Адам

Адам. Екiншi сатыдагыларды Абай "адам" деп атайды. Бул сатыдагылардын максаты – озін-озі толык  танып, адамдыктын шынына жету. Озін-озі танудын шыны – Абай ілімі бойынша озінін рухани болмысын тану деген соз екені жогарыда айтылды. Сонда гана Абай корсеткен гуманизмнін "адам адамга дос" деген кагидасын іске асыруга болады.
 
Екінші саты – "адам" сатысы, немесе, материалдык жетілу сатысы. Адамдардын санасынын жетілуіне байланысты бул сатыны торт денгейге болуге болады.

Бiрiншiсi, имандылыкка жетiп, омірдiн реттегiш тартiптерiн  кабылдагандар. Булар омірден сабак ала біліп, имандылыкка жетiп, реттегiш тартiптердiн комегiмен оз омірiн белгiлi бiр жуйеге салгандар. Реттегіш тартіптерді кабылдаудын аркасында олар келесi денгейге, материалдык даулетке котерiлуге мумкiндiк алады. Бул ушiн даулетке жету деген адамнын ынта-жігері болуы керек, ал даулетке жету ушін имандылыктын аркасында канагатка жетуі керек.

     Екiншiсi, материалдык даулетке жету. Бул денгейдегi адамда канагат  сезiмi бар.  Сондыктан ондай адам материалдык игiлiкке жете алады. Бул денгейдегi пенде озiнiн омірлiк алгашкы муктаждарын  камтамасыз  етiп,  ендi  сезiмдерiн  тойындыруга умтылган адам. Келесі денгейге котерілу шарттары: ынта-жігері – омірдін кызыгын молырак кору, ал мумкiндiгi – материалдык байлыктын белгiлi бiр дарежеге жетуi.

Ушiншiсi, сезiм канагатына жету. Бул денгейде  адам  омір  лаззатын молырак алу ушiн озiнiн акыл-ес,  ой-оріс, мiнез-кулкын жетiлдiрумен  шугылданады. Омірдiн кызыгын абден корiп, белгiлi бiр дарежеге жетiп, барлыгынын алданыш,  откiншi екенiн сезгеннен кейiн,  омірдiн максаты, букiл болмыстын  манi  туралы  маселелерге  коніл  болуге  мумкiндiк алады. Сойтiп озiнiн тупкi болмысын танып-бiлу денгейiне котерiледi. Буган озін-озі тануга куштарланып омірдiн жогаргы лаззатын алуга умтылушылык пен фани омірдін жалыктыруы тірек болады. 

     Тортiншiсi, озін-озі тануы, ягни озiнiн жан екенiн тусiнiп-сезiнуi аркылы адамнын рухани бiлiм жолына тусуi. Ол рухани бiлiм алып кана коймайды, сонымен бiрге  алган бiлiмiн омірде колдануга ден кояды. Сойтiп ол  жан  мен тан касиеттерiн айырып, озiнiн жан екенiн тусiнiп-сезiну аркылы жетiлудiн келесi сатысына отедi. Буган мумкiндiк – озiнiн Жогары Рухтын бiр болымсыз кiшкентай болшегi екенiн тусiнуi, ал ынта-жігері – Жогары Рухка кулшылык жасауда болады.

Абай бул сатыдагыларга аділеттілік, адамга адалдык, мейірімділік, камкорлык, достык тарізді гуманизм шарттарын молынан береді. Сондыктан Кенес дауірінде Абайдын гуманистік идеялары саясатка карсы емес деп табылып, озі улы гуманист ретінде кабылданып, онын гуманистік кагидалары кенінен уагыздалганы белгілі.

Бірак Абайдын адам болмысынын негізі рухани деген парадигмасын копшілікке таратпай, жабулы куйінде устады. Ал гуманизмнін аныгына адам тек кана озін -озі толык таныганда гана котеріле алатыны ескерілмеді.

Діндар адамдар ушін сананын жетілуінін бул сатысынын кундылыгы – жумак. Бундай угым копшілікке арналган барлык діни агымдардын максаты. Булардын копшілігі фани омірдiн кызыгымен алданып, материалдык алемнiн ыкпалынан шыга алмай жургендер. Казакша буларды "пенде" деп те атайды. Бул сатыдагылар оздерiнiн саналарынын жетілу барысында торт денгейден отеді. Олар – имандылык кабылдау, даулетке жету, сезім канагатына жету, озінін рухани болмысын тану.

Толык адам. Жетiлудiн ушiншi сатысы – рухани жетiлу. Бул сатыдагылардын максаты – оздерінін санасын рухани денгейге котеріп, Абай корсеткен омірдін негізгі максатына – Туп Иеге – кайту. Бул сатыга оте сирек адамдар, Абайша "толык адамдар", гана котеріле алады. Булар – озін-озі танудын шынына жетіп, оздерін Алла тагаланын кулы деп танып, омірлерін соган толык сайкестегендер.

Екінші сатыдагылардын максаты – жумакка котерілу болса, ал бул ушінші сатыдагылардын максаты – рухани алемге, ягни Туп Иеге кайту. Екінші саты мен ушінші сатынын негізгі айырмашылыгы, міне, осында. "Бул – бек шетін, бек назік жол" дегендей, Абай ілімінен Алла тагалага жан иелерінін барлыгы бірдей кайтпайтынын білеміз. Оган кайту ушін омірді Алла тагалага толык арнап,  узак рухани жолды оту керек.

Егер Алла тагалага барлык жан иелері кайтатын болса, онда дурыс омір сурудін кажеттігі болмай калады гой. Бул – болмыстын аділет зандылыгына кайшы келер еді. Егер осыган сеніп, оны тусініп кабылдайтын болсак, сонда Абайдын улы гуманист кана емес, одан да жогары – рухани адам екенін білеміз.

Гуманизм идеясынын максаты Кудай емес, онын максаты – адам. Сондыктан, гуманизм – рухани емес, материалдык категория. Данышпаннын улы тулгасын толык кору ушін гуманистік денгейден котеріліп, рухани денгейге жету керек.

Абайдын озі "Адамзаттын барін суй бауырым деп" деген гуманизмнін негізі "Сен де суй Ол Алланы жаннан татті" деген омірдін тупкі максатына жеткізетін жол деп кана карастырганын ескеруіміз керек. Толык адам сатысындагыларды Абай "камiл мусылман", "хакiм", "аулие" жане "пайгамбар" деп торт денгейге боледi.

     Егер де туган,  тарбие алган ортасы рухани  жагынан  жетiлген болса,   онда  адам  ен  жогары,  рухани  кемелдену  сатысына  тез котерiледi. Буган мысал ретiнде Ахмет Яссауи омірiн келтiруге болады. Ол жасынан жетiм калып, Арыстан Баб аулиенін колында тарбиеленедi. Бес жасынан тасбих тартып, карапайым адамдар отетiн узак кемелдену жолын кыска мерзiмде басып оттi. Сойтiп таза рухани  жолмен  тарбиелендi. Ал Абайдын озін алатын болсак, ол иманды жане даулетті отбасында омірге келгендіктен, имандылык жане даулетке  жету денгейлерін богелмей отті. Сондыктан ол омірін сезім канагаты денгейінен бастап, "толык адамнын" хакім денгейіне дейін котерілді.

     Абай адамды  жетiлудiн ен жогаргы сатысына – рухани кемелдену сатысына котерiлуге шакырады. Бул туралы ол озiнiн 34-созiнде былай дейдi:  "Кiмде-кiм ахиретте де, дуниеде де кор болмаймын десе, бiлмек керек: еш адамнын конілiнде екi куаныш бiрдей болмайды, екi ынтык-кумарлык бiрдей болмайды,  екi коркыныш, екi кайгы – олар да бiрдей болмайды.  Мундай екi  нарсенi  бiрдей  болады  деп  айтуга мумкiн емес.  Олай болганда,  кай адамнын конілiнде дуние кайгысы, дуние куанышы ахирет кайгысынан,  ахирет куанышынан артык болса – мусылман  емес". 

Ягни Абай бул созiнде рухани байлыкты (ахирет кайгысын, куанышын) материалдык байлыктан (дуние кайгысынан, куанышынан) жогары кояды.  Сойтiп ойшыл омірдi тупкi максатка – рухани максат, деп ой тастайды. Кудай жолына  малын  тугiлi басты байлау керектiгiн кеменгер "Алланын озі де рас,  созi де рас" оленiнде де айтады. Мундай адамдар ахиретте де, бул дуниеде де кор болмайтынын корсетеді.

Сойтiп Абай бул сатыдагы адамдардын бiр денгейден екiншi денгейге котерiлу мумкiндiгi мен калауы туйiсiп, бiрiгетiнiн корсетедi. Онын амалы – Кудайга таза кулшылыкка умтылушылык. Бул сатыдагы адамдардын рухани жетiлуiне керектi екiншi шарт – мейiрiмдi Алла тагаланын шапагаты. Ойшыл "Ынталы журек, шын коніл, озгесi Хакка жол емес" деп рухани жолдагы бiрiншi шарт – адамнын Кудайга деген ынтасы, екiншi шарт – онын Кудайга деген шын конілi, ягни таза конілi, озгесi Хакка жол емес деп анык айтады. Бул – Кудайга толык берiлу денгейi.

Арбiр сатыдагы, тiптi олардын iшiндегi арбiр денгейде турган адамдардын жетiлу дарежелерi: санасы, мiнез-кулык, ой-оріс, акыл-естерiне байланысты iс-арекеттерi, омір максаттары да артурлi болып келедi. Адамнын бiр денгейден екiншi денгейге котерiлуi онын болмысынын сапалык озгерiсiн, санасынын озгеруін корсетедi. Ол негурлым жогары сатыга  котерiлсе, онын санасы, рухани тазалыгы солгурлым жогары болмак.

    Омірде адамнын жетiлу денгейiн сырт козге аныктау онай  емес. Себебi  Руми ескерткендей, адам баласы озiн жан кумары женгенде гана адам денгейiнен асып, перiште денгейiне котерiледi, ал напсi кумары женгенде ол хайуанат денгейiнен де томен кулдырап кетедi. Бул жан мен таннiн куресінін корінісі.

Бул курес кунделік омірде толассыз журіп жататындыктан бір куннін ішінде адам бір сатыдан екінші сатыга ауысып отыруы мумкін. Максат – сол жогары сатыларда узагырак устанып, бекінуде. Кунделікті омірде турлi бояуларды араластырганда олардын нагыз тусiн  аныктау кандай  киын  болса,  адамдардын  нагыз денгейiн аныктау да сондай киын.

Осылай Абай мурасын жуйелеу аркылы адам санасынын жетiлу сатыларын коре аламыз. Материалдык алем зандылыгы жалпыга ортак болгандыктан, бул жуйені адамга гана емес, букiл когамга да колдануга болады. Бул – Абай улылыгынын бiр корiнiсi.