Aбайдын омiрi

 Адам баласынын дурыс осіп, рухани жетілуіне турлі себептер асер етеді. Оларды екі топка болуге болады. Біріншісі – адамнын озіне тагдырдын берген ата-тегі жане онын оскен ортасы болып табылатын сырткы себептер. 

Булардын болуы адамнын озіне байланысты емес, сондыктан оларды аркім оз бетімен калауынша озгерте алмайды. Екіншісі –  адамнын озінін жан дуниесінін асері. Бул адамнын ішкі дуниесі болгандыктан, жетілудін ішкі себебіне жатады.

Адамнын рухани жетілуі жан дуниесінін асері болып табылатын онын озінін ынта-жігері, асіресе руханиятка деген конілі жане туганынан берліген жан касиеттері. Буларды адамнын жетілу жолындагы барлык адамзат баласына ортак себептер деуге болады.

Адамнын жетілу жолын булайша сараптау Абай ілімімен, асіресе онын отыз сегізінші кара созімен ундесіп жатыр. Акылмен онай кабылдап, конілге тез кондыру ушін оларды жуйе ретінде береміз.

Бул жуйе – барлык жан иелеріне ортак педагогикалык нуска. Сондыктан буны кім болса да озінін, не болмаса баска біреудін омірін зерттеу ушін колдана алады.

1. Абайдын ата-тегі мен оскен ортасы

Адам баласынын осіп-жетілуіне асер ететін сырткы себептердін бірі онын ата-тегі. Откен тоталитарлык сынаржак саясат дауiрiнде адамнын осiп-жетiлуiне ата-тегiнiн, генетикалык нускасынын асері коп купталмаганы белгiлi.

Ал генетика гылымы тек адам гана емес, букiл жан-жануарлар ушін шыккан тектін асерi улкен екенiн далелдеп отыр. Асiресе Абай тарiздi адамдардын улы тулгасынын кездейсок еместігіне, онын зандылыгына коз жеткізу оте манызды маселе.

1.1. Абайдын ата-тегі

Адамнын дурыс осіп-жетілуіне асер ететін себептердін бірі – онын ата-тегі. Ендi осы тургыдан Абайдын шыккан ата-тегiне коз жiберелiк.

Абай 1845 жылы Семей облысындагы Шынгыс тауын  жайлаган тобыкты  руында дуниеге келдi.  Шыккан ата-тегi аке жагынан да,  шеше жагынан да, оз заманынын белдi, беделдi, аукатты адамдары болган.

Абайдын оз акесi – Кунанбай,  атасы – Оскенбай, аргы атасы - Ыргызбай. Кай кайсы да ру iшiнде устемдiк жургiзiп, елдi аузына караткан белгiлi адамдар. Абайдын будан аргы атасы Олжайдын уш улы болган.

Олар: Айдос, Кайдос, Жiгiтек. Тобыктынын атакты биi Кенгiрбай осы Жiгiтектен туады. Кайдостан – Бокеншi, Борсак. Ал Ыргызбай – Айдостын тукымы. Айдостын оз басы би де, жуан да болмаган. Бiрак айелi Айпара ер кайратты,  естi арi адуын мінезді адам  болса керек. Онын тапкыр шешендiк,  сауегейлiк касиетi де болган екен. Халык аузында онын озiнен туган торт баласына арнаган мынандай сын созi калыпты:


  Шынжыр балак, шубар тос Ыргызбайым,
  Токпак жалды торайгыр Котiбагым.
  Арi де кетпес, берi де кетпес Топайым,
  Сiра де онбас Торгайым.

Шешесi уміт куткен Ыргызбайы шынында да iсiмен де, созiмен де елге танымал адам болыпты. Оны сол кездегi елдiн биi немере агасы Кенгiрбай унемi  баулып, канатынын астына алып, камкорлык корсетедi.

Ыргызбайдын торт  баласы болган. Олардын арасынан елге атак-данкы шыкканы Оскенбай. Кенгiрбай Ыргызбай олген сон картайган шагында Оскенбайды би етiп кояды.

Оскенбай копшiлiктiн ойынан шыккан жаксы би болады. Онын катал да, батыл мiнездер корсететiн кездерi де болган. 1804 жылы  Оскенбай  орта жаска келгенде баласы Кунанбай туады.

Кунанбай жас кезiнен батыл,  батырлыкка ауес  болады. Ол – тарбиенi озiнiн оскен ортасынан алган, окуы жок болса да токыганы мол, акылды, парасатты адам. Ол бiрсоздi, кесек тулгалы, айбатты,  катал мiнездi болган. Ел билеп, iс баскарганда акесiнен де артып кетедi.

Патша окiметiнiн 1822 жылы «Сiбiр  казактарына арналып шыккан жаргысы» бойынша ел округка болiнген еді. Кунанбай 1851 жылы ага султандыкка сайланып, екi жыл округты баскарады. Осыдан Кунанбай аты ел аузында анызга айналып, «карадан хан болган» деген соз калган.

Кенес окiметi тусында Абайдын акесi Кунанбай туралы  терiс пікір калыптасты. Ол адетте шынжыр балак, шубар тос, шонжар, елдi канап, киянат корсеткен адам ретiнде окытылды.

Шындыгына келетiн болсак, Кунанбай белгiлi ру басы, ел курметiне боленген, копке танылган адал, шешен адам болган.

Поляк революционерi Янушкевич озiнiн жазбаларында онын iскерлiгiне, адамгершiлiгiне суйсiнiп, шешендiгi, тапкырлыгы жагынан Батыстын белгiлi ойшылдарымен катар кояды, тиiстi бiлiм алса, олардан артып тусер едi деп тамсанады.

Кунанбай кажы ел кокейiнде узак уакыт тозан баспай сакталатын асылдардын бiрi. Асылды кезiнде тап басып, тану ушiн сергектiк, коз-сананын ашыктыгы керек. Акесiне кезiнде алгаш рет озiне лайыкты бага бергендердiн бiрi – баласы Абай. Оны Абайдын «Абдiрахман олгенде» деген оленiн оки отырып айкын коруге болады:

Аргы атасы кажы едi,
Бейiштен таткан шарбаттi.
Жарыктыктын онерi
Айтуга тiлдi тербеттi.

Адалдык, акыл жасынан
Козгапты, тыныштык бермептi,
Мал тугiл жанга мырза едi,
Ар киынга сермептi.

Мунды, шерлi, жок-жiтiк
Ансап алдын кернептi.
Барiнiн конiлiн тындырып,
Бiреуiн ала кормептi.

Адiл, мырза, ер болып,
Алемге жайган орнектi…
...Ол сыпатты казактан
Дуниеге ешкiм келмептi.

Олмейтiн атак калдырып,
Дуниеге конiлiн болмептi.
Жарлыгына Алланын,
Ерте ойлаган конбектi.

(«Абдрахман олгенде», 1895 ж.)

Коріп отырмыз, Кунанбай адал,  акылды,  мырза,  копшiлiктiн камын ойлайтын,  адiл, ер болган. Сонымен бiрге бул олендi окып отырганда коз алдымызга, дуние-байлыкка конiлiн коп болмей, жогары максатты ойлаган, ягни кажылык жасап, калган омiрiн имандылык жолына тугел арнаган аулиелiк касиетi бар адам елестейдi. Бул сопылык жолды устанган, кемелденген адамнын сипаты.

«Дiн жолын бекем  устауды  улгi  етемiн  деп,  Кунанбай ага султан боп турган кунiнде Каркаралы каласында мешiт салдырган.  Кейiн, 70 жастар шамасында, амiр билiктен токталып, Мекеге барады.  Сонда казак адамдары тусiп журсiн деп, осиет етiп,  оз пулына «Такия» деген жатын  уй  салдырып  кетедi.

Бертiн  келе  ар  рудан Мекеге барушы казак кобейген уакытта кобi Кунанбайдын «Такиясына» тусiп, сол жактан Кунанбай атына  канык болып кайтады.  Осынын озi кейiн Кунанбай олгеннен сон,  онын атагын данкты  етуге  себеп  болган», – деп атап корсетедi М.Ауезов.

Ал ендi Кунанбайдын шешесi Зереге келетiн  болсак,  ол  кiсiнiн де карапайым адам емес, тектiлердiн тукымынан екенi сонгы кезде аныкталып отыр. Суйегi Матай, Семей онiрiндегi казiргi  Жарма  ауданында  туган. 

Зеренiн  кыз кезiндегi аты Токбала екен,  оз акесi Тенiзбай,  улы атасы Бектемiр екеуi де айран iшерлiгi мол донгелек даулеттi  адамдар болыпты.  Ал Зеренiн (Токбаланын) жеке басынын ардактылыгын ел аузындагы мынандай олен шумагынан ангарамыз:

    Айтканда ардакты апай - Токбаланы,
    Азулы Кунанбай да токталады.

Абайдын оз шешесi Улжан Каракесек iшiндегi Бертiс руынан. Абылай ханнын алдында омiр сурген Бертiс Шаншарулы карадан туса да катарынан аскан, оз заманында Каркаралы атырабын билеп, ханы да, биi де озi болган адам. Бак кусы басына конып, дауiрлеп турган  шагында шылкыган байлык аркасында, осіп-оніп, «17 улды Бертiс» атаныпты.

Улжаннын акесi Турпан деген кiсi  калжынкой, мыскылшыл, тапкыр, кулдiргi болган екен. Улжан сабырлы, кен мiнездi адам бола турса да, тукымынын калжынкойлыгы, соз тапкырлыгы бойынан аркез табылган. Корыта айтканда, тапкыштык жане бiреудiн мiнiн  ащы тiлмен катты туйрейтiн мiнез Абайга нагашы журтынан жугысты болса керек.

1874 жылы Абайдын Акiмбай деген баласы кайтыс  болады. Бул бала онын казак арасында танымал ел билеушiлердiн бiрi Алшынбайдын кызы Дiлда деген айелiнен туган едi. Тукымдарынын тектi екенiн Абайдын озi сол кезде былай деп бiлдiредi:

Ата тегi мундагы-
Орта жуздiн улыгы.
Ана тегi ондагы-
Озен судын туныгы.
Екi асылдан косылган
Сом алтыннын сыныгы.

Сонымен Абайдын акесi Кунанбай, аталары Оскенбай, Ыргызбай – оз ортасынын ен беделдi, бетке устар адамдары. Абай – осындай отбасында жарык дуниеге келген тектiлердiн тукымы, олардын талiм-тарбиесiн корiп, онегелi создерiн естiп, соны кокiрегiне токып оскен жан. Онын улылыгынын, тектiлiгiнiн негiзi, туп казыгы осында жатса керек.