Тан саудын жаны сау

Дене жумыстарынын жалпы адісін менгергенде гана... сол адістерді біздін барлык арекеттерімізге колдана білгенде гана дене тарбиесінін болуы мумкін. П.Ф. Лесгафт

– Тілеуберді Сарайбайулы, спортка калай келдініз?
- Асет Ризаулы, мен озім осы спортпен бала кунімнен шугылданганмын, спортка барлык ауыл балалары сиякты 10 жасымда келдім. Кейін жогары оку орнын бітірген сон озім куресе журіп жаттыктырушылык жумыспен де айналыстым. Мен тарбиелеген талай жігіттер кезінде елімізге белгілі де болды.

Осы жаттыктырушылык жумыс барысында адам физиологиясын терен білу кажет болды, сондыктан осы денешыныктыру саласын жаттыктырушы ретінде баска кырынан зерттеуіме тура келді. Енді осы алган біліміммен болісейін, егер осынын біреулерге септігі тиіп жатса, халкыма аз да болса пайдам тиді деп білемін. Сіз тындаушы болыныз, мен айтушы болайын.

Ауру – сыркаудан сау дене дурыс рухтын жемісі болып табылады. Б.Шоу

– Тілеуберді Сарайбайулы, кимылдамасак не болады?
- Асет Ризаулы, кимылдамау – тат басу, ал таттану дегеніміз куш куатыннын кемуі. Баскаша айтканда, кимыл омір, кимылдамау – олім. Егер біз булшык еттерімізді пайдаланбасак, онда біз осыдан айырыламыз. Булшык еттерімізді кушті жане жас калпында сактагымыз келсе, біз оларды унемі пайдалануымыз керек.

 – Тынымсыздыкты калай тусінесіз?
Тынымсыздык омірдін жане котерінкі коніл куйді сактаудын заны. Ар мушенін куші мен жетілуі, калай пайдаланганынызга байланысты. Біз денемізді жаттыктырган кезімізде, оны кушті кылып жанартып омір сургіштігін арттырамыз. Біз булшык еттерімізді пайдаланбай ерінгенімізде, кулдырап барып олеміз.

Кунделікті жаттыгу, біздін кан айналысымызды тездетеді, ал еріншектердін каны еркін айнала алмайды, сондыктан онда денсаулыкты сактауга кажетті озгерістер журе алмайды. Узбей дене шыныктыру жасамаган адамнын омір сургіштігі алсіз. Керісінше тынымсыз козгалыс, теріміздегі 96 миллион тесіктер аркылы денеміздегі тері бездерінін еркін жумыс жасауын камтамасыз етеді. Тері агзамыздагы зиянды калдыктарды ен коп шыгаратын муше. Егер терінізге майлы бояу жагып койса, адам ауа жетіспей, зат алмаспагандыктан аз гана уакыт та омір суре алмайды.

 Дене жаттыгулары термен бірге агзадан улы заттарды шыгарады. Тері табиги тазалагыш. Егер біз кунделікті жаттыгудан бас тартсак, онда терінін тесіктері аткаратын жумыстар, баска мушелерге ауыр салмак болып ауады.

 Шапшан жасалатын дене жаттыгулары кан кысымы мен журек согысын да реттейді, антикогулянт болады, ягни кан тамырларын тромбоз деп аталатын бікетілуден сактайды, тромбоз жиі-жиі журектін кысылуына урындырады.

 Арбір тірі жан иесі, мейлі адам не хайуан оздерінін булшык еттерінін кимылы аркылы агзасын улы калдыктардан тазалайды.

Егер де сіздін булшык еттерініз кимылсыз болса, натижесі келенсіздікке алып келеді. Булшык еттер босап, куші мен серіппелілігінен айрылып кокыска толу каупі тонеді. Сізде шыгарлуга тиіс кокыс шогырлана береді, озін озі улануга ушырайсыз. Кимылдын жоктыгы – аурулардын ен кен тараган себептерінін бірі.

 Ашыгу мен табиги мазір – узак гумыр, денсаулык, жастык пен жымдастыктын тамаша одактасы. Денеге кимылдап салмак салу, тамакты молырак ішуге сеп болады, себебі осы тамак жаттыгу жасаганда ысырап еткен куатыныздын орнын толтырады.

Дені сау адам – табигаттын ен кымбат жемісі. Т.Карлейль

– Тілеуберді Сарайбайулы, жаяу серуендеудін пайдасы бар ма?
- Асет Ризаулы, арине, барлык дене жаттыгулары пайдалы, біракта жаяу серуендеу – баріне ортак. Ол сізді жалыктырмау керек. Аягынызды нык, аршындап баспаныз, ен дурысы еркін бос журініз. Кеуденізді шалкак, басынызды жогары, енкіштенбей табиги калыпта адымданыз.

Оз алдынызга жаксы желаяк болмасам да, кажымайтын журдек болам деген максат койыныз, жылдын кай мезгілі болмасын, кунделікті жаяу серуендеуді адетке айландырыныз. Егерде сізді коршаган орта кызыктырмаса, оз жан дуниенізге караныз.

Сіз серуендеген уакытта кунделікті куйбіннен азатсыз, егер каласаныз сіз акын жандылык пен философияга жакынсыз. Аркім озі біледі, бірак мен ушін жаяу серуендеу де жаксы жаттыгу. Бірак натижесі біреу – булшык еттердін жаксы жумысы, каннын жылдам айналуы, осыларга косымша жарасымдылык пен бакытты екенінді сезіну.

Таннін сулулыгына ен жаксы шипалы дарі сергек арі жайдарман коніл куй. Х.Бостерм

 – Адамдардын аягы неге ісіп кетеді?
 – Жаттыгумен шугылданбаган адамдардын аяктарын ісік жиі басып кетеді, себебі кан айналымынын нашарлыгынан жасаушылар калдыктарды уактылы шыгара алмайды. Жаттыгудан бас тарткандарга акталу жок. Адам тандік жетілген бе, жок па дене жаттыгуы баріне бірдей адет болып калыптасуы керек. Бул аурудын, мезгілсіз картаюдын алдын алады жане агзанын шыдамдылыгы мен карсыласуын арттырады.

Дене шыныктыру жаттыгуларымен шугылдансан, даріге пыскырып та карамайсын. Ибн Сина

 – Дене жаттыгуларынын кандай пайдасы бар?
- Дене жаттыгулары байсалды калыпты жане тунык акылды сактауга жардемдеседі. Таза ауадагы кунделікті 8 шакырымга серуендеу барлык келенсіздіктерді басады. Жаттыгу еркінді шындап, котерінкі коніл куй акеледі. Ашыгу багдарламасы мен дене жаттыгуларынын комегімен озінізді керемет жаксы сезінетін боласыз.

Арине, ен жаксы жаттыгулар букіл дененін булшык еттерін дамытатын. Арканыздын, белініздін, кеуденіздін, ішініздін еттерін мыкты да серіппелі болатындай дамытыныз. Осы аркылы окпеніздін, бауырыныздын, журегініздін, асказаныныздын жане буйрегініздін негурлым жаксы жумыс істеуіне комектесесіз.

Кеуде суйегінізді кенейте, окпеніздін еркін козгалуына мумкіншілік жасайсыз. Серіппелі диафрагма журек насосынын жумысын тіптен жандандырады. Іш еттері катайганда асказаннын жумысы жаксарады. Бултылдаган булшык еттер уакыт тезіне тотеп бере алатын куат жинап, ішкі мушелердін саулыгын арттырады.

 – Тілеуберді Сарайбайулы, агзадан улар кай уакытта коп шыгады?
 – Асет Ризаулы, негурлым коп ашыксаныз, согурлым улы заттар мол молшерде агзадан шыгарылады. Сіздін агзаныз туракты турде тазаланган сайын, булшык еттерініз куат жинай береді, ашыгып болганнан кейін еріншектіктін орнына тынымсыздыкка деген зор кулшыныс пайда болады.

Егер ашыгу барысында жаттыгумен шугылдангыныз келмесе шугылданбай-ак койыныз. Ашыгу сізге демалыс береді, кимылдагыныз келмесе, онда дем алыныз. Сіздін агзаныз букіл куатын, омірлік кушін ішкі тазалауга шыгындап жатыр. 7...10 тауліктік ашыгуда серуендегініз келсе, серуенденіз, бірак озінізді кинап зорламаныз.

Омір ушін тамак кандай кажет болса, денсаулык ушін енбек те соншалык керек, ал дырдумен кун кешу тубінде адамга ауру болып жабысады... Енбек омірдін шырагына май куяды, ал киял оны тутандырады. Дж. Беллерс

 – Булшык еттер неліктен босайды?
- Сіздін булшык еттерініз мыкты болганда, омыртканызды куш тусірмей, киналмай – ак устап турады. Жердін тартылысымен куресуден булшык еттерініз босады. Мумкін, мезгілсіз картаюыныз немесе артык салмагыныз, дененізді не еркін, не бос калыпта устай алмауынызга кіналі шыгар.

 – Тілеуберді Сарайбайулы, омыртка неге ауырады?
- Асет Ризаулы, арканызды тіктеймін, шалкаямын деп талпынган кезде, омыртканыз аурды ма? Егер осылай болса, тездеп колга алу керек. Ен алдымен босаган булшык еттерді катайту керек.

 Айнага озінізге караныз! Енкіш тарткан жоксыз ба? Жотаныз букірейіп бара ма? Арканыздын ауратын себебін тусіндініз бе? Егер арканыз булшык еттін босаганынан, омыртканын кисыктыгынан ауырса, тіпті аскынып кетсе де кынк етпеніз, жагдайды жондеп алуга болады. Арканын ауруы – екі аякпен журу артыкшылыгына ие болганга немкурайлы караганыныз ушін берілген жаза. Тузу туру мен журу адам ушін табиги калып.

Адамнын омырткасындагы табиги иін, жердін тартылыс занына карсы туратын кабілетке ие, булшык етке арканы тузу устауга мумкіндік береді. Осы булшык еттер кушті болганша арка тузу болады. Булшык еттер алсіреген кезде, омыртка майысып, ауру пайда болады.

Егер сіз дурыс тамактансаныз, оз агзанызга камкорлыкпен карасаныз, сымбатты болу маселе емес. Агза ен кажетті керектісінен айырылганда, омыртка кисая бастайды. Егер теріс адеттерге адеттеніп алсаныз, онда тузету шараларына, арнайы жаттыгулар жасауга жане омыртканы бакылауга унемі бакылауга кірісу керек.

Тузу журсен, тунілген жанында енсенді котерер, сары уайымды ойына алмасан, санамен де саргаймассын. В.В.Вересаев

– Калай дурыс отыру, журу керек?
¬- Сіз отырган кезде басыныз котерінкі, кеуденіз шалкак, карныныз тартулы, омыртканыз тузу болуы керек. Колынызды бугініз немесе тізенін устіне койыныз. Журген кезде, адымынызды кеуденін ортасымен шамаланыз. Бул адымынызды алшак, серіппелі кылады. Біркалыпты серіппелі кадам озіндік куат тудырып отырады. Адеттерді не калыптастырамыз, не жогалтамыз, омыртканы тік устап адеттену, сымбатты да кайратты денені калыптастырады.

 – Отырганда калай отыру керек?
 – Отырган кезде, аякты бірінін устіне бірін еш уакытта койманыз. Тізенін астында, булшык еттерге кан апаратын екі улкен кан тамырлары бар. Сіз аягынызды айкастырып койган кезінізде, кан айналымын колма кол бузасыз. Кан мен корек айналысынын жетіспеуі, каннын уйуына акеп согады.

Аягын айкастырып отыруга адеттенген жас адамдардын аягына каранызшы. Сіз тамырлар мен тамыршыктарынын калай бузылганын коресіз. Аяктын булшык еттері коректі толык алмаганда, аяк алсіз, кан айналымы нашар болады.

Сырын мен білетін бірден – бір сулулык – денсаулык. Г.Гейне

Белгілі журек емдеу дарігерінен  сураганда: «Кай уакытта журек жиі кысады?». Ол жауап берді: «Адам аягын айкастырып дем алып отырганда» – деп. Ен дурысы аягынды жерге койып отыру.

 – Тілеуберді Сарайбайулы, омыртканын кисыктыгын тузеуге бола ма?
 – Асет Ризаулы, омыртканын кандай болмасын кисаюы, кеуденін ауруына жане иыктын салдырап шаршауына акеледі. Мойнын, белін аурады. Ен бір карапайым да пайдалы адет – тузу туру, тузу отыру, тузу журу жане аякты айкастырып отырмау.

Осыган ешкандайда куат шыгындап кажеті жок, біракта адам турганда, жургенде, тузу отырганда, омыртка озінен озі тузеледі жане омірлік манызы бар барлык мушелер калпына келіп, кызметін мінсіз аткара береді.
 Сонымен, сіз омыртканыздын тузулігін кадагалап, кунделікті адетке айландыруга тиіссіз.


 Зерденін жумысын жаксартуга аса манызды жагдай жуйкелердін саулыгы болып сналады, буган тек дене жаттыгулары керек.
К. Д. Ушинский

– Тілеуберді Сарайбайулы, ашыгу барысында дене жаттыгуларымен шугылдануга бола ма?
- Асет Ризаулы, бул суракка тек ашыгушы гана жауап бере алады. Егер ашыгу барысында жаттыгумен шугылдангыныз келмесе шугылданбай-ак койыныз. Ашыгу сізге демалыс береді, кимылдагыныз келмесе, онда дем алыныз. Сіздін агзаныз букіл куатын, омірлік кушін ішкі тазалауга шыгындап жатыр. 7...10 тауліктік ашыгуда серуендегініз келсе, серуенденіз, бірак озінізді кинап зорламаныз.

 Жаттыгумен шугылданбаган адамдардын аяктарын ісік жиі басып кетеді, себебі кан айналымынын нашарлыгынан жасаушалар калдыктарды уактылы шыгара алмайды. Жаттыгудан бас тарткандарга акталу жок. Адам тандік жетілген бе, жок па дене жаттыгуы баріне бірдей адет болып калыптасуы керек. Бул аурудын, мезгілсіз картаюдын алдын алады жане агзанын шыдамдылыгы мен карсыласуын арттырады.

Дене жаттыгулары байсалды калыпты жане тунык акылды сактауга жардемдеседі. Таза ауадагы кунделікті 8 шакырымга серуендеу барлык келенсіздіктерді басады. Жаттыгу еркінді шындап, котерінкі коніл куй акеледі. Ашыгу багдарламасы мен дене жаттыгуларынын комегімен озінізді керемет жаксы сезінетін боласыз.

Ауелде бір суык муз – акыл зерек,
Жылыткан тула бойды ыстык журек.
Токтаулылык, калыпты, шыдамдылык,
Бул – кайраттан шыгады, білсен керек. Абай

– Тілеуберді достым, не ушін куатты денеде терен акыл болу керек?
- Асет Ризаулы, біз денсаулыкты шындагымыз келсе, куатты танімізде – куатты акыл жане мыкты жуйе жуйкесі болуы шарт. Тан мылкау емес, ол пайымдау мен акыл жане бес сезім мушелеріміз аркылы арекет кылады.

Таніміз козган кездегі бірінші арекетіміз – сезімді канагаттандыру, курсагымыз ашса денсаулыкка пайдасы барма, жокпа айтеуір дамді бірдемені жеу. Казіргі калыпта тамак витаминдер мен коректік заттардан ада. Тан алсіреп, жуйке куші азады.

Денсаулыкка апаратын узак жолдын орнына, тан  – кофе, шай, ішімдік, шылымдардан уакытша канагат іздеп адасады. Осы уакытша калып біртіндеп пендені аздыратын кушті бангіге (наркотик) алып келеді. Осылайша омір суру – рухани азу мен озінді-озін жоспарлы турде олтіру.

Денені куатты кылу ушін, акыл да танді бакылауга алатындай мыкты болып, салауатты омір суруге танді итермелеп, осыны адет кылып калыптастыруы керек. Сау денеге кушті жуйке куші мен мыкты рух кажет.

– Тілеуберді курдасым, акылдын мыкты болуы шарт па?
- Асет Ризаулы,  мыкты акыл жаксы ойларды туындатып, ойлар мен асерлерді устап туруга комектеседі – сондыктан да біздін таніміз осыларга карсы туру ушін куатты, мыкты болуы кажет. Таннін кызметі рухани келенсіздікке карсы туруы ушін механикалык сезімталдыкка ие болуы керек.

Біздін бірінші борышымыз – танді табигаттын жолымен журуге багындыру. Адам машинасынын тандік калпын жаксартсак, онда рухани жагын да жаксарта аламыз. Ми баска мушелерге караганда канды бес есе артык колданады. Мидын барлык суранысын канагаттандырыныз, ол да сізге ризашылыкпен карымтасын кайтарады.

Егер мен рухани тепе-тендіктен ауыткып кетсем жиырма шакырымды оз пайдам ушін журіп оте аламын, ал егерде танім ауырса жиырма минутта байсалды ойлай алмаймын. Озініздін танінізді жетілдіре отырып, озініздін рухынызды да дамытасыз. Егер де озініздін акылыныздан толык канагат алгыныз келсе, озініздін танінізбен толыктай уйлесімділікте болыныз.

Танертен озімнін жумысыма барып столыма отырганымда рухани кушім жетпесе, онда мен тусінікті танімнен табамын. Менін лагып  бет-бетімен шашырап журген ойларымнын, сурініп жаткан сойлемдерімнін себептері мен дарісі кайда? Мен осынын жауабын кан айналымымнын жиілігі мен тазалыгынан табамын. Сондыктан да таза ауада кулшына, рахаттана узак жаяу серуендеймін. Осы кезде диафрагмалык тыныс алуды, аршынды кадаммен уйлестіремін.

Миым айкындала бастайды. Оттегі миымдагы торларды тазалайды. Кайтарда шабыттанып келіп жазу жазсам, не жумыс істесем жоспарлаган жумысымды копарып тастаймын.

Дененін саулыгы, акыл-ойдын саулыгын да калпына келтіреді. Мидын калыптан шыгуынын себептері – жуйке жуйесінін нашарлауы мен кан курамындагы улардан жане баска да дене сыркаттарынан болады.

Менін ойымша адамнын жан-дуниесінін калпы тікелей танге байланысты. Сергек калып – кун шуагынын терімізге ететін емдік асерінін ми кабыршактарына жаксы сезімдерді жеткізуі. Осы арі карай жуйке жуйенізді жайма шуактандырады.

– Тілеуберді Сарайбайулы, кай уакытта кулеміз?
- Асет Ризаулы, кулкі – тан мен рухтын жымдасканынын айшыкты мысалдырынын біреуі. Біз озімізді бакытты сезініп, жаксы болган кезімізде кулеміз. Озінізді нашар сезініп турган кезінізде куле аласыз ба? Байкап корініз!

Кулген кезінізде  жан-дуниеніз озгеріп, озінізді жаксы сезінесіз. Біракта, жылаганнын орнына кулу  рухани ширыгуды талап ететінін умытпаныз. Гректер айтады: «куатты рух – шыныккан денеде». Ешкімде, ешуакытта да осыдан артык айткан емес.

Танді тартіпке келтіретін рухани бакылау жасап, танімізді келенсіз ойларга бой алдырмайтын мылкау етсек, миымыз аркашанда сау да, сабырлы  болады.

Оз танінізді, сонан кейін миынызды шынданыз! Сол уакытта сынгырлаган денсаулыкка ие болып, танініз бен жаныныз уйлесімділік табады.