Досымга - Ш. Айтматовтын берген багасы

Не іздейсін, конілім, не іздейсін?
Боска ауре кылмай, шынынды айт.
Шарк урып, тыныштык бермейсін,
Сырласарлык, бермен кайт.

Куні-туні ойымда бір-ак танірі,
Озіне кумар кылган онын амірі.
Халикка  махлук акылы жете алмайды,
Оймен білген нарсенін барі – да;рі (сенімсіз).

Омір жолы – тар сокпак, бір иген жак,
Иілтіп екі басын устаган хак.
Имек жолда тыянак, тегістік жок,
Кулап кетпе, тура шык, козіне бак.  Абай
Асет бауырым, сен озін білесін менін Шынгыс Айматов екеуміздін дос екенімізді. Енді осы Шынгыс Айтматовтын осы «Абайтану» кітабы туралы озінін маган білдірген жеке пікірін айта кетейін.

Досымнан осы «Абайтану» кітабын бір кыргыз азаматтары сурап алып окып шыккан сон, оздеріне катты унаганнан кейін алемге айгілі оздері пір тутатын байкелері – жазушы Шынгыс Айтматовка апарып беріпті. Улы жазушымен кездескен бір сатімде ол менен: «Философ-теолог Досым  Омаров бауырымызды білесіз бе?» – деп сурады.

Мен айттым: «Досымды білмек турмак, екеуміз бірігіп «Жасару купиясы» атты кітап та жазганбыз» дедім. Сол кезде ол таныркаган турмен маган карап: «Ракым Алмабекулы, бул кітап абайтану саласын рухани жана денгейге котерген енбек екен. Осы енбекті кейбір казак галымдарынын дурыс багалай алмай жургендері рас па?» деді. Мен кумілжіп ундей алмай калдым.


Асет бауырым, озіміздін досымыз, арі алдында ушеуміз бірігіп жазган «Жасару купиясы» атты кітаптын авторларынын біреуі Досым Кайырбекулынын Абай, Шакарім ілімі аркылы, казак баласында ешкімнін тісі батып кормеген: Жаратушынын Жогаргы Тулгасы, Кудай туралы ілімді казак тілінде алгаш рет оте тусінікті тілде озінін «Абайтану» жане «Абайдын рухани мурасы» атты енбектерінде жазганын екеуміз де жаксы білеміз.

Жасыратыны жок, осы Досыммен таныскалы теология іліміне де сусындап, Жаратушыны толыгырак танып-білдік десек кателеспейтін шыгармыз. Кезінде Досымды  дурыс тусінбеушіліктен, немесе баска себептердін ыкпалымен болган карсылыктар жане жазгандарын сынга алып, тіпті, философия гылымдарынын докторы атагын алу ушін жазган дайын диссертациясын да коргатпай тастаганын да ел білмесе де, екеуміз жаксы білеміз.

Сондай-ак, Досымнын жазгандарынын ешкандай жаксылык жактарын корсетпей, онын орнына оган карсы "Жыннын кітабі", "Казакка мулде жат" тарізді турлі маскара танбалар басылып, тіпті, адамнын коніліне конбайтын адамды коркытатын айдарлар тагылып, Досымды абайтанудан шеттету, оган карсы кудалау арекеттері уйымдастырылып кетті.

Досым Омаров жазган абайтану тарихындагы алгашкы "Абайтану" кітабы институттын гылыми кенесінде талкыланып, колдау тапканнан кейін жиырма шакты галымдардын жаксы пікір жазып, оку министрлігі оны оку куралы ретінде бекітіп, окулыктар шыгаратын арнайы "Мектеп" баспасынан он екі мын данамен 2002 жылы басылып та шыкты.  Осыншалыкты колдау коріп, оку куралына койылатын барлык шарттарга сай жарык коруіне карамастан бул кітап туралы букіл теледидар, газет-журнал беттерінде сонша шу котеріліп, бірнеше айлар бойы басылмай койганы, арине, бул – танкаларлык корініс. Ал сол шуды уйымдастырып журген адамдардын кітапты окымагандары, ал кейбіреулерінін кормегендері  мен ушін тіпті танкаларлык жагдай.

Казіргі кезде мектепте абайтануды бір жуйемен беретін окулык алі жок. Ал "Абайтану" сабагынын жагдайы мулде мушкіл. Осыдан біраз жыл бурын Оку министрлігінде отырган Абай мурасына жаны ашитын кейбір адамдардын аркасында жыл сайын "Абай окулары" деген айдармен мектеп окушыларынын арасында жарыс откізіліп, жас буыннын данышпан мурасына деген ынтыгын тарбиелеу жаксы оріс алып келе жатыр еді. Мектептерде де косымша сабак ретінде "Абайтану" ептеп енгізіле бастаган.

Енді Оку министрлігінін "Абайтану" кітабын колдамаганы букіл абайтану барысына кері асерін тигізген тарізді. Казіргі кезде мектепте алгашкы кездегі оріс алган Абай мурасына деген ниеттін бурынгыдай емес, басендеп калганы байкалады.

Абайдын рухани мурасын жасоспірімдер бойына сініру барысынын басендеуінін тагы бір себебі – ол министрлікте отырган кейбір адамдардын "Абайды мектепте окыту алі ертерек" деген ойлары болуы керек. Сонымен бірге, абайтану саласындагы гылыми-зерттеу жумыстары да саябырлап калган тарізді.

Сонгы жылдары Досымнын енбектерінен баска Абайдын рухани дуниесін терендетіп ашу жолындагы коніл аударарлык колемді шыгармаларды коре алмадым. Арине, будан Абай мурасы оз кундылыгын жогалтпак емес. Абайтану саласындагы казіргі дагдарыс уакытша деп есептеймін. Абай мурасы – акикат ілім. Бул ілім – халкымыздын рухани болмысынын кайнар козі. Сондыктан халык Абайсыз бола алмайды, ал акикат кандай дагдарыстан болса да озіне жол табатыны, мангілікті олмейтіні белгілі.

Кудайга шукір еліміз, экономикамыз каркынды дамуда, бастапкыдай емес: «колы кимылдаганнын аузы да кимылдап жатыр». Бізге ендігі жетіспейтіні тек осы рухани ілім мен улттык идеология гана. Осыны дурыс жолга коя алсак коптеген келенсіздіктерден кутылар едік. Тек кана бір мысал: егер де біз Алланы тануды, Онын Жогаргы Тулгасын окып уйренуді, букілалемдік аділеттілік, карымта занын т.б. табигат зандылыктарын Абай, Шакарім ілімі гана аркылы халкымыздын журегіне уялата білсек жемкор да, паракор да, кылмыс та, маскунем мен бангішілер де озінен-озі азайып, женіл журістегі кыздарымыз да дурыс жолга тусер еді.

- Ракым Алмабекулы, сіз улттык идеология жайында жаксы айттыныз. Жана нарсенін бірден кабылданбайтыны белгілі. Досымнын оз зерттеулерінде Абайдын Алла тагалага, адам болмысына деген бурын галымдар назарынан тыс калган козкарастарына зер салганын коре білдініз. Сол аркылы букіл болмыска ортак жалпы зандылыктарды корсетіп, оларга журттын назарын аударуга умтылганын ашып айттыныз. 

Абайга бурынгы атеистік козкарастын ыкпалымен карап, ескіше дагдыланып калган кейбір зерттеуші галымдарга бул унамай, тосын корініп, коп дау тудырды. Сонымен бірге, фани омірдін пенделеріне тан коре алмаушылык, кызганшактык, мансапкорлык тарізді унамсыз кылыктарга турлі саяси агымдар косылып маселені мулде ушыктырып жібергенін де доп басып, біліп отырсыз.

- Асет бауырым, «Білмегенге уйрет, жерге соканы салып суйрет» демеуші ме еді дана халкымыз. «Енбегі жок галым – ыстыгы жок жалын» дегендей, оздері жаза алмайды, жазган адамды коре алмайтын кокіректері кор сокыр, кызганшак, коре алмайтын кейбір абайтанушылардын байбаламынын кімге кажеті бар? Осындай ерекше, «Абайдын рухани мурасы» атты гажайып кітап жазган Досым Кайырбекулын тек галымдар гана емес, букіл казак халкы мактаныш тутатын кун туар. Тіршілік болса буган да екеуміз куа болып, копшілікпен бірге куанатын боламыз. Досымды тек кана екеуміз гана емес, букіл Республикадагы акпарат арналары тугелдей жарнамалау керек. Дайын турган ілімді келешек урпактын санасына сініруіміз кажет, себебі заман талабы осы. Енді осы туралы Досым Кайырбекулынын озіне соз берсек калай карайсыз?

Сурак: – Досым Кайырбекулы, кезінде сізді дурыс тусінбеушіліктен, немесе баска себептердін ыкпалымен болган карсылыктардын асерімен сіздін жазгандарыныз туралы бірсыпыра сын айтылган екен. Сондыктан, Абай мурасын зерттеудін жауапкершілігі гана емес, сонымен бірге, онын ауыртпалыгы да бар екенін осыдан сезуге болады. Арине, осынын барлыгы белгілі бір зандылыктардын асерімен болып отыр. Оз омірініздін осы шытырман уакигаларынан алемнін карымта зандылыгын калай кореміз? Алем зандылыктарынын булжымай орындалатынын сезіне тусу ушін солардын кейбіреулерін еске ала кетсеніз жаксы болар еді.

Жауап: – Асет Ризаулы, мен ауелі не себептен Абай мурасын зерттеуге кіріскеніме токтала кетейін. Рухани ізденіс жолына тускеннен кейін Абай тарізді гуламалар маган бірте-бірте кенінен ашыла берді. Мен Абай ілімінде салауатты омір суру ушін адамга керектінін барлыгы барын тусіне бастадым. Сондыктан, Абайдын, онын шакірті Шакарімнін ілімдерін толыгырак ашып, оны халык игілігіне айналдыруга ат салысуды, олардын улылыгын корсетуді озімнін міндетім деп санап, озіме омірлік максат етіп койдым.

Ол ушін улы Абай тулгасына акын, не болмаса агартушы-моралист ретінде бурынгы калыптаскан козкараспен карау жеткіліксіз болды. Мен оны букіл адамзат денгейіндегі жогары дамыган рухани устаз ретінде кабылдап, онын рухани мурасын осы тургыдан зерттей бастадым. Бул онын рухани мурасына мулде жанаша козкарас керек етті.

Жана нарсенін бірден кабылданбайтыны белгілі. Мен оз зерттеулерімде Абайдын Алла тагалага, адам болмысына деген бурын галымдар назарынан тыс калган козкарастарына зер салдым. Сол аркылы букіл болмыска ортак жалпы зандылыктарды корсетіп, оларга журттын назарын аударуга умтылдым.  Абайга бурынгы атеистік козкарастын ыкпалымен карап, ескіше дагдыланып калган кейбір зерттеуші галымдарга бул унамай, тосын корініп, олардын арасында менін енбектерім бірден колдау таппады.

Сонымен бірге, фани омірдін пенделеріне тан коре алмаушылык, кызганшактык, мансапкорлык тарізді унамсыз кылыктарга турлі саяси агымдар косылып маселені мулде ушыктырып жібергені де рас. Сондыктан, менін жазгандарыма ешкандай жаксылык жактарын корсетпей, онын орнына оларга карсы "Жыннын кітабі", "Казакка мулде жат" тарізді турлі маскара танбалар басылып, тіпті, адамнын коніліне конбайтын адамды коркытатын айдарлар тагылып, мені абайтанудан шеттету, озіме карсы кудалау арекеттері уйымдастырылып кетті.

Оз басыма тускен бул тосын уакигаларды Алла тагаланын жіберген сынагы ретінде багалап, сабыр сактауга тырыстым. Сонымен бірге, алган рухани білімнін аркасында мен ушін маган карсы уйымдастырылып жаткан арекеттердін себептері ешкандай купия емес еді. Бул маган тагдырдын аділеттілігіне сеніп, сабыр сактап, жумысымды арі карай жалгастыра беруге мумкіндік берді. Алла тагаланын кудіретіне, болмыстын аділет зандылыгына тагы да бір коніл аудару ушін оз омірімнін осы тусын айта кетейін.

2005 жылдын кузінде Тараз каласында болып, абайтану сабагын откізетін сол каладагы мемлекеттік университеттін казак адебиеті кафедрасы менгерушісімен жолыктым. Студенттерге абайтану саласынан озі сабак жургізіп, лекция окиды екен. Жагдай тусінікті болу ушін екеуміздін арамыздагы ангімені толык берейін.

Мен кітабымды корсетіп:
– Бул кітап – Абай мурасы бір жуйемен берілген алгашкы "Абайтану" оку куралы. Сіздерге осындай оку куралы керек пе? – деп сурадым.
– Йа, керек. Бірак, бул онірдегі адебиетшілер абайтанушы бір адамнын шакірттеріміз, сондыктан, онын руксатынсыз бул кітапты ала алмаймыз.
– Онда мен ол кісімен жолыгайын.
– Ол казір ауырып ауруханада жатыр, – деп маган бурыннан бері карсылык уйымдастырып журген абайтанушы галымнын аты-жонін атады. 
– Ондай болса бір кітабімді калдырып кетейін, ауелі озініз окып шыгып, сонан кейін сол кісіге корсетіп, онын ойын білінізші. Ол кісіге бул кітаптын кай жері унамайды екен. Маган сонысы керек еді, – дедім.
– Жарайды, – деп ол кітапты алып калды. Біраз уакыт откен сон, мен Алматыдан  телефон шалып, жагдайды сурадым.
– Кітапты окып шыктым, менін бул кітапка ешкандай карсылыгым жок, бірак, біздін устазымыз бул кітапты алуга руксат етпеді, – деп жауап берді.
– Кітапты онын озі бурын окыды ма екен? – деп сурадым.
– Жок, окымапты, – деп жауап берді.
– Онда ол озі окымаган, білмеген кітапка бурын калай карсы болып жур?
– Білмеймін.

Осымен телефон аркылы ангімеміз  аякталды. Абай аруагынын колдамаганы болуы керек, казіргі кезде тагдыр абайтануда устаздык етіп, озін абайтанудын алдынгы сабындамын деп журген бул галымды Абай мурасынан мулде баска салага ауыстырып жіберді.

Сонан кейін мені сынга алуларынын себебін тусінейін деген оймен  Алматыдагы М.Ауезов атындагы "Адебиет жане онер" институтында болдым. Абайтану саласын зерттейтін болімге кіріп, ман-жайды білдім. Ойламаган жерден мен озімді катты тан калдырган жагдайды байкадым. Гылыми кенес уйымдастырып, ол кенесте "Абайтану" кітабына карсы пікір кабылдап журген бул галымдардын копшілігі менін жазган кітабымды окымаганын, ал кейбіреулерінін тіпті кормегенін білдім.

Сонымен мен болім менгерушісінен бастап, катардагы кызметкерлерге дейін бул кітапты окымагандарын сездім. Ал негізгі карсылык жасап журген галым адамымыз "Бул кітап кашан шыккан озі?" деп менін бетіме карады. Осы тарізді кезінде кітапты сынап, карсы макала жазган бір галымнын бул кітапты окымаганын біліп, "Онда калай карсы пікір жазып журсіз?" деген менін сурагыма: "Бастыктар бар гой" деген жауап алдым.

Сурак: – Озініз жумысыныздын актыгын далелдеп, тусіндіру жагынан   арекеттер жасадыныз ба?
Жауап: – Арине, мен кезінде карсы жазылган пікірлерге жауап ретінде жане егер жіберген кателіктерім болса улкен галым агалардан кешірім отініп макала да жаздым, оку министерлігінде де болдым, Республиканын Улттык гылым академиясынын президентінін кабылдауында да болдым. Онын озіне бір кітабымды сыйга бердім, бул кітаптын жазылу максатын тусіндіруге тырыстым. Бірак барлык карсыластардын алгіндей болымсыз арекеттерін коріп, білген сон, Абайша айтканда, бул кылып журген ісімнін баянсызын, байлаусызын кордім.

Енді бул фани алеммен алысып, онын былганышына батканша, одан да озімнін коріп-біліп, тусініп-сезінгендерімді кагазга жазып, халыкка усына берейін, керек кылгандар алар, керек кылмаганнан калар, деп ойлап, оз жумысымды жалгастыра бердім. Натижесінде Абай ілімін салауатты омір жолында колдану туралы тагы бір кітап жазып бітірдім.

Cурак: – Осы шудын натижесінде "Абайтану" оку куралын мектеп багдарламасынан алып тастагандарына да біраз уакыт болыпты. Содан бері кандай озгерістер болды? "Туркістан" газетінін койган "Абайтану" курсы осы кітаппен бірге келмеске кете ме, жок алде, онын орнын баска окулык баса ма?" – деген сауал калай шешілді? 
Жауап: –   Бул сауалга менін берген болжауым дурыс болып шыкты. Казіргі кезде мектепте абайтануды бір жуйемен беретін окулык алі жок. Ал "Абайтану" сабагынын жагдайы мулде мушкіл.
Сурак: – Кандай даулы іс болса да кімнін аділ екенін тагдырдын озі карымта зандылыгымен корсетеді. Осы даудын арты немен аякталды? Осы істін асері сізге карсы каруласкандарга жане сіздін озінізге калай асер етті?
Жауап: – Менін максатыма карсы шыгып, богет болуга умтылгандардын барлыгы да, оздерінін жасаган іс-арекеттеріне байланысты аркім оз несібелерін алганы да рас. Мен оларга коп ренжіп, жамандык ойлаган емеспін.

Бірак сол кездегі даулы маселенін шешуі кандай болды дейтін болсак, омір озі барлыгын оз орынына койды. Сол шуды бастап, алгашкы карсы макала жазган "Казак адебиеті" газетінін келесі номірі оз уакытында баспадан шыкпай калып, кешеуілдеп бірак шыкты. Ал онын бас редакторы жане макала жазган сол газеттін журналисті біраз уакыттан кейін екеуі де ол жумыстарынан ауысты. Олар "Казак адебиеті" газетінен беделі томен саналатын "Жас Алаш" газетіне ауысып, кейіннен тіпті ел басыларына карсы оппозициялык багытты устанып кетті. Ал "Жас Алаш" газетінін бас редакторы оз жумысынан мулде кетті. Менін "Улылар ундестігі" кітабымды жарык коруге жібермей коп устап, коп кедергі жасаган "Санат" баспасынын бас редакторы мен онын нускауымен жумыс істеген кітап редакторы екеуі де жумысынан кетті.

Ал 2002 жылы шыккан "Абайтану" кітабына карсыласкандардын барлыгы да тагдырдан оз несібелерін алды. Тагдыр олардын кейбіріне ауру-зардаптар беріп, істеп журген кызметтерінен айырды, тіпті, кейбірі омірімен коштасып, не болмаса жакын адамдарынан айырылгандары да болды. Булардын копшілігі карапайым адамдар емес. Олардын арасында баспалар мен газет-журналдардын бас редакторлары, академиктер, тіпті министр тарізді карапайым адамнын тісі бата бермейтін ірі мансап иелері мен ірі галымдар бар.

Конілдеріне келмесін деп мен олардын аттарын адейі атамай отырмын. Міне, табигаттын карымта заны озін осылай корсетеді. Тагдырдын мултіксіз орындалатын аділет заны бойынша аркім озіне тиесілі несібесін алады. Тек содан біз дурыс гибрат ала білуіміз керек. Омір – мектеп. Осынын барлыгын айтып отырган себебім де сол. Аркім осыдан сабак алса екен деймін. Мен озім ешкімге де жамандык ойлаудан аулакпын.

Ал менін жумысыма жаксы конілмен карап, оны колдап журген адамдар оларга карсы канша шабуылдар уйымдастырылса да аман-есен, дендері сау, оз орындарында сол кызметтерін аткарып жур. Маган дем беріп, комек жасап журген адамдар омірдін ондай азаптарынан аман. Міне, тагдырдын корсеткен гибраттары осындай. Ал оз жагдайыма келетін болсам, Кудайга шукір, Абай аруагынын колдауымен алдымда айтарлыктай улкен кедергілер кездескен жок. Сонгы он жылдын ішінде халкымыздын рухани мурасын зерттеуге арналган бес кітап, философиядан докторлык жумыс жазып шыктым.  Жазган енбектерім жарык коріп жатыр.

Ауру-сыркау тарізді тагдырдын зардаптары азірше менен аулак жур. Бунын барлыгын мен озім Алла тагаланын мен ушін корсеткен бір мейірім шапагаты деп білемін. Осынын барлыгы маган осылай Алла тагала озінін мейірімділігін, аділеттілігін, кудіреттілігін білдіргендей болады. Осыган карап озімнін омірдегі устанган багытымнын дурыстыгын сезініп, сенімім арта тускендей болады. Озім омірімді ен ауелі Алла тагала разылыгы ушін, сонан кейін Абай аруагына, халык игілігіне арнадым. Бул менін рухани білімнен, омірден, Абай ілімінен алган гибратым. Кудай жазса, калган омірім де, міне, осы багытта болмак.

Досым Кайырбекулы, озініз туралы Абайды оте терен тусінетін жазушы Роллан Сейсенбаевтын айткан пікірін білгініз келе ме?
– Арине.
– Озініз жаксы білетін атакты спортшы Саяуыш Касабаев бауырымызга жазушы Роллан Сейсенбаевпен кездескен бір сатінде былай депті: «Сенін аган Досым Омаров казіргі заманда Абай мен Шакарім сиякты алыптарга жете кабыл данышпан» депті.
– Досеке, осыны халкыныздын берген багасы деп багалаймын!