Бакытбай Сеитов. Казактын бас каруы

Камшы, бишік, атсогар. Бул киелі карудын туріне, жасалуына, колдануына байланысты аттары коп, дегенменде ен дурыс аты -«Камшы» - адамнын камын жасайтын каруы. Камшыны жаксылап  огіз, серке терісінен иленген кайыстан оріп шыгаратын шеберді «орімші» десе, онын колданысына машыккан адамды «камшыгер» деген.

«Алты таспа бузау тіс, былшылдамай аттан тус» деп карсыласына кыр корсетуіне негіз бар. Орімге киыстырып орілген жас бузаудын тістері айдахардын жонындай болып, атан огіздін терісін боліп тусірген. Орім ішіне коргасын салып т.т. адістермен жасалган карудан кім болсада сескенген. Камшыга ыргайдан сап сайланбаган, ол жаманшылыкка ырымдалган. Тобылгы сапты сарыала камшыдан сайтан кашатын болган.

Ал турмыстагы женіл камшы адамнын тек терісіне гана батады. Барлык жуйке жуйесі
сонда орналаскандыктан оте откір тиеді. Сондыктан  да ері катынын колмен, аякпен
урмаган. Кейде айелдін шектен шыккан бассыздыгын басуга камшыны колданган.

Казіргілер ашуланса айеліне жудырык жумсап, жагын сындырып жатады. Соттарда іс
каралганында «айелін камшымен урыпты» десе тугелі оре турегеледі, ал жудырыкка
ман бермейді. Негізінде казакка бейімділікке карсы туру Азазілдін айласы гой,
лагынет, казактын арбір затынан ,киесі, асіресе камшысынан катты
кауыптенгендіктен. Жан ауруын емдерде емшілердін камшысыз, камы жоктыгы осыдан.

Баксы - балгерлер, халык емшілері еріккеннен колдарында камшы устап журмейді. Бул дуниенін тылсым сыры адамнын санасына симайды. Бардын озін жартылай жогалтып
алдык. Бурынгынын билері - казіргі адвокаттар. Ар рудын оз биі болган, казылар
алдында ер, ел, жер, жесір дауларына катысып, мудделерін коргаган, сонын басты
атрибуты осы камшы болган.

Камшыны кастерлеп торге іліп койганын дурыс. Сайтаннын озі адамнын мысына карап басынады. Омір ушін куресу керек. Халык жаусыз болмайды, ел даусыз болмайды. Жауды куган жауда калады, дауды куган дауда калады. Жауын аяган жаралы болады. Жау дегенін сырттан келеді, душпан іштен шыгады. Сенін ішкі омірінді, сырынды, алсіз осал жерінді тек жакын журген адам біледі. Бетіне карап кулгенмен сенін сурінген кезінді андып журеді. Егерде сен онымен тен атакта,табыста, мансапта болсан ол канагаттанады. Ал егерде сен одан асып бара жатсан, ол кызганышка салынады. Сен алгыр, білімді болсан, мыкты маман болсан, сені бастыгында жактырмайды. Сондыктан аркашанда ортана сай турмыс курып, елден аспай омір сур.

Егер озіннін денгейіннін жогары екенін білсен, орнынды сондай денгейдегі ортага ауыстырганын жон. Адам баласы жане букіл адамзат уакыт откен сайын орлеуде болады, сондайда ортан озіне сай болмаса сені етектен тартып орлетпеуге тырысады. Адамнын мумкіндігі шектеулі, сондыктан оз акыл, парасатыннан
аспауга тырыс.

Акыргы мынау заманда ел баскаратын жігіттер кой багып, кой багатын жігіттер ел багып отыр. Натижесінде кой да арык, ел де баскарусыз калуы зандылык. Озіне, отбасына  карсы шыккан душпанды  аяуга болады, егер ол жау болмаса.
Душпанын жауга айналса, ен жаманы сол. Ол сені алып та жыгады, шалып та жыгады.
Негізінде карсылас  душпанынмен келісімге келіп, дауды орбітпей шешкенін дурыс.

Арашага конбесен, арашага зар боласын. Алдынан отін, дурыс шешімді тусіндіріп кор, болмаса, оны тек жазалау керек. Кешірім, сауга сураса, токтат. Осылай кыл
мойынга апарып, капастын есігін корсетіп, кешірсен, ол оган омірлік сабак,
алдындагы акылга токтамаганынын сазайы екенін білгені жон. «Кадалган жерден кан
аламын» деп журме, бірынгай сенікі гана дурыс болмайды. Бірынгай сенін гана жолын болмайды. Душпанынды жазала, бірак шаман келсе турменін табалдырыгын аттатпаганын дурыс.

Казакта «Шалкайганга шалкай, пайгамбардын улы емес. Иілгенге иіл, ол
акеннін кулы емес» деген бар. Лауазымнын туына, байлыгынын буына мастанган
кейбіреулер коре турып коргісі келмес, біле турып білгісі келмес. Ондайдын оз
обалы озіне. Алла орынсыз кысасты корлайды, орынды кекті колдайды. Озінін,
айелінін,  отбасынын, елінін ар намысын коргау Ердін ісі. Намыстын не екенін
ажырата біл. Мысалы: біреу алдындагы арагынды тогіп тастаса, ол намыс емес, ал
бетіне тукірсе ол намыс. Егер біреу кателігінді бетіне айтса, ол намыс емес, ал
орынсыз кемсітсе ол намыс. т.т. Мурыннын намысын коргаймын деп, басыннан айырылып журме, ар нарсенін шегі болады.

Зайырлы укімет занынын барлыгы тек танді коргауга арналган. Ал ардын, намыстын корганы жок. Бул заннында зангердін де каукарсыздыгынан болса керек. Біреуді туртіп калсан дак туседі, козге корініптурган жаракатты далелдеуде онай. Адамнын журегіне, жуйкесіне тускен дакты кім кореді, кім далелдей алады? Далелдеген куннін озінде азын аулак айыппен кутылады.

Керісінше, біреудін бетінен тартып калсан, уш-торт жылга турмеге кетесін.
Корытындысында аузы былапыт, жаны пасык жандар сені корлайды да, каргайды да жане оган сенін де, заннын да алі келмейтінін біледі. Елді моральдык тарбиеге
ундегенмен укметтін оны коргауга кулкы жок. Не нарседе болсын укімет тек елдін
карнын тойдыруды, киіндіруді т.с.с танді камтамасыз етуді озіне міндет санайды.

Адамнын жан дуниесінде шаруасы жок. Барлык жер бетіндегі жамандык, жемкорлык,
кылмыс, паракорлык арсыз жаннан   туындарын білсе де, оган жауапкершілігі жок,
Мумкін «елдін жан дуниесі тузелсе жумыссыз каламыз» деп адейі істейтін шыгар.
Егерде бір сатте елдін барі такуа болып кетсе кандайда зайырлы билік - укмет
кулайды. Мысалы: халык толыгымен арак ішпесе  спирт зауоттары,тунгі ойын-сауык
орындары, неше турлі касіп орындар жабылады. Мемлекетке салык туспейді. Бір гана
осынын озі Кенес Окіметінін кулауына себеп болды. Адамдар кылмыс жасауын кояды.

Демек, полиция, кукык коргаушы орындары т.б. толып жаткан курылымдар жойылып,
халык укіметтен корганыш тілеу тауелділігінен арылады. Наркотиктер жай шоп болып
калып, миллиардттаган табыс коздері курыйды. Адамдар ауырмайтын болып, медицина,
фармокология ондірістері токырайды. Халык табиги тамакка ауысып, неше турлі «на-
на» технологиялык, химиялык тамак онеркасібі керексіз болып калады. Неше турлі
ашык-тесік, стильді, синтетикалык киім-кешектерге сураныс болмайды, каншама
фабрикалар жабылады. Согыс-техникалык куралдардын барі куресінге кетіп, Аскер
устаудын кажеті болмайды. Халык карапайым турмыска, канагаттылыкка бет бурып,
дукендерде лык толып турган, асыл заттар, мебельдер неше турлі какур - шукірлер
отпей, тау болып уйіліп шіриді. Жалпы халыктык такуалыктын осындай «зардаптарын»
шексіз тізіммен келтіре беруге болады.

Сондыктан, кандайда укіметтін, биліктін, байлардын халык алдында багалы болуы ушін, осыларды толык жоймай, керісінше жасырын олармен келісімде гумыр кешуі омір талабы. Укімет тек ак пен каранын тепе-тендігін устап отырганда гана аділетті болып корінеді. Мысалы: Кыргызстан билігі мемлекеттік денгейдегі кылмыстык курылымдармен тіл табыса алмай калып, халыкты кактыгыска душар етті. Сондыктанда, балам, ешкімнен комек кутпей, дуниеге жалгыз келіп, жалгыз алысып отесін. «Айналам толган аділетсіздік, катыгездік екен» деп дуниеден тунілме жане олардын ынгайына бет бурма. Сыртын соларга уксас болганмен, ішкі дуниен  таза болсын. Барі уакытша, тек ахирет журты мангілік. Соган дайын бол.

Бірде маган жумыскер казак жігіті келіп басшысын сотка беруді калады.
Шетелдік компаниясында оны жумыстан шыгарып, басшысынын кабылдауында  «Мені
жазыксыз жумыстан шыгарды» десе, шетелдік мырза «Дурыс, сен жалкаусын»
депті. «Сіз мені бірінші коріп турсыз, калайша олай айтасыз» деп озеуреп
коймапты. «Оны айткан мен емес, Абай» деп шыгарып жіберіпті. «Ал енді Абайга
окпелейсінбе, алде осыны дуйім халыктарга жайган оздеріне окпелейсін бе?» деп,
мен де оган басу айттым.

Кейбір казактар бір койдын дауын тудырып, соны алу ушін жуз койын жумсайды. Ол намыс та емес, жарыс та емес, кырсыктык. Кырсыктык акымактыктын белгісі. Біреудін несібесін жеу ушін улыкка пара берме, сатып алган киянатын оз басына келетін киянат. Біріншіде, ол озіне тубінде буйырмайды, екіншіде, босагана каргыс пен каралык акеледі, ушіншіде озіннін немесе урпагыннын алдынан келеді.

Бул дуниенікі ол дуниеге кетпейді, осыны умытпа, ол куннін жарыгындай, туннін карангылыгындай акикат. Казакша айтсам, «улыкка пара берме, бара бер». Тылсым дуниеге керегар емес, нактылы шындыгынды коргасан, елдін осегіне карама, бірак елге кесапаты тимеуін ескер. Кейде Адамнын занымен Алланын заны карама кайшылыкта кездесуі мумкін. Ондайда Адамнын занымен соттасып, Алланын занына сайкес шешімге кел. Соттасып, кырлысып алган мын тенгеннен, татуласып, келісіп алган бір тенген кайырлы болады. Татуласып, келісімге келу ушін екі жакта бір біріне кеншілік жасауы керек. Бір жактын гана айтканы болмайды. Ол тендікке
жатпайды.

Ен киыны-кісі олімі. Кісі олімінде ен бірінші, ол Алланын буйрыгы екенін білген жон. Жазыксыз олген адамга Алланын мейрімі шахидтік буйыруы мумкін. Озі жазыкты болып олген адамнын сонынан кунасін котеріп, козгау оган ауыр тиетін іс. Кісі олтірген адамды бул дуниеде адам заны, ол дуниеде ахирет заны жазалайды.

Ар нарседе сабыр сактаган дурыс. Іс насырга шауып жауласканнан сактасын. Кезінде
осынын салдарынан ел іргесі согіліп, казактын касыретіне айналган. Асіресе
туыскандык, агайындык карым-катынастардын узілуіне жол бермеу керек. Озін
кешірімді болмасан, Алладан кешірімге неге уміттенесін. Ненін болса да куны
болады, айыбын толеп жанынды арашалап ал.    

Бір кісінін «Кандайда адамнын куны болады» дегенін естіген ханшайым, ашуланып алгі адамды алдына шакыртыпты «Айткан созін рас болса менін куным канша» деп сурапты. Сонда алгі адам «Мен сіздін кунынызды білмеймін, бірак сіз казірдін озінде менімен саудаласып кунынызды котеріп турсыз» деген екен. Ердін кунын екі ауыз созбен шешкен елміз. «Алдына келсе атаннын кунын кеш» деген улы бабаларымыздын осиетіне берік болайык агайын.

Кісінін имандылыгын жоятын уш жамандык: жалкаулык, жалган коркыныш, жалган   
уят.  Мысалы: уйкынды боліп намаз окуга, кулшылыкка жібермейтін жалкаулык,
біреуден коркып жаксылык істетпейтін коркыныш, колікте келе жатып, елдін козінше
бейітке бет сипатпайтын уят. Жалган намыс, жалган жаксылык, жалган дау жетістікке жеткізбейтін жагымсыз істерден екенін білгенін дурыс. 

Бес каруын сай болсын. Буган шабатын, кесетін, тесетін, уратын жане корганатын карулар жатады. Далада жаткан мал олексесінін суйегі мужылганын кормейсін. Каскыр онын етін жеп, катты суйегіне тісін батырмайды. Неге? Ойткені,туздін тагы батыры каруын сактайды. Онын тістері, асіресе азуы аркашан откір. Сондыктан жаксы жігіттінде бес каруы сай болганы абзал. Калкан, кылыш, найза, шокпар, садак аркашанда казактын  жігітінін босагасында болган. Онсыз бабаларымыз дуниені дур сілкіндіре алмас еді.

Казактар жауына сойылмен карсы турмаган. Ел арасындагы дау дамайда, барымтада гана кісі олміне бармас ушін колына агаш кару устаган. Кай халыкта мундай акыл бар еді. Казіргінін азгын жастары біріне бірі пышак жумсауга калайша даттері барады. Кас жауына жумсалатын каруды калайша бірге журген бауырына карсы котереді. Иа, азгындыктын айуандыкка жеткен шегіне карап, ойлан балам. Пышагын, балтан, аран т.с.с. кутіп уста. Агаш жаратын балтан усталыкка жарамайды. Сым киган пышагын ет кесуге келмейді.

Арбага жеккен атын байгі алмайды. «Ат жаманы арбада, жігіт жаманы саудада».Сауданы жаман демеймін, ол адал сауда болса, алган да, берген де
риза болса, бірак саудада жылпостык, кулык, екіжузділік, пайда кумарлык, сарандык т.б. арекеттердін болгандыгынан казактын жомарт, акконіл, март, маркаска, сері, намыской  жігіттерінін жойылып, богы суйылып кетері хак. Керісінше катынбасша, бакайесеп арам мігіттері кундылыкты корінуі мумкін.      

Улкен колемдегі аукымды бизнесті, касіпкерлікті     халыкаралык сауданы мен саудага санамаймын, ол кадімгі мамандык, азаматтык, жігіттік іс. Кунделікті базардагы алып-сатарлыксауданын  сонына туспей, таршылык кормес ушін косалкы табыс ретінде айналысуга болады. «Бояушы, бояушы» дегенге, сакалын бояпты. Казіргілер саудага куныкканы сонша, агайынымен де, коршісімен де бір шегесі ауыспайтын болды.

Бір куні корші Кенжекей апа уйге келіп «Бакытбай бір кап шоп берші, коршімнен сурап едім, бермеді» дегенде жагамды устадым. «Ойбай апа, керегінше ала берініз» деп шыгарып салдым. Кешікпей коктем де келді, жерде жібіді, бірак Кенжекей апайдын окпесі жібімеді. Апай о дуниелік болды, ал коршісі байыган сайын байып, шоп жинап жур. Шоп емес тозакка отын жинап жургенін ол кайдан білсін.

«Алып бермесен сарт боласын, барып келмесен жат боласын». Дуниенін барін саудага салып, санасыз болма балам. Тегін берсен, тегін аласын. «Корші акысы - Кудай акысы» дегенді білгенін жон. Алыс берісте, алыс жакынды ажырата біл. Агайын жакынга, корші мен міскінге бергенін Алладан еселеніп кайтады. Барлык нарседе «пайда табамын» деп, «капір» атанып журме. »Жаман» атын бір шыкса, сатып ала алмайсын. Шаман келсе халыкка, кызыметші бол, білім куып, галым бол, білікті маман бол, ен бастысы акылды адам бол.

Сауданын ен баяндысы, ол Алламен адам арасындагы сауда. Ойткені  таразынын
тендігінде, сауабынын кендігінде шек жок. Ешкашан окінбейтін, утылмайтын жане екі дуниеде жогалмайтын утыс. Онердін бес аспабы: кыл кобыз,-ыскыш аспап, Коркыт
бабадан келе жаткан коненін козі, скрипканын атасы. Домбыра-шекті аспап аккудын
бейнесін, унін ку карагайга салган бабалардын жадігері. Ар казактын торінін куты, куанышынын куасі.

Сыбызгы - тутік аспап бозторгайдын сазы, койшынын комекшісі, кыздардын гашыктык муны, сыры уялаган сагынышы. Сырнай - тойдын сані, келіндердін кулкісі, серілердін серігі. Дауылпаз-батырлардын айбыны, хандардын кахары, сарбаздардын ураны, жауынгерлердін рухы. Казактын казактыгынын ен дамыган, сакталган жане оркендеген онерлері. Рухын устап турган дінгегі. Булардан айырылганда біздін улт ретінде жойылуымыз, рухсыз болуымыз  абден мумкін еді.

Ей,Урпагым, думше моллалардын  «шайтаннын куралы» деген жаласынан аман алып
калган жане елдін жубанышы, куанышы болган осыларды урпакка жеткізген, ага-
апаларына ардайым бас иіндер. Бул аспаптардын ар казактын торінде турганы дурыс,
олар аса киелі, касиетті дуниелер. Кастерлесендер, Аруактарын риза болып,
урпагына касиет дарыуына, осы онердін бірі болмаса, бірі конуына сенініз.

Бул онерді устанушылар оздерінін тылсым алемімен каншама сабактас екенін білгені жон. Осы аспаптардын унімен «Нар идірген, табигат асерлерін багындырган, халыкка келе жаткан наубеттін бетін кайтарган» жандар болган. Кейбір орындаушылардын колында болганында, тындаган елді ауруынан айыктыруы, рухын котеруі, ал кейбірі керісінше адамнын ауруын коздыруы, жын кондыруы мумкін.

Орындалган ауеннін, саздын озі бізді коршаган барша алемге асер етеді. Ол жаксы да, жаман да асер болуы мумкін. Демек, онын жаупкершілігі орындаушынын мойнында. Ал, осы онерді тек акша кууга, аракка, кунахар кызыкка салып жургендердін акыры жамандыкка соктыратынын олар кезінде гана сезеді жане кореді. Азірше имансыз, даретсіз, «шоу» жасап жургендері оз надандыктары.

Казакта «онер алды кызыл тіл» деп шешендікті катты багалаган. Шешен адам кыска да нуска сойлеп, ар созін дал кезінде жане откір  айтып дагдыланган, табигатында ушкыр ойлы, терен парасатты, ары таза, аділетті, елін, жерін ерекше суйетін тума дарынды, адам болгандыктан, халык баскару ісінде ерекше орын алады.

Білектін куші, найзанын ушы  женбегенді шешеннін тілі женген. Улы созде уят болмайды. Айтпаган создін атасы оледі, орынды созден жалтарма. Асіресе жамандыкты жоятын, даудын бетін кайтаратын, адамнын арын оятатын, екі жакты
татуластыратын создін орайы екі келмейді. Ал аталы созге  соз жарыстыру, арсыздын ісі. Жуйелі соз жуйесін табады, жуйесіз соз иесін табады. Кашанда созге ман беріп, акылдын таразысына салып, токтап уйрен. «Коре-коре косем боласын, сойлей-сойлей шешен боласын».

Казактын даналыгын менгермеген, созшен адамды «кырт-мылжын» деп атайды. Созде сикыр бар. «Баска пале тілден» деу  копшілік тусінетіндей біреудін сыртынан соз айту гана емес. Ол не болса соны айтып сау басына балені шакыру. Мысалы: босанып жаткан айелді «босана алмайтын шыгар» деп, дуниеге келетін баланын жолын кесу. Ешкандай ойланбастан серт жасау, ант беру, колыннан келмейтінді келеді деу, отірік  созге уйір болу, жала жабу, негізсіз сойлеу т.с.с.

Тогыз созден атак алудан, алыс бол: отірік сойлеп «суайт» атанудан, осек айтып «осекші» атанудан, бокауыз сойлеп «бузык» атанудан, екі сойлеп «сайкал» атанудан, артык сойлеп «акымак» атанудан, кылжак сойлеп «кырт» атанудан, мазак созбен «сайкы» атанудан, Жала жауып «жалакор» атанудан, бале жауып «балекор» атанудан. Бір созбен айтканда надан адамнын ішкі жаман-теріс ниетінін создегі корінісі. Кейбір сондай создін омірде опык жегізуі. Сондыктан шешендік, косемдік пен даналыктын куралы болганы жон.

 «Косем» деп оз тагдырында копті корген, елдін тагдырынан сабак алган,  білімділігі мен омір кагидасынан ілімділігі мол, кандайда жагдайда киындыктан шыгудын тасілін білетін, кара басынын гана емес, халыктын жагдайын бірінші ойлайтын, жане елі ушін дуниенін барлыгын таркі ете алатын, сонысымен елді сонына ерте алатын, елдін адет-гурпын, салт-дастурін басшылыкта устайтын, кудайшыл, ер тулгалы адамды айтады.

«Дана» деп омірдін барлык жагдайына акылы жететін жане болашакты болжай алатын, біліміне парасаты сай, рухы зор, узак гумыр жасаган адамды айтады. Адамды жаратканда, барлык жагынан озіне уксатып жаратсада, Жаратушы,  даналыкты адамнын кыска гумырынын ен сонына койган екен.

Казіргі адамдарда білімділер аз емес. Жастардын заманауи техникалык, гуманитарлык, т.с.с. білімдері тіптен мыкты. Бірак даналыктары жок. Жас адамнын «мен барін білемін» деуінін озі осынын далелі. Жасы оскен сайын адамнын ар нарсеге козкарасы да, угымы да озгереді. Омірдін кейбір кездейсок зандылыктары адам тек бір олшеулі жаска жеткенінде гана алдынан шыгады, одан отпей сен оны калай біле аласын.

Даналык, омірдін жаксы, жаманын, ащы тущысын коріп, арбір кезендерін отіп барып даритын, сананын ен биігіндегі каймагы. Гумырлык тажірибе мен білімнін кортындысы. Шешен арбір топта болса, косем арбір руда кездеседі, ал дана, бір елде біреу болады. Егер екеу болса, ол ел ерекше рухани дамыган, ушеу болса, ол  ел муратына жетеді.

«Кісі адасса коргендіден сурайды, Коргенді адасса коптен сурайды, коп адасса косемнен сурайды, Косем адасса Данадан сурайды, Дана адасса даладан сурайды». Даладан деген соз халыкты мензейді. Казак деген халыктан аскан дана  жок, сонда біздін ак басты даналар кайда? Азгындыктын алпауыт курсауында, демек бізге Алладан комек кажет-пайгамбар келер кез келді. Оны барлык адамзат кутуде. Арабка керегі болмаса болмас, ал казакка оте кажет.

Махаббат - Алланын адамга берген ен басты сыйы, Махаббаттын уш турі болады. Улы Махаббат - Жаратушынын озі жараткан барлык жаратылыска деген ерекше устанымы, барлык гарыштын басын біріктіріп турган улы зандылыгы. Екіншісі, Жан махаббаты,  ол Улы махаббатка тартылыс, Отанга, елге, жерге,  ана  мен балага т.с.с. рухани
куштарлык. Ушіншісі, Тан махаббаты, ол пак сезім, ол кунасіз кумарлык жане
дуниеге урпак акелуге байланысты аналык пен аталыктын табысу, кауышуынын алгы
себебі. Сондыктан, бул созді орынсыз пайдаланба жане корлама, жай куштарлык,
суйіспеншілік сезіммен шатыстырма. Болашак  жарынды тандарда онын тектілігіне 
аса коніл аудар, мумкіндік болса шешесін, нагашыларын коріп ал.

Уйленбей журген баласын уйлендіруді ойлаган бір адам «Ей, байбіше атты кауза, мен мына улгакалындык іздеймін» деп улын алдына жаяу салып, озі атка мініп сапарга шыгыпты. Елді мекенге таяганда баласын камшымен сабап отеді екен. «Ей аксакал боланы неге урасын» дегендерге «бул бала айтканымды істейді» десе, олар «Мына шал жынды ма» деп кала береді екен. Кундердін кунінде бір ауылга такагандарында алдарынан тезек терген кыз шыгыпты. Шалдын айтканына «Е,урса ургандай екен. Айткызбай-ак істемей ме» депті. Шал сол жерде кызга куда тусіп, баласын уйлендірген екен.

Аса сулуга уйір болма. сулуга аркім кумар, андыган алмай коймас. Онын сонында казакта «тулкі жатарында жер талгамас, айел жатарында ер талгамас» деген  бар. Уа, урпагым  біріншіде адам айелді урпак жалгастыру ушін алады, бедеуге басынды байлама. «Топ жармаган байгіден, белі жуан бесті артык, баласыз болган айелден, лактаган ешкі артык». Екіншіде, канша сулу болса да, койнына алма арсызды. Арсыздан арам бала туады. Агайынга сыйын болмайды, касында досын, торінде жиын болмайды.Ушіншіде, катын алма, кайын ал, озіне сайын ал.

«Катынды бастан, баланы жастан» Бірінші табалдырык аттаганнан бастап катын гып уста. Бурынгы катынасын жігіттік, ендігі катынасын жануялык. Асыкпай бабымен тіршілігінмен таныстыр, онын бар шаруасын-ыдыс аяган, корпе-жастыгын, киім кешегін,  кіржугышын, оттыгын, муздаткышын,  тауып бермесен, сол жерінде мулт кеткенін. «Мал таппайтын еркек жок, уксататын катын болса» Мысалы; сен кой акелдін, ал ет сактайтын жерін жок, катында не кіна бар?.Сен отын акелдін, ал оган су тиместей лапасын жок. Пешін туйык болса, шатырын жарык болса, балтан топас болса, коран капас болса. «Жібекті туте алмаган жун кылады, катынды куте алмаган кун кылады» деген осыдан.

Айелге кол жумсаган еркек, енесін тепкен есектей. Акылмен айт, жонін корсет, конбесе туыскандарын шакыр, болмаса бір рет саба, оган болмаса тезірек кутылганын жон. «Катын жолда, бала белде» деген тагы бар. «Айрылысарда катын киын, кошерде журт киын».Каншама жыл отаскан айелінмен дурыс айрылыс, калаган нарсесін бер, ылгида ол кіналі болмаган шыгар. Кетсе де саган окпелемей, риза болып кетсін.

Ертеректе серілік курып жаксы тазылар устадым. Жасым асып, ауруым колкалаган кезінде жігіттікпен коштасатын кез келді. Атымды курбандыкка шалып, Буркітімді босатып жібердім. Кыраннын аты кыран гой, артына карамастан ушып кетті. Ен киыны екі серігім, тазыларыммен коштасу болды. Туйгыным  мен Сырттаным екі козі жаутендеп турып алды. Босансыган конілімді тез айыктырып, екеуіне екі жана каргы бау тагып, койдын куйрык майын екіге боліп алдарына тастадым. Алгіні кылгыта салып екеуіде ойнактап кете барды. Екеуін екі аншы жігітке бердім. «Аш болган кездері болса, істеген иттігім болса, кешірсін» деп тілек тілеп, менде кала бердім...

Коп катын алудын сані де, мані де тозган заман гой, айтпесе тек осымен казак, ултынын уш маселесін тындырган. Біріншіден, казакта карі кыздар болмаган, екіншіден, ойнастан бала туылмаган, ушіншіден, жукпалы дерттер жайылмаган. Барлык дерлік ургашы занды неке курып, балалы болган. Ал казір «екі айелдін басы косылса ойран, екі сыйырдын басы косылса айран» дегенге жуык. Телеарнадан елге акыл айтып журген, журналистер пір тутатын бір окымыстынын (атын айтпайын) «Екі айел алган дурыс, тіптен айелдерге де екі баймен туруына болады» дегенін оз кулагыммен естідім, ол аздай оган барі кол сокты (о тоба, жасыма жетпей картайтатын болдындар гой...)

Шаригатта торт айел алуга урыксат дегенді алгаш естігенде айелдер даурыкса керек. «біз немен кембіз» деп. Осы суракка жауап айта алмаган  гулама уйіне келіп мунайып отырса, кызы жаны ашып, жагдайын сурап, «акетайым жатып дем алыныз, жауабын танертен менен естірсіз» депті. Ертесіне кызы: «Ол  айелдер бір кеседен сут акелсін» деп акесін уйретіп, алгі айелдерге жіберіпті. Суттін барін бір казанга куйгызып, «Енді аркім озі куйган сутін алсын» десе  айелдер сасып, «оны калай айыра аламыз» депті. Сонда гулама оларга «Ендеше торт еркектін кайсысынан бала тапканды калай айырасындар» деп барінін аузын жауыпты.

Сондыктан жарынмен гумырлык отасып, балалы-шагалы, ордалы тату-татті, сыйлы-
сияпатты, болганга не жетсін. «Казак байыса катын алады» дегеннін керін келтіріп, колынан келсін келмесін коп катынмен шатысып жургендер аз емес. Ондай тірлік тек ер жігіттін гана колынан келеді.

Казіргі мігіттер бір катынды асырай алмай, отымен кіріп, кулімен шыгып жур. Сонгы кездері айырылыскан айелдер кобейіп, онымен коймай казак арасында тірі жетімдер аз емес. Буган себеп феминизм, гендер т.с.с шайтани саясаттардын желпуі, айелдердін бассыздыгы,  озімшілдігі, шалдардын акылсыздыгы, ерлердін ездігі, адамзаттын азгындыгы.

Казакта «тірі жетім деп» тукымынан, кандас агайын бауырларынан, елінен (руынан) алшак оскен баланы айтады. Ешбір ата-ана, ер жігіт, баласынан айырылгысы жок, бірак шолак заннын курбаны болып, «алиментпен-ак жеткіземін» деп баланын   тагдырын емес, озінін сокыр сезімін канагаттандыруды (балам касымда болады деп) ойлаган айелдін амірі. Онымен коймай тагыда жеке озінін кырсыгына басып, балага акесін жамандап, тукымына жолатпай, кейінен жігіт болган баласынын жалгыздыгына опык жеген канша айелдін куасімін. Француздардын «себепті айелден іздендер» деуі осы жерде доп басу.

Алтын басты еркектен, бакыр басты айел озган заман-ай! Аттен казагым француздан акымак емес еді. Бурын баланы алты жаска шейін шешесі, атка отырган сон он ушке шейін акесі, одан кейін агайыны осіруші еді. Жиырма бесінде елінікі, жузінде жерінікі еді. Казактын урпак камы ушін тагы бір тапкан гурыпы. ол «аменгерлік». Кайтыс болган адамнын  баласын жетім кылмай, келінін жесір кылмай, бір окпен екіні аткан даналыгы. Маркумнын сонына ерген інісіне женгесін жар етіп коскан, агасынын баласын інісі бала кылып алган. Акылды адам напсі сезімінен бурын урпак камын ойлаган, екіншіден агасынын ак тосегін суытпаган.

Менін немере агам Каскырбай маркум согыстан аман есен келді. Агасы Аубакір майдан шебінде шахид болды. Уш  баласымен жесір калган Айемді менін атам Сейіт кайнысы Каскырбаймен отастырды. Жас аралыктары оншакты жыл болсада, Анамыз одан кейін бірнеше курсак котеріп бакуатты турмыс курды. Жасы кіші агамыз кайтыс болды, ал Айем одан кейін талай жылдар гумыр суріп, ортамыздан арулап жерледік. Сол кісілер жетімдікті де, жесірліктіде не екенін білмей кетті. Казіргілер танымайтын біреудін катынын катын кылып, баласын асырап отырудан арланбай, арам тосекте жатканына маз. Оз урпагынын жетімдігіне корланбайды.  Улкендердін даналыгын уккылары келмейді.

Ертеректе бір адам кайтыс боларында баласын шакырып алып «Мен енді о дуниелікпін. Мына алтынга ие бол, шаман келсе жума сайын катын ал, кала сайын уй сал» деп бір сандык алтын беріп, баласымен коштаскан екен. Байлыкка мастанган бала жума сайын катын алып, кала сайын жана уй салып масайрапты. Сонында кайыршылыкка душар болып, бір бурышта отырганында акесінін досы оны танып, халін сураса ол: «Акем акымак екен, сонын айтканын істеймін деп осылай болдым» деп болган жайды баяндап беріпті. Сонда акесінін досы «Ей, балам, акен саган катынына жума сайын  жакында сонда сагынып, жанаша уйленгендей  боласын, ал ар калада досын болсын ол оз уйіндей болады» деген  деп, баланын озі акымак екенін бетіне басыпты.

Бала осір. «Балалы уй базар, баласыз уй ку мазар» Жер бетінде каншама жандар бала коре алмай омірден куса болып отіп жатыр. Казіргі уакытта каншама кыз-келіншектер баласын жатырынан алгызып, Кудай алдында кешірілмес куна жасауда. Зинкорлык жасап бір кунага батса, баласын олтіріп оданда зор кунага батуда. Турмыста бола тура «бала табуга ерте, жастай омірдін кызыгын корейік турмысымызды тузеп алайык, кейін бір-екі бала табармыз» деп жургендер каншама.
«Бір козы туса, бір туп шоп артык шыгады» дейді казагымыз. Сол, дуниеге келмей кеткен балалардын рухы ахиретте сені азапка салмасына кандай кепілдіктерін бар. Он тусік тастап,  он бірінші баланын кызыгын коретініне сенесін, ал сол абортпен алынган нарестенін танінен, канынан дарі-дармек жасалатынын білесін бе? Ол дарілерді адамдар ішіп журсе, оларды адамжегіштікке урындырган сен себепкерсін. Бул сенін келесі кунан...

Баланын тарбиесі анасынын жатырында басталады. Ультра дыбысты зерттеудін  озі кейде баланын жынысын айыруда шатасады. Жатырдагы баланын санасы болмасада, онда
адамнын рухы бар. Іштегі саби зертеушіден танін жасыруга арекет ететін корінеді. Жана туган сабидін  ен алгашкы дауысынын озі сол ананын кай тілде сойлейтініне байланысты тербелісті болады екен. Сондыктан саби болашак ананын немен
тамактанатынын, калай сойлейтінін, нендей жаксы, жаман кылыктарын бойына дарытып
дуниеге келеді. Казіргі кезде айел не істеймін деседе ерікті, бірак ертенгі куні
сол балага акесі, ажесі, атасы т.б. жауапты болгандыктан аягы ауыр айелдін калай
болса солай журуіне шектеу болганы аділеттік. Ел боламын деген елдін бесігін
тузеуі - айелдін болашак урпак алдындагы жауапкершілігін  кушейтуге назар
аударганы. Ана мен бала саясатында тек айелді камкорлыкка алганнан горі, оган
міндетті парыздар арткан жон. Негізінде «ана» деген маселе жок, «бала» деген
маселе зор. Урпак туралы мын сурак туындаса сонын тогыз жуз токсан тогызынын
жауабы айел маселесінде. Урпак тарбиесі - айел тарбиесі. Курсактагы баланын
барлык касиеттері, агзалары айелден дариды. Еркектен тек каны мен суйек курылымы
гана калыптасады.

Казіргі генетика, биология гылымдарынын  арен ашкан жаналыктарын карі казак мын жыл бурын білген. Адамнын ата журтын білу ушін «Суйегін кім» деп сурауы содан. Казіргі уакытта аркім озінен туган баласын куйттеп, барлык омірін соган сарып етеді. Баласы оскенінде озі картайып баласымен катар тіршілік жасауга шамасы жетпей, тагы жалгыз калады. «Агайын тату болса ат коп, абысын тату болса ас коп». Біле білсе, аркімге баласынан горі бірге туган інісі жакын болады. Агайынды екеуіннін акен де бір, шешен де бір, бір жатырда жатып, бір ананын сутін ішіп адам болдындар. Ал баланмен сенін туыстыгын жартылай, ойткені онын анасы болек, жарты болмысы ботен жаннан.

Ертеректе майдан шебінде жараланган бауырын корген апасы артындагы баласына «Атасы баска аттан тус» деп орынына бауырын мінгестіріп, жаудан алып шыгыпты.Осы кыска омірде нагыз кемелді шагында касында інін болса, екеуін тау копарасындар. Сендерден дурыс улгі алса, сендер картайгандарында балаларын бірігіп, омір суріп, сол тауды тас кылады.

Менін Серікбай дейтін кайын агам бірнеше агайынды жан. Еті тірі улкені болгандыктан, ажептеуір техника алып, шаруашылык курып бастарын біріктіріп
тіршілік курмакшы болып еді, туган інілері «біз саган кул болмаймыз»деп кырсыкты. Серікбай жалгыз озі Астана каласында бес жыл киіз уйде турып, ку бейнетпен жалгыз журіп, баспана салып, кошіп кетті. Казір кок тобелі уйде, Акорданын тубінде бакытты гумыр кешіп жатыр. Аркімнін басында бар жагдай. Менін де бір інім осыны айтып еді. Азгындыктын кулдары-ай. О заманда бу заман, інісі агасына,  улы акесіне, кол ушын беріп шаруасына кіріссе, кул болганды кім корген.

Баланды беске дейін «улым» деп, он беске дейін «кулым» деп, одан кейін «досым» деп осір. Бала коргенін істейді, сондыктан онын коз алдында не турса, не болса соган еліктеп кумартып оседі. Торіне арак жинасан, арак кумар болады, кітап жисан кітап кумар, жуген жисан аткумар дегендейін. Урлыкка катысса, урлыкшы, осекке катысса, осекші боларына куманданба. Баланын ар адетін кадагала, укыптылык, тиянактылык туа пайда болмайды. Мысалы Казакстаннын гимні басталган кезде жастар ойланбастан автоматты турде колын журегіне кояды. Жалпы ултка тан Жана гурып калыптасты. Осы гурыпты бойына дарытпаган кейбір ел агалары колын бірі карнына, енді бірі оданда томен селкос устап турганын коресін. Калыптаскан гурыпты жою мумкін емес, оны тек келесі урпакка баска гурыпты уйрету аркылы узуге болады. Кенес окіметі орнасымен балалардын мойнына кызыл галстук тагып, «Ленин біздін бабамыз» деп кулагына куйды. Араша тургандар атылды. Сол Кенестік гурыптын балалары, казір жетпіске келіп колын карнына салып тургандар. Урпак сабактастыгы узілді. Казактын Ата-бабадан калыптаскан  асыл гурыптарынын кобісі жетпіс жылдык жоюдын аркасында казіргі урпакка жеткен жок.

Аке балага сыншы. Онын неге уйір, неге бейім екеніне назар аудар жане оган улттык гурыптын санасына орныгуына, орбітуге ыкпал ет. Баланы коп мактама, бірак сагын сындырма. Сураган сурагына жауап беруден жалтарма жане шаман келсе, отірік айытпа. Баланын ісіне коп араласпа, сыртынан бакыла жане сыншы болуга тырыс, уйретсен шукшимай, ойынмен женіл  уйрет. Бастаган ісінін аяксыз калмауын кадагала. Баланды мешітке, ойын сауыкка, копшілік жиналган жерге жалгыз жіберме. Казакша толык дуниетанымы калыптаспаган баланын аркімнін ыкпалына тусуі абден мумкін. Мешіттердін озінде неше турлі жетпіс уш агымнын окілдері бар, онын ішінде казакка кастык максатта, акстремистік топтарда жур. Анкау казак тугілі козі ашык па деген аркалы азаматтарымыздын озі сондай діни агымдардын ыкпалында. «Алла,Алла,» дегендердін кобісі Алланын Рухы-аруактарды жокка шыгарып, козі байланып кормей жургендерінде, жас боланын ойланбай от басуы онай шаруа.

Ойын-сауык орындары азгындыктын ашык торы курылган ордасы екені айтпаса да
белгілі. Дос тандауды, касіп тандауды уйрет, копшілдікке баулы. Туыстарынды
мактап, оны оларга уйір кыл, Озінде анда сонда агайындарыннын уйлеріне конуга
дагдылан, тосегіне аунап исінді сіндір, балалары бауыр бассын, коздері уйренсін,
ата-бабаларынын басына апарып, бас игіз, кадыр-касиетін аныз кып айтып отыр.
Онерге баулы жане сені онеге тутсын. Онердін улкені усталык. Агаш усталыгы темір
усталыгы, зергерлік, оте кінамшыл, касиетті киелі онерлер. Казак халкынын  ішіне
кен тараган. Кай калага барсам да муражайына сокпай отпейтін адетім бар. Алматы астана болып турганында  мемлекеттік  муражайын тамашалап жур едім, касыма бір топ жастар келе калды. Алдында журген казактын айелі  оларды таныстырып жатыр. «Казак халкы негізінен мал шарусымен айналыскан...». Кастарына такасам, біз дала зергерлік, усталык павильонында тур екенбіз. «Сонда мынанын барін кім жасаган екен» деп калдым. Жанагы айел жылан шаккандай кайкан етіп, «Я разьясняю по методике» деп келесі павилионга тартты. Жанагы жастар менін созімнен куат алгандай сал кідіріп, жадігерлерге мукият карап калыпты. Дегенмен сценарий бойынша айелдін сонынан жылжыды.

Римдіктер кола кылыш устагандарында біздерде алмас, болат карулар болган, оны кім соккан, кыз-келіншектер, ер-турмандар, сауыт-саймандар, алтынмен апталып, куміспен, капталып, бізге кім сыйлаган. Менін оскен ауылым «Абыздын» озінде Аскар  устанын істеген заттары алі кунге ел колында бар. Бурынгы казак ауылдарынын, оз устасы, зергері, молласы, емшісі, касапшысы, аншісіт.с.с.болган. Казір балалардын, жастардын  тарбиесінін  озі ау бастан казакка керігар ойластырылган. Мысалы: Автобус ішінде баласын отыргызып, озге тугілі озі
отырмай турегеп турган аналарга не деуге болады. Алгі бала жастайынан улкеннін
турып, кішінін отыруына абден козі уйреніп, кейін шалга «тур маган орын бер»
деуден тайынбайды. Кейін сондай балалардын шешесін сыйлаганын коргемін жок. Сол
бала, жасында автобуста турегеп турса, аягы да шыныгып осер еді. Он уш жаска
дейін казактын  тілін, онерін, адет-гурыпын, салт-дастурін,  уыздай бойына
сініріп оссін.

Балага ен бастысы жаксы менен жаманды айыруды уйрет. Кандайда жамандык  адамнын озіне гана істеледі. Создегі жамандыктан адам айналасына жагымсыз болады, жаман істен сонында  тек озінін таніне, жанына жапа шектіреді. Жаман пигылдан ол куналі болады. Ерекше токталатын такырып кыз баланын тарбиесі. Казіргі кезде кыздардын кобісінін еркекшора болып  кеткендігі соншалыкты, киімі тугілі мінездері де сондай дорекі. Казакта «Кыз кылыгымен» дегеннін негізгі торкіні кыз баланын ерекше адептілігінде, онымен коса озін озгелерден ерекшеленіп туратын суйкімді кылыгында.

Кылыкты кыздын кылилыгыда байкалмайды. Ерекше козкарасы, сылдыр кулкісі, назданып сойлеген созі, уялшандау козі, тіксінбеген келбеті, намыскойлыгы мен ар-ужданы, ен бастысы, уяттылыгы болса. Осынын ішінде онері мен парасаты онын тектілігінін айнасындай корінер. Тал шыбыктай иіліп, карлыгаштай киылып турган кызга кім гашык болмас. Кыздын анкауылыгы, улдын жалкаулыгы олардын бакытына тусау болатын жагдайлар. Кыздын козі кызылда болгандыктан, арамзалар соны пайдаланып, казактын кыздарынын намысын таптауда. «Кызгыш куска кол пана, кыз балага  ел пана» деген казагын, казіргікезде озіне де пана бола алмай отырганы шындык. Ертеде кыз баланы дуйім ел болып тарбиелеген, оган жогарыда айткандай, адеп, гурып, кылыктылык,  пактік, тіл алгыштык,  онер суйгіштік, рухани имандылык жолын дарыткан. Ал, салт-дастур, жануялык карым-катынас, айелдік тарбиені, катындык онерді, келін боп тускен жері уйреткен.

Казіргі кыздардын кобісі омірдін барлык кулык-сумдыгын коріп, кара агаштай каткан кезінде турмыска шыгады. Арине, содан сон куйеуге тиер тиместен енесін тарбиелеп, атасын аттап отіп, оларга озінін салт-дастурін, карым-катынас шарттарын нускап, ойына келгенін істейді. Акырында оган коргенсіз  торкіні
араласып, айрылысып тынады. Турмыска шыккан кыз сол уйге тан, дагды-адетті бойына дарытып, сол елдін салт-дастурін мойындап, катындарына тан онерді уйреніп, тастай батып, судай сінуі керек. Келешек келінім келісті болсын, урпагым орісті болсын десеніз торкіні тектілеу жердін жас кызына куда тускенініз жон. Уясынан алыс ушпаган балан кыз, сізге де баладай бауыр басып, тез жугысып кетері хак.

«Кыз кунінде барі жаксы, шыгады кайдан жаман катын» Албетте, ешкімде кызын жамандыкка тарбиелемейді. Кыздын жаман келін, жаман катын болуы оны алган енесінен, «келін, кайын ененнін топырагынан». Келіннін тарбиесі, еліннін тарбиесі. Кыз бен келіннін айырмасы бір тундік болганымен, арасы жер мен коктей. Сондыктан, жастар босага, табалдырык аттасымен,  келіннін тарбиесі басталуы кажет.

Ертенгісін  туске дейін уйыктады дегенше, омір бойы соны істейді дегенге сенініз. Тускен келінді ертенінде «бул да менін балам» деген енеден акымак жан жок. Балан болса уйкысын кандырып, шолжындап еркелеп, папа-мамалап, мойынына   асылсын. Ал келін ата-енесінен именіп, иіліп салем беріп, енесінін уйреткенін істеп, балалыгын тастап, турмысына ие болсын. Уйінін тутінін тутетіп, туган-туысты, сыйлап, коршілерінді курметтеп,  жана омірге, жана турмыска бейімделсін, Жаксы жар, болашак ана болуга дайындалсын. Жас келінді кундемей, мінемей осынын баріне уйрету ененін міндеті. Ал «бізде катын болганбыз, капка курт салганбыз» деп келінінен не болса соны талап ету, надандык. Катын болсан озін болдын, ал ол катын болудын  бірінші баспалдагында турган бейкуна жан. Сендердін абден жугысып, ішек карындарын араласып, мінез-кулыктарын табысканша, келін сол елдін келіні, баланнын накты катыны болганша, бала туганынша, торкініне бармауы, артында  калган елді умытып, жана журтына сініп, гумырлык жат журттыкты мойындауы ушін оте кажет.

Дуниенін туткасы еркекте, кіліті айелде. Айел уйдін куты. Жаксы айелден басына бак конады. Кейбір айелмен турганда малды боласын, кейбір айелмен отасканда жанды боласын, кей айелдін дастарханынан нан узілмейді, кей айелдін дастарханынан жан узілмейді. кей айелдін босагасынан туысын кетпейді, кей айелдін босагасынан урысын кетпейді. Батырга сай ат болады, ерге сай катын болады. Айелдін бакыты, байлыгы жане мураты - балалы болу. Осы куні «мен еркекше ел билегім келеді» деген айелді жиі кездестіруге болады. «Ел билейтіндей ул тусам» деп айтпайды. Казакта «Байтал шауып, байгі алмас» деген соз бар. Ол байталды байгіге коссан  шаба алмайдыны білдірмейді. Керісінше, байтал жылкынын ен жуйрік кезі. Казіргілердін кобісі байталдарын байгіге косып, утыс алып жур. Былайша айытканда, еркек басымен ургашынын «призін» алып, озінін катынга сай арекетімен утканына маз.

Ертеде байталдарды байгіге коспайды. Байтал алгашкы урпак акелу ушін бойына ерекше куш жинаган жануар, сондыктан ержігіттін канаты-аттын сагын сындырмайды. Байгіден келешек ат іріктеледі. Ал байталдын келешегі жок. Аяк астынан кулындап, керек кезінде Ер жігітті жаяу калдыруы мумкін. Онын сонында, егер, байталдар байгіге шапса, ол намыс болып есептеледі, Казакта катын куреспейді, катын билік айтпайды, катын кошті бастамайды, дінді баскармайды. Маган дау айтушылар  табылар, бірак даналыкка жеткен улкен ажелерді катын санатына коспайды. Катын санатына-еркектін ажетіне жарайтын айелдер жатады. Айел еркектін парасатына тек коп балалы болганында гана жетеді. Айелдін адами болмысы еркектен артык, ойіткені ол дуниеге адам акелуге кабылетті. Айел адам жаратылысында ішкі куатын беруге, ал Еркек адам тыскары куатты алуга бейімделген. Айел  тек аягы ауырлап, бала тапканында гана куатын жанартып отырады. Коп балалы болган айел  байсалдылыкка, мейірімге икемделіп, даналыкка бет бурады. Егер дер уакытында куйеуге тимей, бала таппаса, коз алдында сола бастайды. Тырыскак, урыскак мінезге бой алдырып, айналасына катыгездікке душар болады. Ер адам негурлым жас айелге жакындаган сайын жасара туседі. Еркек адам сонымен коса онерден куат алады. Табигатка, серуенге, жаксы ангімеге кауышкан сайын куаты арта береді. Осынын бірде бірі болмаса, ер адам алпыс жасында алжыса бастайды. Оган коса ішілген арак, наша, темекі, арсыз азгындык істер онын куатын жогалтады. Жалпы адамдар арбір мушел жастан откен сайын озгеріске, келесі орлеуге ушырап отырады. Ер адам да, айел адам да озінін табиги жаратылысы зандылыгынан ауыткымай омір сурсе, Алланын берген жасын жасап, гумыры баянды болады. Буйірін таянып, тос кагысып, еркектермен егесіп, билікке таласып, ер-азаматтын сагын сындырушылар,  жасанды бедеу немесе касакана урпаксыз журген айелдерді бурынгылар «албастыга» тенеген. Айелдік, касиеттерін ерікті жойган олар, Аллага жагымсыздар.

Нагыз айел – ол Жар, Ана, екі дуниенін кілтіне ие. Елдін іргелілігі, урпактын улылыгы, оттын иесі, адамзаттын киесі осыларда. Бір гулама «жумак пен тозак бар болса корсетші» деген адамга ойланбастан, уйінін екі босагасын нускапты. «Жумакта, тозакта сенін босаганда. Егер  айелін он босаганнан келген болса сенін ішкенін де, жегенін де, букіл жан дуниен адал, еріксіз жумакка барасын. Егер сенін айелін сол босаганнан кірген болса, ішкенін де, жегенін де, букіл жан дуниен арам, еріксіз тозакка  барасын» деген екен.