-небудзь стала б зразумелым?
Раптам!!! Разуменне ўсіх людзей адразу. Куды ні торкнешся — усё ведаеш… Напэўна, так вар'яцеюць.

“Дык гэта ж не знікае, калі ўжо было аднойчы?” — падумаў я і тут жа дадаў: — “А хто яго ведае…”
Мне чуліся абрыўкі нейкіх дыялогаў і спрэчак:

— Так не можа быць: каб усіх ды адразу, цалкам увесь свет і абняць, — гаварыў адзін глас.
— А чаму б і не? Што мы ведаем пра сябе і пра сусвет?… І для чаго? І як? — пярэчыў другі.
Усё зразумела з самім сабою: вельмі проста тут, адзін на адзін; вельмі складана там, з людзьмі — дзе ісціна: тут? Там? Пасярэдзіне, паміж людзьмі і мною? Дзе? — ісцін не можа быць дзве. Мяне зноў уразіла трыадзінства ў пытаннях і ў адказах. Зноў трыадзінства Божае, якім прасякнута ўсё! Я вырашыў паказаць гэта графічна і сеў за машынку:

                Што вельмі проста тут адзін на адзін
                І што вельмі складана там….
                Дзе ж можа быць
                І
                С
                Ц
                І
                Н
                ?А?
                Ці тут? Ці там?
                Ці яна пасярэдзіне?
                І тут ісціна. І там яна. І пасярэдзіне.

Паспрабуй падняць — і развяжацца пуп. Гэта прыходзіць не часта, можа, раз у трынаццаць, ці ў дзесяць гадоў — хто іх лічыў? Гэта было апошні раз, таму што да 2000-га (???) засталося толькі шэсць з палавінаю…… А мне трыццаць тры гады —             
                І сёння Дзяды
                ПРАВАСЛАЎНЫЯ
Я адчуаю, што на НЕБЕ чакаюць ад мяне нейкага рашэння. Назіраюць за маімі паводзінамі, што недзе там ідзе страшэнная барацьба за маю душу, і кожная думка кладзецца на шалі вечных вагаў: ці за, ці супраць… Ці светлае, ці чорнае. Там НЕБА, там ведаюць УСЁ! Мне некалі пакажуць, што адбываецца ў гэты момант на самай справе, калі я адстукваю на машынцы, выліваючы з літараў свайго сэрца, форму ПРАВАСЛАЎНАГА КРЫЖА, некалі потым, калі душа адляціць ад грэшнага цела, і буду стаяць я на апошнім, на Страшным Судзе перад ПРАСВЕТЛЫМ л і к а м

                Я  Г  О
                I  С  Ц  I  Н  Ы:
                ХРЫСТОВАЙ  АДЗІНАЙ.
                ІСЦІНА   —  ГЭТА   МЕЧ
                ДВУГОСТРЫ.   ІСЦІНА,   ЯК
                ЗМЯЯ 3 ДВАЙНЫМ ДЖАЛАМ,
                УХОПІШ  ЯЕ ЗА БРЫДОТНЫ
                ХВОСТ,КАЎЗАНЕЦЦА
                РУКА,ВЫПРУГНЕЦЦА,
 ВЫСЛІЗНЕЦЦА  ГАДЗЮКА  I ПЫРСНЕ АТРУТАЮ ПРОСТА Ў ВОЧЫ, ДЖГАНЕ Ў  ТВАР  I СМЕРЦЬ! 
 КАЛІ  ЎЖО ХАПАЦЬ ГЭТУЮ ГАДАЎКУ, ДЫК ТОЛЬКІ ЗА ГАЛАВУ НІЖЭЙ,  ЗА ШЫЮ,   КАБ  УСЁЙ  МОЦАЙ  ЗАЦІСНУЦЬ  ЯЕ  ТРЫКЛЯТУЮ,   КАБ      АДНО ЗДРЫГАНУЛАСЯ,
      ЗАБІЛАСЯ Ў СУТАРГАХ І
     ВЫСАЛАПІЛА РАССЕЧАНАЕ
        ДЖАЛА. НЯХАЙ СЦЯКАЕ,
      КАПАЕ СМЕРТАНОСНЫ 
                ЯД НА ЗЯМЛЮ, —  НЯХАЙ УГНОЙВАЕ
       ГЛЕБУ, ЦЯПЕР ЁН УЖО НЕШКАДЛІВЫ.
                МОЖА, ШТО ВЫРАСЦЕ ДОБРАЕ ПАСЛЯ АД
                ЯГО    СА    ЗЛЯКАНАЙ    ЧУ-
             ЖОЙ   ДУШЫ,  НІЖЭЙ  НОГ
              ГОСПАДА,   3   ЧЭРАПА АД-
            АМА,    ЯКІ   ЛЯЖЫЦЬ   ПАД
             КРЫЖАМ —  УВАСКРЭСНЕМ,
               КАЛІ   НЕ   РАСПНЁМ   ЗНОЎ.
               БОГАВА   КРОЎ   ЦУРЧЫЦЬ
              КОЖНЫ   ДЗЕНЬ  НАНАВА,
               I   МАЦНЕЙШАЯ   ЗА   ЎВЕСЬ
                ДЭМАНІЧНЫ ЯД ХЛУСЛІВАЙ
         ПРАЎДЫ ЧАЛА-
         ВЕЧАЯ ВЕЧНАЯ
           ІС-ЦІ-НА
         ІСЦІ-
                НА!

     (Глядзі тут: http://anaver1961.livejournal.com/78916.html

Калі я адстукаў на машынцы знак крыжа, мне зрабілася спакайней, больш упэўнена я адчуў сябе. Я адчуў, што Сіла за мною, хоць не мая Сіла, але яна мяне абароніць. Мусібыць, прыйшла ў маю душу Вера. Вера — аснова. Аснова — доўгія ніткі, што намотваюцца на калаўрот кроснаў. Якой даўжыні аснова — такім будзе і сувой палатна. Вера — гэта аснова жыцця. Яна пранізвае ў чалавеку ўсё ад пачатку да канца, ад калыскі да труны. На веру, нібы на аснову, тчэцца жыццёвы сувой нашай долі, толькі дзякуючы веры, аснове, кладуцца на палатно лёсу вясёлкавыя ўзоры і арнаменты. Выцягні з палатна аснову — яно распадзецца на шматок каляровых нітак. Знікне суладдзе і гармонія.

Нават немаўлятка робіць першы крок з прычыны веры: ходзіць маці, бацька, людзі, якія навокал — а яно такое падобнае да іх… Яно верыць у тое, што будзе хадзіць!
Чалавек ніколі не навучыўся б ні чытаць, ні пісаць, ні шмат чаго іншага, калі б не верыў, што гэта магчыма. Вялікая вера — вялікія здзяйсненні! Вера — гэта паватыр, які вядзе сляпога чалавека па дарозе лёсу, гэта аснова, на якой трымаецца палатно долі.
А чалавек менавіта сляпы, і вышуквае, і бачыць тое, што яму не патрэбна. Мой супакой быў кароткім. Я доўга ўглядаўся ў крыжовы меч ісціны і заўважыў, што з правага боку крыжа тры словы “Ад”, па-беларуску: “пекла”. Чаму з правага? З правага павінен быць праведнік? Што я наблытаў? Зноў неразбярыха!

І я зноў ухапіўся за дзённік. Так, гэта было восенню 83-а года, таксама ў лістападзе. Сёння 94-ты. А заўтра субота: я таксама павінен ісці ў цырк. Жонка даўно ўжо, яшчэ да сваркі, узяла білеты, так што не адкруцішся — абяцаў! Я лічыў: колькі ж гадоў прайшло? Лічыў і не мог зрабіць простае арыфметычнае дзеянне: думкі блыталіся, не давалі засяродзіцца. Рукі трасліся. Спачатку атрымалася 9 гадоў, потым 10 і, нарэшце, інтэрвал паміж гадамі аказаўся 13. Можа, таму я памыліўся, што напісаў гады слупочкам і хутка зусім заблытаўся, які прамежак, паміж якімі гадамі я пралічваю ў даны момант часу. Потым я адначасова пралічваў адрэўкі гадоў восені 82 года і вёснаў 84 і 86, звязаныя з духоўнымі катаклізмамі, вядомымі толькі мне аднаму. Штосьці прыпадала на вясну 96 года і на 99 год. Калі атрымалася “13” — зразумеў: гэта канец!

Я адчуў, яны злавілі мяне. Гоняць на загубу. Як мне вырвацца з гэтага кола? Але ж я магу не пайсці ў цырк? Жонка не зразумее. Усё зноў заблытваецца і ўскладняецца. Калі пайду — усё вырвецца з-пад майго кантролю. Назад ходу не будзе, думаў я. Можа… Мне што навучыцца лгаць? Падмануць? А ці змагу?… Заўтра, не, сёння ранкам перад цыркам, трэба прарвацца ў царкву. На споведзь. Тады я быў без Бога, з Богам будзе іначай. Ён  не пакіне, уратуе. Божа, не дай аступіцца, завядзі мяне заўтра на споведзь.

Госпадзе, Ісусе Хрысце, Сыне Божы, памілуй мя.
“Барані мяне сваім крыжам насподнім… Насподнім?” — жахнуўся я вымаўленага слова. Дык якому крыжу я малюся, якога Бога прашу?

Я зноў выключыў святло. Але праз хвіліну падхапіўся, нейкая сіла шаптала і падказвала мне: пішы, пішы, пішы… Занатоўвай, а то зноў усё пераблытаеш і забудзеш. Мой розум пралічваў тысячы варыянтаў, шукаючы мне выратавальны шлях: адно, адзінае выйсце! Яно павінна быць!

Усё паўтарецца. Вечны калаўрот, як таго праклятага Ніцшэ, але я не хачу прымаць яго халодную, ганарлівую “ісціну”. Мне добра з Богам.

Я зноў ступаю на свае сляды. Вечнае вяртанне — гэта тупік, лабірынт. Дзе ж ты нітачка Арыядны, — пуцяводная ніць? Тупік!
Ёсць тупіковыя сітуацыі, але няма безвыходных. Выйсце заўсёды ёсць! Павінна быць! З тупіка можна павярнуць назад.

Радуйся, калі ідзеш з тупіка зваротным шляхам, ты ўсё адно рушыш наперад. Адмоўны вопыт таксама патрэбны. Не апякаючыся, не навучышся баяцца агню — і тады згарыш аднойчы.
Па тупіку праходзяць двойчы: першы раз, як заходзяць у яго, ідуць з упэўненасцю, што гэта пуцявіна вядзе да мэты, і другі раз, калі вяртаюцца назад з веданнем, што гэтая дарога вядзе ў тупік. Калі ступаеш на сляды свае, выходзячы з тупіка, ты ўсё роўна ідзеш наперад. Да мэты. На сляды свае?… Я на слядах… Але… Але як вырвацца з круга? З вечнага круга вяртання?

Ці ёсць у крузе пачатак? Дзе ў крузе канец?
З якой кропкі ні пачынай рух, яна праз нейкі час стане канцом. Няма ў крузе пачатку — няма і канца. Круг — гэта сістэма, якая пачынаецца канчаецца ў кожнай кропцы часу адначасова.

Ці ёсць пачатк майго жыцця? Нараджэнне. А да народзінаў, дзе мой пачатак? Не было б бацькі — не было б і мяне. Мой выток ад бацькі. Але бацька таксама быў камусьці сыцнам. Да бацькі мой пачатк у дзядоў (а сёння ж яны, Дзяды!)… І так бясконца. Няма ў мяне пачатку. Дзе ж канец? Я памру… Але Хрыстос сцвярджае і пераконвае подзьвігам (і я веру Яму), што душа ўваскрэсне і будзе жыць вечна!

Чалавек — гэта сістэма, якая пачынаецца і канчаецца ў кожнай кропцы часу? Чалавек — гэта прамая? Але куды вядзе яго шлях? Чалавек — гэта…

“Дарога — гэта гасцінец, па якім я іду”, — сказаў адзін голас. “Не! Дарога — гэта тое, што я праходжу. Гасцінец будзе і без мяне, а без маёй хады шляху не будзе…” — запярэчыў другі.

Чалавек — гэта крыж! Яму трэба верыць, яго несці, ім ратавацца. Трэба ісці!
Начхаць мне на іхнія кругі і петлі, на гэта д’яблава кола, пайду нацянькі! Да лямпачкі мне, што сатаннё каламуціць ваду, пайду напралом, напрасткі, я засвячу гэта чортава кола і выведу іх на чыстую ваду! Што мне з таго: дзесяць, трынаццаць? Плюнуць! І расцерці!
Памажы мне, Госпадзе! І я зноў засеў на машынку.
*
*
*
*
*
*
*
*
                ВОСЬ
                МОЙ    ЛЁС,
                ВОСЬ ЁН — ВОСЬ
                КРУЦІЦЦА I РРРЫ-ЫПІЦЬ,
                ГРУКАЕ, КОЦІЦЦА КОЛА ЗА МНОЙ,
                КОЛА ДОЛІ МАЁЙ НАСЦІГАЕ: БЛІЖЭЙ I БЛІЖЭЙ.
                І ЎСЁ ДАЛЕЙ I ДАЛЕЙ АДБЯГАЕ ДЗЁН ЛІХІХ КАЛАЎРОТ,
                ФАТУМУ КРУГАЗВАРОТ. БО Ў ТАКІ Ж САМЫ ВОСЕНЬСКІ ЧАС,
                ЯК I ТРЫНАЦЦАЦЬ ГАДОЎ НАЗАД, НА МНЕ ЯНО ЗНОЎ ЖА. ПАДАЛА
             З ДРЭЎ  ШЭРХЛАЕ ЛІСЦЕ… БЫЦЬ МОЖА, ДЗЕСЯЦЬ ЛЕТАЎ I ЗІМ ПРАЙШЛО?
         БО НІХТО І НІКОЛІ ІХ НЕ ПАДЛІЧвАЎ? НА МНЕ ЯНО ЗНОЎ! ПЛАНІДЫ СВАЁЙ НЕ
     ПАЗБЕГ,ЦЯПЕР ГРУВАСЦІЦЦА ЗНоУ НА ДУХ МОЙ, ДУШУ I НА ЦЕЛА, НЕ УЦЯЧЭШ
АД ЯГО, ЗРАБІЛА ПАЭТАМ ,—  «Я» УсЯРЭДЗІНЕ КОЛА, НІБЫТА ВАВЕРКА ВЕРТКАЯ я
I ЗНАДВОРКУ, ЗА КОЛАМ «Я», і вось ДЗІВА: КРУГАМ МЯНЕ СПАРАДЗІЛА, АЛЕ ПРА-
ЛЕЗ ПРАЗ ЯКІЯ ПАКУТЫ, ЯК ГЛІНА — вЕДАЕ ТОЛЬКІ МАЦІ: «ЯК I ЗАЙЦАМ БЫЎ «я»,
ЯК БЫЎ ПАЯЦАМ, I ДЛЯ ЗДЗЕКУ САБРаЎ НАРОД» - ЧЫТАЎ Я КАЛІСЬЦІ Ў СЫСА,-
  ЦІКАВА, ЦІ САМ ЁН ПАЗБЕГНУЎ КРЕсТА КОЛЕСА»? А КОЛЬКІ Ж ГАДОЧКАЎ МНЕ
       ПРЫЙШЛОСЯ АЧОМВАЦЦА, КАБ ЗНОЎ ПАЧУЦЬ У САБЕ ЧАЛАВЕКА, ЯК  ЗАГ-
           РАБАЎ Я ВЯСЛОМ ПАЭЗІІ НАЗЛОМ, (НА ЗЛО ВОРАГАМ ГЛУХІМ) ВЯСНОЙ
             ПАЭЗІІ ГРОБ ПА ЖЫЦЦЁВАЙ ПЛЫНІ, НІБЫ Ў «ГРОБ» ГРОБ я, КАБ
                НАРЭШЦЕ СКАЗАЦЬ САБЕ, ШТО ТАКІ Ж, ЯК I ЎСЕ АСТАТНІЯ,
                АЛЕ Ж, ЯКІМ БОЛЕМ ДАЛОСЯ МНЕ ГЭТА, I ВАКОЛ
                ЯКОЙ ТАКОЙ ВОСІ ЦЯПЕРАКА я КРУЦІЎСЯ
                I СКРЫПЕЎ СПЕЎ ПЯРОМ СМЕРЦІ —
                ВОСЬ I ВЫСЬ ГЭТАЙ ДОЛІ I ДАЛІ
                СПЯВАЕ ТОЛІК, I ЗНАЕ
                Б О Г

I боль мой крыху суцішыўся зноў і адышоў. Я доўга ўглядваўся ў круг сваёй долі — ён атрымаўся нейкі квадратны: “Квадратура круга, — падумаў я, нёвырашальная задача, а квадратура крыжа — непасільная”. Колькі ж было гэтых кругоў у маім жыцці? Адно крыху ўсцешыла мяне і яшчэ раз абнадзеіла: Бог апынуўся за колам. Значыць, гэта мяне д'ябал круціў? Не, цяпер ён нікуды не дзенецца: ваяваць дык ваяваць!

Хто душу сваю пакладзе за другі свая, — мовіў мой ЦарХрыстос, — той у пашане будзе і займее вянец жыцця вечнага. Як сплаціць мне пазыкі Табе, вечны Раб твой, і вечны прыслужнік у Слова Твайго, дай мне зброю ў рукі, дай мне Духа Святога, барані шчытом веры і шаломам малітвы мяне ахіні, я пайду на вайну, мо з яе не вярнуся ніколі, пракавечны даўжнік — упаду галавою ў траву-палыны, ты мяне не пакінь сярод жарсцяў зямных, добрым словам тады памяні, буду плакаць калі пад лазоравым купалам неба, Ты мяне не шкадуй, бо бядою гартуецца воля, я пайду на вайну, мо назад не вярнуся ніколі, дай мне моцы, Гасподзь, дай мне сілы Свае пад заплаканым небам Айчыны, Ты прымі, атулі, нібы блуднага сына свайго... Я пайду на вайну... я пайду... я іду...
Кажуць: праз вызначаныя прамежкі часу вырак спасцігае чалавека. Якая працягласць гэтых прамежкаў — дакладна ведаюць на НЕБЕ. Можа, для кожнага існуе свой інтэрвал паміж ударамі лёсу? Я не ведаю! Адно спазнаў дакладна, гэта тое, што заблытаўся ў сваім жыцці, заблудзіўся сярод віхлястых сцяжынак лёсу і вочы разбягаюцца, і галава ідзе кругам, заблытаўся ў сабе і ў людзях, адно я пэўна ведаю: штосьці падобнае здаралася ўжо аднойчы, ці дзесяць ці трынаццаць гадоў назад, цяпер я ўжо знаю, як мне выйсці на светлы шлях, я знайшоў сабе павадыра, ён выведзе з лабірынта. Я зрабіў клетку, і хутка заганю туды злодзея, што завязвае людзям вочы, што заблытвае іх жыццёвыя шляхі, там, у КЛЕТЦЫ, ён пакажа свой агідны твар, выявіць сваё паганае аблічча і вышчарыць зубы гнілыя свае. Ён доўга круціў мяне, але Святое Пісанне гаворыць: не капай ямы другому!

Чаго хочуць, што чакаюць адмяне на гэты раз — я таксама не ведаю! Для нагляднасці параўнаю ўдары Судзьбіны-долі так: першы раз — нібы ўкус камара, другі — быццам шэршань гваздануў цябе ў лоб; трэці — нібыта абухом па галаве, чацвёрты і — заганяе па вушы ў зямлю... пяты... шосты... сёмы... Колькі іх можа быць?! Не знаю! Але прадчуваю, які страшэнна-магутны і жахлівы, напэўна, бывае апошні ўдар, пасля смерці, ад якога залежыць усё. Каб пазбегнуць яго: рабіце добра справу сваю, рабачаямі будзьце, жывіце па сумленню, і добра справу рабіце, таму што справай сваёю мы апраўдаемся перад Госпадам і справай сваёю ж і асудзімся!

Бог — гэта справа, якую мы робім. I справай мы апраўдаемся перад Усявышнім. 3 правага боку быў укрыжаваны разбойнік, першы з роду людскога, якога Сын ЧАЛАВЕЧЫ ўваскрасіў з памерлых. Як разабрацца, дзе права, дзе лева, спытаеце вы, — гэта проста зусім і складана. Каб не было памылкі і самападману, зрабіце маленькую справу: уявіце сябе на месцы Хрыстовым, на Крыжы, на Гасподнім, сураспніцеся з ім (бо іншага шляху для нас не існуе да ўваскрэсення) — і стане ўсё зразумела вам: глядзіце на свет не ад сябе вы, з крыжа пазірайце вачыма, глядзіце на тэкст мой не ад сябе вы, а з тэксту глядзіце вачыма на словы, на свет, і на дзеі свае, душою глядзіце і розумам, сэрцам і Духам — і стане ўсё зразумелым: дзе права, дзе лева, і дзеяй і справай якой апраўдацца нам перад Хрыстом, таму што:

                БОГ — СПРАВА

        I вось я, і кола крыжа ў дваццаць тры не заўважыў, і туТ
        Сам без Яго падказкі, наўрад ці адчуў бы яГО, хоць цяпеР
        Узрост мой на радасць не той, бо зараз мне трыццаць трЫ
        Сёння зноў прагнуў злавіць і звязаць мяне вораг — гэта ёН
        Бог — гэта справа, Ён з правага боку, а злева заўжды сатанА
        Ойча дзякуй Табе, бо Я маю цяпер іншую правую сілу і моЦ
        Госпада нашага сілу Хрыста абарону — рагаты супраць куЦ
Што, хочаце ўведаць яшчэ вы пра інтэрвалы ўдараў крыжа і колА
А? Бог наш справа і на крыжы. Прамая дарога ў пекла, болей ніЦ
Не скажу вам — умейце літары чытаць, ягамосць, і радкі лічыцЬ
СЛОВЫ
Я адстукаў клетку на машынцы і шмат чаго зразумеў для сябе, многае адкрываю ў тэксце і па сённяшні дзень. Дзесяць радкоў — дзесяць запаведзяў: Ісус Бог, акравершам як бы спускаецца з нябёсаў на зямлю, але для таго, каб Ён стаў нашым Богам, чалавеку трэба падымацца да Яго разумення, калі Бог зрабіў сем крокаў да чалавека, то вымагае чалавека падняцца хаця б тры крокі, тады і атрымаецца ІСУС БОГ НАШ. Дзесяць  запаветаў і лік трынаццаць, які я графічна выдзяліў літарамі акраверша з (“левага”-“правага” боку — усё залежыць як чытаць і як разглядаць “клетку”: сураспніцеся!). Але ж якім было маё здзіўленне, калі з “бок “Сатаны-Трынаццаці” я адлічыў трыццаць тры інтэрвалы і трэццаць трэцці якраз прайшоў пасярэдзіне Хрыста. Той, каму адкрыта, усё зразумее, хто сляпы і не бачыць, я не магу яго зрабіць відушчым, я грэшны чалавек і не магу яго ацаліць ад слепаты, — можа, схадзіце ў царкву, калі жывяце ў Мінску — на Прытыцкага ёсць Вялікая царква «Усіх тужлівых радасць» у маленькай палатцы, на ўзбоччы дарогі, але пасярэдзіне Жураўлінага Шляху; можаце наведаць Кафедральны Сабор, ён на ўзгорку стаіць, на Плошчы Волі, дарэчы, цэркаўку заўсёды на высокім месцы будавалі, паблісквае на сонцы залатымі купаламі, адсвечвае чырвоным золатам вечнага жыцця, і б'юць званы, звоняць: бом! бом!! бом!!! Склікаюць сляпых і невідушчых, каб бачылі.

А каму зусім не адкрыта, і хто зусім сляпы і невідушчы і мае каменнае сэрца, адколатае з помніка якому-небудзь правадару, хай помніць, што Бог навучыць болем. Хай моліць і просіць Бога, каб Ен вывучыў праз боль, пакуль ёсць яшчэ час, пакуль не грымнуў удар у апошні раз. Кінь чытаць маё трызненне і бяжы да царквы, не думай, што будзе час, што яшчэ паспееш, што ў іншы раз...

Іншы раз бывае карысна не толькі чытаць, але і лічыць, не толькі грошы, гады-барышы, але і словы, радкі, нават інтэрвалы, каб разабрацца, або яшчэ раз пераканацца ў Хрыстовай ісціне.

Мы нічога не ведаем, мы робім так, як звыклі, мы вечныя рабы звычак, каб вылушчыцца са старой скуры, бывае карысна чытаць паглядзець на свет новымі вачыма, і, выцершы ногі свае аб прывычку, атросшы пыл з вобуя свайго, прачытаць, напрыклад, зверху ўніз, або знізу ўверх, — тады іншым разам шмат чаго зразумееш, і яшчэ раз пераканаешся ў праўдзе Божай і ў праўдзе сэрца свайго.

                Тады я кола не заўважыў,
                Таму што яно было маленькім,
                А я быў вельмі маладым,
                I мне было проста нясцерпна і цяжка:
                Мяне вязалі!
                I толькі, азірнуўшыся на пражытае,
                Праз колькі год я зразумеў:
                Штосьці было са мною...
                Штосьці ад мяне хацелі і чакалі…
                Што?!
                Я так і не даўмеўся.
                Першы раз праехала —
     I я стаў паэтам.
                Усе знакі гавораць, што яно зноў на мне,
                I трушчыць костку майго Духу,
                Госпадзе, дай сілы супрацьстаяць, дай моцы мне,
                Блаславі!

                8
             (Раніца 5 лістапада 94 года)

Я зноў выключыў святло. Чытаў пра сябе малітвы. Падумалася: калі засну, хоць на пяць хвілін, — гэта стане маім канцом. Не! Колькі гадзін? Палова шостай! Рана яшчэ... Але я ўстаў і пачаў апранацца. Пакінуў жонцы запіску: «Я ПАЙШОЎ У ЦАРКВУ». Баяўся, каб што-небудзь не перашкодзіла трапіць туды. Доўга чакаў аўтобуса, падалося: спыніўся час — мне захацелася бегчы напрасткі, а гэта кіламетраў сем: «Толькі б нічога не здарылася і я трапіў у царкву», — непакоіўся я. Вам смешна? Што магло здарыцца, пытаеце вы? У вас што, сястра ў войску служыць, ці страха паехала? Пытаюцца яшчэ, іш ты? Нічога не магло б здарыцца? Вы што?! А калі б мяне зарэзалі па дарозе да царквы? Што б тады? Га? А калі б я трапіў пад колы аўтамабіля? Калі б забралі ў міліцыю, ці, скажам, абвінавацілі, што я ў той цёткі кашалёк з грашыма ўкраў — і сведкі б маглі знайсціся. А што, сказалі б, стаяў побач, можа і ён? Я ж не на гульбішча еду, а ў царкву, а гэта вам не жартачкі. Гэта па вечнае жыццё. Гэта не ў піўнушку схадзіць. Ведаеце, колькі небяспечнага падсцерагае нас на кожным кроку? Ведаеце? Асабліва, калі ідзеш у царкву (легіёны не дрэмлюць, як мая маці казала), сотні дэманаў высільваюцца, каб не пусціць вас, гэта вам не уркаган за вуглом у цёмным завулачку, — гэта дэман. Ён падсуне тысячы прычын і думак, і людзей нават падашле, абы вы сказалі: «Потым, будзе яшчэ час!» А часу — раз! — і не застанецца ні кроплі: цюк-бразь! — грымнулася цагліна на галаву, і панеслі вас уперад нагамі без споведзі і прычасця, ну і цяперака, дзе ваш час? I святкуе прадонне сваю перамогу. Не думайце, я не з пужлівага дзесятка, але... але... але... Але калі думаеш пра вечнае, але калі ідзеш у царкву, калі адчуваеш, што па вечнае жыццё ідзеш, і ведаеш: які цяжар грахоў нясеш за плячыма — зведайце, як боязна тады і жахліва!

Яшчэ ў аўтобусе я заплакаў. I як толькі выскачыў на прыпынку Пятра Глебкі — ірвануўся да царквы. Людзей было мала. Не так даўно пачалі збірацца: у печках «буржуйках», што служаць для абагрэву «палаткі» зімой, разгараліся нядаўна распаленыя дровы.
— Мне патрэбна да Святога Айца! Мне трэба на споведзь!

Людзі спачатку здзіўлена паглядвалі на мяне: «Усім, маўляў, патрэбна на споведзь, усе па гэта прыйшлі», — выразна гаварылі іх маўклівыя твары. Я ведаў, што ён павінен быць за царскімі «варотамі», але ўварвацца ў святая святых мяне штосьці не пусціла.
Мяне супакоілі, сказалі, што бацюшка хутка прыйдзе. Яго, напэўна, нехта паклікаў, таму што сапраўды ён неўзабаве падышоў да мяне.
— Што здарылася?
— Ведаеце, Святы Айцец, мне трэба спавядацца!
— Пачакайце, праз хвілін дваццаць пачнём.
— Мне трэба зараз! Неадкладна, я баюся, штосьці можа здарыцца і я не паспавядаюся, і тады загіну. Гэта сур'ёзна, у мяне было раней так, я адчуваю гэта.
Я нешта гаварыў яшчэ, а бацюшка стаяў і слухаў, і, калі я нарэшце, замаўчаўшы, паглядзеў яму ў вочы, ён сказаў:
— Не бойцеся, вы пад абаронай царквы, Гасподзь вас не пакіне, нічога не здарыцца. Супакойцеся. Ніхто вас не дасць у крыўду. Тут вораг не мае ўлады, яго валадарства там, за дзвярыма. Вы прыйшлі да Бога, а ён усясільны, усяміласцівы... Я раней крышку сёння пачну, дзеля вас. Станьце каля іконкі і ціхенечка маліцеся пра сябе, Ён усё чуе і бачыць. Калі пачнецца споведзь, гаварыце ўсё, што хацелі сказаць, не саромцеся, усе мы грэшныя, адзін Гасподзь беззаганны, галоўнае — не баяцца выкласці свае грахі перад Богам, шчыра пакаяцца ў іх... — бацюшка гаварыў размерана і спакойна, ціха, але пераканаўча, мне падалося нават, што яму нехта расказаў усё, што адбывалася са мной ноччу, што ён ведае ўсё, што мне патрэбна і як мне дапамагчы.
I сапраўды праз нейкі час наступіла цішыня, я супакоіўся, ведаў ужо, хай трэсне зямля напалам, ці землятрус які — усё адно я паспавядаюся сёння. Адстаяў службу. Вярнуўся дахаты. Жонка сустрэла не так непрыязна, як напярэдадні.
— Ну, дзякаваць Богу, прыйшоў, — уздыхнула яна, — а сын ускочыў раніцай і адразу ў кабінет: «А дзе папа, папа пайшоў, папа пайшоў? Папа прыйдзе яшчэ?», — я таксама спалохалася адразу, ужо потым тваю запіску ўбачыла.
Паснедалі разам. Прадстаўленне ў цырку пачыналася акурат пасля абеду. У запасе было яшчэ гадзіны тры. Думкі мае сцішыліся, ураўнаважыліся і больш прыземліліся. Не ведаю для чаго, я вырашыў аддрукаваць на машынцы з дзесятак сваіх начных верлібраў, каб была нейкая сувязь і цэльнасць. Я адчуваў патрэбу падзяліцца з кім-небудзь начным кашмарам і адкрыццём. Чаму чалавек так адстойвае сваю праўду, маленькую ісціну, спрачаецца, сустракае ў штыкі аргументы, якія прыводзяцца супраць, раздражняецца, калі пярэчаць яму — не таму, што ў яго дрэнны характар, не, а ўсё ад таго, што хоча суладдзя. Хочацца чуць адгалосак унутранага чуцця і бачання ісціны ў іншых чалавечых сэрцах. Чым больш у цябе аднадумцаў, тым мацней ты стаіш на зямлі. Я спрачаюся не ад жадання быць вышэй за кагосьці, разумнейшым, не ад прагі пахвалы людской — начхаць мне, што падумаюць і скажуць людзі, спрэчка ад памкнення яшчэ раз выверыць і пераправерыць сваю ісціну, і калі знаходжу адгалосак — тады я ўпэўнены ў сабе, тады я жыву напаўніцу ўсім розумам і душою без аглядкі. Жаданне быць зразуметым, падзяліцца з кім-небудзь таксама ад гэтага. «Можа ў цырку сустрэну каго знаёмага, падумаў я — тады верлібры якраз і спатрэбяцца».

                «Што там Ніцшэ наплёў?
                Ёсць нейкія пробліскі...
                Але мне здаецца, што гэта штосьці гнілое і смярдзючае,
                Калі ён Бога адмовіў,
                Які выратаваў мяне сёння ў царкве:
                Людзі бачылі гэта.
                Так, з гною растуць кветы,
                Але гэта не гаворыць аб тым,
                Што глеба, на якой стаім,
                Павінна мяшацца з Небам  і быць, прабачце, з гэтага самага...
                Каб мы ў ім па калена,
                па пуп, па глотку...
                Хопіць ужо, наглыталіся!
                Што, Ніцшэ ўкрыжоўвалі, ці вы ўсе Юды???????
                Ніц жа за ім няма,
                За Ніцшэ, за ім — 
                НІШТО!» — адстукаў я на машынцы, разбіраючы свае каракулі.

Нарэшце я назваў яго імя, дык ён і сам называў сябе Антыхрыстам — гэта яго сапраўднае імя, і яшчэ імя ўсёй падобнай філасофіі і літаратуры.

Верлібры — заблытаная рэч, імі можна круціць, як хочацца, мы, напэўна, не разумеем верлібраў, можа сам Пан Бог ратуе сваіх паэтаў верлібрамі? Я ж так ясна бачыў Нешта ў цемрыве ночы... Што гэта? Як паказаць гэта? Калі гавораць дзве сілы, сутыкаюцца паміж сабою два варагуючыя полюсы — у час такога дыялогу як паміж супрацьлеглымі зарадамі ўзнікае іскра. Можа, гэта і ёсць ісціна?

— Што вы ўсё выкручваеце алегорыям рукі, — запісаў я, — туману напускаеце! Усе вы, так званыя паэты і філосафы, робіце выгляд, быццам сапраўды нешта ведаеце...
— А чаму б і не? Ведаем! Скажы я табе праўду ўлоб — ты ж не паверыш! Гэта ж проста, як Божы дзень: зверху яно ляжыць. Вось і вымушаны я напускаць туману, каб ты праз вобразы дакапаўся да таго, што ляжыць зверху: так ясна ўсё і проста. Але сонца слепіць вочы — можа, ты хоць праз туман убачыш? Той дакапаецца і ўбачыць ісціну, хто думаць навучыўся, хто не ўмее — для таго туман ніколі не рассеецца. Але ў кім яшчэ трымціць жывая душа, таго мы спачатку плакаць навучым (прымусім?)! Душа, што ўмее плакаць —  вучыцца думаць.
Я паставіў кропку, але запісанае не зусім задаволіла мяне: адкуль яно? Чыя размова? Кавалак нечага вялікага. Так можна пісаць кіламетрамі, і ўсё знойдзецца чалавек, якому будзе здавацца, што нешта ёсць там... а на самай справе: звычайная гульня словамі і жангліраванне вобразамі. «А пад паэта закасіць, лягчэй, чым сена косяць», —  пісаў мой цёзка нядаўна.

Трэба нешта простае і зразумелае, накшталт правілаў альбо афарызмаў.
1. Праз не магу — нельга! — запісаў я і задумаўся. Правільна, уся бяда чалавека, што ён хоча і праз «не магу!», думае, што можна скочыць вышэй за сябе самога, укусіць свой локаць, прабіць галавою сцяну, што можна не спаць цэлую вечнасць... і г.д.
2. Нельга ўсё адразу: патроху і паціху! — пісаў я далей і ўсміхнуўся, успомніўшы выпадак з дзяцінства. (Мне тады было гадоў сем, вярталіся з дзедам з сенакосу і пачулі, як у возеры нешта квола боўтала, падышлі: здаравенны шчупак трымаў у пашчы вялізнага карася, ніяк не мог справіцца з ім, выбіўшыся з сіл, ён ляпаў хвастом па вадзе каля берага — дзед з разгону брохнуўся ў ваду і грудзямі наскочыў на рыбін, грабнуў уверх рукамі і выкінуў абедзьве на бераг. Радасныя, мы неслі дахаты неспадзяваны ўлоў і, пасміхаючыся ў вус, дзед сказаў тады: «Во, заглынуць хацеў, а цяпер самога з'ядуць, так і з чалавекам, які шмат глынуць хоча».)
3. Чалавек спачатку шукае кнігу па назве, потым па прозвішчу таго ці іншага аўтара, а некалі будзе шукаць адно СЛОВА!
4. Ён гаварыў: напішу, напішу, напішу... потым, потым, потым... Але так і не напісаў нічога, таму што жыў у абсурдзе, а трэба было проста схадзіць у царкву.
5. Не люблю абсурду —  гэта не маё! Але як часта кажу: потым...
6. Баюся, баюся, баюся... Мурашка прапаўзе па стале, а мне страшна: раптам яна не туды ступіць і Сусвет разарвецца на часткі... Як добра, што ёсць Бог у небе для ўсяго, і царква на зямлі толькі для чалавека.
7. У царкву не ідуць, а пруцца, душачыся сваімі грахамі, што сплываюць салёнымі слязьмі і прарываюцца скрозь слёзы, уцякаюць ад грахоў, і паганяюцца таксама грахамі — нібы бізуны, сцёбаюць яны па спіне і балюча б'юць па пятках... I нясуць, цягнуць, валакуць за сабою і ў сабе цяжэзныя грахі ў царкву... I не пускаюць у царкву таксама грахі...

                (Дзень 5 лістапада 94 года)

Мне зноў зрабілася страшна, і я кінуў пісаць.
Ехаць у цырк, тым больш пасля ачышчэння, пасля царквы не хацелася, можа нават блюзнерствам было б паехаць пасля такога? (3 першымі хрысціянамі рымляне распраўляліся амаль што на цыркавых арэнах сваіх амфітэатраў.)

Я спрабаваў заікнуцца жонцы, маўляў, з'ездзілі б самі, а я лепш адпачыў бы дома, але яна і слухаць не хацела.

Неахвотна пачаў збірацца. Каб не «накруціць яе на новы віток» незадаволенасці і не раззлаваць, апранаў тое, што яна гаварыла, і не спрачаўся. Што будзе — тое будзе! Запіхнуў у кішэню верлібры, узяў нататнік з адрасамі і тэлефонамі, на ўсякі выпадак паглядзеў, ці ёсць грошы.

Горад мне здаўся чужым. Я нават не мог арыентавацца: дзе знаходзіцца цырк? Яна ведае — хай вязе. Прыглядаўся да людзей, прыслухваўся да іх гамонкі — ці не зразумелі яны што за гэтую ноч? Усё будзённае: звычайныя размовы, штодзённыя клопаты і праблемы. Ніхто не трывожыцца, ніхто не гаворыць пра душу і не думае пра вечнасць. Яны што, усе спяць? Ходзяць, гавораць, нешта робяць і спяць на хаду? Няўжо яны не адчуваюць набліжэння? Гэта ж можа здарыцца ў любы момант? А яны? — толькі востраць думкі і цюкаюць імі адзін аднаго, для свайго шкадлівага задавальнення, цюкаюць, быццам сапраўды нешта ведаюць лепш за астатніх, быццам у іх наперадзе тысячагоддзі жыцця і ўсё яны яшчэ паспеюць зрабіць.
Каля цырка выйшлі: я здзівіўся яшчэ, што цырк аказаўся метраў семьсот ад Дома літаратара, хоць заўсёды ведаў гэта, але на  момант выскачыла з галавы.

Мяне вабна паклікала воля: прайсці па праспекце Францішка Скарыны і, можна, сустрэць Сыса, ці на крайні выпадак якога-небудзь Пазнякевіча, — гэта ж так проста. I дзянёк такі цудоўны, усё адно, як бабіна лета: сонца, людзі, глыбокае сіняе Неба. Як я люблю, калі ападае лісце, калі яно шамаціць пад нагамі, калі спяваюць тужлівую песню, адлятаючы ў вырай, жураўлі. Некалі і мы, кожны з нас паляціць за нябеснымі птахамі шляхам апошнім... Туга на сэрцы: як крычаць жураўлі! Мо клічуць нас услед за сабою? А лісце падае, кружыцца, шамаціць пад нагамі. Вунь бы прайсціся ў парк Горкага ўсёй сям'ёй і проста пасядзець на лавачцы. I гэты дзень ніколі больш не паўторыцца, і я запомніў бы яго на ўсё жыццё, успамінаў бы і там, за аблокамі: як весела шчабеча і смяецца сын, як падкідае апалае лісце ўгару, падстаўляючы светлую галоўку, і заліваецца срэбным званочкам: «Мама, папа, глядзіце, я зрабіў дожджык! Дожджык не «вымакае» мяне. Дожджык з лісцікаў...» А мы сядзелі б з жонкай і ўсміхаліся б, і нам было б добра. I яны запомнілі б гэты дзень... Але ёсць нейкія білеты ў цырк... Цесная, душная будыніна, што зрабілі людзі, а тут такі дасканалы свет навокал... Але...

— У колькі пачынаецца?
— У тры гадзіны.
Я зірнуў на гадзіннік: «Сорак хвілін да пачатку!»
— Давай пагуляем?
— Яшчэ чаго не хапала! — незадаволена бзыкнула жонка.
— Ну што я буду сядзець там цэлую гадзіну? Давай білет, ніхто ж не зойме маё месца. Я знайду вас...
Глянуў у квіток, і нешта абарвалася ўсярэдзіне: 13 рад, 31-е месца, — прачытаў я. «Цырк — гэта пастка, мне не трэба туды ісці».
— Не хочаш — як хочаш, а я пайду прайдуся, — услых сказаў я.

                9
                (Дзень і вечар 5 лістапада 94 года)

I не хлусіў, я так і думаў: калі не сустрэну нікога — вярнуся назад. Няхай будзе не мая воля: чалавек адчувае, калі падманвае, — схаджу да Дома літаратара, а там — будзе бачна. Мне трэба было падзяліцца з кім-небудзь страшнай тайнай, якая апякала мяне, была ўпэўненасць, што я абавязаны сказаць камусьці. «А раптам гэта не набытак бяссоннай ночы, а мой непасрэдны доўг, ускладзены на плечы, і некалі потым мяне спытаюць: што ж гэта — Я прыадкрыў табе таямніцу, каб ты пераканаў іншых, Я выбраў цябе для гэтай ролі, а ты не адчуў волі маёй, збаяўся... Збаяўся быць асмяяным, ці ты не чытаў, як Мяне лічылі за вар'ята?» —  думаў я. Ну хоць бы якога паэта сустрэць і сказаць ні то жартам, ні то ўсур'ёз: «Давай уваскрэсім памерлых?!» — не зразумеў бы, дык сказаў бы, маўляў, шыза зайшла, суперідэя: мне стала б лягчэй... Паэт зразумеў бы, магчыма... Аблягчыў бы маю ношу — ужо адказнасць была б раздзелена на дваіх.

Як на тое, я нікога не сустрэў па дарозе. У Доме літаратара таксама — нікога са знаёмых. Я шукаў Сыса. Пазваніў з дзяжурнага тэлефона яго суседцы, што жыла паверхам ніжэй, яшчэ званіў камусьці, але адказам — толькі доўгія гудкі...

Падняўся на другі паверх у кафэ. Спытаўся: ці не бачылі Сыса?
— Ён казаў, каб ты да яго прыехаў!
— Сур'ёзна? Адкуль ён ведаў, што я буду яго  шукаць? Дакладна? Ён нікуды не з'ехаў?
— Ну, казаў жа, што будзе дома, калі хто будзе пытацца.

Выскачыў на вуліцу. Не стаў тлуміць галавы, чым лепш даехаць да Чарвякова, а пайшоў пешкі (добра, што прыхапіў нататнік з адрасамі, з маёй дзіравай памяццю не знайшоў бы яго кватэры). Да «Белай вежы», думаў я, а там ужо патраплю. Падумалася: не блага было б узяць бутэльку гарэлкі — і ўсміхнуўся гэтай думцы: «Эх, вы, паэты?» Куды я іду? — уваскрашаць чалавецтва! Як жа можна так легкадумна такую сур'ёзную справу рабіць на п'яную галаву. Вось наша галоўная немач і памылка: усё добрае замочваем і абмываем і ўсё вялікае пачынаем у час п'янкі або пасля перапою.

Гарэлкі я, праўда, не ўзяў. Сур'ёзныя справы робяцца нацвяроза, нават калі яны ўяўныя і прывідныя.
Сыс аказаўся сапраўды дома.

— Ты?! — здзівіўся ён, адчыняючы дзверы. — Вось ужо каго не чакаў сёння, дык гэта цябе... Усё-такі ты мяне любіш! Праходзь!
— У мяне тут ідэя...
— Што такое?
— Разумееш... Як бы гэта табе сказаць... Ну, словам... Бачыш, ішоў да цябе — усё было ясна, а цяпер баюся, што не зразумееш... Ты толькі не смейся, я можа буду гарадзіць дурноту...
— Ды гавары ты і не стой у парозе. Праходзь. Я зараз чайнік пастаўлю.
Я распрануўся, сабраўся з духам і, калі ён вярнуўся з кухні, выклаў яму: — Давай уваскрэсім чалавецтва! Ты толькі не смейся, гэта гучна сказана, я сур'ёзна, усё сходзіцца... Я пралічыў, але не ведаю, што для гэтага трэба рабіць?.. Не, піць не буду! Не налівай. Разумееш, трэба дапамагчы, — я паказаў рукою ўверх, — без нас не атрымаецца ўваскрашэння! Ты не ведаеш, што рабіць? Нешта трэба… Можа спытацца ў каго?... Тут у мяне вершы, паглядзі, ці не праяснгцца што...
— Пакладзі іх куды-небудзь, я потым пагляджу.
— Ну, і Бог з імі, — кінуў я вершы на стол, — потым. Жонка ў цырк пайшла, а я збег, не мог жа я адразу ў цырк пасля ўсяго... Можа, першы раз у жыцці падмануў, ха-ха-ха! Хаця не... Разумееш, трынаццаць гадоў таму, у такі ж самы час, восенню, я гэтак жа хадзіў у цырк, сёння не змог, пасля царквы... I добра, што так. У цябе. Разумееш? Скажаш, супадзенне? Не, хлопчык, ці не зашмат? У мяне запісана ўсё... Хопіць! Колькі можна круціцца ў д'яблавым коле? Трэба штосьці рабіць! Во, глядзі, пашпарт, бачыш, трынаццаць, трыццаць адзін, зноў трынаццаць... дваццаць тры... Ты не крыўдуеш за верш той? Не, малайчына, значыць усё разумееш. Дык вось, трынаццаць, ну, гэта не так важна, хоць і гэта, усё да аднаго, адкуль мы знаем, што важна, а што не? Бог ведае. У Давыд-Гарадку я жыў у трыццаць першым пакоі, на Ваўпшасава дом быў 31, на Гамарніка пакойчык таксама N 23, а цяпер, успомні, якая мая кватэра?
— Адкуль я ведаю.
— Ты ж дапамагаў пераязджаць? Тройка, адзінка і двойка заўсёды прысутнічаюць, які нумар, ну?
— Што я кампутар: усе запамінаць? Будзе трэба — знайду. Ну і што, калі ў цябе кватэра пад трынаццатым нумарам, што зменіцца?
— Анічога! У мяне кватэра N 231, але гэта мала што гаворыць, хоць можа і гэта нейкую ролю іграе, разумееш? Мне трыццаць тры гады! Бачыш, бачыш, які ў мяне быў квіток у цырк? — паказваў я білеты, — 13-ы рад, 31-е месца. Разумееш, гэта ўсё знакі, той чытае, хто бачыць, разумееш? Трэба штосьці рабіць!
— Ты не крыўдуй, — вяла прагаварыў ён, — але я нічога не разабраў з таго, што ты нагарадзіў...
— Сур'ёзна? — я прыгледзеўся да яго: «Не, здаецца, не падманвае». — Ты што, не верыш у Бога?
Ён маўчаў.
— Я думаў, ты... Гэта нельга сказаць у лоб, павінна быць недаказанасць, каб кожны чалавек узрастаў, даходзячы, высільваўся сваім розумам і душой... .
— Давай лепш вып'ем! Прыбег, разбудзіў...
— Не, не, не!.. Я не буду, а то страха паедзе... Разбудзіў? Я вунь трое сутак не сплю, і нармальна...

... I ўсё ж мы выпілі...
— Дык ты што, уцёк ад жонкі? —  спытаўся ён як даўмеўшыся.
— Канечне! Надакучыла ўсё. Не разумее яна...
— Вы ўсё роўна, як дзеці, наробіце дзялоў, а мне за вас аддувайся.
— Яна ў цырк пайшла... Не мог жа я пасля споведзі... Ну, дык «падымем» памерлых?! Дапаможам? Учора ж былі Дзяды...
— Сур'ёзна? А я і не ведаў...
— Не даюць Дзяды заснуць! Хочуць Дзяды ўваскрэсення! А колькі можна не спаць,  ты ведаеш? Што ж маўчыш?
— Ты што, шызануўся ці прыкідваешся? —  Ён схадзіў на кухню і прынёс чайнік, які   даўно ўжо свістаў там. — Ты быў у бальніцы?
— А ты што, хіба не быў? Калі не быў, значыць, вар'ят!
— Бляха! Вакол мяне адны вар'яты сабраліся! — з крыўдай і адчаем прагаварыў ён.
— Не хвалюйся, я — нармальны! Што дрэннага ў тым, што я хацеў, каб усім было добра? Людзі злыя былі... Ці ты ў Бога не верыш? — тады іншая справа і другія меркі... Проста мяне не зразумелі тады... I ты быў, я ведаю, іначай не прыйшоў бы да цябе. А дурных  увогуле няма, ёсць шалёныя, «беснаватыя» па-руску. Гэта жахліва! Яны ўсе вар'яты і ненармальныя, гэта  ім нічога не трэба, абы жывот набіць! Ці можа ты іхняю меркаю хочаш мераць нас? Вочы  разуй, Толя! I кінь піць!

— Сынок, хопіць мяне вучыць! Ты з сабой разбярыся спачатку. Давай лепш вып'ем яшчэ, зараз Галубовіч павінен прыйсці.
Мы дапілі гарэлку. Курылі і пілі гарбату. Праз паўгадзіны прыйшоў Галубовіч. Дапілі астачу. Гаварылі пра жыццё, паэзію і пра Бога. Анатоль даў мне яшчэ грошай на бутэльку: доўга і нудна тлумачыў, як знайсці гастраном: «Пойдзеш прама, потым направа, сто метраў убок і праз дворык...»

— Не тлумі мне галавы, што я — малы? Спытаюся. Язык да Кіева давядзе, а як вельмі доўгі, то і да Калымы, галоўнае — запісную не забыцца з тваім адрасам.
Я ішоў і радаваўся, які малайчына Сыс, як ён усё разумее, а толькі прыкідваецца: як мне патрэбна зараз, каб не глядзелі на мяне сямікапеечнымі вачыма... Успомнілася, як у час “улазін-наваселля” пасля двухдзённага банкетавання скончылася гарэлка і мы кінулі жэрабя: выпала ісці Сысу. I як усе разгубіліся, кожны шкадаваў, напэўна, што жэрабя выпала не яму, баяліся за Сыса: тлумачылі, як не заблудзіцца. I пасля таго, як ён выйшаў, жонка мая сказала: «Не трэба з ім насіцца, як дурні з пісанаю торбаю, ён такі ж чалавек, як і мы...» (Усё-такі, якая яна ў мяне разумніца!). I як мы радаваліся, калі ён прыйшоў з цыгарэтамі і гарэлкай, жывы і здаровы.

Я таксама не заблудзіўся. Мы выпілі яшчэ і за Дзядоў... У хуткім часе я заснуў моцным сном, упершыню за апошнія трое сутак. Прачнуўся, ужо было позна: гарэла святло, за вокнамі стаяла глыбокая ноч — разбудзіў гучны голас Грышановіча. Потым яны павезлі мяне дахаты. Затлумілі галаву таксісту, і той стаў пасярод горада, разгублены, не ведаючы, куды ехаць і дзе ўвогуле знаходзіцца. Мне прыйшла думка: «Калі сабраць трынаццаць аднадумцаў, аб'яднаць іх Святой ідэяй — можна перавярнуць свет, калі трынаццаць душ зліваюцца ў адну — прыходзіць тайна. Апосталаў з Хрыстом было менавіта столькі. Нас толькі трое, і то — якімі вачамі глядзіць на нас шафёр, як на нейкі цуд». Мне здалося, што ў яго душы распачалася вялікая работа.

Жонка сустрэла ветліва. Непаразумення і разводаў як і не было. Я пачуваў сябе шчаслівым: іграў на гітары; Грышановіч голасна чытаў свае доўгія вершы; шафёр сядзеў збіты з панталыку незвычайнай кампаніяй; а Сыс, як заўсёды, сядзеў у сваім сховішчы, цікаваў за тым, што адбываецца, і час ад часу кідаў нейкія фразы. Здаецца, яму таксама было добра, ён радаваўся, напэўна, што зрабіў нас шчаслівымі. Праз гадзіну яны паехалі, і мы засталіся з жонкай.

Як добра, што я прымірыўся з Верай. Ціхая, спакойная радасць ахінула мяне сваёй пяшчотай. Лагодна і ўтульна. Я прыгрэўся і прытуліўся да сваёй жонкі: усім сэрцам верыў — усё будзе добра.
Я быў паміж сном і рэальнасцю ў дрымотным стане. Велічныя і высокія думкі. Упэўненасць у заўтрашнім дні. Супярэчлівы заціснуты вузел паволі пачынаў разблытвацца, так мне падалося. Чаму такі спакой і упэўненасць? Нешта стаіць за мною, моцнае і магутнае, вялікая сіла, што не дасць аступіцца і сарвацца ў прадонне. Як добра, калі не пакутуеш сумленнем, калі прымірыўся з усімі, пакаяўся. Як цудоўна, што ёсць у небе Вялікае і Святое... Дзякую Табе за ўсё: за жонку, за сына, за гэтае жыццё, якім Ты адарыў мяне, за сяброў, што не падвялі ў цяжкую хвіліну, не пасмяяліся і зразумелі: што і як трэба рабіць; за ўсіх людзей, з якімі жыву на гэтай зямлі… Якія ж яны добрыя, людзі!

                10
                (Ноч з 5 на 6 лістапада 94 года)

Я не ведаю, спаў я ці мроіў наяве — але мне было добра, супакойна і сціхотна. Я адчуваў, што Нехта думае пра мяне, Нехта клапоціцца і аберагае. Напэўна, людзі завуць Яго Богам. Ён Нябачны, Неспасцігальны і Вечны, Ён Нязменны, Бязмежны, Бясконцы і Ўсюдыісны; Усёведны, Звышмудры і Ўсемагутны, Добры, Святы і Праведны, Ён Сапраўдны і Справядлівы, Ён Творца гэтага свету, Ахоўнік яго і Вышэйшая Сіла і Воля, Ён Доўгацярплівы і Літасцівы — усё гэта Бог. Ён ненавідзіць зло і карае няпраўду, але Ён хоча ратунку для ўсіх, таму што Ён ёсць Любоў, і Сына Свайго аддаў на ахвяру за нашы грахі, Ён Святло, — Бессмяротны, Нятленны і Вечны. За ім тайна і неразгаданасць, бясконцасць і ўсёабдымнасць. Куды падзелася мая заўсёдная цікавасць? Я ведаю цяпер: не ахапіць мне Яго ўсяіснасці. Як з ім добра і ўпэўнена. Жыццё стварае новыя законы. Зямля, зоры, сусвет — усё падуладна і ўпарадкавана Яго гарманічным законам. Маленькая зёлачка — і яна цягнецца да сонца. Сусвет. Вечнасць. Любоў. «Мир движим любовью». Яна пранікае ўсюды. Усім кіруе. Нешта і я значу ў гэтым вялізным сусвеце? I я патрэбен. Дзякую, Табе, за ўсё.
«Жыццё стварае новыя законы», творыць... жыццё стварае... Жыццё куе... Жыццё куе свае законы, жыццё куе свае законы...

Жыццё, жы-ц-цё-ё — цягучае, цякучае і салодкае, нібы мёд. Жыццё куе свае законы! Што за гэтымі рукамі? Тайна... Вечнасць... Быццё... Якія яны далікатныя, плывучыя і цякучыя, як само жыццё. «Жыццё куе свае законы» — гэта яны пішуць. Для мяне? Навошта? Запомніць гэта? Жыццё куе свае законы. Жы-ццё ку-е-е сва-е-е за-ко-о-ны. «Итак, не заботьтесь о дне завтрашнем, ибо завтрашний день сам позаботится о своем, довольно у каждого дня своей заботы». Жыццё куе свае законы. Што заўтра будзе... «Не рассуждай, не хлопочи» Што заўтра будзе... «Дневные раны сном лечи» Што заўтра будзе — невядома. «А завтра быть чему-то...» Спазнаеш заўтра. Запомніць гэта? «Запомні». Запаведзь? Першая? Не. Не! Першая: возлюби Бога... Кожнаму свая? Жыццё куе свае законы. Жыццё... А колькі іх павінна быць? Дзесяць. А дзе ж астатнія? «Усяму свой час». Майсею дзесяць давалі? «Не спяшайся». Жыццё куе свае законы. «Запомні хоць гэтую». Жыццё... «Дай руку, калі хочаш. Лічы. Загінай пальцы». На. «Жыццё куе свае законы» — адзін. «Любі Бога» — два. «Любі бліжняга» — тры. «Не забі» — чатыры. «Не крадзь» — пяць. «Не чужалож» — шэсць. Сем. «Колькі налічыў?» Сем, але ж павінна быць дзесяць? Я добра помню: десяць, гэта грахоў сем, а запаведзяў дзесяць! «Добра, добра, дзесяць, але ўспомні хоць гэтыя сем». Хмг. «Чаму рука сціснутая?» Лічыў. «Што лічыў?» Запаведзі. «Колькі там?» Сем. «Успомні!» Не магу. «Ну, бач ты які? Давай спачатку: жыццё куе свае законы...» Адзін. Але ж першая не гэтая? — любі Бога! «Мне лепш знаць, што для цябе павінна быць першым». Добра, буду, як скажаце. «Для цябе важней зараз гэта — жыццё куе свае законы — жыві кожны дзень па-новаму. Прыслухвайся да жыцця. Яно дасць на ўсё адказ. Прыслухвайся да свайго сэрца — яно не падмане. Бачыў тайну? Круціў? Круціў! Што зразумеў? “Нічога”. Што ведаеш? “Нічога”. А вось глядзі, ты кажаш — круціў, удумайся ў слова. «Ну, што ёсць у гэтым слове: слова як слова, нічога цікавага». Эх, ты! Глядзі, слухай: круціў, круціў, круціў... Чуеш, як варочаюцца жорны вечнасці? Мелюць хлеб: кру-кру-кру — рыпяць яны, зямныя жорны, трушчаць зерне... “Ага-ага! Чую”. А потым: ціў — гэта вось ціўкнула, на якой жорны круцяцца, чуеш, як ціўкнула вось? Кру-ціў, ціў... Зразумеў? Кру-ціў, кру-ціў! Бачыш тайну? “Ага!”. Нават тут, у простым слове, а колькі слоў ведаеш? Колькі ўсіх? I ў кожным — тайна. Глядзі, колькі слоў, як пяску марскога, як зорак на небе. Бачыш у кожным тайну? Бачыш рэчышча мовы сваёй? Глыбей, глыбей. Бачыш? Яшчэ глыбей. Вось тры ракі зліваюцца ў адну. Бачыш рэчышча славянскіх муроў? Зразумеў? Яшчэ глыбей! Бачыш, усе словы цякуць з аднаго вытоку? Чуеш сэнс? Бачыш, адкуль выплываюць словы? I куды плывуць? I дзеля чаго? Чуеш вялікае рэчышча моў? Бачыш яго? Жыччэ. Жыццё. Жизнь.

Лібэн. Любіць. Кохаць. Кахаць... Мутэр. Мать. Матка. Матуля. Маці. Дитя. Дытына. Дзіця. Дзецко. Отец, Ойцец. Бацька. Ойча. Яхве... Бачыш, у кожным слове тайна. А табе запаведзі падавай, як напісана. За-па-ве-дзі. Букі, ведзі. Вядзі! Вёдаць. ВЕды. ВясцІ Вясці зА... Запаведзі. Дух дыхае, дзе хоча. Літара забівае — Дух жыватворыць. Даю — бяры, і не пытайся. Падай руку: адзін, два, тры, чатыры, пяць... Што ў кулаку? Колькі? “Пяць”. Успомні — не магу... Хоць адну? Нічога не помню! Зусім тупы я. «Вось бачыш? Запомні першую: жыццё куе свае законы». Я іх у кабінеце павешу, як лозунгі, добра? «Як будзе трэба, так і зробіш. Жыццё...» Але, Госпадзе, можа я лепш вершам запомню? «Як хочаш». Я назваў цябе гэтым іменем? Гэта і ёсць Ты? «Ну давай вершам, як лягчэй».
Жыццё куЕ свае закоіны — бачыш як яно куе? Бачыш якія законы? Якія яны далікатныя? Цякучыя. Як мяняюцца...

На кожны дзень, на кожны дзень — чуеш, як ляскаціць? Нібы ў кузні: на кожны дзень, на кожны дзень — ляскаціць: дзень, дзень, дзень... Як не падобны адзін дзень на другі? Дзінь! Дзень — дзінь, дзень — дзінь — бяжыць час.

Што заўтра будзе, невядома, — адчувае тайну заўтра? Ты думаеш будзе снег, а ідзе дождж, ты збіраешся ісці ў госці, а захварэў і сядзіш дома. Заўтра — гэта маё, я ведаю, ты — не; заўтра ў цябе будзе выпрабаванне, не забудзься ўспомніць Імя маё. Няма іншага Імені пад сонцам, якім чалавек уратуецца... няма імені іншага... няма імені... не забудзься...
А час цячэ, а час ідзе, — адчуваеш, як цячэ час? Які ён плынны і цякучы, нібы мёд жыцця. Чуеш, як ён ідзе? Ці-кі-тА, ці-кі-тА, ці-кі-тА! ДзІнь! Цікае гадзіннік вечнасці. Ці-кі-так, ці-кі-так! Толькі так. Час ідзЕ, час цячЭ, як жыццЁ. Я — жыццё! Я — законы жыцця. Я — кую законы на кожны дзень. Я — кожны дзень. Я — заўтра. Заўтра, якое не вядома табе. Заўтра не забудзься ўспомніць. Я — час, які цячэ. Я — час, той, што ідзе, набліжаецца... Я вечнасць... Я зА... Я пА... Я вЕ... дзІ… … …”

Прачнуўшыся раніцай, я доўга думаў: што было са мною ноччу? Дзівосныя рукі нешта пісалі. Гэта я сніў? Але ж, добра помню, як расплюшчваў вочы, помню, мацаў руку сваю — яна была сціснутая: у ёй нешта было... Я спрабаваў успомніць: што там? — і не мог. Нібы я раскручваў сусвет, нібы мне дазволілі зазірнуць у таямніцу. Нехта пісаў для мяне вершы: далікатна, неназойліва. Якія дзівосныя рукі! Як я любіў гэтыя Рукі: неадрыўна глядзеў бы ўсё жыццё, як яны пішуць вершы. Яны тварылі ўсё ад пачатку? Прыйшоў на памяць радок маёй аднакурсніцы: «В руцы Господа попросясь...» В руцы Господа...

                11
                (6 лістапада 94 года. Днём.)

Днём я пайшоўу Кафедральны Сабор. Была нядзеля. Заўсёды раней, калі я заходзіў у царкву, адчуваў сябе няёмка, нібыта голы паказваўся на людзях. Звыклай скаванасці не было, наадварот: я трымаўся проста і свабодна, і ў той жа час узвышаны душэўны стан: велічныя і ўзнёслыя думкі, урачыстасць і святочнасць — гэтыя пачуцці перапаўнялі мяне. Хрыстос за «царскай брамай» настолькі падаўся жывым і цялесным, што я нават прыўзняўся на дыбачкі і зазірнуў праз галовы людзей: «А хто ж там стаіць? Хто гэта такі прыгожы?»
                «Святый Боже, Святый Крепкнй, Святый Безсмертный,
                помилуй нас!
                Святый Боже, Святый Крепкий, Святый Безсмертный,
                помилуй нас!!
                Святый Боже, Святый Крепкий, Святый Безсмертный,
                по-ми-луй на-а-ас!!!» — спявала пеўчая.

«Слава Отцу н Сыну и Святому Духу, и ныне и присно и во веки веков. Аминь» — падхоплівала людское рознагалоссе.

Гэта быў Хрыстос: аб'ёмнае, фізічнае адчуванне яго выявы бачылася мне ў мроіве ладану. «Жывы Бог!! Ён Жывы!!!» — крычаў я ў сэрцы сваім. Я нават не здзівіўся б, калі б Ён раптам узяў дый выйшаў да людзей, што маліліся перад амбонам. Вунь Ён, за прастолам, у горным месцы, у зялёным плашчы паверх плячэй, з працягнутаю ўперад рукою, увесь у парыве свайго сэрца ідзе да людзей. Я адчуваў Яго прысутнасць і тут, усярэдзіне храма. Паглядзеў па баках: лікі святых, іконы, абразы гэтак жа абнавіліся і былі, нібы жывыя. Чаму я раней не бачыў гэтага? У царкве лунаў Дух Святасці. А спевы, спевы! — вось дзе сапраўды анёльскае славаслоўе, нябесная музыка. Уздым. Узнёсласць. Веліч Боскай усёмагутчасці. Усёабдымнасць! Служба скончылася.

Я рушыў дахаты інакшы. Глядзеў на ўсё па-новаму. I раптам да мяне даляцеў плач. Галасіла жанчына каля ўвахода ў метро, што непадалёк царквы.
— Што з вамі? Што здарылася?
— Ключы, ключы... — захліпалася яна, — выцягнулі ў аўтобусе, укралі. Ад складоў, ой-ой! Ключоў, ключоў столькі... гэта ж замкі трэба мяняць, дзе я грошы вазьму, мяне ж з работы выжануць... і ад кватэры… Як я ўлезу... Што мне ра-бі-іць...— галасіла яна.
Я здзівіўся супадзенню: у пятніцу гэтак жа пасеяў недзе ключы. Гэта не проста супадзенне, падумаў я, і ўбачыў прамую сувязь паміж здарэннямі. Жанчына, магчыма, таксама ішла ў царкву, ды з-за ключоў так і не патрапіла. Гады тры назад, калі я збіраўся на першую споведзь — выпадкова амаль не спаліў пакойчык у інтэрнаце: забыўся выключыць кіпяцільнік, ужо пачалі плавіцца фіранкі — я з жахам падумаў тады: ці да споведзі мне было б, калі б сапраўды загарэлася? «Гэта ўсё д'ябальскія хітрыкі, каб адцягнуць нашу ўвагу ад галоўнага...» — падумаў я.

— Жанчынка, не хвалюйцеся, не плачце... Ключы дробязь, можа знойдуцца яшчэ, прычына не ў ключах, прычына ў вашай душы. Я пазаўчора таксама згубіў ключы, гэта не выпадковасць, гэта нейкі знак... Трэба было так, гэтага ўжо не паправіш. Схадзіце лепш, памаліцеся, гэта д'ябал ловіць вашу душу ключамі, вашу душу ловіць: галоўнае душа, яе трэба ратаваць...
На кароткі час словы, здаецца, пранялі яе, жанчына сцішылася, але потым яшчэ галасней запрычытала:
— Што ж я буду раб-і-іць? Ку-уды-ы-ы ж я пайду! — я адчуваў сваю бездапаможнасць паправіць што-небудзь, дапамагчы ў чалавечай бядзе. — Мяне ж з работы выганяць. Столькі замкоў, столькі замкоў... Дзе ж я вазьму гро-ша-ай...
Я памкнуўся дастаць апошнія дзве тысячы, што былі ў мяне, але стрымаўся: якія ж гэта грошы — смех, хіба што дзве шрубкі на іх купіш: давяду яшчэ да большага адчаю.
— Не плачце, ну... Чым жа мне вам дапамагчы? Давайце завяду вас дахаты. Дзе вы жывяце? Вы не даедзеце ў такім стане, куды ехаць?
Аказалася, што яна была са сваёй маці (старэнькай бабулькай, апранутай, нібы манашка, ва ўсё чорнае) — яна моўчкі і цярпліва пераносіла даччынае гора: сціснутыя ў прамую лінію губы, здаецца, пабялелі ад напругі.

«Ой, колькі ж яшчэ на свеце бяды, — падумаў я, — на кожным кроку нас падсцерагае спакуса і небяспека, колькі гора людскога і слёз чалавечых навокал, рана я пачаў радавацца. Колькі яшчэ работы, каб наблізіць царства... Царства нябеснае бярэцца намаганнем, талакою бярэцца царства...

Не спяшаючыся, я пераходзіў ад прыпынку да прыпынку. Углядаўся ў людзей. Нібыта прачнуўся ад жахлівай спячкі: убачыў сябе, ранейшага, збоку. Заўсёды некуды спяшаўся, мітусіўся туды-сюды, як чаўнок у кроснах, нібы аўтамат з зададзенай праграмай. Быццам зомбі: чалавек-робат. Не бачыў вакол сябе нікога. Мне здавалася: людзі таксама заўсёды спяшаюцца, блытаюцца пад нагамі — а яны ў той час жылі размераным, спакойным жыццём, прыглядаліся адзін да аднаго, захапляліся прыгажосцю. Чатыры гады я насіўся па гэтых вуліцах, нібы ўчадзеўшы, нікога і нічога не заўважаючы. Упершыню за апошні час я ішоў з пустымі рукамі: ні дыпламата, які стаў часткай майго цела, ні авоські з прадуктамі, ні сумкі — вольныя рукі! Яшчэ жартаваў, дурнота, хваліўся: «Усё маё са мною!» А ўсе гэтыя гады навокал жылі людзі, якіх я не бачыў: смяяліся, плакалі, глядзелі ўлюбёнымі вачыма адзін на аднаго і, напэўна, здзіўляліся, бачачы мяне, мітуслівага дзівака...
Маленькі хлопчык на прыпынку, растапырыўшы рукі і смешна раскарачыўшы крывенькія ножкі, чыкільдаў за галубамі: падбягаў, калываючыся, да птушак, нахіляўся і ўсё хацеў злавіць рукамі. «Хоп!» — пляскаў ён далонькамі. А яго маці стаяла воддаль і ўсміхалася.
О, як я ганарыўся сваімі заўсёднымі справамі, вечнай заклапочанасцю, як пагарджаў тымі людзьмі, што не ўмеюць выкарыстоўваць свой час, людзьмі павольнымі, што ўсякую справу робяць засяроджана і абдумана. А я? Ускочыў у аўтобус і радаваўся, што паспеў менавіта на гэты, дагнаў яго, сэканоміў пяць хвілін: уткнешся ў часопіс ці кнігу, чытаеш, а выскачыш на прыпынку — і бягом, бягом... На работу, у краму, дахаты! I — за працу, хутчэй за працу! Увесь час нешта трэба тэрмінова зрабіць, баішся некуды спазніцца, не паспець. А ці трэба спяшацца? Можа лепш спыніцца, зазірнуць у душу і спытацца: «А што ж я хачу?» О, як ганарыўся я, што ўмею плённа выкарыстоўваць час — ні адной вольнай хвіліны, каб агледзецца, адумацца. А яны ж заўсёды глядзелі на мяне. Якую ісціну я мог даць ім? Чаму я мог навучыць добраму? Яны ведаюць лепш за мяне: як трэба жыць! Хіба, назіраючы мяне збоку, заўсёды затурканага, заведзенага чалавека-аўтамата, могуць яны паверыць таму, што я пішу? Не... Чалавек, што носіць у сабе ісціну не такі: ён ходзіць павольна і асцярожна, нібы цяжарная жанчына, баючыся, каб не пашкодзіць тое, што выношвае ў сабе, — яму няма куды спяшацца, ён ужо знайшоў галоўнае.

Я бачыў аднойчы ў юнацтве двух манахаў, даўно гэта было, але, нібыта ўчора — так і стаяць перад вачыма: два чырванашчокія манахі, у чорным адзенні, нават з невялі жывоцікамі, але жываты не выклікалі агіды, а наадварот — пацеху: нібы дзіцячыя... У выразе іх твараў сапраўды свяцілася ісціна! Вось хто нясе праўду Божую. Якія прасветленыя абліччы былі ў іх, нібы лікі святых, што сышлі з абразоў, як павольна, паважна і памяркоўна размаўлялі яны паміж сабой, якімі вачыма глядзелі на свет і на людзей. Тады, стоячы ў Століне на прыпынку, я падумаў: «Гэтыя людзі штосьці ведаюць. Вось бы і мне даведацца тое ж... А можа падысці і спытацца: што знаеце вы, манахі? Навучыце мяне жыць! Як мне стаць такім жа, як вы?»

                12
                (Вечар 6 лістапада 94 года)

Дома жонка сустрэла з радасцю ў вачах, здаецца, і не сварыліся нядаўна. Яна выйшла на вуліцу тэлефанаваць свайму брату, а я застаўся з сынам. Стаяў ля акна і глядзеў на вуліцу. Па радыё гучала песня. Неяк нязвыкла па-новаму гучала песня і вяшчала радыё.
Колькі іх, памерлых, загінуўшых? Нас, жывых,— жменька. I ўсе яны чакаюць, каб мы дапамаглі ім сваёю малітваю. Ім не было калі спавядацца, пакласці на сябе хроснае знаменне, яны загінулі за нас, а мы павінны адмаліцца за іх.

Гучала песня, цудоўная шчымлівая мелодыя на словы Гамзатава пра салдат, якія ляцяць журавамі ў вечнасць.

О, Госпадзе, веру ў тваё ўваскрэсенне! Яны ўстануць аднойчы ўсе да аднаго: святыя і пакутнікі, тысячы простых людзей, загінуўшых за Тваю справу. Устануць аднойчы мае продкі, усе адышоўшыя прыйдуць, уваскрэснуць памерлыя, Госпадзе, і без Твайго імені на вуснах, Госпадзе, даруй ім, я жыву таму, што яны пакутавалі, ім, можа, не б калі памаліцца, але яны сумленна пражылі жыццё, Госпадзе, не пакінь іх!
Веру ў Тваё ўваскрашэнне, верую ў Цябе, Ісусе Хрысце, бачыў сёння ў царкве: ТЫ ЖЫВЫ і ВЕЧНЫ!

Няўжо і ад мяне залежыць, каб яны ўваскрэслі? Няўжо і я магу наблізіць царства нябеснае? Вечнае царства...

Прыйшла жонка: «Можа па сто грамаў на вячэру?» — спыталася яна. Як мне не хацелася разбаўляць настрой гарэлкай, але, баючыся, што яна зноў пакрыўдзіцца, я пагадзіўся.
Мы селі за стол. Яна парэзала дробнымі скрылікамі сухую каўбасу, дастала з лядоўні салат і зняла з пліты гарачую бульбу, ад якой падымалася пахкая пара, а я наліў у шклянкі гарэлкі.

— Давай, за нашу сям'ю, за нас і за сына! — дзынкнула шкло.
Выпілі. Я расказаў жонцы, што бачыў у царкве. Ужо каторы раз за гэтыя суткі глядзеў на яе і не пазнаваў. Мне было дзіўна: чаму раней мы не разумелі адно аднаго? Нібыта гаварылі на розных мовах. Увогуле, чаму людзі не могуць паразумецца? Не таму, што ў іх няма жадання (пры адсутнасці жадання не ідуць на кантакт), а таму што жывуць на розных паверхах быцця і спрабуюць зносіцца паміж сабой: чуюць урыўкі слоў і сказаў, але не знаходзяць сувязі, не бачаць твару таго, хто гаворыць, не ўлоўліваюць адценняў інтанацыі... Гэта тое ж самае, што чытаць тэкст з аднымі галоснымі або зычнымі. Вельмі цяжка зразумець адно аднаго, калі там, дзе ў першага над галавою столь, у другога тое ж месца ўжо пад нагамі. Немагчыма, жывучы на розных паверхах быцця, аднолькава бачыць ісціну: з вышыні Эйфелевай вежы чалавеку адкрываецца ўся панарама Парыжа; са скляпення ён бачыць смецце перад акном ды мураша, які ўзбіраецца па травінцы.

Людзі, што жывуць на розных паверхах быцця, ніколі не зразумеюць адно аднаго: паразуменне бывае толькі на лесвіцы, калі адзін апусціцца, а другі падымецца — так адбылося і ў нас, праўда, я не ведаю: хто зрабіў ласку і хто першы падняўся ці апусціўся да другога? Аказалася, што мы ўдваіх хочам аднаго і таго ж. Яна гаварыла маімі словамі, гаварыла тое, чаго я намагаўся ад яе чатыры доўгія гады.

— Не трэба нічога ўскладняць, — гаварыла жонка. — Калі гэта бутэлька, як яе ні круці, усё роўна яна і застанецца бутэлькай, але лепш, каб яна стаяла на донцы. Можна, канечне, паспрабаваць паставіць і на рыльца, але рана ці позна яна ўпадзе, а калі і пастаіць крыху — дык будзе стаяць дагары. Навошта яе ставіць дагары? Мне трэба зусім нямнога: лагоды і крышачку цеплыні, як і ўсякай жанчыне, каліва ўвагі. Усё астатняе прыйдзе само. У нас сын, за якога мы адказваем перад Богам, якога павінны выгадаваць і выхаваць, каб ён стаў нармальным чалавекам. Хочаш працаваць, калі ласка, я табе ўсе ўмовы ствару для працы, але каб работа не засланяла асноўнага: сям'і! Каб ты хоць час ад часу заўважаў, што побач з табой жывыя людзі. Уся твая творчасць — гэта смецце, выкідыш, аборт сапраўднага жыцця.

Яна гаварыла праўду, і я пагаджаўся. Я ў першыню ўбачыў наша адзінства, зразумеў: мы адно. Убачыў сямейную еднасць, як трыадзінства Божае: я — айцец, вось сын мой, якому пайшоў чацвёрты год, але які ўжо ўсё разумее і адчувае імгненныя рухі душы; вось жонка мая — усюдыісны дух, які адухаўляе і дыхае, дзе хоча. Бог на зямлі, сярод людзей — гэта наша сям'я. Недарэмна, думаў я, адно з царкоўных таінстваў — вянчанне, ды і сама царква часта параўноўваецца з жаною, а Хрыстос — муж яе. Мне здалося нават, што жонка чытае мае думкі: не паспею засумнявацца ў чым, як яна тут жа: «Ну што ты зноў, не думай пра гэта!» — абрывае мяне. Сапраўды, можа, мы багі, якія спусціліся на зямлю, каб паглядзець, што змянілася сярод людзей за апошнія дзве тысячы гадоў? — падумалася мне. Што мы павінны рабіць? 3 якой мэтай прыйшлі да людзей? Якая яна ў мяне прыгожая, мая багіня?! А хто ж у нас галоўны? Ну, калі бацька я, дык пэўна, што я! Але ж мы АДНО ў трох асобах, мы тры часткі аднаго цэлага, якое называецца сям'я!

                13
                (Ноч з 6 на 7 лістапада 94 года)

Пасля вячэры селі перад тэлевізарам. Ішла кінакамедыя, знятая яшчэ да вайны: рэвалюцыйны час, энтузіязм працоўных, пераацэнка ўсіх каштоўнасцяў — але звярнуў увагу, што ні мне, ні жонцы не смешна: твары сур'ёзныя і застылыя, нібы высечаныя з каменю. «Хто ж так глядзіць камедыю?» — падумалася мне, нейкія ненармальныя мы, гатовыя ледзь не заплакаць.
— Пераключы на другую праграму, — папрасіла жонка, пэўна, адчуўшы маю заклапочаннасць.
— Таму так успрымаецца, — паспрабаваў растлумачыць я, — што фільм антырэлігійны, тады над гэтым смяяліся, а зараз трэба плакаць і жахацца свайго вар'яцтва.

Па другой праграме паказвалі канцэрт. Маладая спявачка выводзіла сакавітым голасам лірычна-тужлівую песню. Я патануў у мяккім крэсле. Сын валтузіўся каля маіх ног з цацкамі, побач сядзела жонка — і ў той момант, калі я прыўзняў рукі, каб сашчапіць іх за галавою — убачыў: тое ж самае адначасова са мною робіць на экране спявачка! Гэты жэст мы рабілі адначасова. «Як Крышна» — падумалася мне міжволі. Гэткая ж поза была ў Крышны, калі ён ствараў сусветы — я бачыў гэта калісьці на малюнку «Бхагавадгіты» ў той час, як чытаў яе. Мой сын неўзабаве пачаў пяшчотна туліцца да мяне, быццам баючыся, што я хутка знікну. І тут я адчуў у сабе нейкую чужасную прысутнасць. Пазней, успамінаючы гэты момант, мне часта прыходзіла ў галаву фраза «и бес вошел в него» — здаецца, яна з Бібліі, па-іншаму я не магу ахарактарызаваць гэты момант. «Што ж будзе далей?» — цікавасць засмактала мяне ў небяспечнае і невядомае. Я бязвольна падпаў пад валадарства нейкай варагавітай сілы, расслабіўся і, вывучаючы яе, праводзіў эксперымент на сабе: пільна прыслухоўваўся, што ж адбываецца са мною? Сын валтузіўся і поўзаў па мне — і праз яго мне бачылася ўсё, дакладней, нейкая іншая сіла паказвала мне праз яго. Я бачыў, як зарадзілася жыццё, як выходзілі з вады жывыя істоты, як па часе яны самаўдасканальваліся і дарасталі да чалавека. Вось сын бегае перада мною, як малпачка, вось узяў палку і збівае арэхі... А вось проста і гаворыць: Я абіз’янка, бачыш?» (Але ж гэта тэорыя эвалюцыі па Дарвіну, якую я адхіліў у свой час?!). Што гэта, зноў пастка, што ўмела расставілі для мяне? — я не знайшоў адказу. Але што ж будзе далей? Мне здаецца, я бачыў бездапаможнага і кволага чалавека, што спрабуе вырвацца ў космас. Жонка таксама адчула, што са мною адбываецца нешта нядобрае. «Антон, што зтабою?» — устрывожылася яна, але я маўчаў. Ляжаў на падлозе пад валадарствам невядомага і прыслухоўваўся да сябе. Сын поўзаў па мне і гэтым паказваў узаемаадносіны паміж людзьмі: вось ён сеў на галаву, і я пачаў задыхацца, ён стаў на мяне нагамі — і я зрабіў выснову: калі сын падрасце і стане на ногі, мне будзе цяжка дыхаць — гэта вечная праблема бацькоў і дзяцей.

— Антон, што з табою!
Я заплюшчыў вочы і ўбачыў святло: «И увидел свет великнй, н воссиял свет», — успомнілася мне.
— Антон, што з табой?!! — крычала яна, схіліўшыся нада мной. — Кінь гэта!!! Зараз жа выкінь!!! (Пазней, успамінаючы гэты момант, яна гаварыла, што ёй здалося, быццам у мяне гараць мазгі, галава, ахопленая жарам і палае.) А я адчуваў бессэнсоўнасць існавання ўсяго жывога, спустошанасць і выхаладжанасць усякага сэнсу і мэты — тугу і самоту сусветна-планетарных абдымкаў, нечалавечую журботу, якую нельга ўявіць у звычайным стане.
Я лёг на спіну, раскінуўшы рукі. Часта такія малюнкі ёсць на вокладках папулярных часопісаў: зямны шар або космас з арбітамі спадарожнікаў і сузор'яў, на фоне якога чалавек з раскінутымі рукамі і шырока разведзенымі нагамі. Я нічога не рабіў, але раптам сама сабою паднялася рука, і гэтак жа бязвольна ўпала (я не варушыў ніводным мускулам!), тое ж здарылася з нагою. Мне стала вусцішна, было прадчуванне, што зараз мяне могуць забраць кудысьці навекі, проста ў целе.

— Антон! Антон!! Ты чуеш мяне?!! — крычала жонка.
Я ўстаў — і тут быццам з мяне дасталі душу. Я прыставіў палец да сваіх вуснаў, ведаў, што калі паспрабую нешта сказаць, усё парушыцца, ды і што я мог сказаць, калі сам яшчэ не разабраўся: што гэта? Яна абхапіла мяне ззаду рукамі, потым забегла наперад, пачала трэсці. Самі сабою зрабіліся некалькі фрыкцыйных рухаў: «Што гэта значыць? Мне паказалі, з кім я павінен жыць па закону?» Раптам падкасіліся ногі і я асеў на падлогу. Трэба шукаць ратунку! Мне зрабілася невыносна, я кідаўся туды-сюды па кватэры і помню, калі зірнуў у люстра — адбіўся ад яго, як сонечны прамень. Напэўна тое, Нешта, што апанавала мяне, не хацела бачыць сябе ў люстэрку ці баялася, каб я не ўбачыў яго. У такім стане чалавек не можа доўга быць, мне стала зразумела, чаму людзі іншы раз кідаюцца ў акно: калі не знаходзіш выйсця — выхад можа заставацца адзін... Я кідаўся з пакоя ў пакой, не ведаючы, што рабіць. 3 жахам заўважыў, што маёй уласнай волі з кожным імгненнем застаецца ўсё менш і менш: калі спачатку я сам не хацеў гаварыць, каб не спалохаць Нешта, то цяпер адчуў — яшчэ трохі і не змагу вымавіць слова ніколі. Застануся навечна ў турме. Ніколі не растлумачу, што было са мною, ніхто не зразумее: я страчу сувязь з гэтым светам назаўсёды, буду толькі прысутнічаць целам, як звар'яцелы. Як жонцы даць знак, каб яна дапамагла мне?

Ухапіў чысты аркуш паперы і пачаў маляваць алоўкам праваслаўны крыжык («Так становяцца мастакамі!», — міжволі падумалася мне), — гэта было выйсце: нешта адступілася ад мяне на імгненне, хто ведае, можа адзінае, таму што душа пачала вяртацца: я адчуў у час малявання крыжа — у грудзях цяплее. Жонка стаяла за спіною, потым схілілася і заглянула мне ў вочы, потым на крыж. Папера парвалася. Паміж маляваным крыжам і маёй душой была жывая сувязь. «А як жа кропка?» — нібы «кодам» падумаў я, спрабуючы разабрацца з медытацыямі і выхадамі ў астрал. Пачаў ставіць кропку ў крыж, пратыкаў алоўкам, нібы дзідай, і адчуў, што, калі я праколваю крыж, адначасова адчуваю боль пад рэбрамі, быццам хтосьці коле туды. Я ўстаў. Погляд каўзануўся па сценах.

— Што з табою? — яшчэ раз спыталася жонка.
Я хацеў нешта паказаць на мігі. Але пачала пабольваць галава, зразумеў: мне нагадалі, пагразілі, што ёсць яшчэ і фізічны боль.
I тут міжволі прагаварылася: «КРЫ!!!...» — я спалохаўся і задушыў апошні склад намаганкем волі, якая яшчэ засталася, упэўнены, што ён быў бы: «ШНА», а потым з мяне паліліся б словы, я стаў бы чаёйсьці магутнай зброяй, аракулам цёмных сіл. Не ведаю, што было б на самай справе, але знаю, што гэта была мяжа, да якой мяне падпіхнулі, дапамогшы зрабіць першы крок, потым быў бы другі, трэці, сёмы...— мяжа, за якой я страціў бы сваю душу навечна.

У пошуках падмогі я зноў мітусліва пачаў глядзець па баках, і вочы спыніліся на выяве Спаса Нерукатворнага, які ў свой час быў на праваслаўным календары і, калі год скончыўся, я акуратна абрэзаў лічбы і прыклеіў вобраз на шпалеры. Я глядзеў на Спаса — такі ж самы, толькі прыгожа аздоблены, вісеў на выхадзе з царквы «Усіх тужлівых радасць». Упіваўся вачыма ў ікону. Сілы і воля пачалі аднаўляцца. Душа зноў адтайвала і цяплела.

— Маліся!!! — нарэшце змог выкрыкнуць я.
І з усёй моцы бразнуўся лбом перад іконаю — яшчэ раз!!! Яшчэ!!!
Спешна маліўся і хрысціўся. Жонка забылася нават, як кладзецца каталіцкі крыж і, разгубленая, стаяла пасярод пакоя, не ведаючы, што рабіць... Душа паступова вярталася... Увесь гэты час сын глядзеў на мяне спалоханымі, шырока адкрытымі вачыма і маўчаў. (Потым, праз колькі дзён, ён часта падыходзіў да іконы, гразліва патрасаў пальчыкам і гаварыў: «Божанька сварыцца...», а ў вачах была такая глыбіня і не дзіцячая дасведчанасць, што халадок закрадаўся ў маю душу.)
— Ой, я нічога не зразумела, — спахапілася жонка, — што гэта было?
— Ух, гэта жах! — ускочыў я з каленяў, спрабуючы растлумачыць, — я быў на самым дне пекла, гэта не перадаць, я бачыў яго, гэта сатана, мы паказалі яму дулю — вось яму, хай выкусіць! Маліся, чаго ты стаіш, маліся!..
I мы ўпалі на калені перад Спасам Нерукатворным.
...Цяжка выказаць, што было са мною. Думкі і пачуцці вярталіся і, нібыта нядаўна народжаны, я вучыўся думаць і адчуваць. Як толькі расшалопаў, якой небяспецы падвяргаўся, як толькі спасцігнуў: Хто выцягнуў мяне з гэтага пекла і ўратаваў — я адразу глянуў на свой пісьмовы стол, і даў клятву... Да канца дзён маіх...
Прачытаў малітвы і заснуў.

Раніцай балела шыя, так моцна я гваздануўся галавою аб падлогу. Яшчэ не пакінула прадчуванне, што мае думкі ведаюць недзе наверсе, чытаюць іх, адсочваюць і чакаюць ад мяне нечага. Што я павінен рабіць? Калі мяне выбралі для той місіі, пра якую нават страшна падумаць, няхай запаляцца вунь тыя тры акны. Няхай пададуць знак. Я чакаў цэлых пятнаццаць хвілін, паглядаючы на гадзіннік, — запалілася толькі адно...
Я стаяў ля акна і глядзеў на прыцішаны Божы свет. Вымытае, як крышталь, неба. Горад толькі пачынаў прачынацца: запальваліся вокны ў суседнім доме, сёй-той ужо спяшаўся на працу. Расчынаўся новы дзень. Як доўга не вяртаўся я да людзей. Як моцна спаў, нібы ў літаргічным сне.

Я зразумеў, што такое творчасць. Узяў гітару і заспяваў сваю любімую песню: пра восень і пра сына... Пра свой лёс.
                Спраўляла восень атрасіны, імжэла восень,
                А ты не бойся, любы сыне, зімы не бойся.
                Стаяць дрыготкія асіны, трапечуць лісцем,
                Спраўляе восень атрасіны, і вецер свішча.

Я зноў плакаў, як некалі тады, два гады назад, калі пісалася песня, але слёзы ўжо былі інакшымі: чыстымі, радаснымі і, напэўна, салодкімі, як шчасце.

                Папросіць восень у нябёсаў сабе спагады.
                Лісток абросены з бярозы дадолу падаў.
                I клін журлівы, жураўліны ляцеў у вырай...
                А ты не бойся, любы сыне, любові шчырай...

Я зразумеў, што такое творчасць. Мяне ратавалі і рыхтавалі да гэтай восені яшчэ два гады таму назад, я плакаў за два гады да гэтага дня аб сённяшніх сваіх пакутах. Мне далі песню, каб я ўратаваўся ёю.
Я ўзяў чысцюткі, белы-белы аркуш паперы і запісаў чатырохрадкоўе:

                Я ратаваўся сам, турбуючыся сынам —
                Таму, напэўна, людзі любяць «Атрасіны»?
                Ці трэба песні жыццём і ветрам наспяваныя з ліста? —
                Пад небам вечным нам трэба верыць і любіць Хрыста.

I быў ранак, і мне было добра: я зразумеў, што такое творчасць. I яшчэ я зразумеў, што ў нас страляюць на ўзлёце, калі мы чыстыя і прасветленыя рвёмся ў нябёсы. Брудныя мы нікому не патрэбны, нават тым, што палююць за душамі: брудныя мы і так іхнія.
I быў ранак...

А днём на працу пазваніў айцец Уладзімір. Аказалася, што я няправільна назваў на споведзі свой хатні адрас, калі дамаўляўся з ім. Вечарам ён прыехаў і асвяціў кватэру. Мы пілі віно «Монастырская изба» і доўга гаварылі. Зайшоўшы ў мой кабінет і глянуўшы на пярэстыя паліцы з кнігамі, айцец Уладзімір спачувальна пахітаў галавою і мяхка прамовіў: “Ой-ёй! Што тут у вас робіцца… У агонь іх, у агонь”. Позна вечарам я праводзіў яго да аўтобуснага прыпынку. I ўжо, калі ён быў у аўтобусе, заўважыў, як бацюшка праз шкло перахрысціў мяне на дарогу.

I было жыццё... I праз колькі дзён раніцай я доўга перабіраў у кабінеце свае кніжкі, іх назбіралася добрага паўмеха. «А можа... — падумалася мне, — у нас жа нават на хлеб не засталося?..» Не, як жа гэта я буду смяротнай атрутай гандляваць... Яны ж амаль не загубілі мяне. Толькі туды! Я ўзваліў мех на плечы, а потым нёс цяжкую ношу далёка ад людскіх вачэй, ад жылых пабудоваў... I доўга гарэў ачышчальны агонь... «Дрэва, што не дае плода добрага, сякуць і ў агонь кідаюць», — успомніліся мне словы Дабравесця. «Праўду, праўду кажу вам, яны ўжо цяпер атрымліваюць тое, што заслужылі, — гаварыў некалі Хрыстос,— па пладах і ўведаеце іх». Доўга гарэла цалючае полымя... «Вось вам, «исчадне ада», вот вам, — прыгаворваў я, — гарыце! Вы хацелі загубіць маю душу? Вось мая плата!» — падграбаў я палкаю кнігі ў вогнішча, — вось вам, Іса, Муса, Сын Майрам, як жа ты добра гарыш, Каран, — гэта вам за тое, што пісалі, быццам нам прымроілася, што ўваскрос Хрыстос, што ўкралі Яго, што Ён быў усяго толькі прарокам...» Авось і табе: «Бхагавадгіта», «Жамчужына упанішад», «Навука пра самасвядомасць» — харэ—харэ! Гары гарам! Вось вам — «Агні-Ёга», вось твой агонь, «Правазвесніца агню» і «Абшчына»… А гэта ты, вялікі тэасоф, Штэйнэр? Давай-давай, прагарай! Я рваў гараскопы Вронскага, адрываў тоўстыя вокладкі тамоў Ніцшэ і Блавацкай ды іншых аўтараў, якія пасягалі на Святыню, якія пасеялі ў маёй душы злое і ганарлівае насенне, сумненне ў той Праўдзе, якую я чуў сэрцам з маленства. Скручваліся старонкі, гарэлі словы, некалі падкрэсленыя мною, усыпаныя маімі знакамі зачаравання і пакланення, чытаныя і перачытаныя ў часы бяссонных начэй. Вы зрабілі сваю справу, дапамаглі разабрацца, што ўся ваша пісаніна — трызненне і хлусня, вы скіравалі да сапраўднай Ісціны — болей вы не патрэбныя, цяпер вы — вяроўка, якая аблытвае ногі. Доўга гарэў агонь... «Праўду кажу вам, яны ўжо атрымліваюць сваё» — няхай спраўдзіцца яшчэ раз Тваё Слова, Госпадзе Ісусе Хрысце, прымі маю пасільную ахвяру на алтар славы Тваёй. О, як яны гараць, як кідаюцца попелам у вочы! Не падабаецца, ага? Ідзіце туды, адкуль прыйшлі! У агонь вечны! Там ваша бібліятэка. Гары агонь у славу Тваю, Госпадзе!

Старонкі скручваліся спачатку ў трубачкі, дымелі, пасля нахопліваліся вясёлым агеньчыкам і полымя з'ядала літары, малюнкі, розныя дэманічныя знакі і сімвалы. Праз палову гадзіны засталася гурбачка чорнага попелу. Наляцеў вецер, расшкамутаў шматкі згарэлай паперы. Я дапамог яму: разгроб попел палкаю, праверыў, каб не засталося ніводнай літары, насычанай атрутай пагібелі. «Якім судом судзіце, такім і вас будуць судзіць!» — няхай паляць мае кніжкі, усе да адной, калі яны зробяць камусьці дрэннае! Кніга — пацяруха, парахня, попел... «Таму што полымем выпрабоўваюцца благія і добрыя справы». Тое слова не згарыць, якое засталося ў сэрцы, тое СЛОВА ад Бога, што не баіцца агню.

Так, я дзікун! Затое я, магчыма, уратую сваю душу, я зрабіў для гэтага першы крок, я ўжо ХАЧУ ўратаваць — а гэта не мала. А вы, культурныя, чытайце, чытайце... Дачытаецеся! Займайцеся медытацыямі і выхадамі ў астрал — бокам усё гэта выйдзе вам, практыкуйцеся, вы яшчэ не ведаеце, што гэта? Да каго шчэміцеся? Спахопіцеся, ды позна будзе! «Се гряду!». Я дзікун, а вы, цывілізаваныя, прылеплівайце вочы свае да блакітнага д'ябла: «галава ўхаце, хвост на страсе»... Раскашуйце — не за гарамі, хутка, хутка ўжо прыйдзе!
... Не, усё ж я спалю свае дзённікі і кіну курыць цыгарэтны фіміям д'яблу, яны пакуль яшчэ трымаюць мяне гэтым,— хай пацешацца, але вельмі хутка і гэтая ўлада нада мной скончыцца.

Холадна, холадна! Які пранізлівы вецер на гэтай зямлі. Холадна на зямлі, не сагрэцца... Але — якое сіняе неба!

Я ішоў назад лёгкі, светлы і чысты, як у дзяцінстве, калі мама сілай вымывала мне твар з мылам. Свяціла халоднае сонца, але было сіняе-сіняе неба над галавою. Я ішоў і чытаў пра сябе немаведама адкуль нахлынуўшыя словы:

                Жыццё куе свае законы:
                На кожны дзень, на кожны дзень!
                Што заўтра будзе — невядома,
                А час цячэ, а час ідзе...
                Стварае новыя законы
                На кожны дзень жыццё!
                Пражыць павінен ты сягоння —
                Спазнаеш заўтра адкрыццё.
                І свяціла сонца… І было жыццё………………………………………………
Пастскрыптум.

Вось мой адказ таму чалавеку, які сказаў: не пішы, можа, гэта цябе д'ябал спакушае? Вось не мой адказ — за мяне сказалі Апосталы: «Служыце адзін аднаму кожны тым дарам, які атрымаў», — прачытаў я ў Першьім пасланні Пятра, вось мой адказ служыцелю Гасподняму, — «Умілаваныя! Не цурайцеся вогненнай спакусы, дзеля выпрабавання вам пасыланае, хоць бы дзіўнае здарылася вам», — прачытаў я ў тым жа Пасланні. Дзякую Вам, айцец Уладзімір, гэта Ваш цёзка тысячу гадоў назад ахрысціў паганскую Русь, але ж можаце прачытаць і гэтае ў Пасланні Паўла да Рымлянаў: «Калі ж па дадзенай нам ласцы маем розныя здольнасці, дык калі прароцтва, прароч па меры веры; калі служэнне, служы; калі навучаеш, вучы...»

Але ніхто не мае права сказаць паэту: не пішы! Гэта тое ж, што сказаць чалавеку: не дыхай! Паэт не можа не пісаць! Калі Бог забярэ дар — ён і без вашай падказкі перастане і ніколі, паверце, не вымавіць ні слова — не ад сябе ён піша. Калі піша — значыць, Бог дае і патрабуе ад яго.

Чым паэт розніцца ад звычайнага чалавека? — ды нічым! Ён такі ж, як і ўсе астатнія, толькі Бог азначыў яго, і даў яму цяжар крыжа, і падараваў талент і сказаў: «Не закопвай яго ў зямлю!» — а толькі тым адметны, што двойчы перажывае сваю радасць, і гэтым шчаслівы; тым ён інакшы ад іншых, што яму трэба адважыцца і другі, і трэці раз ступіць на крывавыя сляды свае, але ступае ён, як і ў першы раз: зноў можа праваліцца ў прадонне і не ведае, ці вернецца назад жывы і здаровы?

Хто даў мне права ўслаўляць Імя Госпада? А Той даў права, Хто даў і жыццё. I за гэта з мяне спытаецца, а не з вас. А хто вам даў права гаварыць, калі не вы давалі мне?.. Я ўспомніў, успомніў, што падумаў у першае імгненне, калі мяне ўратаваў Спас Нерукатворны, успомніў, якую клятву даў тады, зірнуўшы на пісьмовы стол —  і цяпер не забуду ніколі.
Ладуючы рукапіс для часопіса, я зноў пусціўся ў невядомае і неспазнанае. Быў такі момант, калі хацелася скончыць так:

                Я распнуў сваю ісціну на крыжы,
                Загнаў Сатану ў клетку і замкнуў яго там,
                А потым вярнуўся і доўга ганяўся за д'яблам па чортавым коле,
                Пакуль не скруціўся розум —
                I Люцыпар, збіўшы замкі, выскачыў з клеткі і злавіў мяне
                Ў апошні раз, і тады ісціна мая паблякла...

Але калі я даверыў гэтыя словы паперы, раптам з жахам заўважыў, што гэта не проста верш, а — акраверш, першыя літары радкоў якога складваліся ў здзеклівае папярэджванне: Я — 3-А-П-І-Ў...

Гэта быў яшчэ адзін і, відаць, не апошні ўрок. Зарана я ўявіў сябе пераможцам, і таму перад тым, як пастаўлю кропку, кажу вам свой запавет, здабыты і зразуметы на краі бездані: бойцеся зачараваных кругоў, і не ганяйцеся за Сатаною па чортавым коле, не рабіце яму клеткі і не намагайцеся смяяцца з яго, а то пасмяецца ён з вас, як пасмяяўся некалі з Гогаля, які спаліўсвае рукапісы...
Той, Хто даў жыццё, даў права казаць гэтыя словы, даў сілы і абарону, таму скончу так, як і было задумана раней.
Слава Яму! Слава Айцу, і Сыну, і Святому Духу, цяпер і ўвесь час, і на векі вякоў. Амін.