Атамекен

Оны мазалаган, жанына тыныштык бермеген туйдек-туйдек ойлар мен киялдар  уйыктатар емес. Астына басткан агаш орындыктын каттылыгы ма, алде куздін салкыны ма жаткан жерінен байыз таппай аунай берді.  біресе кырынан біресе шалкасынан енді бірде етпетінен жатып корді, барібір жайлылык сезілер емес.

Уйкысы шайдай ашылган енді козін аспанга кадап шалкасынан жатты. Бірак бак ішіндегі калын агаш жапырагы мен бутасы аспан дидарын колегейлеп, шамалы гана жулдыз шогырын козі шалганы болмаса аспан «мен мундамын» деп козге ап-анык болып корінбейді.

Ол сонда да алде нені іздегендей аспан алеміне тесіле караумен алек.  Баягыда бала кунінде ауылда кейде акесіне комектесіп осындай айлы тунде кой кузетінде болатынды, «я ол бір гажап кундер екен гой» ол іштей ойлаган ойынын калай аузынан шыгып кеткенін де байкамады.

Сонда деймін-ау тутас аспан алаканда жаткандай жулдызымен бірге барі ап-анык болып корінуші еді. Акесі онын мандайынан сипап бурынгы откен окигалар туралы талай-талай тан-тамаша ертегілерді бірінен сон бірін айтып бунын бала конілін канаттандырып шексіз аспанга шарыктатып-ак жіберетін. Сонда айткан бір ангімесі алі кунге дейін онын конілінен шыккан емес.

Я калай еді? есіне тусті. Атам алыс бір жерден осында келіпті. Ойткені ол жерде согыс болыпты, ал атам Куйганбай малга да жанга да кенде болмапты, айналасындагы ауылы-аймагы да ол кісіні кадір тутып «Акем» деп атап кетіпті.

Біз казак діншіл емес, ырымшыл халыкпыз гой, коші-конды да куннін сатімен байланыстырып отырган. Жалпы халыкта «Сарсенбінін саті»-деген угым бар, кошпелі халык кобінде кунін осы сатін талдап кошеді.

Ал біздін ауыл сейсенбі куні колікке ер салады екен, баскаларга тосын сезілетін бул жайт біздін ауыл ушін калыпты кубылыс болып калыптасып булжымас зандылыкка айланып «Акем саті» аталып кеткен.

Акемнін айтуынша атам Куйганбайдын айтканы мулт кетпейтін коріпкелдігі де бар екен. Атамнын арыстай-арыстай алты улы болган, барі де «сен жат мен атайын» дейтін шетінен мыкты жігіттер болып осіпті.

Улкен улы Коленке жаурыны жерге тимеген балуан болып осіпті. Бір тойда белдескен балуандардын барін жыгып бас байгені еншілеп уйіне келгенде ауырмай-сыркамай тан ата журіп кетіпті.

Енді гана 17 жаска келген Коленке атамнын атастырып койган кызы да бар екен. Улкен арысынын мезгілсіз казасы Атамды катты куйзелткені анык. Бір жылдан сон ел кайта жайлауга кошкенде атам ауылынын тусынан откен бір кошке ажем сусындык беріп келіп жаулыгынын ушімен козінін жасын сурте беріпті.

Оны сезген атам себебібін сураганда ажем алгі коштін  кудасынын коші екендігін, коште Коленкеге айттырып койган кыздын да кетіп бара жаткандыгын оны коріп баласы есіне тускенін жасыра алмапты. Сол сат атам алде нені айтып колынын сыртымен бетін сипап жіберіпті, шалынын колын устап калуга улгірмеген ажем «Ай шал, текке олай жасадын деп»-катты куйініпті.

Не керек сол коштен ертесі каралы хабар келіп улгіріпті. Болашак келін болатын кыз жулдыз шыга ауырып, ертесі жулдыз соне жан тапсырыпты. Осыны айтканда акесінін онсызда карасур оні сурланып , жылан коздері ежірейіп бір турлі коркынышты туске енетін, ол сатте ол акесінін жузіне караудан тайсактап томен карайтын.

Акесі ангімесін ары карай жалгастыра беретін. Сол аласапыран жылдары атасы сол елден коныс аударып, шекаранын бергі бетіне отіп, сол жерде коныстанып калыпты. Касиетті казактын Кара ертісінін Кытай мен Казакстан шекарасынын бір тусында Куйганбай откелі деп аталатын озен откелі алі кунге сакталып келеді дейді коз-коргендер.

Ол акесі айткан ангімені кайта бір ой елегінен откізіп шыкты. Деседе, оз козімен атасы атымен аталытын сол откелді кормегеніне іштей катты окінді. Апарып корсетемін деп жургенде акесі де омірден озды. Ажал акесіне тым тез жане оте шугыл келді. Не керек ол жетім калды.

Акесі откен сон турмыстын таукыметі онын небарі он жеті жастык иыгына ауыр салмагын аямай-ак салды. Терен шахтадан комір казды, куніне он неше сагаттык ауыр жумыс оны апден титыктатты. Тан бозынан кешке дейінгі тупсіз тереннен комір казу, комірді вагонга тиеп оны итеріп далага шыгар ауызга жеткізу бозбаланы апден шаршатты, ;ам бек жалыктырды.

Онын арманы коп еді, аскак еді, енді міне шахтер болып  жургені мынау. Осы ой онын жан-дуниесін жегідей жеп, жігерін кум етті.

 «Аке, аскар белім-ай неге тым болмаган да тагы бір жылга жасамадын? Егер тым-курыганда тагы бір жыл омір сурсен мен де мектепті бітіріп, жогары оку орындарынын біріне тусіп те кетерме едім».

 Остіп оймен арпалысып жургенде газіз анасы баласынын конілін тусініп оны калага окуга аттандырды. Балкім окып, омірді тусінсе тубі жаксы болар леген шыгар. Бірак, ол окудан, коп білуден касіретінін кобейіп кетерін кайдан білсін.

 Сойтіп жургенде, аныгын айтканда ол университет бітіруге бір-ак жыл калаганда Казакстан Республикасы оз егемендігін жариялады. Бул жаналык онын жан-дуниесін бурын сонды болмаган керемет куйге боледі. Неше кун, неше тун уйыктамай озі секелді казак жастарымен тойлаганы алі есінде.

Тойламаганда ше, олар тіпті бул хабар жетуден бурын алде бір бас косу болганда мейлі туган кун, мейлі алде небір натижені жуганда Ескендір аганын «Атамекен» анімен бастайтын. Барі орнынан тік турып колдарын кеуде тусына, аныганда журек устіне койып «Атамекен» анін бар ыждагатпен орындайтын. содан кейін барып дастарханга отыратын. «Атамекен» ані булардын арманы мен омірінін мані мен маганасына айналган ды....

Ал мына хабар, мына жаналык онын жан дуниесін ток соккандай шарпып отті. Ол сенді Кенес Одагынын кулайтынына бурын да сенетін еді. себебі ол экономиканы жаксы білетінді.....

Далага шыкты, коше бойлап келеді. Коніл дегенге шек барма алып-ушып алде бір жаксылыкка, алде бір куанышка карай оны жетелеп барады. Бірак, одан баска ешкімде бул жаналыкты естімегендей, естісе де оган ман бермегендей сезілді.

Баягы сол коше, сол тірлік, сілкініс жок. Онын конілі суып кеті. Бар дауысымен «Ау жарандар, бугін Казакстан егемендігін жаиялады, енді ол тауелсіз ел»-деп айгай салгысы келді. Бірак осы жан дауысынын бул ортада кок тиындай кунсыз екендігін тунгыш сезінді, сезінді де журегі тастай суып сала берді.

Я, тойды той болып жаткан ортада тойлау керек, осы ой оны бірден уайыммен, ойдан, реніштен куткаргандай болды. Ол ештенеге караган жок. жатаканага келді, дуниелерін жиыстырды, ешкімге ештене деген де жок, ауылга тартты.

Ол осы меніреу ортадан кетуге журегінін сонша асыкканына танданган да жок. Жакында колына тиетін диломы да, суйген кызы Айжанын ерке назы да оны бул беталысынан токтата алмады.

Онын ауылы Монголия мен Кытай шекарасында болатын. Ал Казакстанга тіке кетуге ол кезде жагдай киын еді, ол ушін паспорт болу керек. Ал оны алу тіпті киын болатын.

Бірден-бір жол Монголия аркылы Казак жеріне жету. Осы ой онын бар жан-дуниесіне сауле шашкандай болды. Ептеп Монголия саудагерлерімен таныса бастады. Сойтіп жургенде онын бакыты ма алде соры ма кім білсін Дархан есімді казак  жігіті оны Монголдияга алып отуге келісім берді.

 Осы туні ол тан атканша кірпік айкастырмады. Анасы бейшара бірде сут, бірде ет беріп оган байек болса да онын тамагынан ештене отер емес. Тан атты айттеу. Дархан оны жун баскан машинанын устіне шыгарды. Калын жуннін ішіне сунгітті.

Машина козгалды. Шекаралык тексеру бекетіне жетті. Машина токтады. Ол барін сезіп біліп жатыр. Казір Кытай салдаттары тексеруді бастайды, иісшіл иттері оларга комектесіп тыгылып жаткан дуниелерді тауып береді.

Оны жун арасынан суырып алады да колына кісен салып турмеге тогытады. Одан аргысы тусінікті, ауыр жаза, тіпті атуга да кеседі. Я жылап шешесі, кайгырып бауырлары калады. Айжан ше? Ол не ойлайды? Одан артык ойлауга онын шамасы да, тозімі де жетпеді.

Тек «Еркек токты курбандык» деп айтатын акесі маркумнын созі кулагынын тубінен жангырып, талыксып кеткен бойына куат бергендей болды. «Я Алла» деді бар журегімен «егер маган озім жаралган насілімнін, сан арпалыстан сон озін силаган ен улы тойына катысуга мурсат бермесен онда Сенін аділдігін мен мейірімділігін кайда?». Машина баяу козгалды. онын атша тулаган журегі біртіндеп саябырлай бастады. Канша жургені белгісіз бір кезде машина токтап, арткы есік ашылды.

- Шык, дем ал. - Ол бастырылып жаткан жундерді колымен сырып    басын шыгарды. О гажап баска орта, баска ауа. Уядан басын кылтыитып отырган торгайдын балапанындай отырган оган Дархан азіл-шыны аралас

- Я батыр, Монгол жеріне келдік, Кытайын артта калды, корыкпай тус енді. Ол басындагы жун кикымдарын алып жатып еш себепсіз жауырыны селкілдеп кулді, козінен аккан ыстык жасы жузін жуды. Оган карап Дарханда кулді, куліп турып жылады...
-
Онын аспанга тесіле карап жаткан жанарынан еріксіз сыргынан жас коз киыгын бойлай агып кулагына барып тамды.  Сол Дархан оны уйінде бір-ер кун конак етіп кутіп, ушінші куні ауылдан шалгай тогай ішіне апарып тасалады. Неше кунге жеткілікті азык пен сусын тастап кетті.

 Онын істегені сактык еді шекаралас ауыл болгандыктан укімет жактын тыншыларынын жиі журетіні белгілі гой. Дархан арада кундер салып келіп турды, келген сайын азык пен сусындыкты мол етіп жеткізіп турады. Ал онын куткені Монгол елінін паспорты, Дарханннын бір туысы ішкі істерде істейтін корінеді, сол жігіт бул жумысты бітіріп беруге уаде еткен, ол ушін бір ай куту керек.

Онын тамагынан ас отер емес, бір ай....иен тогай ішінде калай отпек? онын устіне жападан-жалгыз, арі шекара бузып откен кашкын, біреу атып тастаса да сураусыз кетері анык. Не шара жумыр басты пенде баска тускеннін баріне кону ушін жаратылган емес пе, тозуден баска жол жок.

Кун батса кеш, кеш батса тан атпайды-ау, кундіз барі бір кундіз гой, канша дегенмен жарык дуние, ал тун сумдык суркей арі коркынышты. Тогай ішіндегі неше турлі урейлі ундер мен елестер онын уйкысын шайдай ететін.

Озі конактаган агаш басынан айналасына коркынышпен коз тастап таннын атуын зарыга кутетінді. Баягыда бір романнан иен аралга тап болган бір адамнын тагдыры туралы окыганы есіне тусіп, сол жанын жан-дуниесін шынайы тусінгендей куй кешіп жатты.

Бір гасырга бергісіз бір ай отті-ау айтеу. Онын колына озге біреудін аты-жонін иелеген Монголия азаматынын паспорты тиді. Дархан оган Уланбатырдан Алматыга келетін ушакка белет алып берді.

Онын куанышы койнына симай ушакка котерілді. Дал алдынан болашактын бакытты есігі айкара ашылып тургандай жан-жагына кулімдей карай береді. Кешегі иен ормандагы бір айлык омірі есінен мулде котеріліп кеткендей, омір бойы бакытттан басы айланып журген жандай маре-саре куйде орнына жайгасты.

 Ушак неге екені белгісіз уакыты болса да орнынан козгалар емес, жолаушылар абыржый бастады. Кенет ушу аланына сакшы машинасы жетіп келді де ішінен тускен екі сакшы ушакка карай асыгыс беттеді.

Онын журегі бір жамандыкты сезгендей атша тулап коя берді. Екі сакшы ушак салонына кіре жолсерікке монгол тілінде бірдене деп еді жолсерік бірден оны корсетті. «Барі бітті»- ол осы бір ауыз созге тілінін зорга келгенін білді.

 Одан артык ештенені ойлап та, айтып та улгірмеді. Екеуі онын жанына жетіп келді де монгол тілінде алде нені сурагандай болды. Ол тусінбеседе паспортын усынды. Екеуі бірінен сон бірі паспортка бір оган бір карап турды да онын паспортын колына беріп ушактан шыгып кетті. Ол тагыда ауыр дем алды. Ушак баяу козгалып касиетті казак жері кайдасын деп шыркау аспанга котеріле берді.....

Ушак алматы ауежайына келіп конды-ау айтеу. Дурмекпен бірге коллына устаган чемаданын котеріп ол да далага шыкты......Алыстан Алатау «Ей бала, аман жеттін бе?» дегендей мангаз кейіп танытып, аскак карайды.

 Онын журегі омірі мундай шаттыкка кенеліп кормеген шыгар, тіпті кеудесін тесіп шыгып кетердей тепкілейді.     «О кастерлі казак елі, казак жері армысын!  ата-бабамнын кіндік каны тамган ардакты атамекенім бармысын?» ол осы создерді ауыз толтыра айгай салып айтып, семент тоселген аланга отыра кеткісі-ак келді, бірак оз сезімін тежей білді.

 Не керек ол остіп куаныштан есі шыгып турганда алде бір суык колдар онын чемоданын жымкырып улгірді. Енді міне нагыз кашкын, нагыз боскынга айналды. Ешбір кужаты да, киімі де, акшасы да калмады. Кімге барып айтарын білмеді.

Содан басы ауган жакка карай журе берді. Журе-журе шаршады, озегі талды. Ол казак жерінде де  уры болатынына тусінді, бірак, казактардын оз тілінде сойлемейтіндігіне тусінбеді, тан-тамаша болды. Содан ол осы бакшага келіп бос турган орындыкка жайгасканы осы еді.

Онын кокірегінде коп сурак, енді озін кім дейді? мен Кытай жерінен келген казакпын, ата-бабабам кезінде осы олкеден кетіп еді. Мен тас бугауды бузып, жун астында туншыгып, иен тогайды сагалап осында зорга жеттім десе, бул ертегіге мунда кім илана кояр, кайта жынды, кашкын деп жындыханага немесе турмеге тогытар.

 Жо жок бул казак жері гой, бул Казакстангой бір маган ие болар...... Алма кезек айтыскан ойлар оны шаршатты. Енді коз іле бергені сол еді алде кім дал касынан гур етіп алде нені орысшалап айтты. Ол басын жулып алып карап еді шаш-сакалы каугадай устінен кулімсі иіс мункіген алде бір кайыршы ма, кангыбас па біреуді корді.

Анау тагы бірдене деп еді Ол «Мен орысша білмеймін, казакша айтшы»-деп еді, анау тагы бірдене деді. Балкім акша сурап турган болар деген оймен «Менде акша жок, ренжіме»-деді ол. Ал анау арлы-берлі тенселіп турды да, колын бір сілтеп кетіп калды.

Ол анау кеткен сон біраз отырды да кайта жантайды, алде шаршаганы болар козіне уйкы тыгыла берді. Канша уйыктаганы белгісіз гур еткен дауыстан кайта козін ашып алды, баганагы сакал-шашы каугадай бейне кос колдап котерген заты бар онын бас жагында тоніп тур екен.

 Ол басын котере беріп еді сакал-шашы каугадай туруга улгіртпеді, кос колымен котеріп турган тасты онын мандай тусына бар кушімен жіберіп калды. Онын жалгыз ауыз «Ата» -деген ашшы дауысы шыкты, бар омірі жарык еткен жасындай коз алдынан агып оте берді.....