Мокхалаг

1                Мокхалаг.      

Аьхкенан тов  хуьлу хан яра, шен хеннахь ца дича, асар дукъло хан. Анаюх серла  ялале, доьзална  юург- мерг йина , охьа а х1оттийна,  де шоьллах куьг тоха, беша  охьаяхнера Хедин нана.
     Хеда доьзалехь йоккхахъерг а йолуш , дерриге а ц1ийнан дукъ цунна т1ехь дара: нуй-горгам , пхьег1аш, йиш-вешин терго яр, цкъа-цкъа, шен  каяьлча  нанна  асардеш  г1о дар а. Оцу юккъехула дешар т1ехь а юха  ца йолура Хеда: цунна къаьсттина дукхаезара нохчийн литература-цу т1ера иллеш, дийцарш ,  байташ. И т1аьххьарниш язъян  г1ерташ  ша  къа а  хьоьгура, къоламаш  хьоькхура-кх, б1аьсте,  нана, 1алам хестош; дитташца,  олхазаршца  къамеле йуьйлуш… 
      Чуьра  дезарш  дина а  яьлла,  хьошалг1а  нанас  ялийна  йолчу,  шен  ненан-денене  Бабига  берех  б1аьрг  тухуш  хилалахь  а  аьлла, нанна  т1аьхьа беша  асар  яха  араелира жима  Хеда,  дас  леррина  аьлха  хьокхуш  туьйсина боца эчиган  метиг кара а  эцна.  Цуьнан  ч1ог1а самукъадолура  ойлайистерчу  беша  асар йоьдуш:  хохаш , саьрамсекхаш, картолаш яра кхеран  цигахь д1айийна.  Татолца  охьаяхаезаш   хуьлура х1ара, генна охьа. Цу новкъаца  бара кхунна  ч1ог1а  хьоме хеташ  болу,  наьрт-аьрстхочун  санна   доккха  дег1 долуш   болу  турпала поп.  Шен  екъа, стаммийн  гаьннаш-т1амарш, аре ма-ййу, д1асаяржийна,  тийналлин хе  х1оттийча  санна  лаьттара  и  дуккхачу  а  хиламийн  теш хилла г1арол. Кхоб1е  шо х1етте а хир   дара  цуьнан.
« Дависа,  къамелдан хууш  белара  хьо поп,-ойланаш  йора  йо1а ша  цунна уллехула д1аса  моссаза  йоьду.-Ма   дукха  х1уманаш  хир  дара  хьан  суна  дийца,  Йоккхачу  Бабинчул а  дукха а.»
Кхин а дара Хеда йоккхае  х1уманаш:  д1а  ма  кхеччи  кхуо юур  ю,  йиссалц, моз  санна мерза , к1айн-ал бос  бетталун комарш; ткъа делкъана, де кхехкадаьлча, х1арий, Наний  хи  чу юссур ю, юха цу  чохь  шайн  басмийн  кучамашца  луьйчур ю.., Мел хаза  ю  цигара  и  сийна-къорза  туог1е,  цхьатерра  шера  буц  а  йолуш,  говр-мерзех,  динбергех, к1айдаргех, 1аждарбецах  юкъ-юккъера йуьйцича  санна;  д1анехьуо , Шалажа-хи  бердаца  хьала цхьа жима  кондарийн  варш-аре ю: элхьамчаш, хьармакаш,куоканеш  дукха  хуьлу  кхузахь. Гурахь  йохий шортта  хьармакаш  яхьа  Хедас,  церан  чай  дарбане  долу  дела;  к1айдаргийн, латталуьттургийн, 1аждарбецан  зезагийн  куьрсаш а  яхьа, ишшта 1аьнна  д1аяхка.
Оцу  тайпа  ойланаша  дагна  цхьа  ховха синъайам  а  луш,   сиххачу,  х1уш  санна  1еначу кегийрачу г1улчашца  болар эцна  йоьдура Хеда. Ц1еххьана  сацаелира:  новкъа  юккъехь  т1емаш а  даржийна 1уьллура  мокха  кхокха.  Цхьаммо, гауро, 1одаца  т1улг  тоьхна  божиначух тера  дара миска-кхокха: цуьнан  цхьа  т1ам  берриг  а  ц1ийх  буьзна  бара.  Меллаша  т1е а  яхна  схьаийцира  йо1а  кхокха; д1абада  де  дацара пекъаран,  меллаша  т1етт1а   дахара  туьтеш-б1аьргаш  а.  Охьаяхарх  г1уллакх  хир  дацара.  Кху  х1оьттинчу  хьолах  кхетча  сана, кхуола-а  кхоьлина  д1ах1оьттира  арахь,  чан  яйъал  дог1а а  хьаьрсира…Кхокха  а  бахьаш  чуеара  Хеда,  Бабига  орцадаьккхира.
-Эх1, баркалла  ма  хила хьуна  т1ехь и  та1зар  динчунна,  ма т1улган  дог  хилла-кх  цуьнан  кийрахь,-шен  ма-хуьллу довдора   йоккхачу  стага.
-Баба, х1ун  де  ас  кхуьнан  лазийначу  т1омана, - хаьттира  Хедас.
          -Деллахь, Хеда,  ца  хаьа  суна-м  цунна  х1ун  дича  бакъахьа  хир  дара, массо  а  х1уманел  а  дарбане  шура  ма  лорура, шурийца била а  билина,  ц1енчу  шаршух  аса  а  яьккхина  д1абихкича  муха  хир  дара те?
Чохь,  цхьа дика, ц1ена  киса  карадира  Хедина,  Шура а  йолуш  яра, ц1ечу  аьттан  Шура ( жайнахь  а  дарбане лоруш  ю  иза), бамба  а  схьаийцира  чов  ц1анъян.
Лоьралла  дан  х1оьттинчу  Хедас бошхепарчу  шурийчохь  башийна  бамба  а  луьйцуш, ц1анбира т1ам: к1ен  буьртигел  хиш 1ийдалора кхокхин  б1аьргех.  Т1е  етташура а  йуьллуш  байн   д1ахьарчийра  йо1а  човйина  т1ам,  юха  цициг  т1е  ца кхочче, раг1у  к1еларчу совх1ума  чуюьллучу  ц1а чохь , беналг а  бина,  д1ахаийра.
1уьйранна совц1ачу  яьллачу Хедин сакъераделира  шен  хьалхара  хьаьжк1аш  д1а а йиъна, шех  хьарчийначу  кисин асанан юккъера схьа а  баьлла,  д1асахьийза  кхокха  байча: Бабин  дарба  ч1ог1а дика  хиллера. Чов якъаеллехь  а, т1ам  хила-м  генахь дера дара
  цунах х1инца  а , месаш  а  яцара  цунна т1ехь мегарг.                « Мокхалаг »,- ц1е ша-шах  дагаеара йо1ана.                -Схьабоьл, Мокхалаг,  кхин цкъа  а  д1абоьхкур вайшимма  хьан 
т1ам , шура а йолуш ю. Жима т1о а хьокхур бу  вайша, хьоналла дика  ма ю.
Кхокха дуьхьал  бацара цу  г1уллакхна, реза  хилла  т1ехилира иза.
Ши-кхо де  даьлчи, хаа  а  хууш, тобала буьйлира Мокхалаг. Хьалхатесна а, куьйганкерашкара  а  к1а а, хьажк1аш а юура, шена х1оттийна  хи а молура. Хедех ч1ог1а  боьллера иза  х1инца.
Гуттар цхьана  Хедин сакъераделла ца  1ара кхокхех,  гонах хьийзарбара  кхуьнан ши  йиша  а, ваша а,  амма Хединий  бе куьйга  т1е а, белшаш  т1е а  ца хоура Мокхалаг.  « Мел  хьекъал  долуш а  бу! »- цецъюьйлира  Хеда  шен дагахь.  Денна  ч1аг1луш  дара кху  шиннан гергарло.  Беша,  ойлайисте  яха лаар а т1аьхьа  теттинера  Мокхалагах йоккхайийна  ца  йолучу Хедас.
Х1ора сарахь  совц1ачу а бохий буьйса  йоккхура кхокхано, амма  цхьаьна суьйранна, аьхке  гуьйренга лестича,  чу ца  бохуш  бисира Мокхалаг. Ч1ог1а  догдуьйхира йоь1ан.
1уьйранна керта  яьлча  шеца кхин а  цхьа –ши  кхокха а  болуш, тховт1ехь  1аш гира  Хедина   Мокхалаг. Йо1  гучуйоллушшехь  беъна  кхуьнан белш  т1ехиира  иза.
« Гурр» деш гонаха  хьийзара  цуьнан  накъостий- кхокхарчий.»
Шайна  тесна к1а  д1а а диъна, т1ома г1евттира кхокхий:  шен чолакхчу т1оман  боларан эшарх бевзара  Хедина  шен Мокхалаг.
Т1аьхь- т1аьхьа к1еззиг  боьрзура  кхокха шена Хедас кечбинчу кхерче,  шайн олхазарийн  дуьне  ма ду  церан а,  шайн  1адаташца , цхьа  шен  кхерч  бинчух тера дара  цуо а.
Хедица гергарло  ца хедара цуьнан.Мел  дукха кхокханашца хиларх  йо1ана а бевзара и …
Арахь  шелъяла  юьйлира, гуьйренан дуьххьара денош сингаттаме даьхкира: Хедеран доьзал  генна махка  д1абахара  1ен а, баха  а…Кхин х1умма а  дагахь ца  доллура жимачу йо1ана-шен  ц1ахь бисна  доттаг1  бен…
Ткъа Мокхалаг-м  сих-сиха Хедера кертарчу цхьаьна  болан  дитта  т1ехь  г1ийла  Хеда  ларъеш а  1ай  д1абоьдура.., кхана са ма-хиллинехь  кхин цкъа  а юха  бан.