Коконiстердi осiру

Тубінде баянды енбек егін салган,
Жасынан оку окып, білім алган.
Би болган, болыс болган онер емес
Енбектін будан озге барі жалган.
/Абай/

Коконістер – кандай  бакшанын болмасын негізі.Онын саны мен турлері багбаннын кызыгушылыгына байланысты. Ен бастысы озінізге кай сорттын дамі унайтынына байланысты. Сонан сон коконістін кай турі сіздін турып жаткан жерініздін ауа райына, топырагына бейімделгенін аныктап алыныз. Ары карай озінізге унаган турлерін узак жылдар бойы осіруге тырысыныз. Сонда да, анда санда жана турлер мен сорттарды тажірибе  ретінде осіріп корініз.

Багбандардын копшілігі оздерінін тукымдарын пайдаланады. Будандар (гибрид) ата анасына уксамайды, сондыктан олардан тукым алманыз. Буршак, жанбас буршак т.б. тукым жинау онай, ал сабіз, пияз, сарымсак т.б тукымды кыстап шыканнан кейін екінші жылы береді.

КЫРЫККАБАТ (КАПУСТА)

Кырыккабаттын (капуста) жинау мерзіміне байланысты коптеген турлері бар. Ерте коктемдік, жаздык жане кыстык. Ерте пысатындардын жапырактары тыгыз емес бос, ал куздік пен кыстыктардын жапырактары тыгыз болады. 
Тамакка осы жапырактарды колданады. Ауылды жерлерде кыстагы тамак мазірінін негізін осы коконіс курайды.

Осіру
Кырыккакбатка кун шуагы мол тусетін жане су жаксы сінетін тынайтылган жер кажет, ащы жерге оспейді, рН 6,5 – 7 (топырактын кышкылдылыгы) болу керек. Бул осімдікті негізінен оскінмен осіреді. Тукымды 1 см терендікке сирек себеді. Жиі болса оскін узарып кетеді.

 Бес аптадан (35 кун) кейін оскінде 4 – 5 жапырак пайда болганнан сон, оны туракты жеріне апарып кондырады. Оскінді таякшанын не калакшанын комегімен отыргызады. Жаздыктын тукымын терендігі 1 см, катар аралыктарын 15 см кылып оскін осіреді, ал кондырган кезде ар оскіннін арасын 30 – 38 см, катар аралыктарын 60 см кылады. Куздіктін тукымын терендігі 1 см, катар аралыктарын 15 см оскін осіріп, кондырган кезде ар оскіннін арасын 50 см, катар аралыктары 60 – 75 см болуы кажет. Кыстыктын да оскін осіру адісі жаздыктікімен уксас.

Онімді кырыкабаттын басы катайган кезде тубірінен бірнеше жапырак калдырып, пышакпен кесіп алады. Кейбір турлерін алгашкы аяз тускеннен кейін барып жинайды.

Зиянкестермен аурулар

Ак кобелектін курттарынан кутылу ушін усак козді тормен жауып тастаныз, сол кезде кобелек жумырткасын сала алмайды. Улу мен шырыштар да орасан зиян келтіреді, оларды колмен жинап алып тастау керек (тунде кол шамнын жарыгымен). Негізгі аурудын бірі тамырдын олуі. Ауруга шалдыккан коконісті жою кажет.
Арам шоптерді аластатып, жерді унемі копсытып, топырактын ылгалдылыгын туракты сактаныз.

САБІЗ

Сабіз кун шуагы мол ашык аланкайда жаксы оседі, топырак талгамайды, асіресе женіл кумдауыт жерді унатады. Сабізді терендігі 1 см, ара кашыктыгы 15 – 20 см арыкша сызып барып егеді. Оніп шыккан оскіндерді унемі сиретіп, ар оскіннін арасы 5 – 8 см болу керек. Ен дурысы оскіндерді ылгалды, желсіз куні сиреткен жон, себебі сабіз шыбынынан сактанудын бір жолы осы. Жулып алынган оскіндерді жинап алып кон койыртпагына косыныз, жерге тастаманыз. Шоптегенде сабізді закымдап алып журменіз.

Онімді жинау оскінді сиретуден басталады. Жулып алынган оскіндерден дамді салат жасауга болады. Ерте пысатын сабізді еккеннен кейін жеті аптадан (50 кун), ал негізгі болігін он апта (70 кун) откен сон казып алуга болады. Кыска тамыржемісті сабагынан тартып жулып алуга, ал узындарын ашамен казып алуга болады.

Сабізді казганнан сон біраз катарда жаткыза турып, онан сон тазартып, кум салынган жашікке салып, салкын жертоледе сактаган абзал.

Сабіз шыбынынын курты тамыржемістін ішіне жол салып кеміреді. Сабіздін жанына у сарымсакты ексеніз коптеген зиянкестер жоламайды. Енді бір келенсіздік ол – тамырдын шіріуі. Сондыктан осы шіріген тамыржемісті ортеп, осы жерге екі жыл бойы сабізді екпеу керек.

КАДІМГІ КЫЗЫЛША

Кызылшанын жасыл жане кызылды жасылды жапырактарын салатка т.б. тамактарга пайдалануга болады. Тукымы бірнеше бірігіп оскен даннен куралады, сондыктан бір тукым бірнеше оскін беруі мумкін, осыларды сирету кажет.

Кызылша да сабіз сиякты кун шуагы мол тусетін ашык аланкайды унатады, біракта ауыр топыракта осе береді, негізінен женіл топыракта озін жаксы сезінеді. Тынайткыш пен конді кузде берген дурыс. Тукымды 1 см терендікке сеуіп, катар аралыктарын 20 см , ал ар оскіннін арасы 8 см болуы керек. Кызылшанын тукымы жай онеді, сондыктан екпес бурын тукымды жылы суга салып жібітіп алыныз.

Топырактын жылуы +7 ден кем болмауы керек. Оніп шыккан оскінді сиретіп отырыныз. Коктемде оскіндерді пленкамен жауып журініз. Егуді біртіндеп, арасына екі апта салып жаздын басына дейін жалгастыруга болады. Шоптеу мен туптеп копсытуды міндетті турде жасаныз. Сугару унемі біркалыпты. Оте ылгалды ауа райы мен кургакшылык кері асер етеді.

Егуден кейін жеті аптадан (50 кун) сон онімді біртіндеп жинай беруге болады. Ылгалды топыракта ашаман жинаныз. Мумкін болганша тамыржемістін ушар басы мен аягын кеспеніз – булар шырыннын турін сактайды.

Кызылшаны, егер де жерініз катып калмаса, осіп турган катарда да сактауга болады. Негізінде кум салынган жашікке, тазалап салкын жертоледе сактаныз. Кызылша ауру мен зиянкестерге бой бермейді. Кустар енді осіп келе жаткан кезде шукиды, сондыктан да тормен жауып коюга да болады.

КЫЗАНАК (ПАМИДОР)

Кызанакты ар турде осіруге болады. Жылда бір гана сорт еге бермей алмастырып отырыныз. Кызанак – картофелдін жакын туысы. Егер сіз тажірибе жасагыныз келсе, онда жас кызанакты, немесе онын муртшасын картофелдін сабагына апарып кондырыныз. (прививка). Тажірибеніз сатті шыкса жогары жагынан кызанак, тамырынан картофель онімін аласыз.

Кызанак кун шуагы мол тусетін ашык тынайтылган жерде жаксы оседі. Коктемнін ортасында оскіндерді туракты жеріне ар оскіннін арасын 60 см, ал катар аралыктарын 75 см кондырады, буны туптеп егу дейді. Оскінге тіреу кажет, сондыктан да агаш кадалар, керілген сым темір не ескен жіптер тарту керек. Топырак ылгалды болу ушін, унемі сугаруды тілейді. Косымша коректендіруді ар он кун сайын кайталап отыру керек. (Коннін езілген койыртпагын ар тупке жеке жеке кую керек.) 

Куздін кара суыгы тускенше онім негізінен пісіп улгереді. Пісіп улгермегендерін тамыр сабагымен коса жулып алып калка жерге іліп койса, сапасын жогалтпай піседі. Кызанакты жинаган кезде гул табанымен узіп алу керек.

Кызанакка коптеген аурулар мен зиянкестер ауес. Инфекциялык аурулардан кызанактын кыскы ауруы, картофель орнегі, сур жане жапыракты шіру, фитофтора. Зиянкестерден ак кобелек, бит, кызыл торлы кандала, темір курттар. Су жеткіліксіз болса кызанак жарылып какырап кетеді.

БУРЫШ

Бурыштын тукымын коктемнін басында +18 жылыдыкта жашікке немесе стаканга егеді. Кун жылы кезде далага шыгаруга болады. Оскіннін бойы 15 – 20 см болганда ушын жулып тастайды.

Жаздын басында бурышты туракты жеріне кондырады. Бурыш туптеніп 40 – 50 см болып осетіндіктен онын тубіне агаш када тіреу керек. Ар осімдіктін арасы 50 см болуы кажет. Топырактын кунарлы, сінімді, ылгалды болганы жон. Жеміс туйін бере бастаганда устеп коректендіріп отыру керек.

Онімді жаздын ортасынан бастап жинай беруге болады. Олар жасыл, сары, кызыл болуы мумкін. Ащы кызыл бурышты толык піскенде жинайды. Кейбір сорттарын жасыл куйінде де жинауга болады. Оларды гул табанымен кесіп алу керек.
Татті бурышты екі апта бойы сактауга болады. Калгандарын жинап алып кептіріп сактайды.

КИЯР

Киярды кун шуагы мол тусетін, жел сокпайтын ашык жерге егеді. Топыракка конді мол косып дайынданыз. Осындай жылы топыракка оскінін не тукымын 2,5 см терендікке егеді.

Тукыммен еккен кезде пленкамен немесе калпакпен жауып кояды. Ар осімдіктін арасы жане катар аралыктары 75 см болуы шарт. Нак алтыншы жапырактын  жанынан кететін муртшанын ушын жулып тастасаныз, онда жанынан косымша сабактар коптеп оне бастайды. Киярды кунде сугару кажет жане кунделікті піскен онімді кунде жинап отырсаныз онім мол бола береді. Екі апта сайын устемелеп коректендірініз. Жас оскіндерді жіппен тартып койыныз, ормелеп осуі ушін жагдай жасаныз.

Жиналган онім бірнеше кунге гана шыдайды. Артыгын консервлейді. Ашык далада еккен кезде шырыш пен улулар коп зиян келтіреді. Осылармен жогары тарауда корсетілген адістер бойынша куресініз.

АСКАБАК

Адам жейтін асханалык сорттардын диаметрі 30 см болады. Осы аскабактар шырынды, татті жумсак тінімен данкы шыгып, олардан коптеген тамактар дайындалады кун шуагы мол, жел сокпайтын кунарлы алкапта жаксы оседі. Жел онын жалпак жапырактарын жапырып кетеді. Топырагы ылгалды да, кунарлы болуы кажет. Егер алдында тукымын жылы суга жібітіп койса тез оседі.

Тукымды терендігі 4,5см егіп, ар осімдіктін арасы 1,8 м, катар аралыктарын да 1,8 м кылады. Сабагына жіп тартып тастаныз. Егер де алып аскабак аламын десеніз екі не уш туйін гана калдырып калганын жулып тастаныз. Жиі сугарып турыныз, улкен аскабактарды устемелеп коректендіріп отырыныз. Жаздын аягына таман сабактын ушын узіп тастаныз. Онім пісе бастаганда сугаруды догарыныз.

Аскабакты онімнін турі толык кызарып не сурланып абден піскенде жинайды. Пісіудін белгісі сабагынын курай бастауы. Аскабакты гул табанымен коса 5 м кесіп алып кунге кептірініз. Сонда кабыгы катады. Аяз туспей жинап алуга тырысыныз.
Жукпалы аурулардан вирус орнегімен гана аурады. Онын жапырагы тенбілденіп, жемісі оледі. Бундай осімдіктерді жинап алып ортеп жіберу керек.
Аскабакты усік шалмайтын салкын жерде бірнеше апта бойы сактауга болады.

КАРТОФЕЛЬ

Картофелдін тамырында осетін жемісі гана жеуге жарайды, калган болігі улы. Оны кішкентай, енді гана осе бастаган усактарынан егеді. Жерге комілгеннен кейін тез осе бастайды. Олар тез арада тамыр мен жапырак жая бастайды.

Тамыры оскен сайын жана жемістер курала бастайды. Картофель барлык елге, жерге тарагандыктан онын сорттары да оте коп. Сондыктан дамі де артурлі болады. Жана казылып алынгандары керемет хош иісті жане оте дамді болады. Ерте пісетін сортын казып алганнан кейін, онын орнына баска дакыл егуге болады.

Картофель кун шуакты суйеді, аязга тозімсіз, барлык топытактарда осе береді. Тынайткышты кузде беру керек.  Ерте егетіндерін жашікке салып салкын да жарык жерде оскін шыкканша осіріп алу керек. Сонда тукым кабыгында коздер пайда болады. Арыкшаларды тесемен шыгарып тукымды 10 – 15 см терендікке коміп, ар уянын арасын 30 см, ал катараралыктарын 45 – 65 см кылу кажет. Кандай адіспен ексеніз де, комген тукымнын устіне уйіншік жасаныз. Сабагы 20 – 25 см бойлаганда кайтадан туптеп шыгу керек. Осы кезде тамырдагы жемісті кун козінен коргаймыз. Осы туптеуді жаз бойы кайталап отыру керек. Туптеген сайын сугарып отырсаныз артыгы болмас.

Ерте пісетін картофелді жаздын басында, гулдей бастаганда керегінше казып ала береді. Бул еккеннен кейін 12 аптадан сон (82 кун). Негізгі болігін кузде ашамен казып алады. Казбастан екі апта бурын сабактарын жулып не кесіп алып тастайды. Картофелді жылы, ашык ау райында казып кунге бір не екі сагат кептіріп алады.

Картофелді куннін козіне узак калдыруга болмайды. Оны мошекке каптап карангы, салкын жертоледе сактайды. Бузылгандарын, шірігендерін іріктеп алып тастаныз.

Жауынды жылдары фитофтороз, ерте шірумен аурады. Ауырган осімдіктін жапырагы саргайып, кеуіп бурісіп калады. Картофелдін озінде кара дак пайда болып, шіріп кетуі мумкін. Егер осімдіктер тугелдей ауырса, келесі жылы осы алкапка картофель мен кызанакты жолатпаныз.

Ауру коздыргыштар спора турінде сакталып, кайтадан ауру таратуы мумкін. Оскіндерді мыс купоросымен немесе баска курамында мыс бар фунгицидтермен шашып ондеуге болады. Зиянкестерден ен катерлісі коларад конызы жане курттар.