Пераход

П Е Р А Х О Д
(аповесць)

                Андрэю Федарэнку, які падказаў  тэму.

                1.
      Калі Антон Пракопавіч атрымліваў ганарар за чарговую кніжку і ставіў насупраць свайго прозвішча подпіс, ледзь не заплакаў ад крыўды. “І гэта ўсё?” — выціснуў збялелымі і дрыжачымі вуснамі. “Усё!” — адказала бухгалтарка. Ён сарамліва схаваў грошы ў партфель і пачырванеў.
З выдавецтва выйшаў пануры: высокая постаць, здаецца, яшчэ больш сагнулася ад цяжкіх думак, што не давалі спакою апошнія гады. Ён ішоў, пастукваючы кульбачкай па асфальце, сярод шумнага і мітуслівага людскога натоўпу. “Чаго толькі Ніцэвіч з Круцінскім там сядзяць? Аніякіх зрухаў, — скрушна думалася яму, — няўжо і яны нічога не могуць зрабіць?.. Загіне літаратура, калі не зменяцца адносіны да роднай мовы, да пісьменнікаў, да нацыянальнай літаратуры!”
У старым заношаным гарнітуры, са скураным зашмальцаваным партфелем пад пахай і зацертым да бляску  капелюшы па вуліцы ішоў народны паэт рэспублікі і цяжка было ўявіць, што ягоныя вершы перакладзены на дзесяткі замежных моваў, што ўжо амаль паўвека па радыё гучаць песні на ягоныя словы, што ў тэатрах рэспублікі аншлагам ідуць яго п’есы, — настолькі непрыкметным быў ён сярод пярэстага натоўпу.
Цяжка дыхаючы, Антон Пракопавіч падыйшоў да лаўкі, змахнуў насоўкай пыл і прысеў адпачыць. “Гэта ж здзек з людзей! За  гады бяссоных начэй атрымаць тры медныя грашы, — нудзіўся ён, — што на іх купіш? Разлічыцца з даўгамі і па грашах?..”. Тою ж  насоўкай ён выцер узмакрэлы лоб, затым расшпіліў непаслухмянымі пальцамі пацёрты скураны партфель і дастаў чарнавік: звычайны школьны сшытак. Марудна рабіў падлікі, запісваючы лічбы слупочкам, час ад часу выціраючы бруднай насоўкай успацелы лоб (арыфметыка давалася яму цяжка яшчэ са школы), і калі, нарэшце, атрымлася на старыя грошы 160 рублёў ганарару – не стрымаўся… Доўга ўздрыгвалі пахілыя плечы старога.
Потым ён падняўся і павольна рушыў далей, саступаючы дарогу рухавым маладым людзям, якія, здавалася, беглі навыперадкі з часам: “Можа, мы чагосьці не разумелі? – думаў Антон Пракопавіч. – Не так жылі, не пра тое пісалі? Верылі не ў тыя ідэалы? Можа, мы вінаватыя ў чымсьці? Таму і маем цяпер… Божа, — уздыхнуў цяжка і глыбока, — калі ты ёсць, за што караеш?..”
Па дарозе дахаты ён купіў дзве пары шкарпэтак, сем пачкаў танных цыгарэт, бохан хлеба, пакецік кавы і кілаграм цукру. Калі спускаўся ў метро раптоўна ў  слых ударыла песня. Спявалі па беларуску. Антон Пракопавіч падыйшоў бліжэй, праціснуўся праз невялікі натоўп: каля сцяны сядзеў малады хлапец і спяваў пад гітару. І здалося старому паэту, што дзесьці бачыў ён раней гэтага хлопца, нават голас падаўся яму знаёмым.
Адзін у полі не воін,
Калі гэта поле чужое:
Стану ў полі адзін я,
Калі гэта поле — Радзіма!
Штосьці знаёмае пачулася Антону Пракопавічу  ў словах песні, быццам ведаў ён калісьці гэтыя словы, ды забыў даўным даўно.
Сюды я ступіў па следу
Бацькі свайго і дзеда,
І зубы сцяўшы ад болю,
Сахою варочаў поле.
Як маланкай пеканула раптам: гэта ягоны верш! Так, гэта яго верш, напісаны калісьці ў юнацтве, адзін з першых надрукаваных: “Сюды я вясновым ранкам следам ступіў за бацькам…” — хлапец крыху перарабіў радкі, змяніў некалькі слоў, як кажуць, ступіў па следу…
Мне сэрца надзея грэла,
Мне сонца было сяўнёю:
Душою сваёй і целам
Я зросся з гэтай зямлёю.
Спяваў гітарыст. Міжвольна нахлынулі ўспаміны. Антон Пракопавіч адыйшоўся ўбок: скупа цяклі слёзы па схуднелых, апалых і маршчыністых шчоках.
У неба прасіў я долі,
У песні  — для сэрца слоў:
На цяжкім, на родным полі —
Не жыта — жыццё ўзыйшло.
А поле на часткі крояць,
Дратуюць чужынцы зноў:
Дык станьце ж магутнай зброяй
Нянавісць мая і любоў.
Калі хлопец скончыў спяваць, многія схіліся каля яго і пачалі нешта разглядваць. Падыйшоў бліжэй і Антон Пракопавіч, прыўстаў на дыбкі, зазірнуў праз галовы, і ўбачыў, што людзі разглядваюць кніжкі. Антон Пракопавіч праціснуўся праз натоўп і, толькі глянуўшы на зборнік вершаў,  прызнаў хлопца — ім аказаўся Раман Росцік, той самы  супрацоўнік часопіса, кандыдатуру якога на чарговае звальненне падказаў ён галоўнаму рэдактару, маўляў, малады яшчэ, знойдзе сабе работу. Росцік падпісваў на памяць свае кніжкі, пакідаючы на вокладках  арыгінальны подпіс “з галубком”.
— Калі ласка! Без аўтографа не прадаецца. З аўтографам сем тысяч. Сем дзён у тыдні, сем цудаў свету, сем дзірак у галаве чалавека — усяго сем тысяч! Калі ласка, на вечную памяць, — і раптам голас яго напружана зазвінеў: — Грамадзяне незалежнай Беларусі! Побач з намі народны паэт рэспублікі, на яго верш я толькі што спяваў песню. Знаёмцеся, Антон Пракопавіч! — цяпер людзі зацікаўлена паглядвалі на непрыкметнага дзядулю, які сціпла стаяў воддаль натоўпу, нехта нават запляскаў у ладкі, а ён неяк таропка з вінаватай усмешкай заківаў галавой, нібы вітаючыся з усімі, і адразу заспяшаўся: “Дзякуй, дзякуй… Я тут, як і вы —  выпадкова…”

2.
      Ён крочыў да аўтобуснага прыпынку. Гледзячы здалёк, можна было падумаць, што за спіною ў яго матляецца не гітара, а стрэльба, ды і сам Раман Росцік, як толькі рамень ад чахла лажыўся на плячо, адчуваў сябе салдатам: унтурана падцягваўся, надзімаў грудзі і разводзіў у бакі плечы. Неяк сустрэўся ў трамваі са знаёмым празаікам.
— Ты як на вайну сабраўся, нібы аўтамат за плячыма, — пажартаваў той.
— Які ж гэта аўтамат? – пытаннем адказаў Раман, падхапіўшы гітару за грыф, — гэта хутчэй мая вялікая лыжка, гітара мяне корміць.  Чарпаю гэтай лыжкай па людскіх сэрцах нектар з амброзіяй, каб свая душа на ладан не дыхала.
— Як ты сказаў? Паўтары, — з віртуознасцю фокусніка празаік выхапіў з кішэні нататнік і аўтаручку. — Цудоўны вобраз! Трэба запісаць, дазваляеш?
Рамана заўсёды цешыла тое, што знаёмец занатоўваў пачутыя трапныя выразы і сакавітыя слоўцы, а можа і зайздросціў, што сам не быў такім акуратным, сабраным і мэтанакіраваным. Не мог ён прымусіць сябе, як гэта рабіў празаік, пісаць кожны дзень па тры старонкі, а жыў як і большасць паэтаў “без рубля и без ветрил”.
І вось гітара, дзякуючы жартаўлівай метафары, ператварылася ў рабочы інструмент і стала для яго, як для цесляра сякера.
Ён вынырнуў з метро на плошчы Якуба Коласа, аглядзеўся і няспешна пайшоў у накірунку Камароўскага рынку паміж гандлярамі, што выстраіліся жывым вузкім калідорам па вуліцы. Гандлявалі хто чым: гумкі, шкарпэткі, чаравікі і скураныя турэцкія куртачкі, зімовыя футры і дзіцячае харчаванне… Хто скупляў жыллёвыя чэкі, хто прапаноўваў кватэру на суткі, а хто асцярожна шаптаў у патыліцу: “Даляры, фунты, маркі?…” Гандляры наперабой зазывалі пакупнікоў. Раней Раман няёмка адчуваў сябе на рынку: папросіць бабулька купіць яблыкі ці кветкі — а ён адводзіць вочы, нібыта сорамна ад таго, што непатрэбныя яму кветкі, нібы крыўдзіць чалавека, што не можа купіць. “Няма купіла” —  няўдала жартаваў Раман і хутчэй сыходзіў. А чым ён вінаваты, што і сапраўды грошай ніколі няма, асабліва цяпер, калі страціў працу. Думалася, калі б ён быў мільянерам, падыйшоў бы да гэтай бабулькі, з учарнелымі ад калупання ў зямлі рукамі і купіў бы ўвесь абярэмак рознакаляровых астраў, абы не пяклася старая на сонцы.
Доўга Раман адважваўся на тое, каб зарабляць грошы песнямі. Спачатку падгаворваў знаёмых бардаў і яны з радасцю падхоплівалі ідэю “вольнай сцэны”, згаджаліся выйсці з ім на вуліцу.
— Вось, хоць бы на вакзал, — падахвочваў Раман, — уявіце, прыязджае чалавек у сталіцу, выходзіць з цягніка, а тут адразу ўслых песня на роднай мове. Можна танна набыць апаратуру, скласці праграму, абвесткі па гораду расклеіць: значыць, сёння спявае Кім і Шуткевіч, той ці іншы паэт чытае свае вершы… Побач – выстаўка жывапісу: беларускія мастакі прадаюць карціны…
Але заўсёды знаходзіўся  скептык і перапыняў Рамана:”Ага! Дадуць табе выступаць? Міліцыя адразу пагоніць!”
— Чаго гэта? – здзіўляўся Раман.
— На ўсё дазвол патрэбен! Плюнеш не ў тым месцы і то цягнуць у пастарунак, а ты спяваць надумаўся на вакзале…
— Што ж, возьмем і дазвол, — не адступаўся Раман, — хіба гэта цяжка?  Саюз пісьменнікаў пойдзе насустрач, напішуць паперу куды трэба. Так, маўляў, і так: прапаганда беларускай літаратуры. Зацвердзім дазвол у выканкаме, вызначым месца, час і, калі ласка, спявай на здароўечка! Скажы, што баішся, раптам твае занудлівыя песні ніхто не стане слухаць? — абсякаў ён каго-небудзь з бардаў, — тут галоўнае адважыцца, а там пойдзе як па масле… І кніжкі можна прадаваць, і касеты з запісамі песень і, — распальваўся далей Раман, — самае галоўнае, што ў  людным месцы сталіцы будзе гучаць родная мова! А то ці многа людзей мы збіраем на вечарынах у Доме літаратара? Самі пісьменнікі ды іх жонкі. А вакзал за дзень тысячы людзей прапускае. У людзі трэба ісці, да людзей…
Але далей звычайнай гаварыльні справа не рухалася, ідэя “вольнай сцэны” прабуксоўвала.

3.
      Часопіс, у якім працаваў Раман, паменшыў  аб’ём, знізіў тыраж і, каб неяк пратрымацца на паверхні, палову работнікаў рэдакцыя вымушана была скараціць. Трапіў пад скарачэнне і Раман Росцік. Амаль месяц прайшоў у пошуках новага месца працы — усё марна. Знайсці работу па душы — справа не лёгкая, а ісці абы-куды, толькі дзеля грошай, не хацелася. Ён шукаў такі занятак, які спалучаў бы ў сабе і заробак і творчасць. Горш за ўсё было тое, што жонка сядзела дома з малым і дэкрэтных грошай хапала хіба што на хлеб ды малако. Да звальнення, маючы гарантаваны кавалак хлеба, смела абдумваліся рызыкоўныя праекты кшталту “вольнай сцэны”,  цяпер жа само жыццё штурхала на гэты крок. Колькі разоў, блукаючы па чыноўных кабінетах у пошуках працы, хацелася  плюнуць на ўсе ўмоўнасці, узяць у рукі гітару, стаць у падземным пераходзе ці парку, кінуць на дол капялюш і заспяваць. Але адважыцца было цяжка. Дарэмна ён пераконваў сябе, што спяваць — такі ж занятак, як і ўсякі іншы, што нічога ганебнага  няма, калі спяваеш за грошы, і чым, маўляў, адрозніваецца ганарар за публікацыі вершаў у дзяржаўных часопісах, ад такога збору грошай у капялюш? Ніхто не заплаціць вулічнаму спеваку, калі песня не спадабалася, так што “капялюшны ганарар” прыстойна зароблены, сумленна  і справядліва атрыманы. Штосьці стрымлівала Рамана, быццам ён павінен быў пераступіць цераз самога сябе і стаць на адну дошку са звычайным  жабраком.
Нечакана  зразумеў: яго стрымлівае  ганарлівасць, звычайная пыха, — як гэта ён, паэт, досыць ужо вядомы бард, пойдзе спяваць на вуліцу?! Гандляваць сваім мастацтвам?! На якія толькі хітрыкі не пускаецца чалавечая самасць, каб апраўдаць бяздзейнасць і ляноту душы. Але ж і есці хочацца кожны дзень…
 Вечарам, калі жонка адчыняла дзверы і са спадзяваннем лавіла яго позірк, Раман  разгублена  паціскаў плячыма, прыгаворваючы: “І сёння  нічога няма!” — жонка апускала галаву, ішла на кухню. “Хоць бы выгаварыла набалелае, пагразіла разводам… Усё цярпліва пераносіць: ніводнага папроку… Але ж хіба я вінаваты, што нідзе не патрэбен, што не магу забяспечыць сямью?”. Раману было крыўдна, балюча і сорамна. Нават старэйшы чатырохгадовы сын не выбягаў як раней з радасным крыкам  насустрач: “Бацяня прыйшоў!” — не кідаўся з абдымкамі на шыю, не распытваў з непасрэднай дзіцячай  цікаўнасцю: “Што прынёс? Што купіў смачнага?” — ведаў: бацька беспрацоўны! І гэтае страшнае слова пужала малога невядомым сэнсам, быццам бацька яго горшы за ўсіх.
А ўчора падыходзіць і гэтак па-даросламу супакойвае: “Бацяня, не перажывай! Я вырасту, зараблю грошыкаў, і мы купім вялізны кавун і чатыры бананы: адзін табе, адзін маме і нам з брацікам па банану. — І з хітрынкай у вачах дадаваў, —  ты мяне потым яшчэ пачастуеш: малюпасенькі такі кавалачак ад свайго адломіш, а мама дасць браціку… У нас жа будуць грошы. Я ж зараблю!”.
— Гэта ён сам прыдумаў? — паглядзеў Раман на жонку.
Яна толькі плячыма паціснула і неяк вінавата ўсміхнулася. Горкім раскаяннем у такія вечары турбавала пытанне: “Навошта было жаніцца, ды яшчэ дзяцей заводзіць, калі не магу забяспечыць сям’ю самым неабходным?”
 Той ноччу ён доўга не мог заснуць. Варочаўся на мулкім ложку з боку на бок. Некалькі разоў прачыналася жонка. Рашэнне выспела пад раніцу. Нервова складваў невялічкія зборнікі вершаў у цэлафанавы пакет, уклаў гітару ў чахол, закінуў за спіну і выйшаў на вуліцу.

4.
      За апошнія  гады Камароўка змянілася да непазнавальнасці. Як грыбоў з вільготнай грыбніцы павыпірала вакол рынку розных магазінчыкаў, кіёскаў, ларкоў ды шапікаў. Усё радзей можна ўбачыць бабульку, што прадавала нейкія лішкі са свайго лецішча, усё больш сустракаліся гандляры, якія пагардліва і нават грэбліва глядзелі на пакупнікоў. Падыйдзеш да такога, — спытаць боязна, а раптам пачуеш: “Куды прэшся! Не бачыш, толькі за валюту прадаю!” — і, здаецца, аплявалі цябе з ног да галавы. Не чуваць на рынку болей вясёлага гоману, жартаў і смеху — людзі сталі халоднымі і злымі, часцей жа — абыякавымі, строга-размеранымі, як зялёныя доларавыя купюры. Салоны шыкоўныя паадчынялі, супермаркеты — цяпер яны ўжо не спекулянты, а бізнесмены. Яны гаспадыры жыцця, а ты хто? Зойдзеш у такі салон — усё зіхаціць, выблісквае пярэстымі ўпакоўкамі, страшна, каб не перакуліць што-небудзь,  не зачапіць каго, а то яшчэ і ў каршэнь пагоняць: адразу ж бачна па апратцы, што ў тваіх дзіравых кішэнях скразнякі гойсаюць. Раман пакрыху пачынаў ненавідзець усіх добра апранутых людзей, усіх, хто хаваўся ў шыкоўных салонах, хто ва ўтульных кафэ наталяў смагу  кактэйлямі і ахалоджанымі напоямі, усіх, хто меў шмат грошай і мог дазволіць сабе ўсё, што захоча. Ён хоць і разумеў, што такія адносіны да “багаценькіх” несправядлівыя, але не мог справіцца з пачуццямі. І, як здавалася Раману, ненавідзеў не за тое, што ў іх ёсць грошы, а за тое, што яны здзекліва паглядаюць на яго простае паабтрапанае адзенне і, галоўнае, — думаў Раман — яны прамянялі душу сваю і сумленне на шмоткі і баксы, таму і плююць з высокай званіцы на  тыя прынцыпы, якімі жыве ён.
З такімі маркотнымі думкамі прайшоўся ён паміж гандляроў, шукаючы зручнага месца, прыслухаўся да размоў і раптам павярнуў назад да метро: “Не змагу я тут, — падумаў расчаравана, — не хопіць духу. Хіба ім да песень? ”. У некаторых ужо вочы пазелянелі ад доларавай прагі.
Праз чвэрць гадзіны Раман выйшаў на прывакзальнай плошчы. Тут было вальней і дыхалася больш свабодна. Не кідаўся ў вочы валютны сверб, не мільгацелі доларавыя купюры. Калі і гандлявалі, дык толькі кветкамі, газетамі і здобнымі булачкамі. Хто сядзеў на сваіх клунках, чакаючы цягніка, хто праходжваўся туды-сюды, не ведаючы як змарнаваць час.
Колькі разоў у юнацтве, калі быў звычайным пасажырам, Раман даставаў гітару і пачынаў спяваць, ці то на вуліцы, абапёршыся на сцяну, ці то ў зале чакання, прысеўшы на лаўку. А тут халадок падступіў да сэрца і ён зноў спалохаўся.  Агледзеўся, ці няма каго-небудзь са знаёмых. Падалося: усе адразу зразумелі, чаго ён сюды прыйшоў і што збіраецца рабіць, — сотні зацікаўленых позіркаў, здавалася, буравяць яго, сочаць за кожным рухам.
“Трэба адважыцца: што ж тады я за мужык?! — Як марудна расшпільваецца маланка на чахле! Рукі не слухаюцца і дзынкнькаюць струны, неяк не так…— не,  спачатку раскладу зборнікі”, — падумаў ён і зашамацеў цэлафанавым пакетам, выкладваючы кнігі стосікам на кінуты перад сабой гітарны чахол.  Спадылба зыркнуў па баках — некалькі чалавек і праўду пільна назіралі за ім. Доўга настройваў гітару, узяў некалькі пробных акордаў… Успомніўся жончын запытальна-цярплівы позірк, узгадаліся сынавы словы пра бананы і Раман смела глянуў людзям у вочы і заспяваў. Адчайна і дзёрзка рванулася песня, быццам гітарыст рынуўся ў атаку на варожы бастыён. Голас узляцеў напружана, выбухнуў знянацку і рэхам адгукнуўся ў людскім натоўпе. Людзі пачалі азірацца, выцягвалі шыі, спрабуючы лепей разглядзець спевака. “А я жывы, яшчэ жывы!” — паўтараў ён кароткі рэфрэн пасля кожнага двухрадкоў. Вочы заплюшчаныя,  нічога не перашкаджае спеву. Нарэшце прагучаў заключны акрод, струны паціху замёрлі. Раман расплюшчыў вочы. Тры чалавекі стаялі каля яго і слухалі: два маладыя хлопцы, напэўна, студэнты, і стары дзед, апрануты ў лахманы, відавочна бомж ці жабрак, які (ці не здалося гэта?) — плакаў… Падбадзёраны першым поспехам, Раман праспяваў яшчэ адну песню, на гэты раз ціхую, спакойную і меладычную. Цяпер  спяваў толькі для гэтых трох, вырваных з  людскога вадавароту.
Жабрак перахапіў позірк, кіўнуў галавою і падміргнуў Раману, маўляў, не бойся! Адзін з юнакоў нагнуўся за зборнікам: “Можна?”. — “Калі ласка!”.
— Прадаяце?
— Так. Вершы! Вось гэтая песня, якую я толькі што праспяваў, на семнаццатай старонцы.
 — Дык вы самі пішаце? Гэта ваша песня? — не верачы, спытаўся юнак. — Мне спадабалася. Я і сам крыху спяваю…
— Сам пішу, і сам прадаю… Калі цікава, купляйце на памяць, я і аўтограф пастаўлю.
— А колькі яна каштуе?
— Пяць тысяч.
Юнак засаромеўся, напэўна, у яго не было і з сабой такіх грошай. Ён хутка паклаў кнігу на месца. Раману стала няёмка.
— Бярыце, бярыце! – прапанаваў ён, — вам, як першаму пакупніку, падпішу бясплатна… Сёння я ўпершыню  адважыўся выйсці. Неяк трэба жыць… Ваша імя?    
— Алесь, — адказаў юнак.
— Вось… “Алесю ад Рамана Росціка, надпіс вельмі просценькі: Менск, вакзал, пачатак восені… Зычу радасці і поспехаў!”.
— Не дакладная рыфма, — адзначыў нехта.
— Галоўнае, каб слова пацэліла ў яблычка. Дакладнасць паэзіі не ў гуках, а ў сэнсе, — пажартаваў Раман, працягваючы падпісаны зборнік.
— Мне няёмка, — запярэчыў хлопец, — я не вазьму.   
— Я ж падпісаў для цябе! —   перайшоў Раман на ты. А калі не спяшаешся, то пастой побач: вельмі цяжка спяваць без слухачоў…
— А заўтра вы тут будзеце? — спытаўся хлопец, — я грошы прынясу.
Ён узяў зборнік, доўга круціў яго ў руках, потым паглядзеў на Рамана, на фотаздымак на вокладцы, уздыхнуў: “Першы раз бачу жывога паэта…”
— Калі будуць цікавіцца зборнікам, скажы, аўтар прадае з аўтографам.
Раман заспяваў зноў. Усё больш і больш людзей прыпынялася каля яго. Калі скончыў чарговую песню, вакол сабралася ўжо чалавек дзесяць.
— Прадаю свае песні з аўтографам, — сказаў весела Раман, — можаце азнаёміцца…
“А колькі каштуе?” — цікавіліся з натоўпу: “ Дык гэта вы самі пішаце?” — “І музыку, і словы?” — “А касеты з песнямі ў вас няма?” — сыпаліся з усіх бакоў пытанні.
 — Касет пакуль няма, але хутка будуць… Збяру грошай, тады ўжо… А зборнік, пяць тысяч каштуе, як пальцаў на руцэ, як пяць пачуццяў чалавечых… Слухаць можна бясплатна. А вось кнігу бясплатна падарыць не магу… Патрэбны грошы і паэтам, каб напісаць свае санеты, і хлеб патрэбен чорны, жытні, пад небам, каб хоць проста жыць ім.
— І сапраўды паэт, у рыфму гаворыць! — пачуўся здзіўлены голас.
— Добра спяваеш! — пахваліў мужчына, працягваючы пяцітысячную банкноту.
— Давайце я аўтограф пастаўлю, — прапанаваў Раман, убачыўшы, што той хавае кнігу ў дыпламат.
— О! Яшчэ і аўтограф! Цудоўненька. Няхай будзе на памяць, а то не павераць.
— Як ваша імя? — пацікавіўся Раман.
 — Маё?… Не, вы  падпішыце на імя Агнэсы, у яе сёння дзень нараджэння. Арыгінальны будзе падарунак, яна ў мяне любіць паэзію…
Раман падпісваў зборнікі адзін за адным і радаваўся поспеху. Ён не спяшаўся, было прыемна напісаць што-небудзь цёплае, каб сустрэча надоўга запомнілася чалавеку.
Не прайшло і дзвюх гадзін, як цэлафанавы пакет са зборнікамі  прыкментна апусцеў.  Пасля жывой рэкламы  песняй паэзія хутка знаходзіла пакупніка. Адна дзяўчына раптам прынесла і паклала каля яго ног букет руж.
— Як твай імя прыгажунька?
— Насця.
— У мяне плямяніцца Насценька. Хочаш верш пра цябе прачытаю? — дзяўчына паціснула плячыма і загадкава ўсміхнулася, — тады слухай:
                Не сядзіцца Насці ў хаце.
                Джождж прайшоў па вуліцы.
                Вельмі хоча забаўляцца,
                Да матулі туліцца.
                Буду слухаць цябе, мамка,
                Не пярэчыць ані ў чым,
                Толькі выйдзем на палянку,
                Па сцяжынцы прабяжым.
                Крок за крокам Насця скок,
                Ой, як Насця рада.
                На сцяжынцы чарвячок
                Танцуе – “ламбаду”!
       Дзяўчынка засмяялася. Усміхнуўся і Раман.
— Або, во, у Юрыя Антонава ёсць песня: “Птицы в небе щебечут – Настя, травы шепчут: А-нас-та-с-и-и-я» — праспяваў Раман.
— Я ведаю.
— Напэўна, хто-небудзь спяваў яе табе?
— Неа, — коратка адказала дзяўчынка, паціснула плячыма, крутнулася на адной назе, быццам выканаўшы складаны піруэт танца, і знікла.
 Рамана радавала, што людзям падабаюцца яго песні: хто прыпыняўся  на паўгадзіны, хто болей, а хто, купіўшы зборнік, спяшаўся па сваіх справах. Адзін чалавек спытаўся, ці не прадае ён гітару? ”Не, — адказаў Раман, — вось вершы, душу сваю прадаю… Кажуць, чым больш аддаеш, тым болей застаецца…”. Чалавек паціснуў плячыма і пайшоў прэч, відавочна, ён не зразумеў паэта. Дзесьці пад абеду, зірнуўшы ў пакет, Раман убачыў, што засталося толькі тры зборнікі і пашкадаваў, што мала ўзяў.
У гэтую хвіліну і падыйшоў доўгі, хударлявы, як жардзіна, хлапец.  Барада яго неяк ненатуральна вытыркалася наперад, ішоў праз людзей нахабна, быццам усе яны былі штосьці вінны яму.
— Здароў! — працягнуў ён руку.
— Зда-роў, — насцярожана адказаў Раман. — Мы знаёмыя?
— Я Кіч — мяне ўсе тут ведаюць.  А ты, я бачу, романы ціскаеш?
— Ды не… — усміхнуўся Раман, — я прозу не пішу… Вось песні спяваю, вершы прадаю.
— Ну і як гандаль? Забашляў многа?
— Ды крыху, здаецца, зарабіў…
— І па чым тавар? — яхідна спытаўся барадач.
— Трыццаць тры тысячы! — з выклікам выпаліў Раман.
— Ого! — самазадаволена прысвіснуў Кіч і загадаў — Лады. Тады збацай “Таганку”,  ведаеш?
— Ведаць то я ведаю, але ж я толькі свае песні спяваю. Калісьці і блатныя спяваў, а цяпер вось сам навучыўся пісаць…
— “Поет”, значыцца… Добра. А я — кароль і гэта ўсё маё каралеўства! — абвёў ён рукою навокал. — Ёсць жа ў гэтага, як яго, Пушкіна, “Поэт и царь”?  Так што мы з табой калегі… І спяваеш ты песні на маёй тэрыторыі. Я тут  за парадкам сачу, каб ніхто нідзе ніякае… Не бясплатна, канешне. Ну збацай “Таганку”, каб душа раскрылася, а потым зноў на замок стопудовы.
— Ды не спяваю я чужых песень! — пачаў злавацца Раман, — Прынцыпова.
— Дарэмна, дарэмна… На прынцыпах далёка не паедзеш — адно калясо мае прынцып, а ездзіць трэба на чатырох.
Незнаёмец, што назваўся Кічам, дастаў цыгарэту “Мальбара”, выкрасліў агонь  шыкоўнай  запальнічкай і зацягнуўся дымам, усмактаўшы адной зацяжкай ледзьве не трэць цыгарэты. Раману ён усё больш і больш не падабаўся.
— Ты вось тутака пра Бога спяваў. Дык ведай, у кожным раёне свой бог. А вакзал мая парафія! Вось гэта ўсё, — ён абвёў рукой прывакзальную плошчу: — Мой прыход. Усёк? Я ўсім тут дапамагаю.
— Тво-ой? — перацвяліў Раман, — купіў ты яго?
— Маё “купіла” вось тут вараціла! — прагундосіў Кіч і пастукаў сагнутым пальцам сабе ў лоб, — сячэш?
— Не сяку, і не збіраюся. Шукай дрывасекаў у іншых месцах, — пачаў раздражняцца Раман.
— З агнём іграеш. Напэўна, даўно галавой у футбол не гулялі? Малітвы трэба ўсялякія ведаць. Зарубі на носе…
— Ды ідзі ты адсюль! Хто ты такі, каб вучыць мяне? Чалавек зарубінецкай культуры! – чмыхнуў Раман. — Я да цябе ў душу не лезу і ты не лезь…
Кіч змераў Рамана з ног да галавы грэблівым позіркам і здзекліва пахмыльнуўся: “Ты на маёй тэрыторыі бабкі збіваеш. Сячэш! А ўдзячнасці нуль. Але твая праўда:  час – грошы. Пайду і я працаваць”.
Ён нагнуўся, падняў за край вокладкі зборнік, паглядзеў на кнігу праз святло, як звычайна робяць, калі правяраюць  грошы на падробку, намагаючыся ўбачыць вадзяныя знакі і, не звяртаючы болей увагі на Рамана, паклаў зборнік у нагрудную кішэню, пстрыкнуў пальцамі і пайшоў.
— Эй! — толькі і паспеў крыкнуць Раман, але Кіч не адрэагаваў — яго худое цела хутка растварылася ў натоўпе.
— Жардзіна! — сплюнуў Раман пад ногі.
Ён адчуваў сябе абраджаным, быццам яму прылюдна наплявалі ў душу. Але праз хвілін дзесяць супакоіўся, маўляў, усякія людзі трапляюцца, што ж паміраць з-за гэтага? Прадаў апошнія два зборнікі, спакаваў рэчы і, закінуўшы гітару за плечы, пайшоў у прывакзальны гастарном. Доўга хадзіў каля сцелажоў, пакуль не набраў поўны цэлафанавы пакект прадуктаў, купіў бутэльку марачнага віна, цукерак і ажно два кілаграмы бананаў.
Акрылены поспехам  радасны ехаў дахаты. Грандыёзныя планы мроіліся ў  галаве. «Трудящийся достоин пропитания» — паўтараў старую ісціну Дабравесця, якая раптам выбліснула абноўленым маладым сэнсам.
Куплю магнітафон двухкасетны, запішу песні на касеты, так абавязква двухкасетнік, каб было зручна тыражаваць: пыталіся ж людзі касеты? А потым замахнуся і на студыю… Засяродзіўшыся на такіх думках, Раман нават заспяваў напаўголаса ў аўтобусе: «Эх, люба! Люба, братцы, люба. Люба братцы жить! С нашим атаманом не приходится тужить». Старэнькая бабулька, што сядзела побач, падазрона скасавурылася на яго: ці не п’яны?
— Прабачце, настрой цудоўны, спяваць хочацца, — шчыра ўсміхнуўся Раман.
— Ад такога жыцця толькі спяваць застаецца, — разглядаючы ягоныя стоптаныя чаравікі і пашарпаную куртку, буркнула старая і адсунулася да акна.
Кнопку электрычнага званка націснуў і трымаў пакуль жонка не адчыніла дзверы.
— Спадарыня, вам пакет! – тыцнуў ёй у твар  букетам чырвоных руж, — прасілі перадаць прыхільніцы  вандроўнага паэта. А вось і ён сам уласнай персонай.
 Старэйшы сын радасна падскокваў, прыгаворваючы: “Бацяня знайшоў работу! Бацяня прынёс падарункі! Цяпер мне не трэба спяшацца вырастаць, мой папа працуе”.
— Жывём, славяне! – смяяўся Раман, раскладваючы на стале пакупкі.
Жонка ажно свяцілася радасцю:  “Я верыла, што ўсё будзе добра. У цябе верыла”, — змахнуўшы слязу, усміхалася яна.

5.
      На рэдакцыйнай лятучцы галоўны рэдактар заўважыў, што Антон Пракопавіч не ў гуморы: сядзіць учарнелы, звесіўшы галаву. Не бярэ ўдзелу ў абмеркаваніі тэматычнага плану, быццам ён  тут чужы і трапіў сюды выпадкова, яго зусім не турбуюць праблемы часопіса. Гэта было нязвыкла: заўсёды і першае, і апошняе слова было за ўплывовым літаратурным аўтарытэтам. Таму галоўны  і спытаўся:
— Антон Пракопавіч, вы часам не захварэлі?
— Не-не! Усё добра, — паспешна адказаў Антон Пракопавіч і  разважліва дадаў, — не звяртайце ўвагі. Пройдзе: звычайная зялёная туга …
З нядаўняга часу нешта быццам надламілася ў Антону Пракопавічу. Ніколі ён не адчуваў сябе такім спустошаным і вінаватым, як пасля сутыкнення ў падземным пераходзе з Раманам Росцікам. Здаецца, і не здарылася нічога асаблівага, колькі людзей за жыццё прыходзілася звальняць з працы,  і сумленне не зрабіла ніводнага папроку, а тут — толькі падказаў галоўнаму  кандыдатуру, а быццам чалавека забіў. Некалькі начэй запар нават заснуць не мог. Упершыню адчуў, што не можа больш працаваць у рэдакцыі, павінен саступіць, даць дарогу маладым. Як-ніяк, а ўжо пяць гадоў яму спраўна плацяць пенсію, не Бог ведае якія грошы, але  Росцік  спявае ў пераходзе, бо не атрымлівае нават гэтага.
Супакоіўся толькі ўчора  пасля таго, як  вырашыў напісаць заяву аб звальненні. Адстукаў тэкст  на старэнькай партатыўнай машынцы і здарыўся цуд, быццам камень з душы, нават прасвятлеў тварам. Рэдка падабаўся ён сам сабе, такая ўжо было натура, ніколі не спыняўся на дасягнутым, а скарыстоўваў узятую вышыню, як прыступку для наступнага штурму, але сёння, ідучы на рэдакцыйную лятучку, быў задаволены сваім учынкам. Заява  ляжала  ў скураным партфелі сярод іншых папер і прыдавала бадзёрасці.  Пераступіў парог рэдакцыі і адразу ж упаў духам. Зноў абступілі сумненні: чвэрць стагоддзя аддаў часопісу, прырос  душой. Як  жа яны будуць без яго і як ён без іх? Трэба было  сабрацца і аб’явіць аб сваім рашэнні. Адразу не змог.  Чакаў зручнага моманту, каб падаць навіну будзённа, каб ніхто не рабіў з гэтага трагедыі. І такі  момант хутка наступіў. 
— На гэтым, шаноўнае спадарства, паседжанне можна было б і закрываць, —  падводзіў рысу галоўны рэдактар, — але ёсць адна закавыка, — ён на хвіліну задумаўся, — ёсць пікантная акалічнасць. Учора мне зноў  настойліва парэкамендавалі ўціснуць штат рэдакцыі. Уяўляеце? Зноў уціснуць! Гаворка ідзе крута: увогуле быць ці не быць часопісу? Нас падводзяць пад самаакупаемасць. Як можна параўноўваць літаратуру з прамысловасцю, з індустрыяй? Абсурд! Я спрабаваў канешне, нешта там даказаць. Але, дарэмна. Мяне не пачулі. Словам, трэба вызначыцца з кандыдатурай…
— Вызначацца не трэба! – амаль крыкнуў Антон Пракопавіч.  — Дрыжачыя пальцы ніяк не маглі справіцца з бліскучай металічнай зашчоўкай. — Вось! – нарэшце прамовіў ён і з палёгкай уздыхнуўшы, адчыніў партфель, дастаў  складзены напалам аркуш паперы, разгарнуў, разгладзіў яго рукой, — няхай гэта будзе мая кандыдатура.
— Антон Пракопавіч, вы? — выдыхнуў галоўны рэдактар і адхіснуўся назад, усе здзіўлена пераглянуліся.
— Я! — цвёрда прагаварыў Антон Пракопавіч. —  Рашэнне маё канчатковае.  І даруйце, калі што не так. Пара, як кажуць, і гонар мець… Дый прыспеў час заняцца  ўласнай спадчынай.
Ён працягнуў заяву  галоўнаму рэдактару, — той узяў, пакруціў у руках лісцік, паклаў перад сабою, пабарабаніў пальцамі па стале і адсунуў заяву ў бок, затым ушчыкнуў двумя пальцамі за край і паклаў на стосік падобных папер з другога боку стала. У памяшканні павісла няёмкая гнятлівая цішыня.
Хто глядзеў у акно, хто на галоўнага рэдактара… Нехта моцна чыхнуў, але ніхто не пажадаў яму добрага здароўечка. Сёй-той раптам пачаў корпацца ў сваіх паперах, ці шукаць нешта ў кішэнях. А ў галаве Антона Пракопавіча, як шалёныя, круціліся аргументы, якімі ён збіраўся абвяргаць просьбы калег, каб ён застаўся. Але ўсе пераглядваліся і ніхто, нават галоўны не стаў пярэчыць і адгаворваць, ніхто нават дзеля прыліку, не заікнуўся, што на ім трымаецца часопіс, што ён увасабляе пераемнасць традыцый і без яго рэдакцыя страціць стрыжань, на якім усё трымаецца…
Усе маўчалі, быццам паадкусвалі языкі. І раптам Антон Пракопавіч зразумеў, што пытанне аб  яго звальненні   было ўжо даўным-даўно кімсьці вырашана, і ўсе гэта ведалі і проста чакалі: калі ж ён сам  здагадаецца напісаць заяву. Чырвань кінулася яму ў твар.
— Усё! Дзякуй за працу, — папярхнуўся ён словамі: у горле стаяў камяк, —  не памінайце ліхам.
Устаў, падхапіў пад пахі партфель, затым  перахапіў ручку пяцярнёй. Антон Пракопавіч ужо адчыняў дзвяры, як галоўны рэдактар апамятаўся і кінуў наўздагон: “Не-не! Гэта вам дзякуй”.
Але занадта позна ён прамовіў гэтыя, па сутнасці дзяжурныя, словы… Значыць, сказаў  не сэрцам, а розумам, і не сказаў, а быццам стрэліў і не куды-небудзь, а ў спіну. Антон Пракопавіч павярнуўся, яшчэ раз папрасіў прабачэння ва ўсіх, каго пакрыўдзіў і каго яшчэ не паспеў… (жарт таксама пакінуў усіх абыякавымі). І  зачыніў за сабой дзверы. Ніколі яму не было так сорамна. Ён ведаў, што болей сюды, пакуль працуюць гэтыя людзі, ніколі не прыйдзе. Прыкра і брыдка было на душы.
А на вуліцы свяціла сонца… 
 Усё жыццё Антон Пракопавіч хварэў літаратурай і аказалася, што за столькі гадоў працы не заслужыў нават простых слоў удзячнасці. Нават аднаго слоўца! Яны не адчулі, ці не захацелі адчуць ягоных перажыванняў, а як жа тады пішуць? Не праўда, што маўчанне — золата… Маўклівай згодай прадаецца самае святое ў чалавеку, з маўклівай згоды абыякавых пад сонцам дзеюцца самыя мерзапакасныя справы. Не будзе ў нас ні жывой літаратуры, ні высокай культуры, ні годнай дзяржавы — нічога не будзе, пакуль не навучымся гаварыць чалавеку патрэбнага яму слова…
 Людзі на вуліцы смяяліся і радаваліся жыццю, спадзяваліся на лепшае… Лісце дрэў сям-там кранулася жаўцізной. “Эх, туга мая зялёная, зялёная туга…” — вырвалася з грудзей.

           6.
      У маладосьці Антон Пракопавіч лічыў, што гады ўтаймуюць бунтоўную душу, пазбіваюць вуглы супярэчлівага характару, усё перамелецца жыццём, да ўсяго ён прызвычаіцца і не будзе болей крыўдзіцца на людзей. У сорак гадоў  пачаў заўважаць, што сапраўды зрабіўся спакойным і разважлівым: халаднакроўна пераносіў і расчараванні, і радасці, і здрады сяброў. Але пад шэсцьдзесят душа быццам прачнулася ад доўгай спячкі, узарвалася вулканам, нібы спяшаючыся адгарэць полымем за адносна спакойны перыяд. Зноў яго нібы юнака  балюча раніла неасцярожнае слова, ці чыясьці няўвага, а то і проста недобразычлівы позірк. Таму ён цяжка перажываў трагедыю  свайго зыходу з рэдакцыі, якая ўсугублялася яшчэ і тым, што цяпер ён стаў нікому не патрэбным: ніхто не званіў, ніхто не пытаўся пра здароўе  і творчыя планы. Сапраўдных сяброў сярод пісьменнікаў Антон Пракопавіч так і не прыдбаў. Заставалася наракаць на самога сябе: ніхто ж не гнаў з рэдакцыі? Мог бы яшчэ папрацаваць. Але гэта мала суцяшала. Сам пайшоў, сам павінен і выйсці  з гэтага тупіка, вырвацца з пасткі, у якую трапіў зноў жа па сваёй ахвоце.
Тыдні два ён сапраўды разбіраўся са сваёй спадчынай. Слепячы вочы, вычытваў рукапісы, сёе-тое перадрукоўваў на машынцы, нешта  парваў і выкінуў у сметніцу, а што-нішто скручваў, уціскаў і ўкладваў у вялізны мяшок. Паралельна з гэтай працай ішло і не прыкметнае пераасэнсаванне пражытага і зробленага. Самаедства ні да чаго добрага  не прыводзіць. Так атрымалася, што пераасэнсаванне падвяло  да кропкі, якую Антон Пракопавіч вырашыў паставіць на сваёй творчасці.
 Ён напакаваў цэлы мех чарнавікоў, дзённікаў, так і не завершаных твораў, накідаў і задум, да якіх  не дацягнуліся ні рукі, ні душа — узваліў усё на плечы і, каб ніхто не бачыў, выправіўся на далёкі пустыр. Калі ішоў з мехам за плячыма, раптам успомнілася далёкае і зусім забытае…
Пачатак трыццатых гадоў. Калгасы бедныя, а самі калгаснікі яшчэ бяднейшыя. Сям’я ў іх хоць і не вялікая, маці, ён, ды малодшы брат — але працуе толькі маці. Бацьку забралі на службу ў войска… Гэта потым прыдумаюць паслабленне: жанатых з двумя дзецьмі пазбаўляць ад вайсковай  службы. А тады ўсё было іначай. Сена на ўласную кароўку не давалі: чым хочаш, тым і кармі зімою. Вось і выправіліся яны з маці на калгасную сенажаць, каб там, насмыкаўшы са стога свежага сянца, увязаць у вязку і прынесці пад покрывам ночы ў свой хлеў. Кароўка ж яна, ці калгасная, ці ўласная, а заўжды мыкае і кожны дзень хоча есці. Вяскоўцы гаварылі, што ноччу каля стагоў дзяжураць камсамольцы. Але маці не верыла: “От, будзе нехта апоўначы сядзець на полі? Брахня!”. І праўда спачатку было ціха. Насмыкалі сена з-пад нізу стога, каб не так прыкметна была нястача, увязалі вяроўкамі вязкі, узвалілі на плечы і панеслі. Ужо да гумнаў падходзілі, як раптам ад аднаго з дальніх стагоў хістнуўся цень і нехта гучна свіснуў.
 — Кідай, Антонка! — крыкнула маці, — бяжы ў гумны.
 — А ты як жа? — спытаў ён маці дрыжачым голасам.
— Як-небудзь… Бяжы хутчэй, ратуйся!
Антон скінуў цяжкую ношу з плячэй і рвануў да вёскі. Доўга і асцярожна прабіраўся да сваёй хаты, дзе агародамі, дзе прыціскаючыся да плоту, прыпыняўся  праз кожную пару крокаў і прыслухоўваўся. Дзверы ў хату адчыняў па сантыметру, каб не рыпелі. Святло не запаліў, распрануўся і лёг у ложак. Сэрца тохкала ў грудзях, як малаток. Ён не заснуў тады цэлую ноч. Маці прыйшла на дасвецці. Валасы растрэпаныя, сама ўся памятая і, што яго вельмі здзівіла, у сіняках. Што здарылася там з маці ў начной цемені, ён ніколі не пытаўся. Але, відавочна, нешта жудаснае. Доўга яна хадзіла як не свая. У хуткім часе вярнуўся са службы бацька, пераступіў парог і ўсчалася сварка. Маці плакала, чамусьці апраўдвалася... А праз некалькі месяцаў у іхняй сям’і нарадзілася сястрычка. Бацька яе ўзненавідзеў… Але менавіта з ёю прыйшлося яму дажываць свой век…
 Антон Пракопавіч не мог дапяць, чаму цяпер успомнілася тое, як кралі з маці калгаснае сена, здаецца, ніякай сувязі з яго цяперашнім дзействам?  Толькі неўзабаве адчуў, што і зараз ён нешта крадзе… Ці ў самога сябе, ці ў людзей? На душы зрабілася пагана, але назад не вярнуўся, не адступіў ад задуманага.
 Агонь расклаў  у глыбокай лагчыне каля нейкай новабудоўлі.  Доўга сядзеў  і глядзеў на языкі полымя, перабіраючы ў памяці жыццё. І паўставалі перад вачыма малюнкі былога, і мроілася ў галаве  пражытае, і закручваліся ў тугія вузлы думкі. І быццам двое іх ужо сядзела тут каля вогнішча: адзін — вядомы пісьменнік са сваімі героямі,  супярэчлівымі і прамалінейнымі, подлымі і прыстойнымі, з сотнямі такіх непадобных людзей, у якіх ён удыхнуў жыццё, а другі — той напужаны хлопчык, што дрыжыць пад коўдрай да самай раніцы і чакае сваю маці. Столькі жыццяў, здаецца, перажыта, столькім героям аддаў ён частку сваёй душы, прапусціў праз сэрца, што нават заблытаўся: што сапраўды было, а што выдумаў? І ці не раздарыў ён сваю душу, ці пакінуў хоць што-небудзь сабе?  Што  застанецца пасля смерці ўласна ягоным? І з  чым душа паўстане  перад  Вечным Суддзёй? Цяжкія пытанні, не пад’ёмныя…
Маўчыць зорнае неба над галавою. Маўкліва віхляюцца языкі полымя, ціха патрэсквае гарачае вуголле. Безгалосая цемра з усіх бакоў абступае хісткі агеньчык, у якім згараюць лёсы так і не народжаных герояў. Маўчыць ноч. Ніхто не дасць адказу.

                7.
      Раніцай ён пералічыў адкладзеныя асобна папкі: паэзія, проза, драматургія…   Усяго набралася  восем папак з гатовымі творамі. Пазваніў сыну і папрасіў, каб той тэрмінова прыехаў. Сын спачатку аднекваўся, спасылаўся на занятасць, але пад вечар усё ж такі з’явіўся:
— Што здарылася, стары? Да чаго такая спешка? – незадаволена спытаўся з парога.
— Вось! — кіўнуў Антон Пракопавіч на раскладзеныя на падлозе папкі,  — трэба ў  інтэрнат прыстроіць.
— Што? — не зразумеў сын, — ты кватэру надумаўся прадаваць?
— Калі ўсё пойдзе ладам, кватэра табе дастанецца, — пасміхнуўся Антон Пракопавіч, —   я так  інтэрнэт заву. І хто такую назву прыдумаў?
— Штосьці я не разумею цябе. Што ты хочаш?
— Хачу каб ты маю спадчыну размясціў на якім-небудзь сайце ў інтэрнэце. Няхай добрыя людзі чытаюць. Мне яно ўжо не патрэбна. І па рэдакцыях я болей бегаць не буду. Хопіць. Адбегаў сваё.
— Ты здурэў, бацька! Навошта табе інтэрнэт?
— Ну, не прападаць жа дабру?
— Там жа табе ні капейкі не заплацяць. Ды калі ўсё гэта надрукаваць, гэта ж грашышчы якія! — сын поўзаў  на каленях і перабіраў  папкі, — і ўсё гэта падарыць? Гэта ж старэчы маразм. Усё аддаць? Не! Ты, бацька, нешта не тое надумаў.
— Замаўчы, Сцяпан!  — крыкнуў Антон Пракопавіч, — і не лапачы, як трындычыха. Я сказаў, па рэдакцыях  хадзіць не буду, хопіць, адхадзіў сваё. Ніхто ў маёй справе ні на мізінец не дапамог, ні ты, ні твая пакойная маці. Усё сам. Колькі прасіў вас зрабіць хоць чарнавую работу. Ніводнага разу не дапамаглі. Затое колькі вы мелі з маіх ганарараў? Ты — трохпакаёўку, машыну, дачу… Твая першая жонка кватэру і машыну. А ўнукі? Я ўсё цярпеў і рабіў так, як вы хацелі. А цяпер будзе так, як скажу я. А не паслухаеш,  пасля локці грызці будзеш. Перапішу аўтарскія правы на перавыданні  дзяржаве, або якой-небудзь апазіцыйнай партыі, або Дому састарэлых — ды каму заўгодна. І ты не атрымаеш ні капейкі. Зразумеў? Хопіць смактаць маю кроў і жыць паразітам. Бацька я табе ці не?
— Ну,  бацька, бацька! Я ж  слухаю…
— І  гэтая двухпакаёўка табе можа не дастацца, калі не дапаможаш.
— Ну, бацька, я ж сказаў: усё зраблю, што скажаш. Толькі не разумею пакуль, што канкрэтна хочаш? У чым, так сказаць, твая бацькоўская воля?
— Вось гэта іншая размова. Пайшлі на кухню,  у мяне пляшка ёсць. Вып’ем і ўсё дамазгуем.
Антон Пракопавіч  дастаў з халадзільніка пляшку гарэлкі, адкруціў галоўку, як ён любіў жартаваць, “Двум буслам” і разліў вадкасць па шклянках, якія ўжо стаялі з абедзьвух бакоў вялікай фарфоравай талеркі, а ў ёй — парэзанае скрыдлікамі сала і каўбаска, вяндліна, гурочкі і памідоры, раскладзеныя асобнымі кучкамі, нават масліны акаймовачкай па краю. Не паскупіўся, хацеў уразіць сына.
— Дык ты, бацька, нядрэнна харчуешся, — пажартаваў Сцяпан.
— А што ў мяне грошай няма? Не зарабіў хіба за жыццё? Вось разлік нядаўна атрымаў, ганарар за кнігу…
Яны паднялі шклянкі, дзынкнула шкло. Выпілі. Антон Пракопавіч не закусіў і  адразу  пачаў гаварыць:
— Значыць, Сцяпан, хачу я ўсю спадчыну прыстроіць у інтэрнэт. Ты ў гэтым разбіраешся. Вось табе і карты ў рукі. Помніш, ты неяк гаварыў, што ў інтэрнэце ўсё ёсць, што хутка кнігі зусім непатрэбнымі будуць, бо на адным дыску можна Оксфардскую бібліятэку размясціць, і ўсё такое… Вось і запусці ў  сусветную павуціну мае творы, якія яшчэ нідзе не друкаваліся. Няхай людзі чытаюць.
— Вось цяпер, бацька, я цябе пачынаю разумець, — наліваў у сваю шклянку сын. — Але ж гэта ўсё трэба набраць на камп’ютары, а бясплатна, сам ведаеш, толькі сыр… Я ж не ўмею так хутка стукаць клавішамі, як ты.
—  Не! Я і пальцам  болей не дакрануся.
— Значыць, трэба шукаць машыністку, плаціць ёй.
— Праглядзеў я цебе, Сцяпан, — горка ўздыхнуў Антон Пракопавіч, — Эх, праглядзеў! Жывуць жа людзі: дзеці ім апорай… — апусціў галаву на грудзі і колькі часу сядзеў, не гледзячы на сына. Затым, успомніўшы нешта, страпянуўся. — Пачакай, ты ж казаў, тэхніка такая ёсць, што адразу ўвесь тэкст пераздымае.
— Сканер? – “Во-во, ён самы”, — падцвердзіў Антон Пракопавіч.
— Трэба падумаць, — сказаў сын і зноў выпіў  шклянку гарэлкі.
 Потым укінуў у рот масліну, выплюнуў на свой сподак костачку. Падняўся, схадзіў у пакой, прынёс адну папку, бухнуў яе на кухонны стол і дастаў некалькі лістоў.
— Я так і ведаў. Глядзі,  водціск зусім слабы.  Наўрад  ці возьме сканер. Дарагі сканер патрэбен. І яшчэ невядома, ці машынапісны шрыфт прачытаецца камп’ютарам.
— А так хваліў свае камп’ютэры… Навейшыя тэхналогіі… — з іроніяй сказаў Антон Пракопавіч. — А калі дайшло да канкрэтнай справы, то…
—  Не хвалюйся, бацька, тэхніку знойдзем. Ёсць у мяне знаёмы, у яго ў офісе  “жалеза” з крутымі наваротамі.  Але ж гэта  ўляціць у капеечку.
— Колькі? — цвёрда спытаўся Антон Пракопавіч.
— Прыблізна тысяч…, — ён думаў занадта даўгавата, пакуль выпаліў:  “Дзесяць!”.
— Ха! — аблегчанна выдыхнуў Антон Пракопавіч, — хоць зараз! — і дастаў старамодны скураны партманет.
— Зялёных, бацька! Долараў.
— Ого! — пахітаў галавой Антон Пракопавіч, — кошт аднапакаёвай кватэры. Куслівая твая тэхніка.
— Ну, можа і меньш, я прыблізна сказаў.  А колькі ў цябе ёсць?
— Колькі ёсць — усе мае, — сказаў як адрэзаў бацька і замаўчаў.
 Сцяпан яго быў транжырам і гулякам,  да таго ж чалавекам не абавязковым: “Як жа яго прымусіць зрабіць задуманае? — думаў Антон Пракопавіч. — Ці сапраўды папрасіць каго іншага? Але ж чужы яшчэ хутчэй падмане,  я ў  гэтай тэхніцы зусім не разбіраюся”, — а ўслых сказаў:
— Ну, калі твая фірма такая дарагая, я пашукаю танней, — сын падняў на бацьку насцярожаны погляд.
— Што ты надумаў? — спытаўся і павярнуў галаву да акна.
— Як што? Мне трэба раздрукаваць усё на сайце: звярнуся ў камп’ютарную фірму, дамоўлюся аб цане і людзі зробяць.
— Бацька, ну адкуль я ведаю? Я не займаўся вебдызайнам. Можа гэта  каштуе ўсяго тысячу долараў.
— Бачыш які ты? То дзесяць тысяч, то ўжо раптам тысячу. А калі патаргавацца,  мо і  сотні хопіць?
— Думаю, што не. Калі б яно ў цябе хоць набрана было на камп’ютары. Як не возьмецца тэкст сканерам, гэта ўсё адно,  што машыністцы за набор заплаціць. А тут лістоў дай божа. А калі і возьме сканер, то ўсё адно ж не бясплатна. Загонім тэкст у камп’ютар… Трэба ж неяк і афармляць? Зноў жа — не бесплатна. А, магчыма, і за сам сайт, за плошчу ў інтэрнэце трэба нешта плаціць. Я ж не ведаю.
— Во, бачыш. А то казаў: што хочаш раздрукоўвай у павуціне і ніякіх грошай  за выданне.
— Бацька! Ды зразумей ты, адна справа аб’яву раздрукаваць, ці там паведамленне якое, а зусім іншая выдаць дзесяць тамоў інтэрнэт выданнем. Трэба спачатку твае тэксты скінуць хаця б на сідзіром.
— А гэта што такое?
— Дыск такі, у якім можа змясціцца ўся твая бібліятэка.
— Ну дык скінь. Забірай папкі і скідвай  туды. Я ўсё выправіў. Каб ніводнага слова, ніводнай коскі не мянялі. Гэта магчыма?
— Чаму ж не, там жа ніякай цэнзуры.
— Не можа быць! — прыўстаў стары.
— Вось табе крэст, хоць з мацюкамі друкуй.
— І што  ніякіх рэдактараў няма, ніякага кантролю? — “Няма!”. — Тады ў тым інтэрнэце  сусветная памыйніца атрымліваецца! Усе туды свой бруд зліваюць.
— У прынцыпе так і ёсць. Але ж ты вольны выбіраць на свой густ.
— А па-беларуску можна друкаваць?
— Па-беларуску? — здзівіўся сын і заківаў галавою, задумаўся, — вось не ведаю. Трэба падумаць. Я штосьці не сустракаў. Так дзве-тры фразы, але магчыма. Зрэшты,  чаму б і не? Няма на тваёй роднай, значыць будзе.
— Яна і твая, між іншым, — буркнуў стары.
— Бацька, не лезь у бутылку… У павуціне усё ёсць, і ўсё павінна быць.
— Калі можна па-беларуску, то забірай папкі і дзейнічай. Давай за гэта і вып’ем.
— А грошы ёсць? — зноў спытаўся сын пра асноўнае; яго найбольш за ўсё турбавала, колькі бацька можа “адваліць” на гэтую справу?
— Ёсць у воўка поўсць, а грошы зарабіць трэба.
— Не прыбядняйся, стары, выцягвай заначку.
— Колькі трэба для пачатку?
— Ну… — сын задумаўся, прыкідваючы, якую назваць лічбу,  — долараў семсот павінна хапіць.
— Давай спачатку вып’ем, — разліў Антон Пракопавіч рэшту гарэлкі.
— А што ёсць семсот?
— Пі, — загадаў бацька і, перакуліўшы сваю шклянку,  захрабусцеў салёным гурком.
— Дык ёсць ці не? — дапытваўся Сцяпан.
Антон Пракопавіч пайшоў у пакой, зняў з кніжнай паліцы тоўсты даведнік,  разгарнуў яго: пасярэдзіне кнігі ляжалі тры стодоларавыя купюры. Калі вярнуўся на кухню: сын уплятаў вяндліну, намінаў так, быццам месяц галадаў.  “Нервуецца.” — задаволена падумаў Антон Пракопавіч.
— Вось гэта ўсё, што  ёсць, — паклаў ён грошы на стол.
Сын, глянуўшы на долары, скрывіўся ў гідлівай усмешцы, было відавочна, што ён разлічваў на большае: “Мала” — сказаў строга і бацька зразумеў, што на гэты раз Сцяпан не падманвае.
— Потым дам яшчэ. Абыходзься пакуль тым, што ёсць. Хутка  кніга выйдзе… Ці  якая іншая напасць.  У выдавецвах шмат чаго ляжыць ды па рэдакцыях. Проста  болей не буду  туды насіць. І пісаць  не буду. Не напішу лепш. Усё, што ляжыць там на падлозе  — гэта маё апошяне слова. Пачакай, зусім забыўся, я ж атрымаў разлік.
Ён зноў знік у суседнім пакоі і праз хвіліну вярнуўся са жменяй беларускіх рулёў.
— Тут яшчэ на долараў семдзесят пацягне.
— Усё адно мала, — чмыхнуў Сцяпан.
— Я ж кажу, што зараблю, буду дадаваць, а ты дзейнічай.
— Як жа ты будзеш зарабляць? Сам сказаў, што крыж паставіў на творчасці. Пенсіі табе хіба што на хлеб хопіць.
— Не твой клопат. Знайду чым зарабіць: галава на плячах ёсць.
Сын акуратна ўзяў стодаларавыя купюры і паклаў іх у пашпарт, потым згроб  са стала беларускія зайчыкі, і пачаў распіхваць іх па кішэнях. Нарэшце задаволенна крактануў: “Дзякуй, бацька”.
— Ты не дзякуй. Я табе не падарыў. За работу заплаціў.
— Не хвалюйся. Зробім.
— А чаго мне хвалявацца. Гэта ты павінен хвалявацца. У мяне кватэра, і калі што-якое, яна табе можа і не дастацца.У мяне аўтарскія правы… Ведаеш, колькі ў мяне кніжак? Трыццаць чатыры асобныя кніжкі. Не лічачы збор твораў у сямі тамах. Так што бойся, Сцяпане, як бы гэтыя грошыкі ад цябе не сплылі ў якую-небудзь багадзельню.
— Цябе, бацька, як падіянілі. Я ўсё ж такі твой адзіны сын! — пакрыўдзіўся Сцяпан.
— Так-так, Сцяпане! Падмянілі. Век жыві, век вучыся і дурнем памірай. А я не хачу дурнем. Хопіць таго, што дурнем пражыў. Хачу разумным памерці. З годнасцю. Як бы табе сказаць гэта, не ведаю толькі ці зразумееш? Выспалася на табе прырода… Хачу зрабіць тое, што не зрабіў у свой час. Мне неабходна ўдыхнуць у сваіх герояў другое дыханне. Разумееш? Жыццё вышэй за літаратуру. Я заўжды ўважліва ўчытваўся ў пісьменніцкія біяграфіі. Калі мастак канчаў самагубствам — яго літаратурныя героі, нават станоўчыя, мянялі свой зарад на адваротны, плюс на мінус. Бо гэта яны падвялі свайго творцу да гібелі, штурхнулі яго ў плечы на краю бяздоннай прорвы. Пакутніцкая смерць — гэта іншае, гэта ахвяра, а ахвяра — заўсёды подзьвіг. Мне трэба падвесці рысу пад сваёй творчасцю, пад уласным лёсам. Тады апісаныя ў маіх кнігах героі і персанажы па-новаму ўваскрэснуць. І будуць жыць доўга. Мастак заўсёды ахвяруе жыццём дзеля творчасці, ахвяруе часам, але ж ён атрымлівае і асалоду ад творчасці, як бы часткова кампенсуе духоўныя затраты. У выніку зарад размагнічваецца. Мая ахвяра будзе крыху інакшай.
І з інтэрнэтвыданнем. Хачу каб апошнія мастацкія рэчы былі толькі маімі, каб не рваў па жывому, не крэсліў, не шкамутаў рэдактар маю душу, што выплавілася словамі, што пралілася слязамі на старонкі  твораў. Скажы, сыне, ці можна аднаму чалавеку дыхаць двума ратамі? Не. Адзін чалавек — адно сэрца, адна душа. А бадай уся наша літаратура хварэе двудушшам. Выдыхне аўтар твор, прынясе яго ў часопіс — а рэдактар удыхне туды і свайго перагару, а то і зусім душу выб’е. А я хачу каб апошняе маё слова было выдыхнутым, аднадушным і засталося такім, як прыйшло да мяне.

8.
     Сваёй уласнай бібліятэкай Антон Пракопавіч вельмі ганарыўся. Усё свядомае жыццё збіраў і купляў  кнігі. Праўда, не хапіла цярпення пералічыць іх усе, хоць не аднойчы пачынаў заводзіць картатэку, але так і не перапісаў. Кніг было безліч: і шматтомныя выданні некалі папулярных серый, і зборы твораў, і славутыя таўшчэзныя  энцыклапедыі, старыя манускрыпты, і зусім тоненькія брашуркі, рэдкія, стаўшыя рарытэтнымі выданні. Увесь суседні пакой пасля смерці жонкі ён абсталяваў пад бібліятэку, кнігі займалі пяць сцелажоў ад падлогі да столі, зробленыя некалі за тры дні двума запрошанымі цеслярамі: у кутку каля акна яны пакінулі невялікае месца для пісьмовага стала — так атрымаўся кабінет і бібліятэка. Па грубым прыкідзе  сабралася тысяч дзесяць-дванаццаць асобнікаў.  Але навошта яны цяпер? Кнігі патрэбны, калі чалавек піша, бо добрыя кнігі здольны спараджаюць сабе падобных, такія ж самыя кнігі, а калі на творчасці ставіць крыж, то кнігі не патрэбны. Вось  так нечакана і знайшліся грошы на яго задуму.
Праз гадзіну Антон Пракопавіч ужо размаўляў з загадчыцай букіністычнага магазіна Зінаідай Сяргееўнай. Яна даўно ведала Антона Пракопавіча, цікавілася яго творчасцю і з радасцю ўзялася дапамагчы. Засмучала тое, што магазін браў кнігу на камісію і грошы выплачвалі толькі  пасля рэалізацыі адзін раз у месяц.
Наступным днём ён паклаў перад Зінаідай Сяргееўнай спіс выданняў, якія хацеў  рэалізаваць праз магазін.
— Вы што, Антон Пракопавіч! Хто ж гэта купіць? — пляснула ў ладкі Зінаіда Сяргееўна.
— Штосьці не так? — здзівіўся Антон Пракопавіч.
 — Вы прынеслі адных беларускіх аўтараў. Прабачце мяне, я разумею: вам не прыемна гэта чуць. Але  рынак ёсць рынак.  Ніхто не купіць беларускія кнігі. Яны мала карыстаюцца попытам. З гэтага спісу два-тры аўтары, ну, можа ваш сямітомнік пойдзе, — сказала яна, каб зусім не дабіць старога, — але гарантыі няма. Падбярыце даведачную літаратуру, зрэшты, энцыклапедыі добра ідуць. Іх на рускай, нават і на беларускай мове бяруць. Ну што-небудзь такое агульнаадукацыйнае, магчыма, слоўнікі.
На другі дзень Антон Пракопавіч прывёз паўнюткую валізку. Зінаіда Сяргееўна  засталася задаволенай і кнігі ўзяла. Пазваніўшы праз тры дні, ён даведаўся: купілі толькі гістарычную энцыклапедыю. Яшчэ праз дзень прадалі руска-беларускі слоўнік. І тады Антон Пракопавіч вырашыў пайсці іншым шляхам.

9.
     — Кнігі! Кнігі! Беларускія кнігі, — ішоў па вагоне электрычкі ссівелы сутулы дзядок, ледзья несучы вялізарнаю сумку цераз плячо.
— Ёсць Колас, Купала, Багдановіч… Цішка Гартны і Цётка, “Пінская шляхта” Дуніна Марцінкевіча… Кнігі, кнігі, беларускія кнігі!
— Извините, а Осфальд Шпенглер, “Закат Европы” у вас есть? — пачуўся малажавы голас.
— Ёсць, але дома. Кнігі, кнігі з уласнай бібліятэкі. Беларускія кнігі.
— А детективчиков нет?
— Няма.  Кнігі ў мяне толькі на роднай, беларускай мове. Кнігі, — ішоў далей па вагону стары, пастукваючы кульбай, і раптам прыпыніўся, вярнуўся на некалькі крокаў назад, — прабачце, ёсць адзін дэтэктыў, праўда, ён болей для дзяцей, “Шчарбаты талер”  Андрэя Федарэнкі.
— Покажите? О, так это на родном языке.
— Бяры, бяры, што ты сам как не родной, — засмяяўся мужчына збоку.
— Ага, — разгарнуў кнігу мужчына, — скарбы напалеонаўскага вайска…  Добра. Вазьму. Колькі з мяне?
— Два долары, або па курсу.
— А чаму так дорага?
— Таму што на роднай мове, — строга адказаў стары і мужчына палез за грашыма, — радзіма дорага каштуе. Яе ўвогуле не прадаюць, выйсця няма.
— Кнігі, кнігі на роднай мове, — засунуўшы грошы ў кішэню рушыў кніганоша далей, —  сучасная беларускай проза, паэзія, драматургія.
Антон Пракопавіч кожны дзень уставаў у пяць гадзін раніцы, загружаў  вялікую сумку  кнігамі і ехаў на вакзал. Там садзіўся ў электрычку “Мінск—Баранавічы”, або “Мінск—Барысаў”, ці “Мінск—Маладзечна” і хадзіў з вагона ў вагон і прадаваў кнігі. Іншы раз  паспяваў праехацца і па двух, а то і па трох маршрутах. За дзень стамляўся так, што не хапала сіл рыхтаваць вячэру. А раніцай зноў спяшаўся на электрычку.
Рускамоўная літаратура добра разыходзілася і ў букіністычным, а вось кнігі на беларускай мове куплялі рэдка. Толькі аднойчы  за паўгадзіны купілі каля  сотні беларускіх кніг.
— Кнігі з уласнай бібліятэкі, беларускія кнігі! — аб’явіў па завядзёнцы і рушыў па вагону.
 Раптам насустрач  паднялася жанчына сярэдніх гадоў: “Антон Пракопавіч, вы? Я не памылілася?”.
— Адкуль вы мяне ведаеце?
— А хто ж вас не ведае? Мы ж праходзім вас па школьнай праграме.  Я тут не адна, нас сорак настаўнікаў з Лунінецкага раёна. Едзем на курсы ўдасканаляння ў Мінск.
— А я, ведаеце, не пішу болей. На пакой сабраўся, — чамусьці пачаў апраўдвацца Антон Пракопавіч.
Праз хвілін пяць вакол яго сабраліся ўсе настаўніцы, яны з цікавасцю выбіралі кнігі, прасілі паставіць аўтографы.
— Ну не магу я, любыя мае, ставіць свой подпіс на кнігу Дубоўкі ці Гаруна?
— А вы ўсё адно падпішыце, — не адступаліся настаўніцы. — Зразумела, што кнігі з вашай бібліятэкі і нам гэта прыемна. Мы і школьнікам сваім пахвалімся, што бачылі вас.
Такі выпадак, каб у адзін момант разабралі ўсе кнігі, здарыўся толькі аднойчы. Звычайна за дзень Антон Пракопавіч, ходзячы па электрычках, аблягчаў сваю сумку ад сілы на кніг дзесяць-пятнаццаць. Можна, канешне, было б падладжвацца пад пакупнікоў і выносіць на продаж тое, што хацелі яны, і на рускай мове, але кніганоша зацята  прадаваў  толькі беларускія кнігі.  Гэтым, як яму здавалася, ён  даказваў людзям,  што беларуская мова жыве і будзе жыць!
З пэўнага часу Антон Пракопавіч ужо прадаваў кнігі не дзеля грошай для інтэрнэтвыдання. Цяпер ён прынцыпова хадзіў ад электрычкі да электрычкі, ездзіў па ўсёй Беларусі, каб стаць жывым дакорам, папрокам і пратэстам. Каму? Ён ужо і сам не ведаў: уладам, абставінам, усяму гэтаму свету, які намагаецца адвергнуць яго жыццё і творчасць толькі таму, што яго кнігі напісаны на роднай мове. І яму балюча было адчуваць, што ён патраціў свае гады ўпустую, што праз пяць-дзесяць, няхай пяцьдзесят гадоў літаратура на беларускай мове можа загінуць.
Некаторыя пазнавалі яго і выказвалі непадробнае здзіўленне: як  так магло здарыцца, што ён, народны паэт рэспублікі і стаў кніганошам? У адказ Антон Пракопавіч толькі паціскаў плячыма і гаварыў:
— Я рабіў усё, што мог і як умеў... Магчыма, я памыляўся, калі дайшоў да такога жыцця. Вучыцеся рабіць лепш, па-іншаму, і іначай…
 Словы  пісьменніка прымушалі думаць.  Прыходзіў чалавек дахаты — а па радыё  гучала  песня на словы Антона Пракопавіча. Уключаў тэлевізар, а там ішло кіно паводле ягонай аповесці… І  паўставала перад чалавекам постаць  паэта, якому няма дзе прытуліць галаву. І даставаў ён з паліцы кнігу, разгортваў яе, спрабуючы знайсці адказ на шматлікія пытанні. І павольна, як чорная  хмара ў летнюю спякоту, шырыўся пратэст у душы: чаму мы так жывём? І куды ідзём? І што будзе з усімі намі, калі самыя лепшыя — ізгоі на роднай зямлі?  І што пакінем дзецям сваім?…

                10.
     Раніцай Раман з’ездзіў у “Музыку” — спецыялізаваны магазін, дзе можна набыць літаральна усё: ад медыятара да піяніна, і купіў новыя сярэбраныя струны. Старыя абшарпаліся і трэццяя крыху фальшывіла. Памяняў струны, доўга і акуратна настройваў іх па камертону і, запакаваўшы каля сотні зборнікаў у сумку, зноў паехаў на вакзал.
Гандаль у пераходзе пайшоў не адразу: за гадзіны дзве купілі ўсяго чатыры кнігі. Неяк падыйшоў добра апрануты мужчына і працягнуў пяць долараў. Раман засаромеўся:
— Ведаеце, я не так… Я зборнікі свае прадаю. Вось, калі ласка, пяць тысяч.
— Я за песню даю. Малайчына, спявай!
— Дык на долары ў мяне і здачы няма.
— Дзівак, я за песню заплаціў, а зборнік куплю асобна… — працягнуў яшчэ пяць долараў: — Бяры, і не думай нават, хіба ж гэта не работа — спяваць? За ўсё трэба плаціць! Ты вялікую справу робіш. Бяры, гэта не апошнія.  Сакрат мог бы табе даць пяць долараў? Не! Сам піў на чужыя грошы ды ад Ксанціпы хаваўся. Філосафы і паэты, сапраўдныя паэты, заўжды бедныя. Закон такі. Так трэба, напэўна. Хаця… Не, тут я памыляюся, проста для іх грошы — гэта смецце, што не ўяўляе ніякай каштоўнасці.
— Я згодны з вамі, — сказаў Раман, — але грошы патрэбны, каб не думаць, як пракарміць сям’ю, іх нястача адцягвае ўвагу ад галоўнага. А для мяне галоўнае: здзейсніць творчыя задумы, напісаць, напрыклад, новую “Вайну і мір”.
— Крута бярэш! Для гэтага патрэбна мець Ясную Паляну, — засмяяўся пакупнік. — Так што не саромейся, раскладвай чахол ад гітары і няхай кідаюць. Нехта зборнік купіць, а нехта песні паслухае. Нічога ганебнага тут няма. Мякчэее душа ад тваёй песні.
Розныя людзі падыходзілі да Рамана, усялякія размовы здараліся. Падыйшоў адзін такі і з нейкім злаблівым выклікам, быццам гадоў дзесяць шукаў Рамана, каб кінуць у твар яму гэтыя словы: “Ага! Што, БНФ падтрымліваеш?”.
— Чаго гэта? — здзівіўся Раман, — я сам па сабе… І ўвогуле лічу, што не справа паэта займацца палітыкай. Кожны чалавек робіць тое, што добра ўмее, кожны павінен быць на сваім месцы. Мая палітыка — мае песні.
— Ведаем, ведаем… А чаго ж тады на мове спяваеш? Га? — ішоў у наступ незнаёмец, — на беларускай?
— Я  нарадзіўся тут. Што мне па-іспанску спяваць? Дык вы  ж не зразумееце тады.
— Не зра-зу-ме-е-це. Ага, разумнік! Усё разумеем. Сядзіш тут, брынькаеш на гітары, агітацыю развёў… Як піць даць, бэнээфавец! Знаем мы такіх… Мову яму падавай. Усе людзі, як людзі, па рускаму гавараць, а такія штосьці вышукваюць. Шпіён натаўскі, вось ты хто! І скоро мы всех вас к стенке поставім, очень скоро перестреляем как собак недорезанных.
—  Кішдылах!  — агрызнуўся Раман і дадаў па нямецку, дакладна ведаючы, што гэты паліглот нічога не зразумее, —  геен нах шванц!
— А я что говорил, — агрызнуўся палітазаваны суб’ект, — вот ты і раскрылся! Скоро всех перевешаем на фонарных столбах! – плюнуў пад ногі і пайшоў прэч з абавязкам выкананага доўгу.

11.
     Прайшло болей месяца як Раман упершыню выйшаў на вуліцу з гітарай. Шмат чаму навучыўся ён за гэты час. Ведаў, напрыклад, што слухачоў болей у сонечнае надвор’е. А яшчэ прыкмеціў, што людзі часцей прыпыняюцца, калі ў яго добры настрой, калі выкладваецца да апошняга. Вуліца тонка адчувае фальш.
Радавала тое, што “хаджэнне ў народ”, як у думках называў ён канцэрты пад адкрытым небам, стымулявала творчасць. Бачыліся вынікі працы, нечакана адкрываліся новы тэмы. Узяць хоць бы пазаўчора: прычапіўся да яго мужычына “нападпітку” — усё спрабаваў пачаставаць то півам, то гарэлкай: “Давай, я збегаю. Весялей спяваць будзе! — назаляў прыліпала і штурхаў у плячо.
Але сёння Раман прыдумаў як бараніцца ад падобных тыпусаў: песня прываблівае, песня і абароніць:
Эй, грамадзянін, таварыш,
                Спадар, ці як там вас?
                Ты мне даляр падарыш
                На піва, ці на квас?
                Ці мо пляшку горкай —
                Я песню прапяю
                На просценькіх акордах
                Пра маладосць тваю.
     Калі падыйдзе хто-небудзь такі, пакладу перад ім капялюш, нахабна ўперуся ў вочы і заспяваю:
                Гарыць на небе зорка,
                Гарыць, пакуль жывём,
                Ды з просценькіх акордаў
                Складаецца жыццё.
                Эй, грамадзянін-таварыш,
                Не вісні над душой!
                Ну што, даляр падарыш?
                Няма? То так пастой…
    Учора было хмурна, збіралася на дождж і рэдка хто з прахожых прыпыняўся. Аде раптам з натоўпу вынырнуў знаёмы твар паэта Шыніна: “Здароў, дзядзька!” — павітаўся ён. Спачатку здзівіўся, потым узрадаваўся, затым нейкі цень прабег па ягоным твары і, нарэшце, паспачуваўшы, што не купляюць зборнікі, захацеў дапамагчы рэкламай: расставіў шырока ногі і голасна закрычаў вершы. Людзі шарахаліся ад яго, хтосьці смяяўся, хтосьці глядзеў са шкадаваннем — настолькі вычварнай была поза натхнёнага паэта: “Не трэба! Адно нашкодзіш такой рэкламай” — перапыніў яго Раман.
— Ды хіба ім патрэбна высокая паэзія? Ім толькі жэрці, жэрці і жэрці! — крычаў Шынін, — яны жывёліны! Яны — не людзі! Быдла! Хіба яны здольны разумець мастацтва? Яны нават прагаласаваць самі не могуць…
— Цішэй, а то зараз прыйдуць з міліцыянерам.
І палітычны імпэт пры ўзгадцы пра меліцыянера у Шыніна нейк адразу прапаў. Як можна спрабаваць нешта пісаць з такой злосцю ў сэрцы, — разважаў Раман, калі Шынін  растварыўся ў натоўпе. Людзі адчуваюць, калі іх не любіш, пагарджаеш імі, і адплачваюць узамен той жа манетай. Сапраўднае мастацтва — гэта любоў. Трэба навучыцца любіць вось гэтую, апранутую ў брудныя лахманы бабульку, што сядзіць непадалёк, і таго самаўпэўненага бізнесмена, што паблісквае кейсам, мяркуючы, што ён гаспадар усяго свету і ўсё можа купіць, і вунь таго п’янтоса, што паваліўся каля бардзюрыны… Усіх трэба навучыцца любіць.
Сення Раману не спявалася. Сядзеў, паклаўшы гітару на калені, і прадаваў зборнікі. Падыйшло некалькі чалавек, якія купілі вершы раней, прачытаўшы кнігу, яны чамусьці лічылі абавязковым пагаварыць з аўтарам: выказаць  крытычныя заўвагі, адобрыць ці асудзіць. З’явілася і некалькі добрых знаёмых, што працавалі на вакзале: дзве чырванашчокія кабеты, якія гандлявалі бананамі — адна з іх, Тома, як толькі Раман замаўкаў, бадзёра крычала здалёк: “Чаго сціх, пясняр! Спявай, весялей жыць!”;  насільшчык, які разоў пятнаццаць за дзень папіхаў сваю каляску, то парожнюю, то нагружаную да самага верху чамаданамі, бауламі ды іншымі рэчамі і амаль шторазу, праязджаючы міма, лавіў позірк  Раманам і падбадзёрваў яго: “Або спявай, або грошы аддай!”. Адзін раз пракандыбала між людзей і худая постаць Кіча.
Недзе а другой палове дня падыйшоў міліцэйскі патруль: ладны чарнявы вусач гадоў сарака з рацыяй на раменьчыку і двое курсантаў. Яны перасцярожліва акружылі Рамана: сяржант пасярэдзіне а курсанты па баках. Сяржант, вусы якога былі заліхвацка закручаны ўгору, як у гарадскога прыстава мінулага стагоддзя, на правах старэйшага нешта запатрабаваў. Раман якраз спяваў песню і толькі па сяржантавым позірку зразумеў: у яго  нешта пыталіся.
— Вы штосьці хацелі? — прыглушыў  струны рукой.
—  Документы! — строга запатрабаваў сяржант.
Раман дастаў з кішэні і працягнуў пашпарт. Узяўшы чырвоную кніжачку, служка нецярпліва пастукаў пашпартам па сваёй руцэ, нават не заглянуў у яго і раздражнёна прагаварыў: “Разрешение!” — «Што? — не зразумеў Раман. — Раз-ре-ше-ни-е на коммерческую дзе-я-цель-насць! — па складах,  прадэкламаваў сяржант, даючы зразумець, што можа гаварыць зусім іншым тонам. —  Парадак нарушаяце, гражданин! Песни поёте.
— Што я магу парушаць? І каму я перашкаджаю? Людзям падабаецца…
— Вы шчо ж, спрашвали? Можа каму-та и не наравится? Таки парадак: все,  занимающиеся, там купи-продай, и всё такое прочее,   плацяць налоги гасударству. Иначай – нарушэнне. А нарушэнне карается законам. Вот счас забяром ва участак… Там паразгаварваем па-другому.
Раман можа і ведаў, што ад яго патрабуюць, але ніяк не хацеў зразумець і падпарадкоўвацца таму, што абавязваў закон: гэты ж закон пакінуў яго сям’ю безабароннай перад жорсткасцю жыцця.
Сяржант падняў зборнік, разгледзеў яго і разгарнуў: “Апяць нарушэнне?”.
— А вы хіба нічога не парушаеце? — пачаў наступаць Раман, — на якой мове вы са мной размаўляеце?
— Я разгаварваю па-рускаму, а што непанятна?
— У нас ніхто не адмяняў закон аб мовах. І дзяржаўная мова — адна! Я хацеў бы, каб прадстаўнік дзяржавы размаўляў са мной на дзяржаўнай мове. І за што я павінен плаціць падаткі? Сам напісаў, сам  выдаў, сам прадаю… Пры чым тут дзяржава? Я нават дапамогу па беспрацоўю не атрымліваю! Мне ж трэба карміць сям’ю. Я ж не спікулянт, як вашы бізнесмены! — Раман быў абураны, у  голасе чуліся ноткі крыўды і адчаю.
— Што вы прычапіліся да хлопца, — крыкнула Тамара, — спявае — і няхай сабе спявае, весялей працаваць. Вунь варон паганяйце лепш, яны таксама крычаць. Хадзіце лепей сюды  — я вам па банану дам!
— Не паложана! — адрэзаў старшы патруля, і было не зусім зразумела: “не положено” спяваць, ці браць бананы?
— А дзе ж паложана?
— Там, дзе ты не клаў. А дакладней, там, дзе мяне няма, — пачырванеў сяржант, — ідзі, хлопча, куды-небудзь далей ад вакзала, ідзі па-добраму, і там спявай, колькі ўлезе, — няпэўна паказаў ён рукой.
— Дык там знойдзецца другі служка, — не здаваўся Ракман, — і скажа, што на яго ўчастку нельга!
Раманавы слухачы ацэньвалі сітуацыю: па іхніх рэпліках і выразах твараў, ён зразумеў, што большасць на яго баку: “Паймалі злачынцу, ха-ха!”,  “І не сорамна?”, “Лепш справай займаліся б”  — чулася з розных бакоў.
— Вы лепш бы бандзюг лавілі. Прысталі да чалавека, — даляцеў жаночы голас.
— Гражданка, разбяромся без вас, — адмахнуўся ад яе сяржант і, працягваючы Раману пашпарт разам з кнігай, дадаў: — Не знанне закона не асвабаждае ад атветственасци. Мы прадупрадзили. Дзелай выводы!
Чалавек пяць тут жа пачалі разглядаць зборнікі. Адзін хлапец даволі такі нахабна, са словамі “дайце паглядзець” адціснуў у бок сяржанта. Міліцыянеры пастаялі крыху дзеля прыліку і пайшлі далей. Раман падумаў, што на гэтым усё і скончылася, але праз паўгадзіны падыйшлі двое курсантаў.
— Вас жа папярэджвалі? Не разумееце? Забірайце кнігі — і пайшлі!
— Куды гэта?
— На кудыкіну гару. У пастарунак.
Раман няспешна пачаў складваць раскладзеныя на чахле кнігі ў сумку. Зачахліў гітару, закінуў на плячо… Але на гэты раз не адчуў сябе салдатам, а хутчэй ваеннапалонным. Падхапіўшы сумку з кнігамі, неахвотна паплёўся за курсантам: адзін ішоў спераду, паказваючы дарогу, а другі прыстроіўся ззаду, напэўна, сачыў, каб Раман па дарозе не збег.
У міліцэйскім участку за сталом сядзеў капітан, побач на лавачцы — ужо знаёмы Раману сяржант. На сценах,  нібы ў салдацкай казарме, віселі абразчыкі формы абмундзіравання і плакаты па страявой падрыхтоўцы. Як толькі Рамана ўвялі ў памяшканне, ён тут жа, не чакаючы запрашэння, прысеў на лавачку побач з сяржантам. Паставіў гітару паміж ног, а сумку збоку.  Сяржант паказаў на яго рукою і растлумачыў капітану: “Видзишь, какой шустряк, — кіўнуў у Раманаў бок, а потым афіцыйным сухім голасам дадаў, — этат гражданин порушает парадак. Цельны мицинг собрал в пераходзе. Песни без разрешэння спяваит, книжки распрадает”.
— Вы напраўду паэт? – паглядзеў капітан зацікаўленым позіркам, здавалася, ён  і не слухае, што гаворыць  сяржант.
— Там  на вокладцы мой партрэт.
— Партрэт і падрабіць можна, — усміхнуўся капітан, — нехта напісаў, а вы прадаяце… Чым дакажаце, што гэта ваша кніга? — круціў ён у руках невялічкі зборнік.
Раман не мог зразумець: жартуе капітан, ці не? “Калі ласка!”, — расчахліў  гітару і правёў па струнах. І сходу на ўсю моц грымнуў песню, быццам яму дазволілі праспяваць апошні раз у жыцці.
Песня абарвалася гэтак жа нечакана, як і пачалася. Капітан усё яшчэ круціў у руках Раманаў зборнік, зірнуў у пашпарт, прыслужліва паднесены сяржантам і раптам усміхнуўся: “Хмг, землякі. Я таксама са Столінскага раёна. Альшаны ведаеце?”.
— Хто ж не ведае Альшаны – гэта ж палескае “Габрава”, — адчуваючы, што хмара прайшла, Раман усміхнуўся і напаўжартам дадаў: —  Адно не зразумела: чаго ж гэта вы землякоў прыціскаеце? Палешукі так не робяць.
Праз  хвіліну Раман ужо спяваў пра палескіх казакоў. Паступова участак напаўняўся людзьмі: спачатку заглянула машыністка, потым прыбіральшчыца, затрымаўся  патруль, што прывёў Рамана. Усе здзіўляліся, што бачаць жывога паэта-барда, разгядалі зборнікі, звяралі прозвішча на вокладцы з пашпартнымі дадзенымі і фотоздымкамі, калі Раман скончыў чарговую песню, нехта пацікавіўся: “Колькі каштуе?”
— За сем тысяч прадаваў, — сказаў курсант,  пасвятлеў тварам і з гонарам дадаў, — гэта мы яго прывялі.
Спачатку адна рука, потым другая і трэцяя працягвалі Раману грошы, прасілі падпісаць кнігу. Праз нейкі час яго адпусцілі, сумка ў руках значна палягчэла. Але капітан па-зямляцку папярэдзіў, што спяваць на яго ўчастку нельга. Вось каля ўтавакзала, калі ласка — там другое аддзяленне: “Ты ўжо мяне не падвядзі!” — ціснуў напаследак руку і прасіў, быццам даўняга знаёмага.
Спяваць сёння болей не хацелася. Раман стаяў каля шыльды з раскладам цягнікой  і дакурваў цыгарэту. Збіраўся ўжо нырнуць у метро і ехаць дахаты, як раптам з падземнага перахода, што вядзе да платформаў, чарговы патруль вывеў пад рукі Антона Пракопавіча: ён быў без шапкі… Раман пазнаў яго па нізка схіленай сівой галаве і па адмысловай, выразанай з грушы кульбачцы. Адзін з патрульных ішоў ззаду і нёс на плячы цяжкую сумку. Раман пастаяў у нерашучасці і пайшоў следам, трымаючыся на адлегласці з дзесятак метраў. Патрульныя завярнулі ў знаёмы Раману ўчастак.
Яшчэ з калідора ён пачуў як старшы патруля дакладваў капітану:
— Гаворыць, што народны паэт. Імя вядомае называе. А сам кнігі па электрычках прадае. Можа, аблапошыў каго-небудзь. Супраціўленне аказваў…
Раман зайшоў у дзяжурку. Антон Пракопавіч сядзеў на стуле, панура схіліўшы галаву і маўчаў. Твар быў сцяты, губы сціснуты, нібы ад унутраннага болю.
— Таварыш капітан! – кінуўся Раман да свайго земляка, — гэта сапраўды народны паэт, — і назваў прозвішча.
— Не можа быць? — здзівіўся капітан.
— Мы працавалі ў адной рэдакцыі.
— Дык вы ж былі ў Вярхоўным савеце? Як жа так атрымалася? — звярнуўся капітан да Антона Пракопавіча.
— Вось так, — паціснуў той плячыма, — атрымалася… Дзякуй табе, малады чалавек, — глянуў з удзячнасцю на Рамана.
— А шапка вашая дзе? — спытаўся капітан.
Антон Пракопавіч моўчкі паглядзеў на старшага патруля і капітан усё зразумеў: “Ану-ка, мігам на перон! Каб шапка была тут” — і той куляй выскачыў з дзяжуркі.
— Не карайце іх, — ціха сказаў Антон Пракопавіч, — не вінаватыя яны. Ніхто не вінаваты…
— Нейкая навала сёння, — ухдыхнуў капітан, — адны пісьменнікі… Вы нас прабачце, калі ласка! Я  сваім скажу каб не чапалі вас. Чуеце, хлопцы, — звярнуўся ён да двух патрульных, што падпіралі касякі дзвярэй, — каб ніводнага воласа не ўпала з галавы гэтага чалавека. Вы хоць ведаеце, аболтусы, што гэта за чалавек!
І двое патрульных выпраміліся, расправілі плечы, рукі самі каўзануліся па швах, быццам перад імі сядзеў на лаўцы не сівы згорблены дзед, якому яны толькі што круцілі рукі, а па меньшай меры — генерал арміі.

12.
     Назаўтра на аўтавакзале да Рамана падыйшоў Кіч. Гэтак жа, як і ў першы раз, агледзеў яго з’едлівай усмешкай і спытаўся з такой інтанацыяй, што Раман зразумеў: учарашнія прыгоды з міліцыяй былі не без удзелу гэтага суб’екта.
— Ну як, дапамаглі ўчора ўспомніць “Таганку”?
— А твая якая справа?
— Самая непасрэдная: “Таганку” не спяваеш, падаткаў не плацішь, ад даніны адмаўляешся…
— Ідзі ты адсюль!
— Толькі сам есці хочаш? Не, браток, за ўсё трэба плаціць. Крыўдуй на сябе! — загучалі ў голасе Кіча пагрозлівыя ноткі.
Раман рабіў выгляд, што не слухае яго: чалавекі чатыры чакалі зборніка, ён жартаваў, прыдумляючы імправізаваны надпіс, ўсім выглядам паказваючы, што ў яго ёсць больш важныя справы. І тут ён пачуў: нешта трэснула збоку. Аглянуўся — з лавачкі, на якой толькі што ляжала гітара, нехаця падымаўся Кіч.
Раман падняўся з уколенцаў, сціснуў кулакі. Каробка гітары была раструшчаная. Струны абвіслі, нібы не жывыя. Рвануўся было на крыўдзіцеля з кулакамі, але на паўдарозе быў спынены апраўданнямі:
— Ой! – тэатральным жэстам ухапіўся Кіч за сэрца, — прабач, братка. Не бачыў. Прабач! Не хацеў, я незнарок… Я заплачу. Колькі яна каштуе? Вы ж бачылі, людзі, я нехаця… — шукаў ён падтрымкі ў прысутных.
Усе сурова маўчалі. Раман узяў гітару за абвіслыя струны, агледзеў яе, потым перахапіў рукою за грыф і хацеў секануць Кіча гітарай па галаве, але штосьці абарвалася ўсярэдзіне, неяк адчайна, з унутраным болем кінуў саслабелай рукой гітару яму пад ногі:
— З’еш ты яе!
Жалобна ускрыкнулі струны — і аціхлі.

                Эпілог
   …Гадзіны дзве ён цікаваў за міліцэйскім патрулём. Патруль коршакам наразаў кругі, паглядваў на яго здалёк, але не падыходзіў. І вось нарэшце яны падыйшлі ўшыльную, сталі паўкругам.
— Давай, сворачівайся. Не положено!
— Чаму не паложана? Па якому праву?
— Не разгаварвай тут многа.
— Не, вы мне растлумачце. І не толькі мне. Растлумачце слухачам  Беларускага радыё: чаму не дазваляецца спяваць песні на вуліцы? — і  тыцнуў старэйшаму  мікрафон.
Сяржант, убачыўшы мікрафон, рэзка адхіснуўся, быццам перад ім была галоўка кобры і адразу прыставіў палец да вуснаў, даючы знак патрульным: “Маўчаць!”. Міліцыянеры хуценька крутнуліся і растварыліся ў натоўпе.
— Што, інструкцыі не выдалі на такія выпадкі? — засмяяўся ім наўздагон хлопец…

* * *
    Расказваюць: пасля таго, як Кіч разламаў гітару, Раман Росцік пазычыў грошай і купіў новую. Купіў сабе і “двухкасетнік”: запісаў  песні і цяпер прадае разам са зборнікам і касеты. Яго часта бачылі то ў Гомелі, то ў Брэсце, то ў іншых гарадах Беларусі.

* * *
    Мінулай восенню не стала Антона Пракопавіча. Абходчыкі знайшлі яго забітым каля чыгункі. На целе было некалькі нажавых ран. Побач ляжала выпатрашаная гаспадарчая сумка. На дзесяткі метраў вакол валяліся раскіданыя беларускія кнігі. Некаторыя з іх былі разарваны напапалам. Відаць, забойцы вымяшчалі злосць: замест дарагіх рэчаў натыкнуліся на беларускую літаратуру. Роднае слова асірацела…
І ўсё ж на адным з беларускіх парталаў нядаўна адкрыўся вялікі літаратурны сайт. Аснову  складаюць творы Антона Пракопавіча. З’явіўся сайт не намаганнямі сына народнага паэта, сын грошы растраціў і да апошняга дня падманваў свайго бацьку. Грошы  ахвяравала  камерцыйная фірма “Cosa Nostra”, што перакладаецца на родную мову як “Наша Справа”.