Леча Абдулаев. Илланчех дош

   Леча Абдулаев. «Нохчийн  мотт»(1998)

                Шен  ненан мотт халкъо,
                Сий ойбуш ,1алашбахь,
                Цу  халкъан  парг1ато
                Цхьаммо  а  хьошур  яц.

                Мохьмад  Мамакаев

  Нагахь  хьайна  бакъволчу  илланчин  дахаран  некъ, цуьнан  дуьнене  хьежар,я  цуьнан  синх1оттам  бовза  лаахь,цуьнан   кхоллараллин  беша  восса  веза ,цхьажимма  цуьнан  исбаьхьчу меттан-1аламан   1индаг1ехь  саца а ,   вастийн-стоьмийн  чам  бовза а, синмехаллийн   дуьхе  кхиа   а…  .Х1ора  дош,х1ора  ойла,х1ора  хьаьрк  шен маь1на  долуш  хуьлу ишттачу  поэтан,я  яздархочун, цхьаннийн  а шел  хьалха  ца  хиллачух  тера  исбаьхьачу  г1ирсех-вастех  лаьтташ  а  хуьлу  цуьнан  говзарш.
Жимчохь дуьйна  суна  масал  хетта  а ,ас ч1огг1а  лийринчу бакъволчу  поэтех ву 
Леча  Абдулаев.Цуьнан  гуларш  «Хьалхара тулг1е», «Орамашший,т1емашший»,
«Г1енех сан г1енаш», «Нохчийчоь,сан  Нохчийчоь», «Х1олламашший,к1арлаг1ашшй»  йоккхаерца  1алаш  йо ас  сайн ц1ерачу библиотекехь.
Х1орраза  а ,юха  моссаза  йийши , керлачу  синхаамийн  йийсаре  юьгу  со цуьнан  башхачу  иллеша.Сингаттам,бала  д1аайбан  г1о  до  цара  даим  а,дикане сатийса 1амаво.
  Дуьненна  т1аьхьаваьлла  бахамаш  лоьхуш ца лелла  поэт.Нийса кхоьссина  топ  санна,олуш долу дош   а  хуьлу  цуьнан дукха  хьолахь бакъ. Ша  яздийриг а,дахарехь  лелориг  а   б1останехьа  доцуш,шалхонаш йоцуш   ву  иза тахана а.
   Лазам, бакъо, къинхетам , сужда, парз, сий, оьздангалла,ва1да-иштта  кхин д1а   сийлаллин  дешнех  юьйцина ю поэзин дукхаха  йолу    дошам а. Къомах,Маттах,Махках,Дахарх,Валарх  болу лирически турпалхочун   синлазам  кехате  буьллу  илланчас,и  Лазам   д1ататта  г1ортар,халачу дахаран  хьелашкахь  ваха 1амар а,и цанисдалар  а  хаало  цуьнан   байташкахь.Дешархойн  тоба вовшех етташ  къахьоьгучарех  а  вац  Леча,цунна  хир  Лечин  кхолларалла  телевиденин а,я   интернет-г1ирсашкахула  кхин  яьржина  юьйцуш  ца  хилар  :
Шен  цхьана   стихотворенехь    яздо  Лечас:
 «Сий-ларам  боькъучу рог1е  ца  х1иттина
Ас  иллеш яздина ,син  марха  хьаош.
Уьш яздан  ас  сайна  цхьа  бакъо  йитина-
Уьш дешар  цхьанний  а  т1ехь  доций  хаар.
  ( «Нохчийчоь,сан  Нохчийчоь»,аг1о 319)
               
 Тахана    бакъо  яц  сан  цуьнан  кхоллараллина  юьстах  хила,суна даим  а  мехала  хетта  Абдулаев  Леча,уггаре  а  хьалха  хьехархо  санна.Ткъа дахаран  халачу  киртигашкахь  суна  карийнарг  цуьнан иллийн  бакъдош ду …
Шерипан  Леча,ша  цуо  шеха  цхьацца  байташкахь ма –аллара, ву  со  дуьххьара кхоллараллин  некъах х1оьттинарг, сайн  ницкъех  со тешайинарг.
 8-чу классан дешархо  яра  со цуьнан  поэтически  цхьаьнатохаре  кхаьчначу хенахь.
1986 шарахь,цуьнан «Орамашший, т1емашший»  араяьллачу  шарахь дара и.
Тхо  массийта  дешархо  вара  х1ета  вовшех  кхеташ,оха  тхайн  байташ  йоьшура  ,хетарг  олура,къаьсттина тидаме  оьцуш  ладуг1ура  хьехархочуьн  къамеле.
 Цхьаьна  тишачу  тептар  т1ехь язйина  сайн   гулйина байташ  йийшира  ас,дуккхаммо  а кхечара  санна. Лечас  леррина  ладуьйг1ира  цаьрга,юха  элира цхьаьнне  а  ша  ца  аьлларг : «Хьох  поэт  хир  ю, хьан  иллешкахь  суй  бу,ахь язде кхин  д1а  а»…1аламат мехала дара бакъ волчу поэтан хьох б1о булуш хилар,дог тешош хилар а.Зама д1аяларх Цкъа  а  диц  ца  ло  суна  цуьнан  и  довха,синна  т1емаш  делла  дешнаш.
Дукха  ца  хилира  тхан  цхьаьна  кхетарш,шозза  я  кхузза,амма   дуккха  а пайдехь дерг делира   Лечас къоначу т1аьхьенна ненан мотт бовзийтарехь а ,безийтарехь.
 « Дахарехь  цхьаьнна а ца  гург  лахар, довзар –и  ю поэзин 1алашо»- хьоьхура ша а х1етахь къоначех  волчу илланчас.
Цуьнан  хьехамаш  сайн дахаран а,кхоллараллийн а новкъахь  карийча  санна  а  хета…
Леча Абдуллаевн   иллеша уггаре  а  хьалха  ненан  матте  марзо  кхуллу  .
Мотт –и  къоман  дахаран  т1ум  ю! Са ду!Мотт  д1абаьлча  ,леш  ду  къам а.
Т1аккха  эрна  хуьлу  хьан  къоман  маьршачу дахаре  сатийсар  а, Даймохк безар а…Мотт  бу,  йоь1аб1аьрг  санна,  1алашъян   еза  къоман  Хазна.
Дукха  ю  Леча  Абдуллаевн  оцу  темех  лаьцна  байташ: «Мотт  бу-кха  ша-шаха  луьйш», «Оццул аьзнаш  долчу  маттахь  дешнаш  леха  дезча», «Нохчийн  мотт»….Кест-кестта  сайн дешархойн   классан  сахьташна  юкъа  а  ялайо  ас  уьш.Масала,«Нохчийн  мотт»(1998)- цхьа  байт  тоьуш  ю  дешархочуьнан  нохчийн  матте  безам бахийта а, и  сийлахьчу  эвлаяийн мотт  хиларах тешам   а  кхоллабалийта.
Лаа  дуй  те  къоман   мотт  ловзабар?Иза кхиа  ца  битар?Цунна   т1е юх-юха  а  сиз  хьекхар? Къоман  даханарг   къайладаккхар-м дац  те  иза?!
Иштта  д1адуьйлало   байтин   мог1анаш:
Да  ваьлла  ца  волуш,
Да  вала  ца  вуьтуш,
Ког  хецна  ца  болуш,
Т1ам  баржо  ца  кхуьуш,
Г1амарлахь  х1у  санна,
Овкъаршлахь  суй  санна,
Бихкина  1илманна,
Бихкина  иллина,
1иллина   биллина…
Бакъ  лоь  поэт, масане  хийцина  нохчийн  меттан кеп- графика.  Октябран революции  хилале  а ,хиллачул  т1аьхьа а,1аьрбийн -  латийне  берзош,латинера - кирилле  а,1илма  ца  кхуьуйтуш,иллин  т1емаш  хедош.Ткъа  нохчийн  меттан 
хилар,меттан 1илманчаша  дийцарехь,  дукха  ширачу  т1ег1анна  т1ера  схьа  ду-Шумерера,Урартера… Х1инца  а  теллина даьлла  а  дац…
Кхин  д1а  йоьшу   вай  и  синъайаме  байташ:
-Да хила  цхьаъ  ваьлча ,
«Г1аттахьа !»-цуо  аьлча,
Г1аьттинарг  дицдина,
Г1аттийнарг  вицвина,
Сиз  хьокхуш  нисдина,
Эзарнах  исс  дина,
Да  волуш  ,буо  дина,
Керт  йина ,гуо  бина,
1иллина  биллина,
Биллина  1иллина…
Х1ета –м  х1унда  дуьйцура  ,яханчу  заманахь  Советан  1едало  шен  лааман 
к1ел  ийзина  къаьмнийн  культура,тахана  дерриге  а  дуьненахь  хьелаш  хийцаделла ,интернет,телевидени,массо  аг1ор  таронаш  кхоллаеллачу  муьрехь  а  нохчашна  юкъахь цхьацца  харцпатриоташ  бовлу,нохчийн  мотт  хьеха  а  ца  оьшу  школашкахь,нохчийн  матто  зен  дийр  ду  оьрсийн  маттана а, кхин   меттанаш  1амо а,1илма  довза  а бохуш...
Бакъ дац  иза…Иза  къам  боданехь  гойла  луучеран,къоман  хиндерг  ца  дезачийн
деса  къамелаш  ду.Шен  мотт  ца  безарг   кхечу  къоманна   а  ямарт  ву….
Бакъду,  оцу  тайпа  хабарех  цуьрриг  а  нохчийн  маттана   кхерам  боцийла  хоуьйту  Лечин  байташа. Нохчийн  мотт –сийлахьчу  эвлаяийн   мотт  бу . Иза    «бийцина Шо1ипа ,бийцина  Соипа,бийцина  шайхаша,тептарша,жайнаша»,цундела  цуьнан  бала  йиш  а  ма  яц. Нохчийн  дош  кхиош  ондда  къахьегначех  бу   Мамакаевг1ар   Мохьмад  а ,1аьрби а  санна ,поэто  шен  байташкахь  яздарехь:
Джунайдан  Мохьмад а,
Мохьмадан Мусбек а
Г1аьттира  мохь  аьлла,
Даг  чохь  хьан  ч1об  декна.
Цу  к1ентийн  баланаш
Хьо  самабала  ду.
Хьо  самабаха  ю –
Тхо  к1ент1ийн  алунаш.
Дегайовхо  кхуллуш ,къоман  хин  йолчу  кханенах  тешам  кхуллуш  а  ду  байтийн  т1аьххьара   мог1анаш  а :
Нохчийн  мотт,г1аттахьа,
Х1ар дуьне  латтахь-ма,
Бер  бац  кхин  1иллина-
Ас  хьашлаг1 йиллина!
 Шен  Синан пхенашкара  орцанан   мохь  бу   илланчас     лирически  турпалхочуьн синлааме,сатийсаме  берзийнарг.Шен  къомах ч1огг1а   дог  лазачуьнга  бен  даккха а лур  дац  и  тайпа орца!Дала кхочушбойла лирически турпалхочун сирла лаамаш-бекийла.баьржийла,кхуьийла нохчийн мотт,цуьнца къам а.