Шакарiм Абайдын шакiртi

Адамнын оскен ортасын, одан алган тарбиесін топырактын кунарлылыгы мен осімдіктін кутілу жагдайымен салыстыруга болады. Егер жер кунарлы болса жане осімдік кезінде жаксы кутілсе, одан алынатын онімнін де коп болатыны белгілі.

Сол сиякты егер адам баласы жаксы ортага келіп, дурыс тарбие алатын болса, онын келешегі де дурыс болмак.

Бул тургыдан алганда Шакарімнін багы жанган деуге болады. Ойткені, ол оздері дурыс тарбие алган, сонмен бірге, озгені де жаксы тарбиелей алатын текті адамдардын аясында ості. Ал онын дурыс осіп, жетілуіне камкор жасаган негізгі багбан Абай болды.

Атасы Кунанбай болса, ол кажылыкка барып келгеннен кейін бул фани омірден шеттеп, кунделікті тіршіліктін куйбеніне былганбас ушін баска адамдардан шымылдык аркылы болектеніп, тасбих тартып, такуалык жасап, калган омірін толык рухани жолга багыттаган.

Оз урпагына ол адам омірінін манін, онын тупкі максатына калай жету жолын осылай корсетіп, улгі шашып, таглым берген. Шакарімнін агасы Амірдін жиын-сауыкка, ан салып, олен айтуга, думанга кумар болып журіп, біреуге айттырылып койган кызга коніл аударганы ушін Кунанбай озінін бул немересін калай катты жазалаганы туралы Мухтар Ауезов "Абай жолы" романында /3/ келтіргені белгілі.

Осылай Кунанбай кажы озінін созі гана емес, ісімен де баскага улгі болып, когам омірінін уйлесімділігін сактауда улкен бедел болып отырган. Ал одан тарбие корген баласы Кудайбердінін адалдыгы, адамга деген  мейірімділігі туралы Ахаттын жазганынан білеміз.

Шакарім акесі жагынан осындай онегелі ортада болса, шешесі жагынан да жаксы тарбие алган. Онын шешесі Толебикенін кандай онегелі жане тарбиелі адам болганы туралы айтылды. Ол озі білетін араб тілін баласы Шакарімге уйреткен екен, тіпті кездік согуга да уйретіп, оны озі білетін усталык іске де баули білген.

Кадырлы акесі Кудайберді кайтыс болган сон Шакарімге жетімдік таукыметін корсетпей, оган дурыс тарбие беретін адам керек еді. Бул міндетті халкымыздын рухани болмысынын жулдысы тарізді болган Шакарімнін акесінін інісі, улы Абай колына алады.

Абайдын комегімен Шакарімнін ата-тегінен берілген текті касиеттері, табигатынан берілген жан талабы дурыс жетіліп, жаксы кутім корген жеміс агашындай коктеп жетіліп, озінін жупар анкыган татті жемісін берді.

Сонын аркасында бугінгі кундері Шакарімнін журегінен жарып шыккан от жалынды жырларын окып, рухани нурдын лаззатын алуга мумкіндігіміз бар.

Абай тарбиесі аркасында Шакарімге тарих сахынасында озіне берілген ролді толык орындауына мумкіндік туды. Абай Шакарімді баулып осіріп, кезінде дурыс багыт корсетіп, керек жерлерінде сынга да алып, жас жеткіншектін рухани устазы болды. Абайдын озіне деген ыстык ыкыласын кезінде Шакарім былай деп мойындап жазады:

"Абай бізді жаксы коретін, келгенде касына жатамыз деп таласатынбыз. Абай: "Бул кіші гой" – деп мені койнына алып жататын, баска балалар да Абайдын айналасына жайгасатын. Бізге ангіме айтып беріп, окыган окуымды, жаттаган киссаларымды айткызатын еді", – дейді Шакарім.

Шакарімнін жас кезінен бастап онын тарбиесіне Абай осылай улкен коніл болген. Оган онер уйретуде, білім алу жолында жол корсетіп, озі басшы болып, уйымдастырып отырган.

Ол Шакарімнін жасынан домбырага кумарлыгын байкап, куздін басында, керей руынан шыккан атакты домбырашы – Біткенбай деген адамды шакыртып алып, Шакарімге куй уйретуді тапсырады. Осылай бір жылга такау, ел жайлауга шыкканша, Біткенбай Кудайбердінін ауылында болып, Шакарімге коптеген казак куйлерін уйретеді.

"Менін домбыра устазым – Біткенбай, оны тауып алдырып беруші – Абай", – дейді екен Шакарімнін озі.

Тіпті ан аулауга кумарлыгын арттырып, кусбегі болып, оган мерген болуга да Абайдын себебі болган екен. Шакарім «жаксы мерген болуыма Абай себепші болды» деп, ол жайында былай деп сыр тартыпты. 

Бір куні Абай ауылына мерген орыс адамы келіпті. Абай бірден Шакарімді шакыртып алып, осыдан мерген болуды уйренесін деп оган косып жібереді. Екеуі колге барып, неше кундей жатып, кус атып, орыс Шакарімді мергендікке уйретеді. Шакарім екі жагынан бірдей атуды, тунде жане ушып бара жаткан, не су толкынында жузіп бара жаткан кусты, желді куні оны калай коздеп, кай жерінен сыгалап атуды уйренеді.

Абай Шакарімге орысша окы деп акыл айтады. Шакарім орысша білетін Нурпейіс деген адамды колына устап, орысша уйреніп, создік алып, орыс тілін жаксы уйреніп алады.

Бул, арине, оган кейіннен Л.Н. Толстоймен хат жазысып, А.С. Пушкин шыгармаларын аударуга мукіндік бергені малім. Сонымен бірге, баска шакірттерімен коса Абай Шакарімге турлі тапсырмалар беріп, ар жанрдан шыгарма жазуды тапсырып, озі оны кадагалап, катесі болса кезінде тузетіп отырган. Шакарім карілікті мінеп жазганда, онын бул кылыгын унатпай Абай былай деп сын олен жазган екен. 

Соз айттым "Азірет Алі", "айдахарсыз",
Мунда жок "алтын иек, сары-ала кыз".
Карілікті жамандап, олім тілеп,
Болсын деген жерім жок жігіт арсыз.
Асіре кызыл емес деп жиренбеніз,
Тубі терен соз артык, бір байкарсыз.

("Мен жазбаймын оленді ермек ушін", 1888 ж.)

Абай сынаганда ен ауелі озінін касында журген жакын адамдарын сынайды екен. Бул, арине, устаздын шакірттеріне деген камкорлыгы мен мейірімділігі, ен ауелі солардын камы ушін жасалган арекет екені белгілі.  Айтпесе Абай тарізді салихалы адамдар біреуге жамандык ниетпен, немесе оларды мукату ушін соз айтпайтыны белгілі. Абай жас талапкерлерге акын жане акындык онердін міндеті туралы ой сала келіп оларды улкен максатка багыттап, жол корсетеді.

Абай осы оленінде "Азірет Алі айдахармен алысыпты" деп олен жазган Кокбайды, "Зияда" деген дастанында кызды мактап: козі гаухар, иегі алтын деп орынсыз тенеулер айткан жас акын Аріпті жане карілікті жамандаган Шакарім, ушеуін де сынга алып отыр. Олардын коніліне келмейтіндей етіп, сыпайы тілмен жеткізген акыннын бул ескертуі кезінде жастарга улкен асер еткен.

Сондыктан Шакарім Абай устазынын озіне деген жасаган камкорлык, шын пейілін жогары багалайды. Ол асіресе Абайдын білім алуга итермелегенін, жана рухани белестерге шыгуга мумкіндік жасаганын жаксы тусініп, оны жогары багалаган. Бул туралы Ахат былай деп жазады:

"Мен, – дейді Шакарім, – жайлауда Абай ауылына бардым. Уйде Абай курбылас аксакалдар толып отыр екен. Мен салем беріп кіргенде Абай: "Кімді айтса, сол келеді дегендей, Шакарім, келгенін жаксы болды. Мен мына аксакалдарга айтып отыр едім.

Мен етек басты болып білімді куа алмай калдым. Сол коксеген арманымды Шакарім аркылы орындаймын деп, саган білім кугызатын болдым! Адам кырык жасына дейін білім жинап, кырык жасында каміл толады, акыл-ойы, жігер-кайраты жетіледі.

Енді уш жылда сен кырыкка толасын. Шыгыс тіліне жетік болдын. Енді уш жылга дейін орыс тілін уйрене бер. Бар каражатын менін мойнымда, сен осыган дайындал. Кане, осыган келісесін бе?" – деді.

Мен: "Барлык каражат сізден болса, білім алуга неге бармайын. Бірак, кай жерге барамын?" – дедім. 
Абай: "Афин-Грек білімі Стамболга жиналган, содан табылады. Араб білімі: Меккеде, бірак, менше, Меккеден горі Мединадан кобірек табылуы керек. Жане Мысырдагы Александр атындагы кітапханага барасын. Осы торт жерге барып, тарихи орындарды аралап, керек кітаптарды алып, білімінді толтырып кайтасын. Сатып алатын кітаптарына, жол каражатына жетерлік пулды озім беремін. Осыган келіссен колынды акел, – деп колын усынды.

Мен: "Каражат сізден екен, мен білім алады екем, барам", –  деп колымды бердім. Абай кісілерге карап, "Кордіндер гой, Шакарім уагдасын берді!" – деді. Отырган аксакалдар: "Кордік" – десті.

Осыдан сон, мен орыс тілін жете білуге бар ынтамды салып, енбек етуге айналдым. Баска жылдарымнан горі, осы жылдарым пайдалы жылдарым болды. Озім білетін шыгыс тілдерін де терендей зерттеп, кемшілігін толыктырдым...

...Суйтіп, 1905 жылдан 1906 жылга карсы кузде журіп кеттім. Абайдын акыргы кенесі – осы сапарым менін козім ашылып, адам катарына косылуыма улкен себебін тигізді.

Сол сапарда, неше улттын галымдарымен сойлесіп, пікір алысып, керек кітаптрады алдым. Ол кітаптарды посылка етіп, Семейдегі Аниярдын атына жіберіп отырдым. Стамболда тарих корларын сактайтын орындарда болып, ары бара жатканда 13 кун тарих актардым.

  Ертедегі Шыгыс акын-жазушысы, ойшылдарынын шыгармаларын тугел алдым. Гомерден бастап Грек халкынын ойшыл-философтарынын шыгармаларын, Батыс философтарынын шыгармаларын, ертедегі Турік галымдарынын жазган шыгармаларын, ар елдін лугаттарын, Америка жазушыларынын шыгармаларын алдым.

Демек, менін бул сапарым, кокірек козімді ашып, ансаган арманыма колым жеткен сапарым болды!

Бу да Абайдын маган акыл кенесінін жемісі. Стамболдан Меккеге бардым, онын тарихи орындарында болып, коп кажеттерімді таптым. Мединага бардым.

Одан Араб халкынын ескі замандагы Мухаммед пайгамбардан 200 жылдай бурын болган Абу Суфиян сиякты галымдардын шыгармаларымен танысып, кітаптарды алдым.

Бірак Мысырдагы (Египеттегі) Александр атындагы кітапханага бара алмадым. Меккеде сол кітапханада коп жыл істеген галымга кездесіп, менде жок галымдардын шыгармаларын жазып алдым...

Унді, Парсы галымдарымен пікір алыстым. Ен аягы Турік музыкантынан нота жазуды уйрендім. Парсы тілін жетік білетінімнін аркасында Парсы, Унді доктырларымен сойлесіп, емдеу тасілдерінін кобін уйрендім" – дейтін.

Шакарімнін осы создеріне біздін толыгырак токталып отырганымыздын себебі, бул создерден ойшыл акынга, онын келешек оміріне бул сапардын кандай асері болганын корсету.

Бул сапар бурын казак ауылынан узап шыкпаган Шакарімді сана-сезімнін жана денгейіне котеріп, онын ой-орісін шарыктатып, омір купиясын коретін тылсым дуниенін есігін айкара ашуына мумкіндік берді.

Ахаттын жазуына караганда, онын кітапханасы оте улкен жане рухани кундылыгы жагынан да оте бай болган. Ол кездегі казак даласында кездесе бермейтін кейбір галым ойшылдардын кітабы Шакарім колына осылай тускен. Осыдан онын білім денгейі мен ой ойлау кокжиегінін кандай шалкар, кен болганы байкалады.

Шакарімнін бул создері онын негізгі философиялык ойларынын исламнын улы ойшылы Жалел ад-Дин Руми мен сопы акыны Жуніс Аміренін толгамдарымен ундес болу сырын ашады.

ХІУ гасырда ислам орталыгы Туркияга ауысып, халифат осы елге кошіп, букіл мусылман журтынын басшылыгы енді араб елдерінде емес турік халкынын кузырына тиген еді.

 Дал сол кезде  сопы ілімінін сонгы ірі окілдері деп есептелетін Руми мен Жуніс Аміре осы елде омір сурген болатын. Сондыктан "Ертедегі Турік галымдарынын шыгармаларын... алдым" деуіне караганда  Шакарім осы сапарында солардын шыгармаларын алып, таныскан болса керек.

Бул ой Шакарім мен ислам ілімінін оте ірі окілі Румидін философиялык ундестігі кайдан шыккан деген суракка жауап береді.

Мысалы, Шакарімнін «Атанын шахуатынын коп кой мані», «Жан беріп жарык, жылы нурдан», «Келді, кетті», «Касына кылыш кайраткан» тарізді олендері Румидін тан уакытша, ал жан мангілікті, озінін откен омірінін натижесі бойынша жан озіне тиесілі тан алып, унемі бір таннен екінші танге ауысып отырады деген кагидасымен толык ундеседі. 

Осылай Шакарім Шыгыс акын-жазушыларынын шыгармаларына ынтасы артып, оларды жетік білген. Шакарім асіресе "Ниссан-ил-гайып", ягни "онын тілі гайыптан келген" деп атанган  Хафизды жаксы біліп, оны казакшага аударып, гайыптын терен сырын казак халкына жеткізуге умтылган.

Кезінде Мухтар Ауезов "Сол кезде Шыгыс адебиеттеріне Шакарімдей жуйрік адамды коргем жок. Шыгыс адебиетіне берілуіме себеп болган устазым Шакарім!" – деп акынга жогары бага берген екен.

Шакарім Абайга берген озінін уадесін осылай орындап, Меккеге, Стамбулга сапар шеккен екен. Бул сапардын акын ушін сатті болганы сонша, ол сапардан кейін 1907 жылы рухани дуниенін шынынан алынган оте кунды "Лайлі-Мажнун" дастанын жазады.

Содан бес жыл откен сон, 1912 жылы "Кен коныс" деген жайлауынан кора салдырып, фани омірден болектеніп, калган омірін елден жеке жерде откізуге бел байлайды. Бул улы акыннын осыган дейінгі омірінін натижесі еді. Осылай Шакарім Абай салган сара жолмен рухани жолга бет бурып, мангілікке умтылган.

Абайдан алган онегелі тарбиесін Шакарім озінін балаларына, баска жастарга да беруге умтылып отырган. Бул туралы Ахат былай деп жазады:

"Акей Абай озін калай тарбиелесе, бізді де солай тарбиеледі. Сонын негізгілері: Адам елге, не біреуге пайдасын тигізуі керек. Пайдасын тигізе алмаса, залалы тимесін. Онан сон, катты тапсыратын нарсесі – адалдык!

Адал болындар, адалдын арканы узын. Біреуді откелге салып отуден сак болындар. Егер буны істемесендер – ырза емеспін, – дейтін. Адам баласын ултка, руга болуден сактан, ала кормендер".

Міне жастарды жаксы коріп, оларга осындай онегелі тарбие бере отырып, Шакарім сонымен бірге омірдін мані туралы турлі сурактар койып, соган жауап жаздырып, акыл-кенесін беріп отырады екен. Арі карай Ахат созін былай деп жалгастырады:

"Біз акейдін тарбиесінін аркасында боктык, арамдык дегенді білмедік. Кісі тугілі айуанды да боктап корген емеспіз. Малшыларды, не онын балаларын ботен санагамыз жок. Олармен бірге жатып, бірге  ойнадык. Олардын улкендерінін аттарын атамайтынбыз. Ата, апа – дейтінбіз. Олар бізді жанындай жаксы коретін."

Міне осы создерден жаксы тарбиенін натижесі, онын адам баласына деген шипасы сезілсе керекті. Бул кай заманга болса да оте кунды онеге.

Булай тарбиеленген когамнын келешегі де булынгырсыз, анык болмак кой. Осылай когам ушін Шакарім омірінін улкен гибраты барын кореміз.