Сустрэча з Ярасветам

Сустрэча з Ярасветам


1.
Чорны, як ноч, і стары, як жыццё, крумкач, прашумеў цяжкімі крыламі і важка апусціўся на каржакаватую таполю. Пад яго цяжарам галіна пругка пахілілася долу. Калі ён перамінаўся і падстаўляў пад кручкаватую глюгу то адну, то другую шурпатую лапу, цярэбячы дзюбай паміж кіпцюроў, адрываў шматкі заскарузлай скуры ці варушыў крыламі, якія спаўзалі ўніз, уладкоўваючы іх на спіне, — галіна гойдалася, хістаючы ў цемрыве змрочны абрыс вешчай птушкі.
«Кар-р» — выцягваў сваю шыю груган, і розгалас крумкачовага крыку разлятаўся па наваколлі: «Ка-арр! Кар-рр-р!» — і, здавалася, сама цемра адгукаецца на гэты крык.

* * *

  “Ці можна падслухаць вачамі?”

Другую ноч чалавек не мог заснуць: правальваўся ў нейкае забыццё — яно межавалася з мроівам, — і зноў расплюшчваў вочы. Было прадчуванне чагосьці значнага, вось-вось нешта павінна здарыцца, ён быццам чакаў нечага вельмі важнага для сябе, да чаго даўно ўжо рыхтаваўся. Як кажуць, корпаўся ў пражытым і перажытым. Вось і сёння — даўно пераваліла за поўнач,  але сон не ішоў. Успамінаўся ўчарашні жах. «Мусіць, я крычаў учора? — падумаў чалавек, — пэўна крычаў! Інакш маці не прыбегла б з суседняга пакоя… А раптам яна пачула сэрцам? Здарася ж так раней, што за дзесяткі кіламетраў адчувала, што робіцца ў маёй душы…».
Цемра сціснулася, вязка згрудзілася на падлозе, стаілася цішынёю, быццам у яе пераняло дыханне, і напружана затрымцела чаканнем, нібы звер, зрыхтаваўшыся да рыўка…
Нешта прашамацела на вуліцы, і неспадзявана бліз акна закрычала варона.

2
Учарашнюю ноч ён таксама праседзеў на гэтай жа галіне. Крумкачу падабаўся надыход чалавечай смерці. Ён адчуваў яе набліжэнне за некалькі дзён. І ўчора, і сёння ён прылятаў сюды, уладкоўваўся на старой таполі і віжаваў за суседняй хатай, каб атрымаць асалоду ад набліжэння чаруючага подыху кашчавай, хоць даўно ўжо чалавечая смерць не прыносіла яму ніякай спажывы, але ён усё адно прагна чакаў. Прылятаў сюды, і сто, і дзвесце гадоў таму… Груган насычаўся памяццю.

* * *

“Ці можна падгледзець вушамі?”

Ён тады быў блізкі да самагубства. Уявілася: жыццё скончана, далей ён проста не зможа граць сваю ролю ў ганебным фарсе. Навошта жыць, калі тая, адзіная, якую кахаў да бяспамяцтва, з якой звязваліся ўсе ягоныя мары і спадзяванні, так бессаромна, пры людзях… І не плёткі: на свае вочы… Як прыкра гэта, балюча і брыдка. Пасля такога жыць нельга, і ён вырашыць проста: рассячэ заблытаны вузел раз і назаўсёды, каб потым не падманвацца ілюзіяй. Навошта быць непатрэбным баластам для чыёйсці самазадаволенасці? Досыць! Ён зможа! Толькі б вартаўнік не ўбачыў… І раптам сярод ночы — тэлефонны званок: рэзкі, пранізлівы і патрабавальны.
— Сынок, што з табою?! — пачуўся ў трубцы ўстрывожаны голас маці.
«Адкуль яна ведае, што я тут? Адкуль дазналася, што я рашыўся? Я ж ні з кім пра гэта не гаварыў» — ён зірнуў на гадзіннік: стрэлкі паказвалі чатыры гадзіны раніцы.
— Момо, як ты адчула? — толькі і змог выдыхнуць — і страсянуў са сваіх рук заціснутую ў кулаку вяроўчыну.
Тады маці аберагла яго, сама таго, мажліва, не ведаючы, уратавала: ён так і не адважыўся на апошні, адчайны крок. Званок прывязаў да жыцця, надарыўся, можа, адзінай нітачкай, якая стрымала на краі пагібелі, не дазволіла сарвацца ў бездань і вывела потым з тупіка. Праз дзень маці гаварыла, што ноччу прысніўся страшны сон — прачнулася: трывожна! Першая думка: штосці з табою! Супакоілася толькі тады, калі пачала круціць тэлефонны дыск.
Гэта было даўно. А сёння за акном крычала варона.


3
Даўно адлязгалі ўжо звонкімі мячамі крывавыя сечы, расцягнулі ваўкі па гушчарах абгрызеныя белыя косткі мужных ваяроў — вырасла на гэтым некалі пустым месцы вялікая вёска. Але гарачая памяць пабоішча яшчэ дыхае ў гэтай зямлі, і, здаецца, цёплая пара падымаецца над сялянскімі хатамі ды лунае ў паветры салёны водар крыві. Уваскрасаюць у памяці чорнай птушкі відочныя малюнкі сытых трапез: вочы… вочы аошняга воіна, якія ён выпіў дзвесце ці трыста гадоў таму… Ніколі не забыць іх! О, якімі салодкімі яны былі… Уявілася ў той час крумкачу, што ён п'е сіняе неба, ён, чорны, як ноч, выпіў са славяніскіх светлых вачэй воіна сіняе неба. Хіба мог ён падумаць тады, што гэта будзе апошні глыток нябёсаў? Крумкач упіваўся памяццю…

* * *

“А сэрцам прамовіць можна?”

Чалавек пашнарыў рукою па стале, адшукаў шнур і ўключыў настольную лямпу. Прыўстаў, дацягнуўся да кніжнай паліцы, узяў тоўстую кнігу, паклаў яе на калені, падагнуўшы ногі пад сябе, каб было зручней пісаць, і праз хвілінку на вокладку лёг чысты аркуш паперы.
«Але што ж такое душа? — напісаў ён і паглыбіўся ў сябе. — Кажуць, душа — гэта тое, што ад Бога. А цела? Яно што,  хіба ад д'ябла? Таксама ж Бог дае (усміхнуся сваёй думцы: чаму менавіта з чырвонай гліны? Намёк на колер крыві?). — Што ж першаснае: душа ці цела? — пісаў далей чалавек. — Бог зляпіў чалавека, а потым удзьмухнуў у яго жывую душу: значыць, цела першаснае? Але ж ці быў гэты злепак целам, калі там яшчэ не было душы — звычайны кавалак чырвонай гліны, па форме падобны да чалавека. Што ж першаснае? Ці не з гэтага пытання пычынаюцца спрэчкі ўсіх філосафскіх сістэм: душа з’яўляецца потым, калі чалавек вырастае і ў яго развіваецца свядомачць, або яна існуе ў целе з самага пачатку, і чалавек толькі з часам пачынае разумець і адчуваць яе? Калі так, то навошта тады займацца выхаваннем діцяці? Усё бессэнсоўна! Калі  з самага пачатку ёсць душа, не прывучыш чалавека рабіць дабро і пазбягаць зла: усё гэта альбо ёсць, альбо няма ад нараджэння. Чалавек жа не можа змяніць душу? Душа даруецца Богам, то ад чаго ж столькі зла на зямлі? Адкуль яно бярэцца? Хіба Творца аднаму дае добрую душу, а другому — злую? І калі так, то чым вінаваты сам чалавек, атрымаўшы ад бога дрэнную душу? Можа, акрамя божага семені падсяваецца яшчэ і д’яблава, як самасейнае зелле на жытнёвым полі, і калі чалавек забывае клапаціцца аб сваёй душы, дык буяе і глушыць астатняе злыбеда, як гарчак на ніўцы нерадлівага гаспадара, к васількі ў жыцце: нібыта прыгожыя, а па сваёй сутнасці — шкодныя. Усе залежыць ад самога чалавеа. Яму даецца выбар, і выбар гэты — жыццё. Шлях яго шырокі: ад аднаго краю да другога, ад граху да святасці. І як чалавек пройдзе жыццёвы шлях — тую ж долю і зазнае. Ёсць выбар, і чалавек у ім гаспадар: як жыць, да чаго хіліцца — вырашае сам”.
Аловак запіс над паперай, нібы раздумваючы, што пісаць далей?
Чалавек не памятаў, навошта прызвычаіўся запісваць свае думкі. Ужо гады тры, як бяссоннымі начамі браў чысты аркуш паперы і прывязваў думкі словамі. Але спачатку думку патрэбна было злавіць, як ловіць каўбой дзікага мустанга, трапна накідваючы на яго шыю ласо. Злавіць і звязаць, як звязваюць буйнага вар’ята, каб ён не нашкодзіў (думкі таксама бунтуюць душу), злавіць, звязаць і разгледзець, як разглядвае цікаўны заолаг якіх-небудзь матылькоў: а што яны сабой уяўляюць? Для ўсяго гэтага выкарыстоўваліся словы: прывязаная словамі да паперы думка ўжо не ўяўлялася такой жудаснай, а была хутчэй безабароннай і простай. Гэта дапамагала. Калі ў галаве праяснялася і заблытанае пытанне станавілася зразумелым, ён тут жа камечыў скрэмзаныя аркушы і больш ніколі да іх не вяртаўся. Часта напісанае дапамагала зразумець сябе. Але сёння выпрабаваная метода не спрацоўвала. Нешта зрушылася. Чалавек грыз аловак, сплёўваў чорную ад графіту снілу і ніяк не мог разабрацца са сваёй душою
“Ёсць цела, ёсць душа, а ёсць яшчэ і Дух, — зноў запісаў ён, — якую ролю выконвае Дух? Глумленне над ім недаравальна ні ў гэтым веку, ні ў будучым. Можа, ён першааснова ўсяго існага?”… І Дух Божы насіўся на водамі…” Нехта казаў, што цела — гэта храміна душы, значыць, сама душа — гэта, мачыма, скарбонка Душу? Але для чаго такая складанасць?” — чалавек адклаў спісаны і ліст і задумаўся. Зноў успомнілася ўчарашняе: прыснілася ці адбывалася на самай справе? Пачаналася, як звычайны сон: цягучае паглыбленне ў дрымотнае падсвядомае быццё, але потым пачало чаўпсціся штосьці невытлумачальнае: ні сон, ні ява, ні мроя…

4

Гэта было гадоў дзвесце ці трыста таму (птушкі не ўмеюць лічыць гады), яму тады было ўсяго гадоў трыццаць, і ён нічога яшчэ не ведаў. Старыя крумкач, якім даўно пераваліла за трэццюю сотню, яшчэ за тыдзень пачалі злятацца на гэтую паляну. Першы прыляцеў важак — пяцьсот гадоў яму было, і ён прыляцеў сюды паміраць. Агледзеў паляну мутным падслепаватым вокам, уцягнуў у сябе паветра — кожная жылка затрымцела ў старэчым целе, кожная жылака адказала яму на пытанне: “Тут!”
“Кар-рр-р!” — закрычаў крумкач. І самыя старыя крумкачы за дзесяткі кіламетраў пачулі ягоны кліч. Груганы гуртаваліся ў плойму. Пад вечар іх сабралася вельмі шмат. На другі дзень прыляцелі крумкачы сярэдняга ўзросту. Шэсць дзён зляталіся крумкачы на паляну.
Малодшы з іх, чорны, як ноч, цяпер сядзеў на галіне каржакаватай таполі, — прыляцеў тады амаль самы апошні, на сёмы дзень. Дрэвы ад мноства птушак здаваліся жывымі і былі таксама чорнымі, хоць і стаяла сярэдзіна лета. Апоўдні і з правага, і з левага боку завылі ваўкі, дзесьці заенчылі лісіцы. Важак насцярожыўся і, сабраўшы ўсю моц, гучна каркнуў тры разы: ”Кар! Кар! Кар!” — чуццё і апошні раз не падманула яго. Птушкі ўстрывожыліся, сотнямі пазляталі з дрэваў і з карканнем насіліся над палянай — тысячы галодных глотак зліваліся ў адзін жудасны рык, нібы пад зямлёю абудзілася і зарычэла вялізная драпежная звяруга. Ад мноства чорных крылаў зацьмілася сонца, падалося, што насунулася ноч. Спачатку ледзьве чутна, а потым усё мацней і мацней залязгала дзесьці зброя, заіржалі коні, пачуўся тупат тысяч і тысяч чалавечых ног, конскіх капытаў, скрып калёс. І з левага і з правага боку набліжаліся войскі. Важак прадбачыў правільна: будзе сеча!

* * *

“Хто мае вушы — пачуе, хто мае вочы — пабачыць, і чыё сэрца б’ецца — няхай спытае: прамовіць сэрца!”

… Ён быццам узбег па трапе і ўціснуўся ў кабіну не то самалёта, не то нейкай ракеты. Чалавек добра памятаў, што атрымаў важнае заданне: хто яго даваў — ён забыўся, але само заданне павінна быць выканана. Рвануў на сябе штурвал, і машына, разбегшыся па ўзлётнай паласе, набрала хуткасць і паляцела.
У ілюмінатары заміргацелі зоркі.
“Тут ёсць нейкі падман, — падумалася яму, — сяджу ў кабіне (за шклом!), — а валасы трэпле вецер! Куды я лячу? — успыхнула думка, — што ад мяне хочуць? Мне патрэбна назад! Там, унізе, без мяне здарыцца штосьці важнае…” Ён добра помніў, што, адлятаючы, пакінуў нейкую сваю частку на зямлі, з якой заставаўся звязаны (гэта і непакоіла), быццам раздвоіўся і цяпер знаходзіўся адначасова ў двух месцах. “Так не можа быць! Не бывае гэтак, — думаў чалавек, — гэта нешта звышнатуральнае і незвычайнае”. Невядомая сіла як магнітам цягнула яго да долу, а другая, такая ж невядомая і магутная, несла наперад. Хоць ніколі ў жыцці не лётаў ні самалётам, ні іншым апаратам, чалавек налёг на штурвал усім целам і  павольна змяніў курс. “Хутчэй, хутчэй!” — прыспешваў ён паслухмяную машыну. І неўзабаве зноў апынуўся на зямлі. Штогсьці нязвычайнае ўразіла яго адразу.
“Што ж гэта? Што?!” За той час, як яго не было, тут здарылася нешта жахлівае, нейкі жудасны сусветны катаклізм. “А можа, прайшлі мільёны гадоў за час майго палёту? — спужаўся чалавек. — “Куды я прыляцеў: у мінулае, калі нічога яшчэ не пачыналася, ці ў будучае, калі ўжо даўно ўсё скончылася?”.  Людзей не было, не было нават жывёл і раслін — мёртвая прырода вакол. За кароткі, як падалося яму, час усё некуды знікла. Чорная, абгарэлая зямля пад нагамі. Сям-там пабліскваюць згасаючыя агеньчыкі: клубы дыму, якімі плюецца агонь напаследак, выядаюць вочы. Вязкі, свінцова-хісткі туман, і нікога наўкола — аніводнай душы. Адзін! Цягучая, прыліплая цішыня абступіла яго з усіх бакоў. Як зацкаваны звер, кідаецца ён з аднаго боку ў другі ад невядомай, але адчувальнай небяспекі. — Куды зніклі людзі? Чаму яны забыліся пра мяне?” Штосьці падобнае ён адчуваў калісьці ў дзяцінстве, як зблудзіў малым у лесе — касмічная туга па жывым працяла наскрозь: я адзін на зямлі і нікога не будзе ніколі, вечна… Ух, якая ж ты страшэнная, вечнасць у адзіноце! І ўсё-такі ён прабіраўся скрозь клубы дыму, з надзеяй напаткаць каго-небудзь. Хацелая спытаць: а куды ж усе згінулі, што здарылася тут без мяне? Хоцелася падзяліцца з кім-небудзь уражаннем аб палёце альбо, нарэшце, проста ўпэўніцца, што ёсць акром яго жывая душа ў гэтым свеце. І раптам яму ўявілася ўся агромністая зямля: бязлюдная і пустая, чамусьці плоская і патрэсканая, у чырвоных расколінах, адкуль шугала полымя, і ён на гэтай зямлі — а д з і н ! Жывёльны жах, нібы вужака, брыдотна заварочаўся ўсярэдзіне…
Раптам каля вачэй з трэскам выбухнула святло — чалавек адхіснуўся ад нечаканасці і засланіў вочы рукою.
— Што з табой, сынку? — данеслася аднекуль знізу.
Чалавек зірнуў і ўбачыў, што стаіць на ложку з паднятымі ўгару рукамі, а каля ложка ў начной сарочцы стаяла ўстрывожаная маці:
“Яна нешта пыталася ў мяне?” — дайшло да чалавека па чакальнаму позірку маці.
— Ой — уздыхнуў ён, страсаючы рэшткі навалы, — не ведаю, кашмар нейкі.
Што здарылася з ім, ён сапраўды не ведаў, не мог гэтага растлумачыць.

5

Пасля абеду войскі спыніліся. Першыя стрэлы арбалетаў распужалі птушак — але яны толькі адляцелі воддаль, уселіся на дальнія дрэвы і віжавалі за сечай, якая ўсчалася і якую даўно чакалі. Залязгалі мячы, зазвінела цеціва лукаў, рассыпаючы градам смертаносныя стрэлы; як маланкі, то тут, то там праляталі, пабліскваючы металёвымі наканечнікамі, дзіды. Палілася першая кроў…
Бой не сціхаў і ноччу: то там, то тут чуліся трывожныя крыкі і стогны параненых.
Раніцай, як толькі развіднела, войскі павылазілі са сваіх сховішчаў і з новай сілай ухапіліся за мячы. Трава на паляне зрабілася чырвонай ад крыві. Птушкі пакуль не асмельваліся набліжацца, назіралі здалёк. Да полудня ўсё скончылася. І ў адзін, і ў другі бок пабрылі натомленыя, пакалечаныя і параненыя славяне — іх засталося па жменьцы, хоць дзень таму войскі налічвалі тысячы. Невядома, што прывяло іх на поле братазабойнай сечы? А груганы пасля абеду лавінай пазляталі з дрэваў на паляну. Пачаўся крывавы жор. У гушчарах, чуючы спажыву, мацней завылі ваўкі, але да ночы пакуль не адважваліся выхлазіць з кустоўя. Сп’янеўшы ад яшчэ цёплай крыві, захлынуўшыся ёю, сканаў нарэшце стары крумкач. Малады груган падляцеў ад белакурага хлопца і смела апусціўся яму на грудзіну. Хлопец быў яшчэ жывы, хоць і не варушыўся. — жывымі былі яго сінія вочы. Груган заварожана ўглядаўся ў вочы чалавеку, а пасля дзеўбануў…


* * *

“Калі з табою  падобнае адбывалася  — зразумееш!”

Цэлы дзень ён пакутаваў ад загадкавага здарэння. Не дапамагло разабрацца і тое, што ён пісаў учора пра душу. Другую ноч ён не мог забыцца. Праверыў градуснік — амаль зашкальвае. Цела гарыць, быццам яго аблілі варам. Заснуць нельга. І вось у яго дрымоту настойліва пранікаюць абрыўкі фраз, часта без аніякай сувязі з’яўляюцца малюнкі перажытых успамінаў, бачаных некаль кінафільмаў — потым усё гэта раптам знікае. Часам ён расплюшчвае вочы і бачыць перад сабою цьмяныя сцены пакоя, кніжную паліцу збоку ды акно, завешанае гардзінай. І сцены, і пабеленая крэйдай столь, здаецца, душаць сваім цяжарам. Хочацца вырвацца з гэтай цеснай клеткі на волю. Аднекуль зверху (ці гэта здаецца?) далятае ніколі не чуты, непаўторны гук: быццам дзесьці трывожна забілі ў набат, потым нібы тысячы званоў адначасова загаварылі і спляліся ў адным перазвоне. З кожнай хвіляй гук узмацняецца, пераходзіць у дакучлівае гудзенне, і калі дасягае самай высокай і непрыемнай ноты (захацелася нават заткнуць вушы), чалавек адчувае, што цела сціскаецца, нібы жалежным скафандрам. Скура робіцца цвёрдай і халоднай, а сэрца, здаецца, вось-вось выскачыць з грудзей, нібы гарбузік са сціснутай у руцэ мякаці. Ён бачыць, што “скафандр”, які душыць яго, неўзабаве выцягваецца ў даўжыню, ператвараецца ў цьмяную шахту-калідор. Чалавек з цяжкасцю праціскаецца праз гэта калідор, дзе ў канцы мігціць далёкае і выратавальнае святло. З такой упарстасцю, з якой змяя вышчэмліваецца са старой скуры, ён прадзіраецца праз загадкавы тунэль — святло набліжаецца марудна. Высільваецца, паўзе і цягнецца — ні канца ні краю. Здаецца, яму вечна прабірацца… Яркі ўсполых блакіту прыходзіць як збавенне. Калідор скончыўся. У гэты момант яму ўявілася, што ён нарэшце сабраў сваё “я” (нібы пры выбуху, яно разляталася ўвесь час у розныя бакі), скруціўся ў танклявую нітачку, прайшоў праз “кропку” і апынуўся па другі бок (ён не ведаў яшчэ: па другі бок чаго?) — але адразу адчуў, што ён ужо не “тут”: стала лёгка і свабодна.
Чалавек адплюшчыў вочы: ложак, сцены пакоя, дзверы — усё, што ўбачыў, звычайнае, але чамусьці ўсе рэчы адбіваюць фасфарычным мігценнем, быццам аднекуль падсвечвае месячнае святло. “Дзякуй Богу, кашмар скончыўся”, — падумаў чалавек. Ад перажытага захацелася піць. Чалавек падняўся з ложка і азірнуўся: на пасцелі нехта ляжаў. Ён гадоў дзесяць спаў адзін, і таму, дзіўным было ўгледзець на сваім ложку яшчэ некага акрамя сябе. Схіліўся над незнаёмцам, зазірнуў яму ў твар і здрыгануўся ад нечаканасці: “Што гэта? Не можа быць! Я!…  Я тут і я там? Гэтага не можа быць!”
На ложку і сапраўды ляжаў ён, ляжаў крышку бокам, падклаўшы пад галаву руку — яго нават зацікавіла: ён першы раз бачыў сябе сонным… Але ж як гэта: ён стаіць і ён жа назірае за гэтым?… Вось тут, каля свайго ж ложка, стаіць! Штосьці неверагоднае! Містыка! І тут ён заўважае, што зрабіўся вёрткім і рухавым — усё выконвалася без ніякага намагання, нібы само сабою, гуляючы. І зноў здзіўленне — ён адначасова бачыць чатыры сцяны пакоя, падлогу пад сабою і столь уверсе — што такое? Быццам ён вялізнае сферычнае вока, якое аднамомантна глядзіць ва ўсе бакі. Неўзабаве чалавек адчуў што ў пакоі ёсць яшчэ нехта трэці, што той “нехта” пільна сочыць за ім.
Чалавек насцярожыўся, прыслухаўся…
“Не бойся! Я прыйшоў табе дапамагчы”, — пачулася чалавеку.
“Але хто ты? Я не бачу цябе”, — адказаў чалавек.
— Я твой прадзед Іван, паглядзі, вось я.
— Ён жа памёр гадоў сем таму, як ты можаш быць ім?
— Вось жа я. Я не памёр, а скінуў сваё цела. І прыйшоў табе дапамагчы… Хіба ты не ведаў, што чалавек не ўмірае?
— Не. Нас у школе вучылі, што Бо… — «Што Бога няма!» — хацеў дадаць ён, але яго рэзка спынілі, быццам нябачная рука шчыльна закрыла рот.
— Замоўкні!!! Не гавары! Нічога пакуль не гавары. Слухай, — абарваў яго той, хто назваўся прадзедам, — цяпер будзеш ведаць. Тут трэба быць вельмі асцярожным са словамі, з думкамі, ты зусім безабаронны тут. А вага словаў у нас, заўваж, — не тая, што на зямлі. Помні гэта!
Чалавек зірнуў туды-сюды, каб зразумець: адкуль далятаюць думкі? Ля дзвярэй ён прыкмеціў невялічкае светлае воблачка. «Дык вось ты які?» — падумаў чалавек.
— Такі ж, як і ты, — пачулася яму, — я сябе бачу такім, якім быў у жыцці, а ты мне здаешся такім, якім ты бачыш мяне.
“Дзіўна, — адзначыў чалавек, — я ж яму нічога не гаварыў, а толькі падумаў пра сябе… Ён угадвае мае думкі? Не паспею падумаць, як ён ужо ведае, што я хачу прамовіць”.
— Так і ёсць. Табе нічога і не трэба гаварыць. Толькі засяроджана думаць, — адказаў на яго разважанні прадзед, — і нічога дзіўнага ў гэтым няма. Ты яшчэ не ведаеш, што мы з табою адно і тое ж.
— Дык мы ж розныя людзі?!
— Як паглядзець… Розныя мы для сябе, і кожны з нас помніць толькі сябе, а для Бога мы з табою — адно!
— Слухай, як гэта атрымалася, што я тут з табою размаўляю і вось там, на ложку ляжу?
— Гэта проста: на ложку цябе зараз няма. Чалавек можа быць толькі ў адным месцы, там ляжыць тваё цела — гэта не асноўнае, гэта ёсць не ты… Самае галоўнае для цябе зараз — рыхтуйся да сустрэчы з Ярасветам, — дайшло апошняе да чалавека.
І воблачка, якое назвалася прадзедам, раптам знікла. Чалавек занепакоіўся: “Ці не снілася гэта мне?” Нельга сказаць, што ён чуў голас прадзеда, ці бачыў, чытаў яго думкі — не! Усё адбывалася адначасова: і быццам бы чуў голас, і чытаў думкі, і бачыў іх… Прадзед думаў, а праўнук у той жа час глядзеў і слухаў, што той думае, нібы знаходзячы прадзедавы думкі ў сваёй сутнасці. Прадзед думаў для праўнука, а праўнук, наадварот, для свайго продка, быццам у іх на дваіх была адна галава.
Хто такі Ярасвет? Што гэта за стварэнне? Можа, ён і ёсць Бог? Але прадзед так і сказаў бы: рыхтуйся да сустрэчы з Богам, а то — “з Ярасветам…”
— Ярас-вет! Ярас-свет! Ярасвет! — паўтарыў ён незнаёмае слова колькі разоў. — Ярасвет, Ярасвет, Ярасвет! — як бы клікаў чалавек кагосьці на дапамогу.
І вось неспадзявана пакой напоўніўся святлом. Здалося, што ў правым кутку пад столлю ўзыйшло сонца. Стала ўтульна, суцішна і цёпла. Сонца струменілася дабрынёй. Лёгкае ласкавае пачуццё зыходзіла ад Яго і зычлівымі, мяккімі і далікатнымі хвалямі ахутвала члавека. Яму на імгненне адкрылісе ўсе таямніцы: “Вось як яно ўсё зроблена! — застыў чалавек у радасным здзіўленні, — які цуд, ой-ёй-ёй!”.
Усё было зусім іншым, як вучылі ў школе: прасторы і сусветы пераліваліся, выпраменьваліся і ўваходзілі адно ў другое, зліваючыся і зноў размяжоўваючыся. Успрымалася гэта не ў паслядоўнасці і ў дынаміцы, як мы ўспрымаем на зямлі, а адразу схоплівалася сутнасць з’яў і дзеянняў. Адначасова бачыўся і пачатак, і канец усяго існага.
— Дык, значыць, ты і ёсць той самы Ярасвет? Гэта Ты мне ўсё паказаў?
— Гэта мільярдная доля таго, што ёсць!
Чалавек адчуў, што Ярасвет глядзіць на яго з замілаваннем, як маці на сваё дзіця: “Ён не зробіць мне дрэннага!”. Чалавеку было прыемна купацца ў промнях гэтай загадкавай істоты.
— А-ну, расказвай, што ты тут натварыў? — быццам бы спытаўся Ярасвет, хоць гэта было лішняе, таму што Ён усё ведаў, але чамусьці патрэбна было пачуць адказ ад самога чалавека.
— Калі? — не зразумеў чалавек.
— Ну вось там, у жыцці, — быццам ўдакладніў падказкай Ярасвет.
Чалавек збіраўся адказаць, што не ведае, якім чынам апынуўся за целам. Як раптам праваруч ад яго засвяціўся экран, і на ім хутка замільгацелі жывыя малюнкі: маленькі хлопчык ляжыць у калысцы, прачынаецца і пачынае гуляць з цацкамі; вось ён ужо робіць першыя крокі — падае, устае, зноў падае — хістаючыся, трымаецца за табурэтку; вось плача, спужаўшыся сабакі… а зараз корпаецца ў пясочку. “Дзесьці я бачыў гэтага хлопчыка, — падумаў чалавек. Штосьці вельмі знаёмае, блізкае і роднае адчулася яму ў гэтым хлопчыку… Вось хлопчык ужо і падрос, бяжыць у школу… Шкада, што са спіны не бачна твару. Пачакай, прыпамінае чалавек, вось зараз ён зачэпіцца за дрот і раздзярэ руку. Так і ёсць: хлопчык ляціць стрымгалоў і праз хвіліну, скрывіўшыся ад болю, закрывае акрываўленую руку… “Адкуль я ведаў загадзя? Ой, дык гэта ж было са мною! Гэта ж я!” — зноў дзіўляецца чалавек.
Глядзіць на Ярасвета: “Ты. А хто ж яшчэ… Паглядзім-паглядзім, хто ты?” — смяецца той.
Як добра, дзякую табе, ты вярнуў мяне дзяцінства, — радаваўся чалавек. “Я! Гэта я!!! Ха-ха-ха! — смяяўся ён, успамінаючы сваю першую няўмелую рыбалку. — Гэта я! Я!!” — заходзіўся ў захапленні, і пазнаваў падзеі свайго пазнейшага жыцця. Чалавеку было вельмі прыемна назіраць сваё жыццё з боку, яшчэ большай насалодай перапаўнялася душа, што разам з ім глядзіць на яго жыццё высокая духоўная асоба. Чалавек заўважыў, што Ярасвет з найвялікшай радасцю ўспрымае яго добрыя ўчынкі. Хацелася, каб добрага ў жыцці было як мага больш. Вось чалавек у жменьцы нясе дзясятак трускавак для маці, не з’еў сам, як астатнія хлопцы, а няме ажно за шэсць кіламетраў (ёй будзе прыемны такі клопат). “Глядзі, глядзі, які я ўдзячны! Бачыш, які добры?! — быццам крычыць чалавек Ярасвету”. Ён не думаў, што гэтыя даўно забытыя трускаўкі пададуцца такімі значнымі, што могуць прынесці столькі насалоды, што за ягадамі стаіць нешта большае: гэта ўжо учынак! “Глядзі, глядзі, які я міласэрдны, якое ў мяне добрае сэрца, як шкадую галубка? Ты бачыш, я плачу над жывой істотай? А вось тут, глядзі, незнаёмай бабульцы памагаю сумкі несці… Як добра, што я гэта зрабіў тады, цяпер так радасна за гэта. А спачатку да таго ж сорамна было падыйсці і ўзяць тыя сумкі, і як перасцерагаўся я, што ўгледзіць хто-небудзь з сяброў — і падымуць на смех, ды яшчэ, чаго добрага, цімураўцам пацвельваць будуць…
Але што гэта… “Няўжо? — замірае чалавек. — Няўжо і гэта падгледзелі?”. Ён сцяўся, схіляе галаву, каб не далей бачыць, — але позірк нельга адвесці, не прыкрыць вачэй — іх няма, і яны ёсць усюды. Несусветны сорам прабірае яго… О, ён усё аддаў бы, каб далей гэтае праклятае “кіно” не круцілася! Дарэмна, — панарама няўмольна набліжаецца да яго ганебнай таямніцы — вунь там, за вуглом, ён і робіць гэта… Яму думалася тады, што ніхто на цэлым свеце не даведаецца, і вось жа… “Не хачу! Не хачу, каб ты глядзеў! — кідаецца чалавек да Ярасвета. — Гэта не я, я не такі! Не глядзі туды! Я ж тут, каля цябе, тут я сапраўдны!” — спрабуе чалавек адракчыся ад сваіх учынкаў: адракчыся ад самога сябе.
— Гэта дрэнна! І ты ведаў пра тое, яшчэ тады, калі рабіў. Але горш дрэнна не тое, што ты ўсё ж такі не вытрымаў, паспрабаваў, а тое, што адмаўляешся ад відавочнага. Гэта толькі кветачкі, глядзі, глядзі далей, што робіш ты! Вось дзе сапраўдны грэх, бачыш, які ты?
— Я гэтага ніколі не рабіў, — гаворыць чалавек, бо дакладна ведае, што не падманвае на гэты раз, — гэта няпраўда!
— Ну, у цябе ўсё яшчэ наперадзе! Гэта будзе, яшчэ паспееш зрабіць. Глядзі, глядзі, якім ты будзеш.
…Жыццёвая панарама скончылася нечакана, як і пачалася. Зрабілася ціха. Чалавек чакаў. Прагляд доўжыўся нейкае імгненне, не больш, хоць і прайшло ўсё жыццё — гэтае імгненне расцягнулася ў часе: столькі разнастайных пачуццяў, што, здавалася, ён па-новаму, яшчэ раз перажыў сваё жыццё.
Чалавек чакаў: чакаў вынікаў, магчыма, прысуду.
… Што гэта было? Ты мне паказаў маё жыццё? Адкрыў, што было і што будзе пасля? Дзеля чаго? — баязліва пытаўся чалавек, спрабуючы высветліць, прадвызначыць вырак, адгадаць свой далейшы лёс. “Я дзесьці чуў, што ў момант смерці перад вачыма людзей праходзіць усё, перажытае імі? Для чаго ты мне паказаў усё гэта?”.
— Таму, што гэта і ёсць смерць, — зразумеў чалавек адказ Ярасвета.
— Як? — застыў ён пытаннем. — Ты мяне заб’еш?
— Няўжо ты яшчэ не зразумеў, што памёр ужо? — адказаў Ярасвет. — Хоць… яшчэ і можаш жыць, вядома, калі моцна захочаш. Але ж ты бачыў: якім будзеш?
— Я не хачу паміраць так нечакана! — запратэставаў чалавек. — Я хачу яшчэ жыць! Хачу прывычнага.
— А навошта? І дзеля чаго? Каб стаць яшчэ горшым, чым ты ёсць зараз? Ты ж бачыў, што будзе далей. І запомні: смерць заўсёды будзе нечаканасцю. І табе ўсё будзе мала і мала, і заўсёды ты будзеш прасіць адтэрміноўкі і не нажывешся ніколі, не надыхаешся… І чым болей будзеш жыць, тым цяжэй табе будзе, тым больш пачнеш загрузаць у пазыкі, якія трэба сплочваць… тым цяжэй табе будзе потым адарвацца ад свайго свету… і гэтага не мінеш. І зноў будзеш стаяць перада мною, перад выбарам далейшага, і зноў будзеш прасіцца. Трэба адважыцца! Адзін раз, пасля будзе лягчэй. Усё адно не пазбегнеш выбару: днём раней, днём пазней — але гэта нічога не зменіць, да гэтага прыйдзеш! Сёння ты малады, моцны, а пасля…
— Няўжо, няўжо я нічагуткі не змагу выправіць у тым, што ты мне паказаў?
— Рэдка каму ўдаецца паправіць штосьці ў тым, што павінна адбыцца… Хоць… Усё можа быць. Ты вольны ў выбары і зараз, і потым у жыцці.
Чалавек стаяў і не мог адважыцца. Назад у цела не хацелася — там цесна, няўтульна і цяжка, там гэтак усё запаволена і замаруджана, а тут — усёмагутнасць, тут разуменне сутнасці рэчаў, сябе і сусвету… Вось толькі невядома, што ж там далей? Чаму на гэты крок патрэбна адважыцца? І як жа ісці мне цяпер па жыцці, пасля ўсяго ўбачанага, калі вярнуцца назад: буду ўсё ведаць, бо шмат бачыў… Буду ведаць, што мяне чакае заўтра, буду глядзець, як паволі насоўваецца злыбеда, і нават ведаць, колькі слёз прыйдзецца выплакаць? Буду ведаць, дзе чакае шчасце мяне. А ці ж шчасце гэта, калі ведаеш? Жыццё стане нейкім апраснелым і не цікавым.
— Не хвалюйся, калі ты збаішся зараз і выбераш пажыць яшчэ, ты забудзешся пра гэтую сустрэчу і ніколі не здагадашся, што чакае цябе заўтра, і будзеш спасцігаць зямную мудрасць па крупіцах, радуючыся кожнаму адкрыццю, як звычайны чалавек. І радавацца будзеш кожнаму новаму дню. Гэта закон, мы не можам парушыць яго. Але ж помні, усё адно стаяць табе перад гэтым выбарам, некалі трэба адважыцца пераступіць парог. Прыйдзеш да гэтага.
— Калі так, — адказаў чалавек, — дык навошта адкладваць на потым, днём раней, днём пазней, калі да гэтага ўсё адно мушу прыйсці, то давай ужо зараз. Неадкладна! Пайду далей, куды там трэба ісці? — здаецца, вырашыў нарэшце ён.
— Што ж, ты атрымаш, што заслужыў. У цябе быў час… Я чакаю цябе. Да сустрэчы… — на гэтым словы-думкі Ярасвета абарваліся.
Ён знік. Растварыўся ў паветры, быццам і не было яго толькі што, быццам усё гэта зноў жа — толькі прымроілася чалавеку.
Чалавек агледзеўся. “Не, не мроя, не сон — вось жа цела маё, асобна ад мяне, і вось жа я: па-за целам!”. Ён прыпомніў апошнія словы Ярасвета: “Я чакаю цябе… да сустрэчы” — значыць, трэба збірацца? І замітусіўся, заспяшаўся, нібы баючыся спазніцца некуды. “Ці нічога я не забыўся тут? — і раптам успомніў: — Маці! Як жа маці? Яна не перажыве маю смерць!”.
 “Гоп!” — усвядоміў знянацку, што стаіць пасярод бацькоўскай спальні, і здзівіўся: “Як жа я ўваходзіў сюды? Не помню, як адчыняў дзверы? Як зачыняў…”
Маці з бацькам ціха-мірна ляжалі ў ложку, быццам нічога і не здарылася. Сон быў глыбокі. Чадавек спрабуе дабудзіцца, дакрычацца да бацькоў: “Мамо! Мамо… уставай, мамо, чаго ты спіш? Я адыходжу. Мне трэба… Што ж вы не чуеце? Тато, Тато! Уставайце! Чаму ж вы спіцё?” — ледзь не плакаў ён ад крыўды: бацькі маўчалі. Глас, відаць, не даходзіў. І тут чалавек зрабіў яшчэ адно жахлівае адкрыццё: рука, якой  спрабаваў растармашыць маці, свабодна праходзіла праз яе цела! Не сутыкалася з ім, а ўваходзіла, паглыблялася, нібы ў ваду. Зразумеў: сувязі няма!
Хай бы гэта было сном… Ён апошні раз паглядзеў на бацькоў і зноў падумаў пра сваё цела: “Я тут і я там?” Толькі захацелася пераканацца ў гэтым, яшчэ раз упэўніцца ў неверагодным, і ён тут жа апынуўся ў сваім пакоі. І новае адкрыццё ўразіла нечаканасцю: ён прайшоў у сваю спальню праз сцяну! Перанёсся сілаю думкі: не паспеў падумаць, з’явілася толькі жаданне яшчэ раз упэўніцца — і вось, калі ласка, ён ужо стаіць тут.
Цела нерухома ляжала на ранейшым месцы, магло падацца, што яно спіць. Чалавек прыгледзеўся: а ці ж дыхае ён? Цішыня.
“Мусіць, пара?” — успомніў чалавек свой абавязак. Прыўзняўся над целам, паглядзеў на яго зверху, прайшоў праз столь, дах і памкнуўся ўгару. Панясло, закруціла… Ён вінтом уразаўся ў неба. Замігцелі зоркі. Чорны, невядомы космас, як вялізная дагістарычная жывёліна, усмоктваў яго ў сваё чэрава.
Хуткасць узрастала: кропачкі зор спачатку ператварыліся ў невялічкія працяжнікі, а потым расцягнуліся ў суцэльныя лініі.
Дзікі, драпежны космас, здавалася, рагатаў, патрасаючы сусветамі, над жменькай кволага жыцця. Таямнічыя варожыя стыхіі шкамуталі бедную душу, уцягвалі ў пякельныя беспрасветныя дзіры, да вар’яцтва раскручвалі ў чорных вірах… “Гібель! Куды мяне нясе? Трэба спыніцца! Не хачу! Затрымацца… Мне яшчэ трэба на зямлю, туды, дзе засталося маё цела. Не зараз, хоць на хвілінку пазней. Спакою хачу, хоць дзянёк яшчэ пабыць у зямным суладдзі, пад абаронай цела. Мне яшчэ трэба дажыць, выправіць свае памылкі, я ж ведаю цяпер, што такое памылка! Адпакутаваць за грахі, навучыцца… можа, тады будзе інакш. Толькі не цяпер! Назад! Няхай гэта здарыцца потым, некалі потым… Пазней…”
Але затрымацца цяжка — паўсюль пустэча.
Чалавек сцяўся, скурчыўся, падабраў рукі пад жывот, сагнуўся ўсім целам да каленяў, нібы прыняў позу эмбрыёна, нібыта ён яшчэ ва ўлонні маці, не нарадзіўся… О, Божа, рух запавольваецца! “Няўжо магчыма? — варухнулася ў душы слабое спадзяванне” — развярнуўся ў супрацьлеглым напрамку і толькі пачаў ліхаманкава шукаць выйсце назад — у імгненне вока апынуўся на зямлі, на ложку, у сваім целе.
Ён не мог зразумець, што ўратавала яго, што дазволіла спыніць шалёны лёт, крутнуцца назад і скінуцца на зямлю, ці так было наканавана з самага пачатку: в я р н у ц ц а. Ці ён зрабіў нешта зусім нядаўна, ужо не ў целе, што прымусіла вякамі адпрацаваную механіку нябёсаў даць збой і дазволіць яму скарыстаць адтэрміноўку. Няўжо па-за целам зрабіў нейкі ўчынак на сваю карысць? Чаму такая жудасць была ў палёце? Жахлівае мяне чакала там, куды я ляцеў, ці пакутківа-невыносным з’явіўся сам касмічны палёт? Што чакала мяне, чаго я так баяўся?
Некалі потым, праз гады жыцця, ён нечакана ўспомніць гэтае здарэнне да драбніц. Але гэта будзе потым, яшчэ не хутка, праз страшэнны правал жыцця.
А пакуль што, як толькі вярнуўся на ложак, ён усвядоміў, што ляжыць з адплюшчанымі вачыма, але быццам падвешаны ў прасторы. Сцены пакоя, усе рэчы ходзяць ходырам. Усё круціцца вакол яго, нібыта ён цэнтр усяго сусвету. Гукі, надзвычай выразныя і ясныя, б’юць па вушах. Калі ён кранае коўдру — шум, як снежная лавіна. “Шэрх, шэрх, шэрх…” — паўзе муха па столі. “Шэрх-шэрх! Шухі-шухі-шухі!” — ён чуе, як яна перабірае магнатымі лапкамі. “Бух!” — узрываецца насычаным шамаценнем цішыня: гэта ён ударыўся локцем аб сцяну. Але ўсё паціху запавольваецца і, нарэшце, спыняецца. Непрывычнае знікла, усё стала звычайным.

6

Крумкач наталяўся памяццю… Ён не ведаў тады, што вочы, якія выпіў некалі, будуць апошнімі чалавечымі вачыма. Але смерць заўсёды вабіла яго… І цяпер ён таксама, як дзвесце ці трыста гадоў таму, як крумкач, які сканаў на пабоішчы, упіўшыся крывёю, цяпер ён таксама адчуваў задоўга набліжэнне смерці. Ён гатовы быў чакаць хоць цэлую вечнасць, абы толькі яшчэ раз выпіць з вачэй сіняе неба, якое ў апошняе імгненне чалавечага жыцця чамусьць перакульваецца туды.
На ўсходзе ўжо развіднела. Каркнуўшы яшчэ раз, крумкач узмахнуў крыламі і зляцеў са старой таполі.

* * *

“Калі зразумееш — пачнеш шукаць”

“Пранесла!” — першае, што выдыхнуў чалавек, і знясілена праваліўся ў глыбокі сон. Раніцай прачнуўся здаровым: хваробы як не было. (Калі гэта, сапраўды, была хвароба?). І сябры, і знаёмыя заўважылі, што ён вельмі змяніўся апошнім часам. “Цябе як падмянілі?”, “Цябе не пазнаць!”, “Ты стаў іншым!” — наперабой здзіўляліся яны. А сам ён толькі паціскаў плячыма: не ведаю, такі ж самы, як і быў. Нічога не ведаю…
І быў ранак… І быў дзень… І быў вечар… І прыйшоў другі дзень. І настаў трэці і чацвёрты… І надыйшло жыццё са сваімі штодзённымі клопатамі і засланіла ісціну. І чалавек забыўся на сваю сустрэчу з Ярасветам. Забыўся і пачаў жыць, як і раней. Праўда, аднойчы вельмі здзівіўся, калі заўважыў, што амаль увесь час перад акном яго дома на таполі сядзіць стары воран.

7

І зноў чорны, як ноч, і стары, як жыццё, крумкач, прашумеў цяжкімі натомленымі крыламі, важка апусціўся на старую таполю. Ён прылятаў сюды кожную ноч сорак гадоў запар. Галіна, на якую заўсёды садзіўся, — высахла, таму што кожную нач крумкач калечыў старое дрэва вострымі кіпцюрамі.
Чалавек адчыніў акно, высунуўся ў ноч. Воран варухнуўся, павярнуў галаву на бок і, бліснуўшы слепаватым вокам, замёр. Здалёк можна было падумаць, што ён прырос да дрэва.
— Чорны воран, — пракрычаў чалавек, — чаму ты так любіш сіняе неба?
— Кар-ар! — адказаў крумкач: “Кар-ар!” — адгукнулася начное рэха.

* * *

“Той, хто шукае — знаходзіць. Стукай — адчыняцца дзверы… А раптам за дзвярыма сустрэнеш сябе?”

І ўсё ўсплыло раптам, праз сорак гадоў жыцця, калі ўнук расказаў чалавеку пра свой жудасны “сон”. Чалавек успомніў сваё — і яму стала прыкра і балюча: як жа так? Ён забыўся на самае важнае і галоўнае — жыў, як давядзецца, не думаючы ні аб чым, а недзе там, у чорным космасе, яго ўжо даўно чакаюць. І трэба прыйсці і прайсці няпройдзены адрэзак шляху, на які не хапіла смеласці ў маладосці. І там апошняе… Ён даўжнік! Як жа так? Яго ж папярэджвалі? Адпушчаны авансам… І зноў не паспеў. Забыўся. Што ж там? Цемрадзь… Пагібель… Канец… Канец? О, Божа…

“Не бойся!”