Акшанын кудрет куш

 
 АКШАГА КУНЫГУ НЕМЕСЕ АКШАНЫН КУЛЫНА АЙНАЛУ.


Акша – бір жагынан, біздін омірдегі ен карапайым тусінік, ал екінші жагынан – алі гылыми тургыдан каралмаган ен киын угым.  Акшаны бес жастагы баладан бастап селкілдеген шалга шейін жаксы кореді. Акшага деген куштарлык бугінгі куні букіл алемді жайлаган. Сонымен катар акшада бізге беймалім, ашылмаган терен сыр жатыр. Мына кітап осы акша жайында.
Бірак шошыманыз, басынан ашып айтайын, акша мені ;з бетінше кызыктырмайды. Менін алып карап отырганым – адамнын бет-алпетіне айналган акша немесе акшага айналган адам. Демек менін алып карап отырганым -        адам, шынайы адам омірі. Баріміз де адам болганнан кейін, бул жалпыга ортак такырып, жане онын устіне мен адамды, онын омірін мулдем жана жагынан алып карадым. Менін козкарасым осы уакытка шейінгі калыптаскан таным жолдарына секес келмейді. Сондыктан галымдар мен философтар мені менсінбейді. Мен олардын ойлау денгейіне алі жетпеген адаммын. Мен «галым» болам деп талай рет «диссертация» жаздым, бірак онын біреуі де откен жок. Онан кейін мен «галым» болам деген ойдан біражола бас тартып, жер бетінде карапайым адам болып кала берейін деген токтаммен келістім. Ал карапайым адамдар біздін билікті кызыктырмайды. Ол олма, біздін мемлекет басындагы адамдар букіл гылым адамдарын да елеп, екшеп, олардын кобісін омірдін талкегіне койган. Сондыктан мен оз кушіне гана сенген катардагы адамдардын бірі болып тіршілік етіп журмін.
Акшага арналган зерттеулер коп, акша туралы айтылган ангімелер де жеткілікті. Мен ушін акша – кунделікті омір, адамдар жане елдер арасындагы олардын карапайым карым-катынастары. Акша казір адамдарды да, букіл алемді де бір тутас етіп біріктіріп турган улкен куш. Сонымен катар адамдарды да, букіл алемді де козгалыска келтіріп турган акша. Біздін заманымызга карасты акшаны арнайы алып караган, онын кызметін ашып, адам тургысынан манызын, ман-жайін, ролін корсететін зерттеулер жок. Онын тарихи дамыган жолдарын айтпай-ак койайын. Оны; тарихи дамыган жолдарын алгаш рет когам тургысынан алып караган К. Маркстын пайымдары біздін заманнын кимылын корсетпейді. Маркс ушін акша когамды козгайтын экономикалык категория болган. Ол ондіріс катынасы ретінде алынган. Ал мен алып карап отырган акша, адамнын беталпетіне айналган акша, ол алі уакка шейін бул тургыдан карастырылган жок. Акша, солай болса да, алі кунге шейін капитал болып, когамды сипаттайтын тусінік болып келеді, ал адамнын кунделікті омірімен байланыстырылмайды. Елдін кобісі біздін омірдін неге акшага айналганын ойлап та жатпайды, ол оз агымымен журетін уйреншікті омір гана болып келеді.
Бугін дагдарыс кушейуде. Онын салдары коптеген адамдардын оміріне урей тугызуда, коптеген адамдардын оміріне кауып тонгізуде. Дагдарыс кезінде біреулер акшаларынан айырылып капа болса, енді біреулер жан багып журген жумыстарынан айырылып, кун коруі киындаганнан капаланады. Ал акшасы коп, оздеріне оздері сенімділер, бізді дагдарыс айналып отеді деп сенеді. Бул жерде ангіменін барі акша тонірегінде гана болады. Бул жерде бар елдін арманы да, олені де акшага айналган. Олай болса осы дал казір букіл адамзатты зар илетіп, тыгырыкка алып келіп тыгып жаткан акша жайында ангіме козгайык. Арине, бул жерде мен улкен кітапта орысша келтірілген ойлардын, мумкін, туйінін гана келтірермін. Мумкін оны да келтіре алмаспын. Бірак калай болган кунде де онын кыскаша мазмунын келтіруге бел байладым.
Біз омірді кунде кайтадан бастайды екеміз. «Тан атсын» деп, жаксылыкты ертенгі куннен кутеміз, ертеніне уйкыдан турганда біз кунде омірге жанадан келіп, уйктар алдында ертенгі кунге уміт артамыз. Уйкыга кеткенде біз бу дуниені бір сатке умытып, кунделікті омірден дем аламыз. Дін муны о дуниеге барган бір сат деп, тубінде сол саттін мангілік уйкыга айналатынын айтады. Бул біздін кунде уйкыдан оянганда ашылатын кунделікті оміріміз – біздін тіршілігіміз. Акша дегенде мен белгілі бір теорияларды алып карап отыргамын жок, біреулермен таласып та отыргамын жок, ол бізге гана катысты кунделікті омір гана. Бул мамандарга немесе арнайы білімі бар адамдарга гана арналган енбек емес, аркімге каратай жазылган. 2008 жылы мен осы кітаптын алгашкы турін «Адамзат кайда барады: тозакка ма алде жумакка ма?» деген атпен шыгарганда, оны алдымен карапайым адамдар кызыгып окыган. Бірак осы уакытка шейін менімен ешкім пікір таластырган жок. Сондыктан менін ойларыммен келісетіндер келіседі, келіспейтіндер келіспейді. Менін жазып отырган жумысым осы себептен ешкандай да катан гылыми зерттеу емес, эссе турінде жазылган философиялык публицистика. Онын устіне мен философиялык терминдерді колдангамын жок.
Акша, жогарыда айткандай, осы уакытка шейін экономикалык тургыдан алып каралынады, ягни ондіріс тургысынан, капиталмен тенестіріледі. Мен оны адаммен гана байланыстырып алып карадым. Адамнын кешегі куні, бугіні жане ертені – осыны акшамен алып карасак, біз омірге онын мулде баска жагынан кіреміз. Сонда біз когам тургысынан алып каралынатын акша мен адамдар колындагы акшанын айырмашылыгын білеміз. Адамнын санасы мен акшанын арасында улкен байланыс бар екенін кореміз.
Саналы омір мен санасыз омір табигатын тіршілігіне немесе адамдарга гана тан омір емес, когамга да тан. Оны ашып угыну онай емес. Немістін улы философы Гегель когам санасын мемлекетпен тенестіріп, адамзаттын тек кана мемлекет аркылы гана саналы турде дамитынын айткан. Адамнын дуниетанымы саналы омірге умтылган. Онын ішінде ертенгі кунді біліп, соган саналы турде журу, бул адамдарга гана тан касиет. Ертенгі кунін білмеген, ертенгі кунге сенбеген адам омірден туніліп, омір ушін куресуден бас тартады. Когам да дал осы сиякты. Ертенгі куні болмаса, ол да ыдырауга ушыраган, бугін-ертені таусылатын когам болады. Бугінгі кунмен гана омір суру, тек жан сактау, осындай когамга гана тан болып келеді. Ал біздін казіргі жагдайымызды бізге белгілі угымдармен баскаша сипаттауга болмайды. Ал егер акша тургысынан келсек, онда біз омірдін бізге белгісіз жана жагын ашып, ондагы адамнын орнын табамыз жане адам мен акша арасындагы байланыстарды коріп, солар аркылы адамнын, адамзаттын болашагына коз жугірте аламыз. Сонда барып біз біздін  алдымызда таудай болып, кесе колденен жаткан улкен балені кореміз. Нендей сумдыктын бізді буындырып, туншыктырып жатканын анык ангарамыз. Жане одан шыгудын жолын да байкаймыз.
Біздін республика тауелсіз мемлекет ретінде адамдык тургыдан караганда аз уакыт омір суріп отырган жок. Бул кундері уакытпен санасу жахандык, алеуметтік курылым тургысынан есептелмейтінін ескере кеткеніміз дурыс, онын себебі алеуметтік курылым кулдырау барысында. Екінші жагынан дагдарыс урдістері осы когамдык курлымнын кулдырауынын натижесі. Кулдырауды токтатамыз деген ой, менімше, тек ак ниет кана. Маселе оны токтатканда емес, онын тубінде, аргы жагында не жатканында, ягни ол неге кулдырайды деген суракта. Ал ол осы уакытка шейін ешкімге белгісіз нарсе. Біздін осы уакытка шейінгі бар білетініміз – «дагдарыс», «токырау», «тыгырык» тагы сол сиякты угымдар. Ал олардын кандай мазмуны бар – ол каратунекке оралган, бізді толыгымен жайлаган белгісіздік. Сондыктан олардын ешкайсысы осы уакытка шейін біздін омірдін манін ашып, онын мазмунды дамуын корсеткен емес. Біз казір «концепция» деген тусінікті колданганды уйреніп жатырмыз. Бірак ол бізде жок. Менін кітабім – соны жасаудын алгашкы кадамы. Сондыктан менімен «концепция» дегеннін не екенін тусінбейтіндер гана келіспеуі мумкін.
Осы окигалардын барі алемде де журіп жатыр. Калай болган кунде де дагдарыс деп тусініп, мен айткан «концепция» болмаганнан кейін, кулдыраудын негізінде барлыгы да куйзелуде. Сондыктан омірлік жагдайды жаксартуга акелетін тубегейлі озгерістерді миллиондаган жене миллиондаган адамдар дагдарыс тойтарылады деп кутуде. Сонымен бірге алда не кутіп турганын да алі ешкім білмей отыр. Мунын барлыгы тек кана бір Алланын колындагы іс болып кана танылады. Демек адамдардын бугіні мен ертенгі кунін оздері емес, олардан тыс куш кана баскарып жатыр.
Ал бул белгісіздік пен жокшылык жайлаган жагдайда «когамымыз алі коркейеді, барлык адамдардын да турмысы бірте-бірте жонделеді» деген кагида озін озі актамай, жокка шыгарылып кана коймай, керісінше журіп жатады. Елдер куйзеліс кезінде «жаркын болашакты» кутіп емес, куйзелістен кутылсак деген арманмен гана омір суреді. Олар осы ушін гана жанын салып куреседі. Онын устіне, казіргі кезенде маселе тек турмыста гана болып турган жок. Ойткені куйзелістін озі кобінесе турмыска немесе жокшылыкка емес, адамдар арасындагы карым-катынастардын кайшылыгынын шиеленісінен де болып жаткан жай.
Казір коп адамдар бытыраудын асерімен жалгыздыкка урынган. Совет укіметінен басталып, кулдыраудын салдарынан туган бытырау процесстері оз бетінше объективті агым болып калыптаскан. Ал бул бытырау процессі аркімді дараландырып, біреулерді жокшылыкка урындырып, кайыршыга айналдырса, екінші біреулерді байытып, акшага ие болган мырзаларга айналдыруда. Ал бул алеуметтік жагдай адамды тікелей жоюга багытталган сокыр агым екенін алі кунге елдердін мойындагылары келмейді.
Сондыктан, егер омірге теренірек унілетін болсак, онда біз жагдайдын нашарлауынын адамдардын оздеріне байланысты себептерінде жатканын да байкаймыз. Казіргі токырау кезіндегі коп адамдардын іс-арекеттерінін озгеруі, олардын арасындагы араздыктын осуі, когам мен адам арасындагы наразылыктын дамуы – осынын барі ойландыратын жайлар. Мунын барі белгілі бір жуйенін ыдырауын жене соган байланысты адамдар арасындагы бурыннан калыптаскан ынтымактык карым-катынастардын, ауыз бірліктін, туыстык карым-катынастардын бірте-бірте бузылуын, іруін корсетіп тур.
Кенестік когамдагы жузеге асырылган кайта курулар мінсіз коммунизм тургысынан жургізілді. Бул козкарас бойынша болашакта барлык адамдар рахат омір суреді деп есептелінген. Ал мундагы «рахат» омірдін негізінде когамнын байлыгы жане соган сайкес ар адамнын оз енбегінін негізінде еркін ішіп-жеуі жаткан. Осынын барін жасайтын когам болганнан кейін, бул тургыда когамнын муддесі, максаты, идеялары бірінші кезекте турган, ал адамдар оган багынып, соларга лайыкты іс-арекет жасаган. Ал бул сол кезде, когам даму устінде болып, адамдарга камкорлык корсетіп отырганда мумкін болды. Бул жердегі адамдар арасындагы карым-катынастардын бузылуына ман бермеген. Когамнын дамуынын озі когамдык карым-катынастарга гана  негізделген болатын. Ал казіргі кезде барлыгы да тубірінен озгерді. Бул жердегі менін айтайын деген ойым, адамдарга бет бурып, оларга комкорлык жасап отырган когам гана жан сактап калады деген создін астары баскада, ягни экономикалык катынастардан болек, адамдарга жане солардын карым-катынастарына коніл болген жон дегенде. Адам мен когам арасында кандай байланыс бар – соны ашу керек. Соны аныктау керек.
Социализм кезіндегі «аділетті когам» болашакта калыптасатын когам болган. Бул жерде адамдар когамга икемделген, когаммен бірге журген. Адамдардын уйымдаскан енбегі аркылы молшылыкка жеткен когам ар адамга рахат омір суретін жагдай жасайды делінген. Ал шындыгында социализмнін кайшылыгы адамдар арасындагы кайшылыктын шиеленісіуінен басталып, тойымсыздыктын устемдігіне алып келген. Ал «тойымсыздык» когамды суреттейтін угым емес, адамдардын гана талабы болып келеді. Ал біздін когам казір осы негізде отыр. Сондыктан баскаша болган жагдайда, ягни адамдарды жане солардын озара байланыстарын ескермеген жагдайда, когам (жайлап жок тездеп пе) адамдар арасындагы туган араздыктан жане мемлекет мен азаматтардын арасында дамыган наразылыктан, бірте бірте курдымга кетеді. Мунын тупкілікті себептерін біз кейініректе білеміз.
Казіргі бізде айтылып журген когам мен адам арасындагы наразылык мемлекет пен азаматтардын арасындагы наразылыкты корсетеді. Бул жагдай бурынгы таптар арасындагы кайшылыктардын жойылып, осындай жана турге енгенін гана білдіреді. Ал бул казіргі    кезенде омірге кауіп тондіріп, когамды ыдыратып, ірітетін кайшылыктардын когам тургысынан байкалмайтын жасырын турі. Ол басынан адамдарга гана тан болып корінеді де, алеуметтік немесе саяси салаларга катысы жок болып турады. Адамдарга тан ішкі кайшылыктардын бірінші кезекке шыкканын біз алі байкагамыз жок. Ал шындыгында, кылмыс, мысалы, біріншіден, адамдар арасындагы араздыкты білдіреді, ал екіншіден – мемлекет пен адамдар арасындагы наразылыкты білдіреді. Кылмыс – адамнын омірмен наразылыгы, ол – адамдардын бір бірімен араздыгы, кайшылыгы. Кылмыстын кобейуі осы кайшылыктын терендеуі. Саяси-экономикалык жагдайдын ушыгуы осыны удетеді. Кылмыс алемі казіргі кезенде кенейіп осуде. Кылмыс алемі дуниені толыгымен билеуге умтылатын куш. Уйымдастырылган турдегі кылмыс куштері кейінгі кезде токтаусыз осуде.
Бул жагдай бекер, озінен озі туган жок. Онын тубінде, біріншіден, адамдардын жаппай акшанын кулына айналу процессі жатыр, ал екіншіден – олардын акшага куныгуы. Бугінгі кундерде акшанын билігінде шек жок. Казакстанда дал осы жагдайга байланысты жагымды тенденциялар байкалганымен, акшанын билігін ауыздыктау алі кажетті тургыдан алып каралынган жок. Бул жагынан ешкандай айкын, казіргі кезендегі козгалысты, дамуды  аныктап ашып корсететін тужырым да, пайым да (концепция, мировоззрение) жок.  Тіпті «акша деген не?», деп ойланып жаткан да ешкім жок. Дегенімен, дурыс іс-арекеттер жане он натижелер корініп отырды. Соган карап біздін когам алга жылжиды деген сенім де туып отырган. Казакстанда мемлекет тарапынан коптеген экономикалык, алеуметтік жене саяси озгерістер жасалынып, халыктын турмысын жаксартуга багытталган реформалардын жузеге асырылып жатканын біз коптеген жагдайларга карап білдік. Егер дал осы жерде адамга бет бурылыс болмаса, онда біздін халык тамагын іздеп коршілес елдерге тентіреп кеткен болар еді, онда жылы жане жайлы орындарын тастап біздін жан-жактагы кандастарымыз да оздерінін туган отандарына кайтып оралмас еді. Ал азірше коп елдерден тентіреп жумыссыздар бізге келіп, бізден пана тауып жур. Осынын барі коршілес елдердін когамдык дамуында дагдарыстын басымырак екенін, ал Казакстандагы саяси жане алеуметтік жагдайдын анекурлым артык екенін корсетеді. Солай болса да неге наразылык осуде? Казіргі орбіп жаткан дагдарыстын тубінде не жатыр? Алемдік дагдарыстын пайда болуын калай тусінеміз?
  Енді адамдар болашактагы турмыска байланысты жаркын омірді кутпейді, бул угымдардын барлыгы идея турінде кушін жойып, кунделікті талаптарга айналган. Адамдарга ертенгі «жаркын омірді» ойлап емес, кунде омір суру кажеттілікке айналган. Жане онын устіне адамдардын турмысы мен ал-аукаты да адамдардын оз ара карым-катынастарынын дамуына байланысты болып келеді, ягни адамдар арасындагы араздык та тамактын емес, кобінесе осынын жетіспегеніне байланысты болып жатыр. Экономикалык кайшылыктар, жумыссыздык, жокшылык тагы баска экономикалык жагдайлар осыны осіріп ушыктырады. Социализм кулаган кездегі жокшылык пен жумыссыздык бірінші кезекте неке карым-катынастары мен от басын шайкалтып, жалгыз калган адамдарды, жетім-жесірлерді кобейтті, кылмысты катты ушыктырды. Ал адамдардын некеде, от басында бастарынын бірікпеуі жане бул туста араздыктын осуі, бул ерен санамайтын жагдай емес, кайта коп жагдайларда омірді ушыктыратын кайшылыктар. Бул коп жагдайларда улкен мен кішінін, айел мен еркектін, ата-аналар мен балалардын арасындагы керістерден корінеді. Урпактар арасындагы кайшылыктарды казір ешкім зерттеп жаткан жок. Біздін 20 жылдан бері андып келе жатканымыз мынау: баганын денгейі, Америка мен Казакстаннын акшасынын айырмашылыгы, мемлекет басындагы адамдардын іс-арекеттері. Тіпті болмай бара жатса жулдыздар мен бай адамдардын іс-арекеттері мен кылыктары. Бізді дурліктіретін де, тыныштандыратын да, даурыктыратын да солардын кимылдары. Мен омірді мулде баска тургыдан карастырам. Адам омірі мулде баска денгейде жатады. Бірнеше адамнын омірі букіл когамга омір болуы мумкін емес. Бар жаксылыкты «жогаргы» жактан куту – бурыннан келе жаткан, ;р адамнын белсенділігін тежейтін, уйреншікті а;ым. Бул копшіліктін санасынын карангылыкта журу амалы гана.
Бурынгы кенес укіметінін елдері кенес укіметі кулаганнан кейін ерекше жагдайда отыр. Бул дегеніміз, олардын дамуын капиталистік жуйедегі елдердін дамуымен салыстыруга болмайды деген соз. Жалпы алганда біз баска денгейдеміз. Тарих кері бурылмайды, далмедал кайталанбайды, онын кайталануында да оз сыры бар. Сондыктан саналы омір кешу ушін сол сырды біз ашуымыз керек, білуіміз керек. Бул тургыдан капиталистік идеология біздін жагдайымызды дурыс ашып, шынайы бейнелеп бере алмайды жане болашакта кандай жолмен даму керектігін де корсете алмайды. Керісінше, олар біздін санамызды улап, адасуымызга алып келеді. Шындыгында да куні бугінге шейін біз ішкі, мазмундык дамуда не болып жатканын білмейміз. Біз кунсыздануга (инфляцияга) шырмалып, кайшылыктан тежеліп курып бара жаткан омірді бекер орлеген козгалыс деп айтпаймыз. Біз кайткен кунде де батыс улгілеріне сайкес келуіміз керек. Сондыктан жеке жетістіктерді копшіліктін жетістігі деп, ал жеке адамдардын баюын букіл Казакстаннын баюуы деп тусініп, шындыктын осы жолмен кайда бара жатканын алі кунге шейін біле алмай алек болып келеміз. Бізде акша да батыстык улгі бойынша жумсалмайды жане батыстык улгі бойынша жумыс істемейді де. Сондыктан біздін адамдардын санасы мен еркінен тыс отіп жаткан шын дамуымыз жаркын болашактын мінсіз улгісіне мулдем сайкес келмей, біздін санамызды да каратунекке кіргізіп, аркімді адастыруда. Ал «гулденіп» жаткан шет елдін омірі осы себептен бізге «жаркын болашак» сиякты болып корініп турады. Біз жокшылыктын зардабынан коп нарсені ойдан шыгарып, киялдаганга абден уйренгеміз. Енді міне соган сенерімізді де, сенбесімізді де озіміз білмей, бар ыкыласымыз акша мен тауардын кимылын андыуга ауган.  Ал озіміз жайында калганбыз.
Біздегі улгілер батыстык стандарттар негізінде жасалган жане озінін корінісі бойынша бізге опа бермей жатканын біз байкап жаткамыз жок. Байкасак та олар тубі бір орындалатын шыгар деген умітпен, біз оз жагдайымызга ешкандай сын козкараспен карай алмай келеміз. Ал мундай козкарас кімге болса да ауадай кажет. Оз озіне сынай карай алмайтын адамдар да баска біреулердін ыкпалымен омір суріп, озінін кандай мумкіншіліктері бар екенін білмейді. Мундай адамдар оз бетінше омір суре алмайды, біреудін коленкесінде журіп кун кореді. Біздін когам да дал осы сиякты.
Сонымен «дамыган жане мадениетті елдер» біздін жагдайымызды пайдаланып, оздерінін олшемдерімен олшеп, біздін келіспеген жуйесіз омірлік жагдайымызды реттеп, капиталистік жолга салуга тырысып багуда. Алайда біз кулдырау процесіндеміз жане озіміздін не себепті томендеп бара жатканымыздын ен карапайым себебін де білмейміз. Сондыктан батыстык улгінін олшемі бізден жогары болып корініп турады.
Ангіме бул жерде осы кагида дурыс па, жок бурыс па дегенде емес. Керісінше, оны озіміз калай тусінеміз, алемдік каумдастыкта жагдайымызды калай тусініп, озімізге кандай бага береміз дегенде. Егер біз озімізді не шыр айналдырып, жансыздандырып жатканын тусініп, айналамызда не болып жатканына толык есеп бере алган болсак, онда бір баска, ал егерде озгенін акылына маз болып, онын жетегінде кетіп, анкау бала сиякты сокыр сезіммен омір суріп, алдымызда не кутіп тур, тозак па алде жумак па, оны білмесек, тагы бір баска.
Бул тургыда, біздін санамыз заттардын сырткы кубылысына кобірек коніл аударады да, ішкі маніне унілмейді. Есесінде біздін когамнын дагдарыска тускен ішкі себептері тусінігімізден тыстап калады да, когамнын оз алдына дамуын бейнелейтін сырткы себебтері гана алга тартылып отырады. Сонда біз озіміздін социализмнен шыкканымызды умытып, капитализм боламыз дегеніміз, кешегі бабаларымыз омір сурген кезенді жокка шыгару болып келеді. Ол олма, «откенге кайтып ораламыз» деген ойдын озі біздін санамыздын теріс айналганын корсетіп, озіміздін тарихи дамуымыздын зандылыгын жокка шыгару болым келеді. Біз ешкашан да бабаларымыздын оміріне кайтып оралмаймыз, ягни социализмге, бірак оны ескермей жокка да шыгара алмаймыз. Біз ол омірді умытпаймыз, ардайым ескереміз. Ал біздін санамызда сондай тусінік туса, демек бул откен тарихтын біздін дал бугінгі коріп отырган кунімізге катысы жок деген соз болады. Біз сойтіп ойымызбен тарихи дамудын агымынан тайып, онын даму зандылыктарынан шеттеп кеттік. Сойтіп барып омірдін объективті даму жолдарын дурыс тусінуден калдык. Сонда калай болганы, біз ул-кыздарымызды оскенше тарбиелеп, оскеннен кейін оларга кешегі кундердін катысы жок, олар салбырап аспаннан тускен деп карауымыз керек пе? Сонда біз олардын жаксы немесе жаман кылыктарын озімізден аулак, солардын кудай берген санасынан іздейміз бе? Орыстарда мынындай соз бар: «что посеешь, то пожнешь». Біз 19-шы гасырдын емес, 20-шы гасырдын сепкен егінін орып жинап жатырмыз. Сонда біз социализмнін не еккенін білмесек, онда казіргі жинап жатканымыздын не екенін кайдан білеміз?
Мен осы жагдайды коп ойлап, акыры мунын улкен кателік екенін тусіндім. Кешегі кунсіз когамнын да, адамнын да омір суруі мумкін емес, бугінгі куніміз кешегі куннін жалгасы. Осыны дурыс тусініп барып кана біз ертенгі кунді де дурыс болжап тусіне аламыз. Белгілі бір аурудын салдарынан кешегі кундерін умыткан (амнезия) адамдар бугінгі кунде де омір суруден калады. Когамнын да осыдан айырмашылыгы жок. Кешегі кунін умыткан когам омірден кол узіп, бірте-бірте сонеді. Ал онын теренге кеткен тамырлары «ежелгі» заманда гана калады. Откені жок когамнын сонымен, болашагы да болуы мумкін емес. Откеннін барін жокка шыгарып, кешегі куннін барі кателіктер деген сана, ал біз дурыс істеп жатырмыз деген ойлаудын озі біз ушін казір жумбак нарсе. Мунда кандай жасырын сыр жатыр, бізге белгісіз ман бар, біз осыны тусінбесек, онда ешкашан да омірді дурыс тусінбей, бугінгі кунмен гана омір суріп, дуниенін де жарыгы біз ушін бірте бірте сонеді. Бурын-сонды букіл тарихта мундай алдау-арбауга толы, дуниетанымнан журдай, курессіз омір когам тургысынан ешкашан да болган емес. Бул тек кана кулдырауга гана тан, алі мані ашылмаган, бізге беймалім когамнын козгалысы. Бул осыган сайкес устіртін сана-сезім гана. Міне нагыз токыраудын мані кайда жатыр.
Менін жогарыдагы айткан «адамнын акшанын кулына айналуы» деген бекер соз емес. Ол адамдардын гана емес, бугінгі куні букул когамнын тіршілігінін тубінде жатыр. Ал бурын-сонды когамнын тіршілігінін негізінде акша емес, енбек, когам ондірісі немесе капитал жаткан. Ал акша ондірістін денгейімен гана есептеліп отырган бар дуниенін олшемі гана болган. Когамнын байлыгы ешкашан акшамен есептелген жок. Бул тургыдан акша тек кана жеке адамдардын омірінін денгейін гана корсетеді. Кенес укіметі кезінде жалакыны бірте-бірте котеріп, дуниенін кунын арзандату, адамдарга жагдай жасалуга багытталган саясат болган. Мунын барі ар адамнын енбегіне жане бірінші кезекте енбекті уйымдастыруга негізделген. Ал енді осы акшанын букіл когамнын негізінде жатып, «акша жасау» енбектін орнын басканы – бул жоспардан тыс, астыртын дамыган кубылыс. Осыдан барып акшага негізделген когамнын тууынан, когамнын байлыгынын озі адамдардын денгейімен алып каралынатын болган. Ал муны тусінсек, онда біз барін де баскаша тусінетін боламыз. Акшанын шынында да кешегі куні жок, акшанын болашагы да жок. Акшанын когамнын негізінде жатуы, бул бурын-сонды болмаган жане ешкашан кайталанбайтын кубылыс.
Бул жерде мына жагдайды гылыми тургыдан дурыс тусіну керек. Егер менін калтамда мын доллар акшам болса, онда мен соган канша уакыт омір суретінімді есептеп шыгара аламын. Менін когаммен жане онын ондірісімен шатагым жок. Соган каратай жоспарлап, сол акшанын колемін бастапкы калпынан осіріп кобейтуге тырысам. Ал когам ушін акшанын колемінін манызы жок. Менін максатым – мын доллардан он мын доллар жасау жане оны да ары каратай осіре беру. Ал когам когам шаруашылыгынын, ондірісінін, ;неркасіптін жане солардын онімдерінін колемімен алынады. Когам ушін адамдардын белсенділігі, талаптылыгы кажет. Ар адамнын отанын, халкын суйуі бірінші кезектегі кажеттілік. Акша бул жагдайда ар адамды ынтыктырып, енбекке баулитын куш болып кана келеді.
Бірак жагдайдын булай болып калыптасуы, когамнын ертенін акша тургысынан емес, адам тургысынан алып карау болып келеді, ойткені адамнын акшага тауелділігі бул жерде когамнын да акшадан тауелділігіне айналган. Бул сонда не? Неге аяк астынан когам да акшага тауелді болып калды? Бул адам мен когамнын бурын-сонды болмаган бір бірінен тауелділігін гана корсетеді. Бул біздін заманда гана жане бурынгы совет елдерінін кеністігінде гана туган тауелділік. Екінші жагынан, бул енді когамнын болашагынын калтасында акшасы бар адамда екенін білдіреді. Ал бурын-сонды мундай жагдайдын болмаганы, когамнын ертені ондіріспен жане онын дамуымен алып каралынганы, бул осыган дейінгі дамуда когамнын болашагына адамнын катысы болмаганын айтып тур. Енді міне акшага ие болган адам алга шыкты. Американын болашагы, мысалы, алі кунге шейін – технологиянын ары каратай дамуы жане соны пайдаланудын тиімді жолдары. Ал адамдар оларды кызыктырмайды жане онымен болашак байланыстырылмайды да. Миллиондаган адамдар азып-тозып бомжга айналып жаткандары оларды мазаламайды. Олар кай уакытта болса да техника мен технологияны алга тарткан. Болашакты осы жактан гана карастырган.Сондыктан олар оздерінін когамнын «техникалык когам» деп аныктаган. Совет когамы кезінде де «енбек-енбек» деп, алгы шепте максат болып когамнын байлыгы турып, адамдар осыган багынган. Адамдар осы жолмен оздері бірте-бірте жана санага келеді делінген. Ал бул жердегі акшанын кызметі ондіріспен келген дуниені болісуді гана корсетеді. Акша нені білдіреді деп, адам тургысынан карапайым тілмен айтатын болсак, онда ол бар дуниені болісу амалы гана болып келеді. Адам тургысынан акшанын баска ешкандай кызметі жок. Бул жерде когамнын байлыгы молшылыкты білдірсе, адамнын байлыгы – кен-молынан ішіп-жеу. Ал казіргі кезенде, керісінше, когамнын «арманы» да акшага айналып кеткен. Демек акша тарихтагы озінін когамга катысты кызметін толыгымен тауысып, адамдардын колына бекер тускен жок. Бул алі ешкім ойланбаган жагдай. Акша когамнан кетіп, бул жерде айдан анык адамнын келбетіне айналган. Сойтіп барып кана дуниені теріс айналдырган. Бул сонда не?
Алемдік козгалыстын акшага келіп тіреліп турганын угыну киын емес. Ал егер адам мен когамды экономика емес, акша гана байланыстырып турса, жане онын устіне адамнын беталпетіне айналган, онда жагдайдын курт озгергені. Демек, бул дегеніміз, алемнін дамуы ендігіде адамга келіп тіреліп тур деген соз. Демек ары каратай журетін козгалыс будан былай осы уакка шейін калыптаскан адамнын сырын ашып барып кана болатын козгалыс. Ал бізде алі «экономика», «экономика, «акша», «акша» деп олен айтып, омірдін кай багытта бара жатканын алі ешкім укпай жур. Бізде казіргі дуниенін алдындагы ен кунсыз жан – адам. Ал дуниенін билігінде шек жок. Сонда оз оздеріне карамай, омірдін барін ішіп-жеумен бейнелеп, бул адамдар кандай болашакка баргылары келеді?