Жан туралы толгау

Шакарім арі карай екінші манызды маселені – жан маселесін карастырады.
«Жан, рух. Жан жок деушілердін созі жогарыда айтылып еді. Сойтсе де біраз угымдырак кылып айталык: созі мынау: сезімнін турагы – дененін ішінде, центрі мида, ол токтаса, барі де токтайды. Сол мидагы орта турак пен мукым денелер арасындагы сезетін, кимылдататын тамыр-сінірлерді тутастыратын бір жалгастык (проволкі) бар. Сондыктан жан деген болек нарсе жок. Егер жан бар болса, ми жан болар еді. Онын жан емес екендігін коріп, біліп турмыз».

Жан туралы мундай козкарас психологтар арасында алі де кездеседі. Психологтардын тужырымы бойынша адамнын барлык іс-арекеті, ой-орісі, біліп-сезінуі онын агзамындагы органдардын озара байланысына байланысты, ал бул байланысты ми баскарады. Бул арада Шакарім сын айтпай, тек кана олардын козкарастарын гана баяндап отыр. Ал олендерінде оларды мундай білместіктері ушін катты сынга алатыны бар.

Оз тарапымыздан осы арада бул маселе туралы ойымызды айта кетейік. Казіргі медицинада адам омірін ми баскармайтынын аныктайтын коптеген далелдер бар. Мынадай медициналык дерек бар. Бір адам озінін басы ауыра беретінін унемі айтып журеді екен. Ол олгеннен кейін онын бас суйегін ашып, миын тексерсе, миы жумыс жасай алмайтындай халге келіп, шіріп кетіпті. Бірак ол тірі кезінде копшілік адамдар катарында омір суріп, мінез-кулкынан ешкандай да ауыткушылык байкалмаган. Осынын озі адамнын ой-оріс, мінез-кулкын ми баскармайтынын білдірмей ме? Жуырда Кытайда миынын сол жак  болігі жок айелдін омір сургені аныкталды.

Ми акылдын пайдаланатын куралы гана. Ал акылдын тубі, Шакарім ілімі бойынша, журекте орналаскан. Сондыктан адамнын жасаган акымактыгын ен ауелі журек сезіп, журек зардап шегеді. Казіргі замандагы журек ауруларынын улгаюы осынын бір корінісі гана.
Материалистер мангілікті омір жок, тан олген сон барлыгы жогалады деп есептейді. Оны былай деп тусіндіреді:

«Дене аркашан озгеріп туратын болгандыктан, жылдар, уакыттар оту барысында ол біржола озге дене болып ауысады.  Адамнын артурлі сезімі, ар істі істеуі сол мидын озіне гана біткен сезуіне, озіндік касиеттеріне байланысты. Ми денеше аркашан озгеріп турмайды. Адам олген сон дененін кураулары шашылып-бытырап баска бір осімдік, хайуандарга кіріп араласады. Сойтіп аркім озіне арнаулы жаны болмай, біреуден біреуге (бір денеден екінші денеге – Д.О.) кошіп журетін болган сон, не дене, не жан кайта тірілу жок. Адамнын сезімім, омірім деп жургені сол мига біткен сезу,  асерленудін жанаруы, арбір жананы сезуі гана. Озге болек ешнарсе емес. Ол озгеріп турган дене (бурынгы дене шашылып, олардын боліктері баска денелерге кіргенде – Д.О.) ол денелер бурынгы дененін озі емес, куры уксаган болады. Сондыктан, адам оны озім деп біледі дейді».

Тан шынында да унемі озгерісте. Арбір сатте коптеген клеткалар (жасаушалар) оліп, олардын орнына коптеген жана клеткалардын пайда болатыны медицина жаксы біледі. Осы себептен 7-8 жылдын ішінде адам тані толык озгереді екен. Ягни, адам толыгымен баска жана тан алады. Осынын озі таннін біркалыпта турмайтынын, онын сат сайын, кезен сайын озгеріп туратынын білдірмей ме? Ендеше таннін бір болігі болып табылатын ми да озгермейді емес, унемі озгерісте болуы керек. Адам канша озгерсе де ол озін озі «озім» деп есептейді. Не себептен? Себебі, онын денесі бурынгы денесіне уксагандыктан емес, озінін негізгі болмысы озгермейтін жан болгандыктан озін-озі «озім» деп сезінеді. Ол бул сезімін толык тусінбеуі де мумкін. Бірак будан онын «озім» деген сезімі озгермейді. Арине, мангілікті жан жок деп есептейтін материалистер ушін адам оліп, онын денесі табигаттын баска боліктерімен араласып кеткен сон, олген тан кайта тірілмей, омір осымен бітеді. Мундай сенімнін адам ушін олердін алдында кандай касірет акелетінін ойшылдын озі томенде жаксы кортіп кетеді. Жан мен рухты жокка шыгару, міне, адамды осылай адастырады екен.   

«Енді жан туралы ой жургізген білімділердін созін айталык: Герман Шефлер деген білімді айтады: жан атом куатынан куралган  бір куат дейді. Уиршо – дене тіршілік механикасы машиналарынын 10 турінін бір турі дейді. Доиуареман: ар тамырда электрия бар; ой денедегі атомдардын козгалысынын асері дейді. Стуармель: адамнын тіршілігі бізге сондай киын бір сырлармен байкалады. Дуние тіршілігі жаратылыстын озге коп киын сырларына караганда тупсіз; олшеусіз бос кеністіктегі кішкентай арал сиякты дейді. Ж. Дольн: жан атом, дене емес, жаннан шыккан асерлерде дене касиеті, жоні, ой, оймен суреттеу, ойга тусіру сиякты жан касиеттерінін тубі де жок, суретте жане жан касиеттері заман, уакыт аясына кірмейді. Бул – акылдын озінен шыгатын касиеттер, сондыктан, дене жаралысынын еш сипатымен сипаттауга, олшеп уйкастыруга келмейді».

Шакарімнін осы жазгандарынан омір сырларын ашуга кандай талаппен беріліп, онын канша коп білім коздерін актарганын коруге болады. Бул дайек коздерін ол Мекке сапарында жинаган болуы керек. Осылай оларды озінін ой-орісінен откізіп, бізге жуйелеп жеткізіп отыр. Ойшылдын бул жазгандарынан сол кездегі коптеген ой туйіндері мен гылыми жетістіктерді саралаганын, сондыктан, онын тужырымдары оте салмакты жане манызды екенін  кореміз.
Арі карай жаннын барын мойындайтын козкарастар келтіріледі.

«Баска айтуларга караганда, жан жогалмайды, ол денеден шыккан сон, бурынгы денедегісінен де куатты болады. Шын аныктап караганда, жан дене сиякты емес. Дене оледі, озгереді. Жан олай емес, екеуі бірігіп турган кезде бірі-біріне катты асер береді. Ашу, жек кору, сую сияктыларда асері бетке шыгады. Жан катты асерленсе, денені киыншылыкка тусіреді, кейде капиядагы катты куаныш, коркыныш, кайгы адамды олтіріп те жібереді. Жан мен дене біріне-бірі жат, болек жаралган болса, бірігіп турганда устіп біріне-бірі асер береді. Докторлардын айтуынша, арбір ой денеге озінше асер береді (Дольн, Декарт). Жан мен дене бір-бірінен болек жаратылса да,  дене жан асерімен козгалыс кылады дейді Олер.

Жан мен дененін бір-біріне асер беруі кайтарыс жолымен, маселен, таска соккан дауыс кайта естілген сиякы (Коддрс) жан мен дене арасында ортак бір нарсе бар, ол екеуінін де каситіне ортак болгандыктан, екеуін косып жарастырып турган сол дейді (Ж.Дольн). Бул туралы былай айтады: жан денеден болінгісі келмейді, сонымен бірге, ол денемен біржола  бірігіп те кетпейді. Ол екі арага тагы бір нарсе косып, онын міндетін аныктауга акылымыз жетпейді. Бірак, ондай  нарсе бар болса, олшеу, сипаттауга келмейтін бір мысал, яки киял, сауле сиякты болып, сол тамыр-сінірлер аркылы асер беретін шыгар дейді (Ж. Дольн)».
Бул айтылган ойлардын сезім мушелері мен логиканын комегімен жасалган тужырымдар екенін кореміз.

Сондыктан бул ойларда аныктык жок. Болжам гана. Бул болжамдарда адам болмысында козге корінбейтін тагы да бір болік бар екені айтылады. Бірак накты далел жок. Арі карай далелдер коп айтылады. Шакарім бул жерде бірінші далелді келтіреді. Ол былай деп жазады:
«Ж. Дольн жане айтады: бул ортак дене дегенді айтатын себептері Франциянын военный академиясынын (согыс мектебінін) устінен карайтын Доруцатстын  магнетизм жолымен бір адамды уйыктатып, сонын денесі олімге уксас бір халге тускенде, жаны бурынгы денеден шыгып, сол адам касында бір турде болып отырганын коргендіктен аныктап білдік дейді. Сондыктан, жаннын туп негізі білінбегенмен, сол сауле сиякты дене олген сон да, сол жаннын оз алдына біреу болып журуіне жардемші екенін білдік дейді».

Бул далелден адамнын танінен баска тагы бір назік болмысы бар екенін кореміз. Ол назік болмыс козге корінбейді, бірак ерекше касиеті бар экстрасенстерге корінеді. Бул туралы казіргі кезде гылымда коп деректер бар. Назік болмыс рух пен танді байланыстырады. Ягни жан озінін рухы аркылы назік болмысты пайдаланып танді баскарады. Бул назік болмыс козге корінбегенмен де, материянын бір турі болып табылады. Бул назік материяны оны зерттейтін гылымдарга, турлі агымдарга байланысты назік дене, ортак дене, аура, сауле, астралды дене, биоплазмалык, психо-энергетикалык негіз жане баска да артурлі атаулармен атайды. Осынын озі адамнын назік болмысынын оте курделі екенін корсетеді. Спиритизмде оны перисприт деп атаган. Бул назік дене артурлі жане коптеген кабаттардан куралады. Мысалы йогада оны сезім, акыл, ес, жалган «мен» кабаттарына боледі. Бул дененін ен назік болігі рухпен байланысады. Парапсихология осы назік болмыстын озара байланысын, онын рухпен жане танмен карым-катынасын зерттейді. 

«Жане бір далелдері: 19 жуз жылдар ішінде болган Франция адамы Аланкардын айтуы солай дейді? Бул жан шакырып алатын сперт еді. Онын айтуынша, жандар оз дуниелерінде біз сиякты барлар ар кайсымыз тірі кунімізде адам  атанып, олген сон жан боламыз. Бул дене – ортак дене, екеуі де жансыз ешнарсе сезбейді. Ортак дене тірі кунде денеде болса, олгенде жанмен бірігіп кетіп бір жола бар болады дейді».

Бул абзацта бастырушылардын есебінен бірнеше кателіктер жіберілген. Сонын бірі «...жандар оз дуниелерінде біз сиякты барлар ар кайсымыз тірі кунімізде адам  атанып, олген сон жан боламыз» деген сойлемнін магынасы былай болуга тиісті «біз сиякты аруактардын да оз дуниелері бар. Ар кайсымыз тірі кунімізде адам атанып, олген сон аруак боламыз». «Бул дене» деп назік денені айтып отыр. Ол жанга да танге де ортак. Назік дене де, турпайы тан де жансыз ешнарсе сезбейді. Ортак дене, ягни назік дене, адамнын тірі кезінде денеде болса, ал олгеннен кейін жанмен бірге о дуниеге, ягни жогары назік алемдерге отіп, біржола бар болады. Біржола бар болу деп, бул арада аруактын оз алеміне отті дегенді білдірсе керек. Себебі бул алем аруак ушін уакытша гана озіне тажірибе алуына, не болмаса арі карай тазарып жогары орлеуі ушін жіберліген сынак болып табылады.