Жан иелерiнiн уш топка болiнуi

Коптеген галамшарлардын (планеталардын) арасында Жердін манызы оте зор. Себебі ол жогары жане томенгі алемдерді байланыстыратын кіндік тарізді. Барлык жан  иелерінін козгалысы осы Жер аркылы отеді.

Гарыштагы жетілудін мінсіз зандылыгы бойынша барлык жан иелері белгілі тартіппен жетілу жолымен уздіксіз козгалыста. Олар бір коріністен екінші корініске кошіп, санасынын осуінін барысында акыры омірдін жогаргы максатына жетеді.

 Жалел-ад-дин Румидiн жазганына караганда бул жол минералдардан басталып, осімдiктер, хайуанаттар, адамдар, перiштелер денгейлерi болып жалгасады екен. Егер арбiр денгейде сана-сезімнін сансыз коп дарежелерiн ескеретiн болсак, сонда бул жолдын кандай алыс та узак екенiн тусiне аламыз.

Жалел ад-дин Руми арі карай жан иелерiн былай деп уш топка боледi:

"1. Таза акыл-естен куралатын перiштелер. Олардын омірi дуга окып, бас июге, кулшылык пен Кудайды ойлауга багышталган. Балыкка судын iшi онын уйыктайтын тосегi, жастыгы жане барлык омір болмысы болганы тарiздi, перiштелерге де ол тамагы, iшетiн iшiмдiгi болып табылады.  Олар сезiмдердін ыкпалынан толык шыккан, сондыктан олар сезiмдерiне багынбайды.

2. Оздерiнiн болмысынын (инстинктерінін) толык ыкпалындагы, бірак зулымдыктан оздерiн аулак устауга мумкiндiк беретiн акыл-есi жок жануарлар. Оларда адам баласы тарізді оздерiнiн мiндетi туралы ой жок.

3. Ал бейшара адамга келетiн болсак, ол акыл-ес пен кумарлыктан жартылай перiште, жартылай жануар, жартылай жылан, жартылай балык  болып жаратылган.  Балык табигаты оны тенiзге, ал жылан табигаты жерге тартады, сойтiп ол уздiксiз осы екеуiнiн арасындагы куреспен омірiн откізедi. Акыл-есi кумарлыкты женгенде ол перiштелiк денгейге котерiлiп, ал напсiкумарлыгы женгенде жануардан томен кулдырап кетедi.

Азаптан перiштелер оздерiнiн бiлiмдерiмен кутылады,

ал жануарлар оздерiнiн бiлiмсiздiктерiмен кутылады.

Ал адам осы екеуiнiн арасында куресу мен азапта.

" Улы Руми осы создерiмен адам жануарлар мен періштелердін арасындагы жан иесi екенiн корсетеді.

Орыстын улы жазушысы Л.Н.Толстой озiнiн "Исповедь" деген шыгармасында адам баласынын омірiн суда агып бара жаткан жангакпен салыстырады. Жангак агын судын ыкпалымен бiресе бiр жагага, бiресе екiншi жагага жакындап агып келе жатады. Сол сиякты адам баласы да омір агысына берiлiп, бiрде рухани, ал бiрде материалдык жагага жакындап, кейде оларга тiрелiп аялдайды да.

Жетілу жолындагы барлык жан иелерi унемі озгерісте. Олар ауелi омірге келеді, сонан сон оседi, жетiледi, артына урпак калдырады, акыры картаяды жане оледі. Олардын орнын баскалар алады. Осылайша табигат уздiксiз  айналыска тусiп, ауысып отырады.

Абайдын жане баска да гуламалардын ойлары бойынша, осы узак жолда баска жан иелерінін арасында адамнын ерекше орны бар. Жер галамшары (планетасы) жан иелерінін жогары не болмаса томенгі омірге баруын шешетін орын болса, ал адам  денгейi жан иелерінін санасынын жетілуінін шешушi сатысы.

Себебi, жан иелері осы сатыда гана екі ерекше касиетке ие болады. Ол касиеттердін біріншісі – адамга берілген ерекше акыл-ес, екіншісі – оган берілген ерік. Бул екі касиет жер бетіндегі баска жан иелерінде жок.

Адамнын баска жан иелерінен айырмашылыгы жане олардан артыкшылыгы да, міне, осында жатыр. Адам баласы озінін ойлай кабілетін дурыс пайдалану аркылы тіршіліктін кереметтей хикметтерін сезіп-туйсініп, болмыс купияларын терендеп сезе алады.

Сойтіп, ол баска жан иелерінін несібесіне берілмеген жылдамдыкпен жетілу жолымен котерілуге мумкіндік алады. Бірак бул артыкшылыктар адам баласына тегін берілмейді. Онын да сурауы бар. Ол сурау букілалемдік аділет карымта зандылыгымен аныкталады.

Егерде адам озіне берілген артыкшылыкты дурыс пайдаланбай, озінін еркі бойынша акыл-есін жаркын істерге арнамай, напсісіне арнап, болмыс зандылыктарын бузып, имандылык тартіптерінен шыгып кетсе, онда соган байланысты жазасын тартады.

Бул жаза болмыстын "Не ексен, соны орасын" деген угымды білдіретін аділет зандылыгы бойынша орындалады. Сондыктан, Абай аділет угымын оте жогары кояды.

Онын айгілі "уш суюін" осы алем ушін колданатын болсак, онда "Жане Хак жолы осы деп аділетті суй" делініп "аділетті сую" ушінші сую болып шыгады.

Сонымен адамнын акыл-есі оган берілген артыкшылык. Егер оны дурыс пайдалансан – баскалар жете алмайтын шынга котерілесін. Ал егер дурыс пайдаланбасан – баскалардын кормейтін корлыгын коресін.

Ерік озінде. Ол саган табигатыннан берілген. Бул – табигат зандылыгы. Оны ешкім буза алмайды. Осы ойларды Абай былай деп білдіреді:

"Хайуандарды  асырайтугын  жансыздарды  етi  ауырмайтугын кылып, жан иесi хайуандарды акыл иесi адам баласы асырайтын кылып, арi олардан махшарда сурау бермейтугын кылып,  булардын hаммасынан пайда  аларлык  акыл иесi кылып жараткан.

Адам баласынан махшарда сурау алатугын кылып жараткандыгында арi адiлет, арi махаббат бар.

Адам баласын курт,  кус, озге хайуандар секiлдi тамакты оз басымен алгызбай,  ынгайлы екi колды баска кызмет еттiрiп,  аузына колы ас бергенде,  не  iшiп,  не  жегенiн бiлмей калмасын деп,  иiсiн алып лаззаттангандай кылып,  ауыз устiне мурынды койып, онын устiне тазалыгын  байкарлык екi коз берiп,  ол коздерге назiктен,  зарардан коргап турарлык кабак берiп, ол кабактарды  ашып-жауып  турганда кажалмасын  деп кiрпiк жасап,  мандай терi тура козге акпасын деп, кага беруге кас берiп,  онын жузiне корiк кылып,  бiрiнiн  колынан келместей iстi коптесiп бiтiрмекке, бiреуiнiн ойын бiреуiне уктырарлык тiлiне соз берiп жаратпактыгы махаббат емес пе?

Кiм  озiне махаббат кылса, сен де оган махаббат кылмагын карыз емес пе?

Жер мактасын, кендiрiн, жемiсiн, кенiн, гулдер гулiн, кустар жунiн,  ара балын, балауызын, курт жiбегiн – хаммасы адам баласынын пайдасына жасалып, ешбiрiнде бул менiкi дерлiк бiр нарсе жок, барi – адам баласына таусылмас азык".
   
Абайдын бул создерiнен омiрдiн улкен  манiн  коруге  болады. Жан  иесi  хайуандар  махшарда  сурау  бермейдi (о дуниеде iстеген iстерi  ушiн  жауап  бермейдi),  себебi  олар  оздерiнiн   табиги сезiмiмен  (инстинктімен) арекет жасайды.

Сондыктан олар табигат зандылыктарын бузбайды. Олардын жетiлуi табигаттын эволюция зандылыгымен  журедi.  Бiрак  оларда  омiрдiн  максаты  туралы ойлайтын мумкiндiк жок.

Адам мен хайуаннын айырмашылыгын Абай жетiншi кара созiнде былай деп аныктай туседi:
   
"Дуниенiн корiнген hам корiнбеген сырын  тугел  тугелдеп,  ен болмаса денелеп бiлмесе, адамдыктын орны болмайды. Оны бiлмеген сон, ол жан адам жаны болмай, хайуан жаны болады.

Ауелде Кудай тагала  адамнын  жанын  хайуаннын жанынан iрi кылып жараткан, сол асерiн корсетiп  жаратканы".

Арi  карай  данышпан  адамнын  бала кезiнде барлыгын сурап, бiлуге куштар болатынын, бiрак оскеннен кейiн онын барлыгы умытылып,  конiлi суитынын айтады.

Сонымен, жан адамды жас кезiнде билеп, оны бiлiмге куштарландырады. Ал, осе келе ол напсісіне ие бола алмай жанын фани омiрдiн залалдарымен былгап алады.

Бул таннiн ыкпалын осiрiп, жанды танге бас ургызады. Тан жанга бой бермей, адам тек кана таннiн  кумарына берiледi.

Сойтiп онын жаны рухани азыктан тапшылык корген  сон, адам азгындау жолына туседi. Турлi куналарга батуы мумкiн. 

Ондай жагдайда махшарда ол адамнан сурау алынып, озінін сыбагасын алады. Сойтіп, ол томенгі алемдерде жазасын алып, кунасінен арылады.

Адам баласынан махшарда сурау алатугынында арi адiлет, арi  махаббат бар дейдi Абай. Осылай болганы аділетті.

Себебі, махшардагы жазаны аркім озіне берілген ерік бойынша жасаган іс-арекетінін натижесіне байланысты алады.

Ал махаббаттын болатыны – бунын барлыгы арбiр жан иесiне сабак беріп, кунасінен тазартып, фани омірдін зардабынан куткару ушін берілген.

Ислам дуниетанымына толык сайкес келетiн Абайдын осы козкарасы бойынша Алла тагала адамнын еркiне шек коймайды.

Бiрак, махшарда жаксы iстерi ушiн мадактап, жаман iстерi ушiн  оны жазалайды. Бул когам оміріндегі кылмыс жасаган адамды абактыга отыргызган тарізді. Оны абактыга жазалап, кунасінен арылту ушін гана емес, сонымен бірге, оган озінін кінасін тусініп, дурыс жолга тусуі ушін де отыргызады.
 
Мал мен адам омірінін айырмашылыгын Абай былай деп аныктай туседі:

Малда да бар жан мен тан,
Акыл, сезiм болмаса
Тiршiлiктiн несi сан,
Теренге бет коймаса?

"Малда да бар жан мен тан, акыл, сезiм болмаса" деген жолдагы акыл мен сезiм адамга берiлетiн ерекше акыл, сезiм (интеллект) деп тусiнемiз.

Айтпесе хайуанаттарда да оздерiне тан акыл мен сезiм бары белгiлi. Бул олен жолдарымен Абай адам мен хайуанаттардын акыл-сезiм айырмашылыктарын корсетедi.

Бул философиялык агымнын бір тужырымы. Мундай тужырым шынында да таза материалистерге керек. Оларга айтпак тугілі корсетіп, колына устатып берсен де сенбей, оны кабылдамау ушін айтеуір бір себепті табады.

Мундай кылык адамнын озін жогары коюынан, оркокіректігінен шыгады. Сенбеушіліктін тагы бір себебі – надандык. Егер адам білмегенін мойындап, білуге умтылса, онда ол коптеген жетістіктерге жетер еді гой.

Міне, білместіктін, одан шыгатын надандыктын салдары осындай.