Адамнын туп максаты - Кудайга кайту

   
 Адам баласынын туп максаты - Кудайга кайту екендігі мусылман кауымынын киелі кітабы  Куран Карімде букпесіз ашык корсетілген.

Сондыктан улы Абай да:
               
Мекен берген, халык кылган Ол ла макан,
 Туп Иесін коксемей бола ма екен?
 Жане Оган кайтпаксын, оны ойламай,
Озге максат акылга тола ма екен?

Табигаттын заны мултіксіз. Адамдар ойлайды, сабилер пак, таза туады  – себебі, алі куна жасап улгерген жок деп. Окінішке орай сабилер пак емес, олар – откен омірлерінін салдарын осе келе коретін болады.

Бул туралы Пайгамбарымыз Мухаммед (с.г.с.) былай деген: «Адамды ниетіне карай тірілтеді».

Адамнын жаны танде болганда пандік табигаттын байлауынын біреуіне шырмалады, ал жан озі болек болганда табигаттын байлауы асер ете алмайды, себебі ол фани пандік алемде емес, бакилык рухани алемде болады. 

Кей кездерде ізгілік аясында журген адамга керемет жаман ойлар келеді, ол адамнын озі осы ойдан шошып кетіп: «адамга неше турлі сумдык ойлар келе береді екен-ау», – деп таныркайды. Немесе надандык, не кумарлык байлауына шырмалып журген адамга керемет тамаша жаксы ойлар келеді.

Бірак осы ойлар біздін санамызды озгерте алмайды, себебі бул жерде рухани ілім жок.  Адам толыктай рухани ілім алмаса сезімнін жетегінен шыга алмай, аре-саре куй кешіп омірін откізе береді. Материалдык білімнін озі екі турлі болады: академиялык жане пандік. Біздін жогаргы оку орындарында алган біліміміз академиялык, ал омірден алган сабагымыз пандік. Академиялык білім жетілмеген, себебі пандік уш байлаудын (ізгілік, кумарлык, надандык) ыкпалынан шыга алмайды.

Біздін денеміз Жаратушынын барлык пандік (материалдык) алемді жаратканы сиякты 24 элементтен куралады. Онын бесеуі козге корінетін, сырткы кабыгымызды курайтын дорекі элементтер. Буны тамактын кабы дейді, себебі осы кабык ішкен тамак аркылы куралады. Адам олгеннен кейін осы кабык бастапкы  калпына айналып кайта бес болікке ыдырап кетеді. Бул кабык – топырактан, судан, оттан, ауадан жане эфирден турады.

Адам танінін озі уш дененін: корінетін физикалык, корінбейтін назік жане корінбейтін жогары денелердін жиынтыгы. Топырак – біздін денеміздін катты да ауыр болігі: бул біздін канка суйегіміз, булшык етіміз, сініріміз, шашымыз, тырнагымыз, тісіміз;

Су – біздін денеміздін суйык болігі: бул канымыз, шырыш, ет арасындагы суйыктык, кан туйіршіктері лимфа жане микрофлорамыз. От – біздін денеміздін газ туріндегі болшектері: ол біздін асказанымызда, бауырымызда, етімізде болады. Адам денесінде оттын 13 (он уш) турі бар. Ауа – біздін денеміздегі айланып журетін  куат болігі.

Ауа суйектін, бастын , мушелердін бос куыстарын толтырып, окпеде, ішек-карын жуйесінде болады. Эфир – біздін денемізде: мурын мен кулак куыстарын толтырады. Эфир козгалганда кадімгі ауа.

 Біздін денемізді курайтын болшектер ар адамда ар турлі молшерде болады. Ізгілік аясына байланган адамдарда – женіл элементтер басым. Оларда ауа мен эфир кобірек те, топырак пен су азырак болады. Кумарлык байлауындагы адамдарда – от, су кобірек те, ауа, эфир, топырак азырак болады. Надандык шырмауына байланган адамдардын денесінін болігінде топырак пен су белен алады.

 Біз оз денеміздін курлысшысымыз.Біз озіміздін ойлау жуйемізбен, калауымызбен озіміздін болашак таніміздін негізін калаймыз. Егер де оз денемізді жаксылап жасай алсак, онда осы денеміздін артыкшылыгын ойдагыдай пайдалана аламыз. Егер де жасаган денеміз жаман болса – осынын зардабын озіміз шегетін боламыз.

Біздін денеміздін болшектері тіршілік кешкен уакытымызда озгеріп отыруы мумкін. Егер адам кумарлык пен надандыктын байлауымен туса, онда ол осы байлаудын жетегінде кетеді деген тусінік емес. Осыны откен оміріндегі акыл-ойынын калыптасуынын натижесі деп тусінуіміз керек.

Егер адам казіргі омірінде рухани білім ала бастаса, ол рухани дамып денесінін болшектерінін сапасы озгере бастайды. Томенгі ауыр болшектердін орнын женіл болшектер алмастыра бастап – озінін пандік байлауын да озгерте алады.

Керісінше: ізгілік байлауындагы адам томен кулдырап маскунем не бангіші (наркоман) болып кетуі жане рухани дамытпайтын істермен, не кылмыстык іс-арекетпен шугылданып азып-тозуы мумкін. Осындай адамнын дене болшектерінін курылымы да озгеріп сала береді.

Женіл болшектердін орнын ауыр болшектер алмастырады. Біз казіргі омірімізден де: маскунемнін, бангішінін, канішердін турлерінін коркынышты болып кететінін козіміз коріп, кулагымыз естіп жур.

Адам картайганда да турінін озгеруінін куасіміз. Коптеген кариялардын бет алпеті алем-жалем, ускынсыз маймылга айналады – бул онын ниетінін, акыл-ойы денгейінін тура корсеткіші. Акыл-ой – мандайды, бет суйектін пішінін жасайды.

Адамнын оніне карап-ак онын: ниетін, мінезін жане ізгілік жолымен, алде кумарлык жолымен журетінін, немесе  хас наданнын дал озі екенін доп басып айырып, не ойлап турганын да турінен, бет алпетінен оки аламыз.  Ол адамнын олгеннен кейін де, о дуниеге кай байлаумен кеткенін аныктауга болады.

Адамнын санасы кандай білім алганына карамастан да аркашанда айкын болып турады. Академиялык білім адамнын козкарасын, ойлау жуйесі мен пандік алемге байлануын  озгерте алмайды. Адам озінін ойлау жуйесі мен акыл-ойына байланыста келешектегі іс-арекетін аныктай алады.

Немесе Пайгамбарымыз Мухаммед (с.г.с.) айтпакшы: "Ар адам не ушін жаралса, соган гана ылайыкты  омір суреді".

Жаксы-жаманды айыру. Ілкіде философия гылымы екі арнадан: бірі – даналык білімді уйрету, бірі – даналыкты іске асыру, яки тарбие беру.  “Ізгі істер – жаксылыкка, акымак кылыктар – жамандыкка акеледі…” [33], - деп ал-Фараби гулама айткандай, моральдык-тажірибелік философиянын міндеті - даналыкты іске асыру.

Ягни гамал кылуга немесе “жаксы менен жаманды айыруга” саяды.  Олай болса, жаксы-жаманды айыру деген палсапалык угымнын генезисі неде? Мунын жауабы Абайдын талай шыгармаларынан табылады. Мысалы, “Журекте кайрат болмаса” (1898) деген оленінде “махаббат пен гадауат майдандаскан” журекте отетін талас-тартыс туралы:

                Тан суйгенін бермесе,
                Жан шыдамас жаны ашып.
                Бере берсен бер десе,
                Уміт етер таласып –

десе, ал,  жетінші карасозінде былай дейді: “Таннен жан артык еді,  танді жанга бас ургызса керек еді. Жок, біз олай кылмадык,  узактай шулап,  каргадай баркылдап, ауылдагы боктыктан узамадык. Жан бізді жас кунімізде билеп жур екен. Ержеткен сон,  куш енген сон,  оган билетпедік”.

Арі карай жанды тан билеген халдін натижесін былайша суреттейді: “Кокіректе сауле жок, конілде сенім жок. Кур козбен корген біздін хайуан малдан неміз артык? Кайта бала кунімізде жаксы екенбіз. Білсек те,  білмесек те,  білсек екен деген адамнын баласы екенбіз. Енді осы кунде хайуаннан да жаманбыз”.

     Сонымен, “жаксы” угымынын генезисі - жаннын танді билеуі болады. Ойткені, “білсем-корсем” деген, ягни гылымга кумарлык - жан касиеті. Ес білгеннен адам баласы гылым-білімге умтылмай, оган гашык болмай  тура алмайды.

Сойтіп, акылы,  яки жан куаты оседі. Ал, тан жанды билеген жагдайда тірлік кешу кобінесе хайуанга уксастыкта болады. Журек кайратты кайдан алады? Немесе коркем мінез кайдан туады? Арине, білімнен, маселен,  Жаратушыны таныганнан туады. Білім акылга да сауле кондырады.

Сондыктан Абай талапсыздык бен білімсіздікті адам бойындагы мінездін ен жаманы деп тапкан. Журекте кайрат болмаган “жаман” жагдай хакында былай дейді:

                Журекте кайрат болмаса,
                Уйктаган ойды кім туртпек?
                Акылга сауле конбаса,
                Хайуанша журіп кунелтпек. 

     “Куллі адам баласын кор кылатын уш нарсе бар, - дейді дана. – Сонан кашпак керек. Ауелі – надандык,  екінші – еріншектік, ушінші – залымдык деп білесін”.  Осы ушеуі де киянатшыл адамга тан.

Киянаттын толык адам касиетіне (акыл,  кайрат, журекті бірдей устау) де, жауанмартлік хаслаттерге (сиддык-гадалат, ізгілік, акыл-гылым) де керіагар нарсе екендігі хак. Маселен, Абай гаклия ілімінде акыл мен гылымды, ягни даналыкты: “Гылым – Алланын бір сипаты,  ол хакикат,  оган гашыктык озі де хаклык ;ам адамдык дур”- деп ен корнекі орынга кояды.

Ал, даналыктын антиподы - надандыкты: “Надандык - білім-гылымнын жоктыгы,  дуниеде ешнарсені оларсыз біліп болмайды. Білімсіздік хайуандык болады” – деп сипаттайды. Сол сиякты еріншектікке ізгі іс-арекетті (онерді), залымдыкка гадалат-мархаматты карсы кояды.

     Жанагы уш киянатшыл жаман мінезді жоюдын жолын, емін ойшылдын озі  хакімдік гаклиятпен байланыстырады. “Булардын емі,  - дейді ол, - Халлакына (Жаратушыга) махаббат, халик галамга (жаратылган алемге) шапкат, кайратты,  турлаулы,  гадалат ісінін алды-артын байкарлык білімі-гылымы болсын”.

М. Ауезовтін: “Абай батыс философиясы мен Спенсер,  Спиноза мен Дарвин енбектерін де унемі окып,  коп шугылданган еді” [2, 281 б.] - деп корсеткен авторынын бірі жане ал-Фарабидін Батыс алеміндегі шакіртінін бірінен саналатын окымысты Б. Спиноза (1632-1677) пайгамбардын аяндары туралы мынадай пікір айтады: “Пайгамбарлардын аяндары сол халыктын,  кауымнын адет-гурпы мен дастуріне сай болады, жане пайгамбарлардын оздерінін де адеттері мен мінезі, білім алуы мен тусінігі озгеріп отырады.

Таніріні пайгамбарлардын бірі - сауле, бірі – нур,  енді бірі – от санаса,  мунын себебі олар омір сурген кезендегі когам мен кауымнын киялы мен дуниетанымы осыган сайкестігінен болады” [102, 63 б.].

     Орыс ойшылы Л. Толстой: “Кереметке сенетін кісі, акыл-еске сенуін догарады” дей келе: “Акыл-естін міндеті жаманды айыра білу, ал Алланы сую онын озінде бар нарсе” деген екен. Ал, Шакарім кажы “Арак-акыл, мастык-ой, жар-хакикат” деп басталатын оленінде былай дейді:

                Пайгамбар, аулие айтты десе-дагы,
                Акыл кабыл алмаса, ол маган жат.
                Шатак дінге, адетке не білгішке
                Нокталатпай ойымды кылам азат [34, 38 б.].

Кошпелі казак халкы тап болган кысылтаян тарихи шакта “мынмен жалгыз алыса” журіп, айналага шапагат нурын шашкан гулама Абай: “Бірімізді біріміз андып,  жаулап,  урлап,  кірпік какпай отырганымыз.  …Остіп,  жер жузіндегі журттын коры болып,  бірімізді біріміз андып отеміз бе? Жок, казак ортасында да урлык,  отірік,  осекке  кастык кылып, онерді, малды тузден,  ботен жактан тузу жолмен іздеп,  орістерлік кун болар ма екен?” (24-созі) – деп камыга, курсіне жазган килы кезен мен бугінгі кун арасын небары бір гасырдай гана уакыт боліп жатыр.

Тауелсіздік таны атты. Ол казак халкына рухани бітім-болмысымызды даралап, Жусіп Баласагун бабамыздын: “Ел болу – кісілік касиеттердін жиылуынан” [107] деп осиет еткеніндей, жанды багудан жанды “сактауды” ойлау денгейіне осуге, сайып келгенде, елдігімізді сактау мумкіндігін силап отыр.

Бул орайда отанымыз - Казакстанды мекендейтін халыктардын акыл бірлігі, сана тутастыгы, діни-рухани ілімнін магынасын адаспай тауып, сокыр сезімді саналы сезімге котеру ісі Абайдын жане баска да халык даналарынын палсапалык мурасымен іске аспагы анык. Сондыктан асыл казыналарды ижти;аттыкпен, ындын коя зерттеу-зерделеу жане копшілікке бурмаламай жеткізу зор гылымдык парыз.