Абайдын жан дуниесi

Адамнын рухани биік денгейге котерілуіне онын iшкi жан дуниесiнін асері улкен болады. Онын жетілуіне асіресе, руханиятка деген ынта-жігері  коп асер етеді. Абай жас кезінен зерек, арі онын руханиятка деген ынта-жігері зор еді. Бул онын келешекте хакiм денгейiне котерілуіне улкен себеп болды.

Абай жан дуниесiне улкен асер еткен дiни дуниетаныммен алгаш рет медреседе, кейiннен жасы улгайып кемелденген кезінде коп шугылданган.  Ол окып зерттеген дiни адебиеттер iшiнде мыналар бар: адамзатка берiлген касиеттi кiтаптар, хадистер жинагы, дiни олендер мен дастандар, пайгамбарлар  тарихы  туралы   гуламалык енбектер.

Зерттеушi Т. Журтбаев: «Жалпы алганда, Абайдын кiтапханасында ар гасырда ар  жылдары  жарияланган  146  кiтап  болган» /4/, – деп   жазады.  Абайдын оте терен рухани бiлiмдi адам болганына озi зерттеген «Куран», «Таурат»,  «Талмуд»,  «Iнжiл» тарiздi  касиеттi  кiтаптардын ыкпалы зор болган.

Абай ислам дiнiнiн тарихын жаксы бiлiп, молынан зерттеген сол кездегi ен бiлгiр адамнын бiрi болган. Бул жайды мусылманшылыкты катты устаган Абаймен 25 жыл жолдас болган акын Кокбай аксакалдын  созiнен  де коруге болады.

Ол озiнiн естелiгiнде былай дейдi: «Онан сон жалпы мусылманшылык жолындагы  улкен  гуламалар  жазган  iрi создердiн  барлыгын  да бiлетiн.  Барiнен оз тусындагы улкен молдалардын кайсысымен болса  да  катар  тусерлiк  маглуматы бар-ды. Сонымен Семейге бара жаткан уакытта, Семейдiн Камали казiрет сиякты  улкен  молдаларымен,  анда-санда  бас  косып мажiлiс  те  жасап  коятын.  Осындай мажiлiстер аркылы Семей каласындагы казак, татар молдаларынын барлыгы да Абайдын дiн маселесiне жетiктiгiне абден козi жеткен сон,  бул кiсiнi оз заманынын гуламасы сиякты да корген».

Семейге миссионер Сергей деген кiсi келiп,  мусылман дiнiн  коргаушы  молда,  имамдар болса  сойлесемiн деп iздегенде,  Семей каласындагы мусылман окымыстыларынын барлыгы араларынан бiрауыздан Абайды сайлап шыгарып, Сергейден женiлмей, мусылман дiнiнiн абуйырын аман сактап шыгуына мешiтке жиылып,  мiнажат кылып,  Абайга  бата берiп, тiлек тiлеп жонелткен. Бул туралы Кокбай былай дейдi:

«Бул мажiлiс  туралы тагы да бiр есiмде калган нарсе: осы сойлесетiн кунi Сергейдiн касында Семейдiн  коп  поптары бар   екен.  Солардын  кейбiреулерi  бiр  аредiкте  мусылман дiнiнiн усак маселелерi туралы Абаймен дауласкысы келсе  керек. Сонда Сергей: «Сендер койындар, Ыбырайым Кунанбаев сендердiн тiсiн бататын кiсi емес»,-дейдi арi карай Кокбай аксакал .

Абайдын осы Сергеймен сойлескен создерiн кейiнгi уакытта каланын жатактары мен шала молдалары улкен жырдай кылып, ертек кылып акеттi. Сонын iшiнде «Сергей уй дептi», «Абай буй дептi» деген талай уйкасты, уйкассыз создер толып жатыр» /5, 210-212 беттер/.

Кокбай аксакалдын  осы  созiнен коп нарсенi ангаруга болады. 

Бiрiншiден, Абай мусылманшылыкты медреседе окыганымен  шектелiп  коймай,  оны  омiр  бойы молынан зерттеп, кей кездерi улкен молдалармен  соз  таластырып,  уштап,  терендетiп отырган.

Екiншiден, бул жагдай Абайдын мусылман алемiндегi бiлiм денгейiн ангартады. «Оз   заманынын   гуламасы»  болып,  дiни  адамдармен шоктыгы денгейлес туруы,  арине,  дiн жолында журмесе де,  сондай дарежеге кол жеткiзгенi коп нарсенi байкатады.

Абай рухани бiлiмдi алем зандылыктарынын негiзгi козi ретiнде карастырган. Имандылык Абайдын бойына сiнiп, онын  касиетiне,  мiнезiне  айналган  болатын.

 Оны   Кокбай аксакалдын мына созiнен сезуге болады: «Абай Еуропа галымдарынын iрi палсапамен жазылган  кiтаптарын  окыганда,  озiнiн басындагы  ой  пiкiрлерiнiн iрге негiзiн аналарга онай берiп жiберiп отырган жок. Журтка осиет кылып, озге созiн мысал кылып сойлегенде,  аркашан оз акылынын елегiнен откiзiп алып айтушы едi.  Сондагы коп насихатынын туп  казыгы  адамшылык, актык,  адiлет  болса,  осынын барлыгы да мусылман дiнiнiн донгелегiне  акелiп,  бiр  шалып  келiп  отыратын.» /5, 210-бет/.

Кокбай аксакалдын бул создері Абайдын іс-арекет, сойлеген создерінін тупкі максатын ашады. Абай озінін берген улгі-онегесін, угіт-насихатын халыкты имандылыкка тарту жолына багыштаган. Ол осылайша, озінін барлык iс-арекетінін натижесiн имандылык тургысынан багалайтын болган.

Абайдын созi гана емес, iсi де имандылык арнасында болгандыктан,  онын рухани дарежесi оз замандастарынын  арасында алдекайда жогары едi. Молдалардын жаттамасы мен Абайдын бойына сiнiрген  бiлiмiнiн  арасында жер мен коктей айырмашылык бар. 

Христиан   дiнiнiн   миссионерiмен   соз  таластыруга дiн адамдарын емес,  мешiтке коп катысы  жок Абайдын тагайындалганы онын шоктыгынын каншама биiк болганын корсетедi.

Ушiншiден, Ресейдiн  христиан  орталыгынан адейi сынакка келген адаммен Абайдын соз таластыруы онын христиан дiнiн де жаксы бiлiп,  озiн бул салада да еркiн сезiнгенiн корсетедi.

Оган Сергейдiн баска поптарга: «Сендер койындар,  Ыбырайым Кунанбаев сендердiн тiсiн бататын кiсi емес», – дегенi далел.
Канша рухани жетілген адам боса да коршаган ортасы мен айналасы Абайды тугел босатпай, еркiн озiне билетпеді. Аягына тусау болып отырган коршаган ортасынын жагдайын ол былай деп білдіреді:

Атымды адам койган сон,
Кайтiп надан болайын?
Халкым надан болган сон,
Кайда барып онайын?!
   («Журекте кайрат болмаса», 1898 ж.)

Бул жолдардан Абайдын адам омiрiн калай жогары багалаганын, бiрак сол максатка жетуде оган коршаган ортанын калай богет болганын жаксы сезiнемiз. 
Абай коршаган ортанын керi асерiне карамастан, касиеттi кiтаптарды зерттеуiнiн натижесiнде, М. Ауезов созiмен айтканда, аралуан тусiнiктерге ие болып, исламшылдык, схоластикалык тусаулардан арылган. Сондыктан да онын ислам дiнiне жалпы дастурмен уйлесе бермейтiн озiндiк козкарасы бар.

Бiрак буларды сопы iлiмi аясында карап теренiрек унiлетiн болсак, олардын мусылман дiнiмен ешкандай кайшылыгы жок, кайта онын терен рухани, эзотерикалык магыналарын ашып, дiндi тусiнудiн шенберiн кенейтетiнiн коремiз.

Абай дiннiн не екенiн, онын адам омiрiндегi манызын, максатын терен тусiнген адам. Ол заман агымынан туган ислам дiнiндегi бурмалауларды сынай отырып, олардын дурыс магынасын озінін отыз сегізінші кара созінде корсетiп бередi. Бул Абайдын ислам iлiмiне коскан олшеусiз улесi болса, ал онын ислам кагидаларына суйене отырып Жаратушы Иенi, жалпы болмыс зандылыктарын тусiндiрiп беруi – онын букiл адамзат кауымына калдырган улесi.

Абай діннін сырткы манісі болып табылатын діни расімдерден горі онын ішкі мані болып табылатын иманнын тазалыгына коп коніл болген. Ол діннін тек кана сырткы дастурін устанып, ал ішкі магынасын бурмалаушыларды, не болмаса оны тусінбейтіндерді сынап, ашкерелеп отырган. Оган бір далел келтірейік.

Тагат деген не тагат Хак жолында,
Махам жандар ізденіп жур сонында.
Хактын жолын танымай калтан кагып,
Кот жуганга маз болган байгус молда.

Бул олен 1949 жылы Мустафа дейтін аксакалдын аузынан жазылып алынган. Осы бір оленді Абайдын оз аузынан естіген Мустафа аксакал былай баяндап айткан еді. Жас жігіт кезінде оз елінін (найманнын) бір улкен адамына еріп, Семей каласында туратын тобыктынын белгілі байы, Жакия кажынын уйіне конакка барганын айта келіп:

– Барсак, Абай мен Кокбай бар, уй толган конак екен. Мажіліс узакка созылды. Ангімені кобінесе Абай айтады. Намаз окитын уакыт болган кезде, Кокбай мажілісті тастап, дарет алып келіп, намазын окиды.

Абай ангімесін айтып отыра береді. Кокбай тагы бір кезде даретін алып келіп еді, Абай ангімесін токтата салып, Кобайга карады да, колма-кол суырып салып, бір ауыз азіл олен айтып жіберді. Отырган конактар ду кулді. Абайдын сол олені алі есімде. Тіпті умытарлык олен емес, – деп Мустафа аксакал: «Тагат деген не тагат Хак жолында» деп басталатын оленді айтып берді /1/.

Абайдын осы бір ауыз оленінен онын дінге деген козкарасын анык ангаруга болады. Махам (адамшылыгы зор, тыянакты) жандар Хакка (Алла тагалага) тагаттын (кулышыктын) не екенін дурыс тусіну ушін ізденіп жур. Олар кулшылыктын тупкі магынасын дурыс тусінеді. Ал кейбір молдалар діннін шын манін умытып, діни расімді катан устангандарына маз болады. Ондай кулшылыктын пайдасы шамалы.

Абайдын сол кездегi молдалардан  улкен  айырмашылыгы  бар  едi.  Молдалар  дiндi оздерiнiн кызметi ретiнде кабылдагандыктан онын тупкi  магынасын  бойларына сiнiрмей, тек кагидаларын гана устанган.

«Молданын  iстегенiн  iстеме, айтканын iсте» деген халык аузындагы создiн озi олардын созi мен  iсiнiн бiр-бiрiмен унемі уйлесе бермейтінін корсетедi. Абай дiндi тек кана кун корiс  ушiн  гана  устанатын  мундай молдалардын рухани дарежесі мен теріс ниеттерін былай деп сынга алган:

Кітапты молда теріс окыр,
Дагарадай боп салдесі.
Мал кумар конлі – бек сокыр,
Буркіттен кем бе жем жесі?

«Козінен баска ойы жок», 1895 ж.»

Діннін тупкі максатын умытып, онын ішкі маніне унілмей, тек кана сырткы расім-дастурлерді устану діни фанатизмге апарып, тіпті рухани жетілу жолында улкен кедергі де болуы мумкін. Онын коріністерін бугінгі кундерде коптеп байкауга болады.

Сондыктан Абай діннін ішкі шын маніне коніл боліп, оны халыктын игілігіне айналдыруга жане озінін рухани биік денгейге котерілуіне пайдаланган.