Казакша тiршiлiк

    Аллага сеніп, жаксы амал істегендер гана таразыдан отеді. Ол ушін саган 

мусылманша кулшылык, косымша (Жана угым), казакша тіршілік, косымша (заманауи

келбет ) кажет. Заманауи казакшан тек турмысыннын, киіміннін, тамагыннын кейбір

салт-дастурлердін озгешелігі, ал адами карым катынас, діни-рухани угым, талім-

тарбие, адет-гурып, даналык, жаратылыс, адамнын омір суру зандылыктары, сана-

сезім  психологиялык, биологиялык, анатомиялык т.с.с кубылыстар аркашанда

озгеріссіз. Казіргілер баскаша туылмайды, ана тосінен сут орынына арак шыкпайды,

оттегі орынына темекі тутіні, су орынына сыра агып жаткан жок. Адамдар сол

баягыдай, дуниеге басымен келіп, аягымен кетеді. Сол баягыдай тан атып, кун

батып, жылдар отіп жатыр. Козіне корініп турганында,  не болса соны жерсін,

ішерсін, не болса соны киерсін, итше уйыгып журерсін, танында атар, кунінде

батар, бірак дуниеге жана келген сен, козін тугілі санан сезбейтін, адамзаттын

ежелгі, озгеріссіз, жасырын зандылыктарын калайша біле аласын? Тек откендердін

коргенін, білгенін, уйреніп кана білесін, ал сонын барі  халкында, онын сансында,

даналыгында. Ол корды, тек казак тілін жетік білгенінде гана  менгере

аласын. «Кыран шыккан кияга, жыланда шыгар ормелеп» дерсін. Ал мен, сенін 

омірінді ормелеумен откізгенінше, кырандай самгап, бір сатте бар алемді коктен

тамашалаганынды калаймын, улагатты менін Урпагым. Саган казактан басканын жаны

ашымайды, сондыктан  білгенін уйретпейді, уйретсе де сенін жаратылыс табигатын

оны толык кабылдамайды. Тіптен айналандагы казакка тан жаратылыстын озі казактын

урпагын тек казакша гана тусініп кабылдайды. Ушуга арналган, жоргалай алмайды.

Казакша айтканда «иттін барі тазы емес, еттін барі казы емес». Онын аржагында,

кажет болса сені Алла ау бастан-ак баска улттан тудырар еді. Жок, казак кылып

жіберді, казак болып омір сур, казак болып Аллага кайтуын керек. Бул сенен екі

дуниеде суралатын зандылык. Казактын тілі талай елді табыстырганын, согыссыз

жауын кері ыгыстырганын білгенін жон. Урпагым! Казактын тілі даналыктын

тілі,        сондыктан 13 жаска дейін баланын ана тілінде толык калыптасканы

лазім. «Он уште отау иесісі» деген соз, ол оз бетінше адам болдын деген соз.

Осыдан кейін дінге беттеу ушін арапша білу, шет ел карым катынасы, технологиясы

т.б. ушін агылшынша білу, оз ортандагы баска улттармен кауышу ушін орыс тілін

т.б. білгенін жеке басыннын артыкшылыгы, білімнін казынасынын кілті. Оны «уш

тугырлы, бес тугырлы» дейсіндерме, оздерін білерсіндер... Бірак, тілді тек устріт

білгенінмен Мен сенін казактыгына сенбеймін, егерде сен маган оны далелдеп

бермесен. Казакша сойлейсін бе, казакша сенен артык сойлейтін орыстар бар. Турін

азиатпа, иа, кытайда азиат, айырмашылыгын шамалы. Мысалы: Мен казакпын, себебі

казак ішіндегі орта жузді мекендейтін Кыпшак руынанмын, оган сенбесен кыпшак

ішінде Торыайгырмын, оганда кумандансан-аргы атам Жылкыайдар, одан Койбагар, одан

Сапык, одан Елшен, одан Карпыкбай, одан Майтамган, одан Сеиіт, одан Мендібай. 

Менен бастап кусан казакка тірелесін, казактан бастап таратсан маган тірелесін,

Демек,туйык шенбер, ол не? жаксылап ойлан!   Осы жуйемен аркім озінін Адам атадан

екенін де далелдей алады...Менін казактыгыма тогыз атадан тараган ел куа, барша

Кыпшактар куа, ен бастысы барша Казак куа. Егерде нагашымды таратып берсем

Карауыл-Басентиындар, Улы нагашыларым  Аргын, Наймандар, Адайлар, Уйсіндер,

Уактар. Алты катыннан кайын журттарым Каржастар, Белорустар, Тобыктылар,

Суйіндіктер, Кудайберлілер, Татарлар, Жобандар. Калган казак рулары кудаларым,

жекжатым, жиендерім, журагатым.  Корыта келгенде, барлык казактар менін туысым,

Барлык Аруактар менін бабаларым. Ал сен ше?... Арине менін, казагымнын Урпагысын.

Осынын барін білмесен, сен жетімсін жане жетесізсін. Мысалы: орыс ішіндегі

аксуйектері княздык, дворяндык, боярлык Акпатшасы берген атактарга негізделеді.

Ондай урдіс бізде де бар хан тукымы, би тукымы, батыр тукымы, кожалык, торелік,

бектік,т.б. Бірак жалпы орыстын кара халыкы  жануялык негізде (бала, аке, ата)

біріккен улт. Ал казактар: жануялык – аталык - рулык  негізінде біріккен улт,

сондыктан да «карга тамырлы казак», сондыктан да «атомдык» курылымы ірі жане

этникалык генофонды мыкты халык. Казіргі шала казактар  жануялык негіздегі

курылымга ауыткып, жеті атасын, руын білмейді. Бунын соны «коп казактын бірі» деп

бауырласпауына, казакка казактын жуыспауына, сойтіп, біріне бірі, орыс, секілді

селкос карауына апару каупі бар. Есінде болсын, казак рулык жуиемен косылган.

Румен болісіп жургендер казіргі азгын казактар. Он уш атадан сон ел еншісін алып,

ру дарежесіне отеді. Сонда бір казактан енші алган екі ру калайша болініп, ботен

болмак. Руды жою ол казактын «цементін» сазбен ауыстырумен тен. Бірінші селде

кумдай шайыласындар, балшыктай  езілесіндер. Орыс халкында жерлестік топтасу

болса (Рязандык, Москвалык т.б.) бізде уш жуздік бар. (Улы жуз, Орта жуз, Кіші

жуз) Бул жаграпиялык ерекшеліке негізделген курылым.

      Казактар амандаскандарында «Мал-жанын, туган-туысын,агайын аман ба?» дейді.

Сен мінгірлеп «жаксы, жаксы» дейсін. Сонда казак сенен не сурады? «Мал-жанын» деп

малынды, жануянды, «туганын» деп бірге туган аганды, інінді, акенді, атанды жане

содан тарагандарды, «Туысын» деп жеті атаннан тараган жандарды, «Агайынын» деп

барша журагатынды, куда-жекжатынды сурап тур. Кора-копсынды сураса, коранды жане

коранын айналасындагыны мензегені. «Кыз-келіншектер» десе турмыска шыкпаган жане

турмыстан ажыраскан басы босты мензеп турганы. «Корші-колан» дегені ол сенін

коршінді жане коршіннін коршісін сураганы. «Катын-калаш» десе катынды жане онын

касындагы комекшілерді мензегені.«Ауыл-аймак» десе ауылынды жане барша аймакты

айтканы. «Ел-журтынды» сураса руынды жане нагашы, кайын журтынды, жалпы елінді

сураганы деп болу керек. Сырым батыр ел аралып журіп озбек агайындардын асына дал

тусіпті. Жалгыз атты жолаушы казакты менсінбеген озбек акасі: «Осы казактардын

созі соз емес. Жігіт-мігіт, Ас-мас, Ат-мат дейді. Жігіті, ас, ат, дегеніне куп,

ал баскасы не» депті. Сырым  батыр ойланбастан «мырзам, осыны астан кейін

айтайын» депті. Бір кезде курес басталып Сырым батыр уш озбекті катар жыгыпты.

Міністе журіп жараган батырдын аты байгіде дара келіпті. Той аяктала бере атына

мініп кетпекші болган Сырымнын касына келген озбекке «Уа,мырза біздін елде де ас

беріледі, оган атан огіз, ту бие сойылады. Сонда таба- таба етті «ас» дейді, ал

мынадай шоп-шаламды «мас» дейді, байгіден дара келгенді «ат» дейді,

калганын «мат» дейді, уш озбекті катар жыккан жігіт, ал мыналарын мігіт» деп кете

берген екен. Ертеректе Ташкент базарындагы казактардын озбекше саудаласып

турганын коріп ренжігенімде. «Ренжіменіз, казактын созі саудага келмейді. Тас

жарады, тас жармаса бас жарады. Суйекке тиер бір созден саудам тамам болады гой.

Озбек тілі майда, саудага ынгайлы» деп бір кауынды тегін беріп, коштасканы алі

есімде.

      «Казактын етігі озінен улкен» дегенді біреуін естіп, біреуін естімеген

шыгарсын. Біздін ауылда Асылбек деген жас  жігіт болды. Озі имам, акесі

карамагында молла еді. Бірде куранда отырганымызда торде отырган Асылбек имам бір

келіншектен етігін аперуді отініп, етігін торгі креуеттін астына тыгып

койды. «Кісі копте жогалмасын дегені гой» деп жатты ел. Карасам акесі де келіп

томенгі жакка отырган екен. «Имеке, етігінді торге койып, акенді босагага

отыргызганын калай» деген сурагыма, «Баке, казактын етігі озінен улкен деген бар

емес пе» деді саспастан. Кейіннен ойлансам, шынында солай екен. Менін атамнын

саптамасы акемнен отіп, маган буйырганы рас. Маркум Ыбрай етікшінін тіккені еді,

тек аздап табаны жукарганы болмаса сол беті. Байпагын суырып алып, кептіріп,

ертесіне кие бересін. Ал осы букіл Ресей мактаган унтыннын онына бермес едім.

Менде ол да болган, карга салсан муз катып, суга салсан ішін лампочкамен уш кун

кептіріп, акыры уш-торт жылда шіріп козі курыды.        Казактын шапаны, пішімі

болек, жатсан корпе, кисен киім. Азімбек нагашым токсан жасында «Коктас» деген

жерден мені іздеп келіп, корісіп, кауышып бір жума уйде болды. Айтылмаган соз,

сыкырламаган суйек калмады. Кетерінде устіндегі шапанын «Козімдей кор» деп маган

тастап кетті. Сойтсем, бой жазып жур екен. Уйінде бірер кун болып кайтыс болыпты.

Естімей калдым. Бір куні кешкісін есікті сартылдатып кызы келді. Екі иыгынан дем

алып тур: «Шапанды берініз» баска соз жок, бермеске шарам калмады. Жылдагы

адетімше Туркістанга барганымда бір озбек шапанын акелдім. Кисем колбаса,

жамылсам далбаса болдым да калдым. Ебін тауып, бір тойда одан да кутылдым.

Жезказганнын Кайрактысынан  тігінші, Рысты карындасым бір келгенінде нагашымнын

шапанынын улгісімен казакша шапан тіктіріп алдым, ондай шапан казір ілуде шалу.

Апырай сол нагашымнан кейін ондай шалды да, ондай шапанды да корген емеспін. Иа,

кариялар азайып бара жатыр... «Акен жынды болса байлап бак» деген елдін баласы

едік. Шалдарын карілер уйіне тапсырып жаткан арсыздарга не айтуга болады. Козінін

тірісінде оларды ескі затындай кокыска тастап жаткан урпак, озінін де картайып

сондай куйге тусерін ойлаганы дурыс. «Откенге топырак шашсан, болашак саган тас

боратады». Казіргі ел мактап орындалып журген бір аннін созінде «немерен жур гой

калада, бетінен келіп суйіп кет» деудін астарында «менін ауылга сенімен немерінді

кауыштырар уакытым жок. Керек болса озін кел» дегенмен пара пар емеспе. Еш созге

ман бермей, осылай атасын риза кылып журген акынга, аншіге не дауа бар. Біздін

кыпшактарда Койбагар, Каскырбай, Кабак деген кайын аталарынын атын атай алмаган

бір келін озеннін ар кабагында койды каскыр жеп жатканын коріп «Ойбай,

сыркыраманын ар жагында,  маныраманы улыма жеп жатыр» деп айкайлапты. Менін шешем

Гизатты осы кунге шейін кайындары «Алакай» дейді. Шіркін, ол откен кундер,

келмеске кеткен кундер болмаса екен.

   1992 жылдары емші-тауіптермен ел аралап журіп Аксу-Аюлы елді мекенінде

Тілеукабылмен таныстым. Ол кісінін жана гана КНБ-дан пенсияга шыккан кезі екен.

Екеуіміз уш кундей бірге болдык. «Мен енді мына макулык казактарга буркіттін не

екенін корсетемін» деп, озінін болашактагы жоспарларымен боліскен еді. Жігіт-ак

екен, кейінен айтканында турып «буркітші» саятын жандандырды. Сонын асері ме,

айтеуір 1993-96 жылдары менде аншылык курып, казан ат мініп, тузу мылтык устап,

ит жугіртіп, кус салдым. Буркітті мен баулымадым. буркіт мені баулыды. Казактын

саят онерінін кыр-сырына каныктым. Ертеректе бір жазушынын ангімесінде анга

шыккан буркітшінін піскен етті буркітімен боліп жегенін окыган едім. Сойітсем

сабазын балконда отырып, ойдан курастырып жазган  екен. Кыраннын такаппарлыгы,

кірпияздыгы болек екен гой. Бірде кесек шикі етім улкендеу болып, кус оны кылгыта

алмай калганында, арен кустырып алдым. Алгі етті кайыра берсем жемейді, еріксіз

суга салып бір шайып, екіге боліп жегіздім. Енді бірде орманшы Рымбек досымнын

уйінде жатып сункар ауладык. Тордагы тауыкты алуга уш кунде уш рет келді.

Тортінші, бесінші кундері боска тостык, келмеді. Уш рет окталып ала алмаган

жемтігіне кайыра оралмады. Сонда гана казактын «ер кезегі уш рет» деген созі

есіме тусті. Казак тегін айтпаган екен. Даланын кыранынан артык ер барма. Анга уш

туягын салып тегеурінімен кысканында, кандай болсын ан, жуйкесі жиырылгандыктан

карсы арекетке шамасы келмей, кол аягы тартылып калады екен. Буркіт денесін

козгамай басын (270 градуска) еркін бурады, бірак жалы коса жылжып, калай бурылса

да желкесін жауып турады. Казактык бас киімі, тымакка караныз, онын пішімі, баска

конымы, ат устіндегі адамнын кай жагына да бурылуына богет болмайды, бірак еш

уакытта желкесі ашык калмайды. Арі бас киім, арі жага! Ал орыстын бас киімін

киген сон еріксіз жаганды котересін. Сол сатте мойнынды онга, солга бура

алмайсын. Демек сенін кимылын, шектеулі, коруін жартылай. Тымак, атты кісінін кыс

ішіндегі таптырмайтын, тендесі жок киімі.       Казіргілердін тігіп журген

такиясы казакша емес. Басына кисен каукыйып, бас киім ішінен кисен жалпыйып,

кутынды кашырады. Бірде казак киімін тігетін бір азаматтын фирмасында болдым.

Сартылдатып тігіп жатыр. Мен оган казакша такиянын улгісін корсетіп едім, басында

кызыкканымен, тез айныды. «Баке, бурынгымызды да ел алып жатыр гой, ал мынанын

пішімі киын жане матанын шыгыны  коп екен. Кейін сураныс болса тігерміз» деп

монголшасын тіге берді. Ел алып жатыр, жарасса да, жараспаса да  казекене барібір

гой.   Казактын аяк киімінде де артыкшылык жеткілікті. Басы кайкы етікпен   

жерге неше отырсан, намаз окысан, тізерлеп отырып садак тарытсан, еш богеті жок.

Ал Еуропалык аяк киімімен сонын бірін істей алмайсын. Істесен де аузы анкыйып

шыга келеді. Казіргі уакытта намаз тугілі енкеюге шаман жок, еріксіз тік турып,

тік журесін. Шалбар да солай, еріксіз капірдей селтиіп турганын. Елді жерді

аралап, уагыз айту, зиярат жасау ушін кытайдын трикосы мен сасык макасиі кадеге

асып, елді куткарып жур. Байкасаныз Еуропа стилінін озі сіздін тагзымынызды

тайдыруга арналган киімдей. Казактын киімінсіз малдас курып отыра алмайсын. Ал

малдас курып отыру адамга ананын курсагында дарыган. Отырудын, асіресе

тамактанудын ен дурыс тасілі. Казіргілер екі аягын салактатып шаныйып отырып

тамактанады. Содан тойганында байкамай, мес карын болып шыга келеді. Онын устіне

еркектердін кобісі белін белдікпен бекем буып журмейді. Отыздагы жігіттін карыны

кабактай, беті табактай. Еріксіз оз киімімді озім тігіп, тагы бір онерді

менгердім. Казактар «зингер» іс машинесін «металлга» тапсырып жатканында,  Ардак

кайын агамнан алып калган едім, сартылдап істеп тур. Иа, канша казандар, атадан

калган усталык тостер, сауыт саймандар, каткелер кетті десенші. Менен уйреніп

балдызым Асылхан, сонын біразын аман алып калды, саут-сайманы да тугел, окымай

токыган баланын бірі.

Казактын кайкы кылышын Еуропалык тік кылышпен салыстырып корініз. Тік кылыш, тек

шабатын жане туйрейтін кару. Кайкы кылыш, шабатын, туйрейтін жане турайтын кару,

онын устінде топ ішінде донгеленіп, бір аукымда жумыс жасайды, Каракерей Кабанбай

бабамыз сондай кос кылышты ойнатканында, колындагы кылышы козге корінбей кетеді

екен. Тік кылыш сілтесен узарып, тартынсан кыскарып астындагы атына, касындагы

досына кауіпті. Аркашан кауіпсіздікті  сактауынды талап етеді,  кимылын тежеледі.

Бул женіл карудын ангімесі. Ал Алпамыс, Кобыланды батырлардын  «наркескен»

семсерлері тік жане сала кулаш. Онга сілтеп онын, солга сілтеп соншасын кыра

берген.

Ат устінде казакы ертокымнын орны болек, оны кокпар тарткан, тенге алган

жігіттерден сураныз. Ердін ен мыктысы теректін тамырынан шыгады, курамасыз шауып

шыгарасын. Касына кайыннын айыр бутагынын жуаны жаксы келеді. Капталына да кайын

мыкты. Курама ерді жалпак шикі кайыспен капсырып тастаган дурыс. Жерге созылсан

окшенді капталы мен арка куысына іліп аласын. Ат тізгінін ердін касына іліп

койсан, екі колын босайды, тізгін туспейді, такымга тартсан согілмейді. Атка

жайлы, жігітке конымды, озі женіл, кызга санді. Куміспен капказдалып окаланган,

агаштын безінен ойып жасалган анык ертокым, ат тугілі туйе аунаса сынбайтын

найман ері, кыпшактын курама ері, аргыннын алкалы ері, кызыларайдын кызыл еріне

не жетсін, корсен козін тоймас, Багдаттай досын болса алмай коймас. Казакстан

магниткасынын атаулы жылдыгында алгашкы шапкан ер токымымды Н.Назарбаека сыйга

тартуга  индустар болмай сурап акетті, арине тегін бергем жок. «Патшага» деген

сон немді аяйын, екінші ер токымды да алды. Е,урпагым, «алтын ерін атка тисе,

алтынын алда отка жак» деген кагида бар. Басында талай ерді отка да салдым. Карап

отырсаныз казактын сарбаздарынын согыста бір утатын жерлері киген киімі, ер

турманы, кару жарагы, кас шеберлердін аркасында жаудікінен артык, икемді, утымды

болганга уксайды. Барлык омір кагидасын, турмысын да, куралын да Кудайга

кулшылыкка, жауына карсылыка, арнап жасаганга уксайды.

Казактын ауыз адебиеті. Сауатты Еуропа халыктарынын  урпагына жазбаша калдырган

мураларын айтып, аузымыздын суы агып тамсанамыз. Айналып келіп «казакта тек ауыз

адебиеті болган» деп мурын тыжыртамыз.         Атам замангы урпактан урпакка

жеткен даналык создер, макал-мателдер бізге жай гана жеткен жок, халыктын

журегінен орын алып, санасына сініп, ауызба ауыз таралып барып, оз «миссиясын»

орындап откен муралар. Кур хатталып, том-том болып шан басып, архивтерде

сакталган дуниелерден не пайда. Арине, сонын барі бурынгыша атасынан немересіне

ауызба ауыз жетіп отырса, біз казір осылай «урпагым» деп зарлап отырар ма едік.

Ертеректе атам Сейіт туган агам Кентбайды  жанына отыргызып, батырлар жырын

заулатканында ерте кештен тун уйкысына дейін талмай тындаушы едік, ол,ол ма соны

тындау ушін мектептен уйге асыгатынбыз. Талай шумактары алі есімде. Кейде

уйыктамай корпе астында Тайбурылмен жауга шауып, Кырлы кала мен Сырлы каланы да

басып алатынбыз. Казактын жиырма бірінші гасырга осы куйінде жеткенінін озі сол

ауыз адебиетінін аркасы шыгар, оганда шукір делік.