Журавы над горадам

— Выйдзі вон. Выйдзі! — закрычала яна.
— Зараз пайду, — Барыс усміхнуўся і здекліва дадаў, — магу і назусім пайсці.
Ён ненавідзеў сябе ў такія хвіліны, ненавідзеў таму, што не мог адказаць жонцы грубасцю, сплаціць той жа манетай, а заўсёды рэагаваў на яе выпады з’едлівай ухмылкай, нібы спрабаваў звесці да звычайнага жаруту. Жонку гэта разждражняла яшэ больш. І сёння ў адказ яна істарычна пырснула слінай:
— Зусім убірайся, поскудзь!.. Каб духу твайго тут не было!
У дадатак шпурлянула ў твар яго куртку. Гузік балюча выцяў правае вока. Барыс спалатнеў тварам. Хаця ў сярэдзіне ўсё клекатала — прамаўчаў.
Жонка затраслася азызлым целам — быццам токам працяло яе з ног да галавы і закалаціла, як у ліхаманцы. І раптам кінулася на Барыса з кулакамі.
Куртка выслізнулася з рук, дрыжачыя растапыранаыя пальцы пацягнуліся да яе твару. Ён уявіў, як зараз яны сашчэпяцца на доўгай хударлявай з буйнымі пупырышкамі шыі і два вялікія пальцы ўціснуцца ў горла — затрашчаць храшчыкі… Яна захрыпіць, — і спужаўся: “Цьфу! — плюнуў проста ў перакошаны злосцю твар і нагнуўся падабраць куртку — яна, спужаўшыся, адскочыла ў бок.
 — Гадзіна! — сказаў ён ужо каля дзвярэй.
Выклікаць ліфт не стаў, пашыбаваў да лесвіцы. Заўсёды ў такіх выпадках яна выбягала на пляцоўку, каб кінуць у спіну апошняе слоўца. Так было і на гэты раз.
— Поскудзь! П’яніца пракляты! Вырадак… У міліцыю заяўлю. Ты ў мяне паскачаш, чорт рабы, — паляцелі наўздагон хлёскія, як аплявухі, словы.

    “Гадаўка! Якая ўсё ж такі гадаўка!” — нерваваўся ён. На вуліцы намацаў дрыжачымі пальцамі цыгарэту, прысмаліў. “Сучка!” — сказаў услых і пажадна зацягнуўся.
Аўтобус быў набіты паўнютка. Ледзь ўшчаміўся, ухапіўшыся за поручань. Людзі — сонныя, хмурыя і злыя ехалі на работу. Кіпенем бурліла злосць і ў ягонай душы. Тоўская — у два абхваты — кабеціна раптам наступіла на нагу: коркам! Ён балюча скрывіўся, высмыкнуў насок, павярнуўся да яе спінаю і, упёршыся аберуч у дужкі крэслаў з сілай адштурхнуў жанчыну.

— Во, нахаба! Глядзі — піхаецца! Зараз я табе як піхну, млосна стане!
“Хмг! Кабыла”, — абразліва буркнуў Барыс.
— То ж мне, жарабец! — Яна змерыла позіркам яго невялікі рост. — Шчанё няшчаснае.
— Баржа! — агрызнуўся Барыс і пашкадаваў, што так рызыкнуў: а раптам гэтая тумба развернецца і дасць замашную аплявуху?
Непрыемны халадок забегаў пад лыжачкай, калі нехта збоч (мужчына!) — прапанаваў са смехам: “За чупрыну яго! За чупрыну хапай!”.

   Ніхто не засмяяўся. У аўтобусе стала ціха і невыносна гнятліва.
— Ды навошта ён мне, гэты плюгаш недароблены, — жанчына пасунулася да выхаду; аўтобус якраз спыніўся, дзверы з шоргатам расчыніліся, і яна цяжка шлёпнулася на тратуар. Настой быў сапсаваны зусім. Барыс дастаў з нагруднай кішэні партманет і пераканаўся, што і пашпарт, і ўчарашні заробак на месцы. Хоць і не ладзіліся адносіны з жонкай, але яна ніколі не шнырыла па кішэнях. “Што ж, хоць за гэта дзякуй!” — падумаў ён. Сваркі заўсёды ўзнікалі імгненна і, здаецца, без усялякай на тое прычыны. Вось і ўчора, не паспеў пераступіць парог, як адразу выплюхнула на яго, быццам вядро с памыямі, шквал абвінавачванняў: не купіў па дарозе хлеба, не забраў у выканкаме талоны на спіртное, а квартал ужо канчаецца; не скінуў ля дзвярэй чаравікі — яна заўсёды патрабавала гэтага і кожны раз ён забываўся разуцца каля парога. Усё адно як на зло.
Сварыцца Барыс не любіў. Яго злавалі дробязныя прычэпкі. Цярпець мог доўга, але, як кажуць, да пары… І раніцай, калі жонка накінулася на яго, быццам абарвалася нешта ў сярэдзіне — ён жахнуўся самога сябе! “Мог бы і задушыць?” — падумаў з познім раскаяннем.
А магло б і напраўду здарыцца непапраўнае.  Усё яшчэ з вечара пачалося. І колькі, здаецца, тае гарэлкі выпілі — пляшку на траіх, а бачыш ты, адразу ўнюхала.
— Дзе ты валачыўся цэлую гадзіну?! — сустрэла з парога.
— Аўтобус у пробку трапіў. Аварыя была, — схлусіў ён.
— Куды пацягся? Разувайся! — ён зноў забыўся скінуць чаравікі, — дык ты ж п’яны, як зюзя! — здаецца, з радасцю сказала яна, — што вам там у аўтобусе наразліў разносілі  ?
— Есці даваць будзеш?
— Дзе піў, там трэба было і закусваць.
— Тады пайду пашукаю, можа, хто і накроміць…
Зашмаргнуў, расшнураваныя было чаравікі, і выйшаў на вуліцу. Паблукаў па цёмных вулках, пакурыў, паглядзеў на высыпанае зоркамі неба і, калі вянуўся ў кватэру — жонка спала. “За ноч супакоіцца” — падумаў ён, укладваючыся побач. Але яго спадзяванні аказаліся дарэмнымі. Раніцай прачнуўся ад моцнага штуршка ў бок і ўсё пачалося зноў.

                * * *
   Ён зайшоў у бытоўку. Хлопцы пасля ўчарашняга дзяліліся п’янымі прыгодамі. Барыс бухнуўся на лавачку, абхапіў галаву рукамі і ўталопіўся ў адну кропу.
— Здароў! — падыйшоў да яго брыгадзір і падаў руку. — Чаму такі невясёлы? Мо, захварэў?
— Ат, — няпэўна выціснуў Барыс. — Всёлага мала, — падняўся і рушыў на выхад. Ля дзвярэй спыніўся, азірнуўся і скарагаворкай: — Прабачце, хлопцы. Калі што не так… Я больш не прыйду…
І пакінуў бытоўку.

   Ён ішоў да аўтобуснага прыпынку і ўжо ведаў пэўна, што зробіць: адарвецца ад ліпучага і брыдкога быту, выграбецца з яны будзённага тлуму! Так, у самім сабе ён адчуваў пакуль чалавека, які не ўсё яшчэ страціў…

   На двары гаспадапрыла восень. Жоўтае лісце ападала з дрэў, ляцела пад ногі і шамацела. Жанчыны ў цаглянага колеру спецробах, накінутых паверх адзення, зграбалаі лісце ў вялізныя гурбы. Сям-там гарэлі агеньчыкі, сіваваты дым змешваўся з ранішнім туманам і нізка расцілаўся над зямлёй.

   Барыс не стаў чакаць аўтобуса, прайшоў міма прыпынку. Ішоў збоч дарогі згорблены, гаротны, першы раз у жыцці брыў без мэты, ішоў у нікуды. Сеў на нейкі тралейбус, нават не паглядзешы, які нумар.
— А куды ён ідзе? — ачнуўшыся, спытаўся.
— На вакзал, — адказаў нехта.
“На вакзал дык на вакзал” — падумаў пра сябе. Праз колькі часу выйшаў з тралейбуса і ўліўся ў шматгалосы людскі натоўп. 
— Вам куды? — абыякава спыталіся ў акенцы, калі ён зазірнуў усярэдзіну.
“Куды-небудзь”, — не думаючы, адказаў Барыс.
— Што іншага месца для жартаў не знайлі? Не перашкаджайце працаваць. Адыйдзіце! — злосна закрычала касірка.
— Пачакайце! — ён задумаўся. — Самы бліжэйшы куды адпраўляецца? — “Варшава — Масква” — пачулася ў адказ. — Дык дайце адзін да Масквы.
— Купэйны, плацкарт?
— Які-небудзь… — касірка зноў незадаволена зіркнула на яго, але прамаўчала, — не глядзіце на мяне так. Давайце плацкарт.

   Узяўшы квіток да Масквы, Барыс паглядзеў, што да адпраўлення цягніка ёсць яшчэ час. Схадзіў у сталоўку, пасядзеў на лавачцы ў парку. Людзі ў яго родным горадзе здаліся яму раптам чужымі. Нікому не было да яго ніякай справы.

   А над горадам ляцелі журавы. Важак упэўнена вёў свой крылаты клін у далёкае вандроўе. Развітальны журлівы плач падаў з нябёсаў на зямлю і стагнаў, стагнаў — адгукаючыся ў Барысавым сэрцы. Чамусьці хацелася плакаць. Людзі пазіралі ўгару і твары іх, здаецца, станавілія крыху дабрэйшымі.

   Цягнік рушыў у дарогу. Журавы ляцелі крыху наўскос палатна. Ляцелі над Жабінкай і над Бярозай, над Баранавічамі і Мінскам — кожны раз, калі Барыс выходзіў на станцыі пакурыць, яны агалошвалі нябёсы плачам. Было журботна і тужліва: дарога, як звычайна, не клікала наперад, не прыспешвала час — страшыла невядомасцю.

   У Мінску пасажыры купэ амаль цалкам памяняліся. Насупраць прысеў дзядок інтэлігентнага выгляду: акуляры з бліскучай металічнай аправай, рэдкай бародка, вусы шчотачкай.
— Куды, малады чалавек, узялі кірунак?
— Туды, адкуль лятуць журавы, — адказаў Барыс.
— Вы што арнітолаг?
— Ды не. Будаўнік. Усю дарогу ад Брэста назіраю: ляцяць і ляцяць… Адкуль толькі бяруцца? Вунь, глядзіце, зноў клін пайшоў.
— Калісьці іх было яшчэ больш, — сумна сказаў дзядок.
— Цікава, ці ўсе яны вернуцца да сваіх гнёздаў? Як знаходзяць дарогу дамоў? І куды  ляцяць?
“У вырай. Куды ж яшчэ ім ляцець”.

— Яно зразумела, што ў вырай, але вось гэтыя, што толькі пракурлыкалі над намі, у якое месца? У іх жа там, пэўна, ёсць і свае спадчынныя месцы.
Дзядок у знак згоды кіўнуў галавой: “Ведаеце, гавораць яны ляцяць туды, дзе была калісьці Атлантыда. Прылятаюць і кружляюць над акіянам, шукаючы ранейшую зямлю, кружаць і кружаць, пакуль абяссіленыя і змораныя, не паглынаюцца акіянскімі хваламя. Я чытаў дзесці пра гэта. Але мусібыць,  проста прыгожая паэтычная легенда. А з іншага боку, адкуль мы можам ведаць, што думаюць птушкі?”

  — Іншы раз мне здаецца, — разважыў Барыс, — што птушкі пралятаюць над гарадамі і вёскамі дзеля нас з вамі, дзеля чалавека. Каб часцей пазіралі ў неба. І што цікава, калі адлятаюць у вырай — усе гэта бачаць, а як вяртаюцца на радзіму неяк непрыкметна: глядзіш, шпакі заспявалі, буслы заклекаталі… І калі толькі прыляцелі? Можа, птушкі ведаюць болей, чым людзі. Можа іх памяць больш учэпістая, усё ж такі яны бліжэй да Бога.
Дзядок аказаўся настаўнікам, выкладаў у школе батаніку і заалогію. Яго рука пры поціску была цвёрдай і жалістай, што выдавала вясковага жыхара.

    — Цікава вы сказалі пра неба, — заўважыў ён, вяртаючся да размовы. — Чалавек меў калісьці крылы. Ну, не такія як у птушак, але мог лётаць. Ведаў, што такое неба. І па нейкай прычыне страціў усё гэта… У той жа Атлантыдзе людзі былі больш дасканалымі, маглі імгненна пераносіцца ў прасторы, тэлепарціравалі сябе, зносіліся без телефонаў і тэлеграфаў. Так пішуць у некаторых кніжках. Нельга праверыць. Але вазьміце нашы чароўныя казкі. Дыван-самалёт, шапка-невідзімка — усё гэта, магчыма, і не выдумка. Артэфакты мінулай цывілізацыі перайшлі ў паданні і казкі. Калі і тады цывілізацыя памылілася, то што ўжо гаварыць пра нашу? Зусім з глузду з’ехалі, куды ні ткніся — усюды тупік. А чаму і сапраўды птушкі не могуць клікаць нас у неба: “Эй, чалавеча! Падымі галаву, ты лятаў калісьці… Твой шлях да неба, смялей чалавеча!”

    Дзядок гаварыў амаль безупыну да самага Смаленска. Барыс з цікавсцю слухаў яго рызыкоўныя гіпотэзы. Розум, разважаў субяседнік, набывае ўсялікія формы: матыль, птушка, чарвяк, таракан… Усё гэта разумныя істоты на пэўнай ступені развіцця. Напрыклад, адна разнавіднасць інтэлекта развілася ў форму вераб’я, а другой захацелася скакаць, як кенгуру. Чалавек, такі як ёсць, у прыродзе самы бездапаможны. Усё жывое самадастаковае. Адзін чалавек вымушаны карыстацца пратэзамі, выкарстоўвае тэхнічныя прыстасаванні, як бязногі мыліцы…

   Калі дзядок сыйшоў у Смаленску, Барыс зноў засумаваў. “Хто мы на гэтай зямлі — гаспадары ці госці?” — думалася яму. Што яна для нас: дом ці часовая кватэра?
У Маскве прабыў тры тыдні. Начаваў на вакзале. Харчаваўся беляшамі ды піражкамі. Некалькі разоў яго забіралі ў міліцыю, патрабавалі прапіскі, адзнакі ў пашпарце. Усё гэта Барысу надакучыла і ён на апошнія грошы ўзяў білет дамоў. Так і не змог зразумець за гэтыя дні, што трымае іх у адной сям’і: бясконцыя сваркі, знявагі, прыдзіркі… Яны ж такія не падобыя адзін да аднаго. Які закон, Божы ці чалвечы, не дае магчымасці разыйсціся назаўсёды, каб падумаць пра душу, пра свой вечны дом?

   Жонка сустрэла з радасцю. Гаварыла, што з ног збілася, шукаючы яго, усе моргі абзваніла, колькі слёз выплакала. Здзівіла тое, што яна першай папрасіла прабачаэння і зацвердзіла, што больш ніколі не будзе сябе так паводзіць.

   Ён таксама павінаваціўся. І пачалі жыць далей. Вядома, зноў былі сваркі і скандалы, зноў, можа, крышачку радзей яны часта не ладзілі, бывае нават і біліся. Барыс прыходзіў адзін раз у месяц пасля палучкі зусім п’яным. Яны пачалі жыць, бо гэта трэба…
Але кожную восень, калі ў небе журліва курлыкалі журавы, яны станавіліся крышачку дабрэйшымі і лагоднейшымі. Ён назаўжды запомніў свае ўцёкі з дому, размовы з дзядком-настаўнікам, бадзянне па бруднай і няўтульнай Маскве. Ён запомніў восень, калі над горадам ляцелі журавы. Іх тужлівы плач і сёння адгукаецца ў яго сэрцы.