Ей, жалгызым демегiн

  Казактар «орынында бар оналар» деген гой. Бірак та кунделікті омірде телеарнадан

тек айту емес, корсете айтудын кереметіне кол жетіп турганда, ел жанашырлары

урпактын нені естіп, нені коріп жатканынан бейхабар емес шыгар. Олай

болса «казагым, казагым» деп сайкалсудын не керегі бар екен. Байкасам кобісінін

тебіренісі колгірсіген отірік.(популизм) Туптеп  келгенде  олардын  барлык 

зары        «Ей, жалгыз улым меніннен» аспайды екен.     Каз дауысты Казыбек

бидін шапаны табылып,  біздін Егіндібулак ауылына соны Астанага алуга 20-30

депутаттар, жазушылар, акімдер келді. Досым Дулаттын кафесінде кішігірім той

болды. Ауылдын аксакалдары есік жакка, конактар тор жакка отырып, сыйлык тарту

расімі басталды. О тоба, алгі Астанадан келген отыз ояз оздері акелген шапандарын

біріне бірі жауып, маз болып жатыр, кейбіріне екі шапаннан кетті. Жергілікті

жердін жетпіс шалына бір шапан тиген жок. Апыр-ай, тунілгенім-ай, Казыбек бидін

шапанын алып, онын елі, ауыл шалдарына бір шапан жабуга жарамаган жайсандарды

коріп, жабыркаганым-ай. Бауырым Багдат «неге елдін козінше айтпадыныз» деп осы

кунге шейін маган окпелеп жур. «Жаксыны коріп, жаманнан жеріп уйренсін» деп

еріксіз жазып отырмын.

 Ей, Урпагым! Махаббат Алланын бір сипаты, ойткені Жаратылыс Жогаргы санамен,

Пактікпен жане  Махаббатпен жаратылган, сондыктан Жартушы суйіп жараткан алемді

ар адам тек махаббатымен аялай алады. Бул туралы Аулиелер де, акындар да,

галымдар да, барлык онер журты аз айтып жаткан жок... Десекте, менін еріксіз

токталайын деген такырыбым, Казакстан мусылмандарынын діни баскармасы

уйымдастырып отырган «Махаббат куніне»  карсылык. Ислам оркениеті газетінде Сакен

Абдірахманов деген казактын арыстай  азаматын  жерге каратулары. Мен бул кісіні

танымаймын, бірак айткан созіне, келбетіне карап «жігіттін султаны ма» деп

топшыладым. Осы ислам газеті аркімге « сен ормексін, байка, бурынгы уакыт болса

корер едін, сен казак емессін, имансызсын, жындангансын т.с.» деп Кодарлануы

ненін белгісі екен? Казак «балык басынан шіриді» деуші еді. Арактын шишасына

жапсырып «Ердін сусыны», т.с.с.жарнама жасап жаткандарды елемей,«ол біздін аулие

емес, демек махаббаты да озіне» деп жаткандардын надандыгына карап, казактын «ит

жокта шашка уреді корага, би жокта кул журеді жорага» созі есеме тусті. Барлык

адамзаттын, онын ішінде біздін ата- бабамыздын бір арманы, осы жастарды

зулымдыктан бурып, махаббатка баулу емес пе, оз аруактарынды каралап болып, енді

адамзат аруактарына кол салдындар ма агайын. Сонда, Абайдын оленін Татьянадан Кыз

жібектін хаты деп ауыстырайык па? Иа, урпагым сені несіне кіналайын. Муйізі

карагайдай агаларыннын биікке шыгып алып істеп жаткандары осы болса. Есінде

болсын,балам, аркімді беттен алу, бетпак катыннын ісі. Басканын пікірімен

санаспау, жаксы созді, адал істі коре тура, кызганышка, менмендікке салып,

напсіне еріп, орайлы сатінді пайдаланып, дандайсып, кырсыгып, карсы туру,

отірікте болса оз ботканды откізу, топас, надан, арі арамза, арсыздын ісі,

мадениеттіліктін, адептіліктін, жоктыгы. «Орынды соз-жуйесін табады, орынсыз соз-

иесін табады» деген казагын. Ертенгісін онікі дурыс болып «кара бет» болудан

сактангын. «Таяк еттен,соз суйектен отеді» Жар астынан жау іздеме балам. 

Батырдын кадыры согыс кезінде гана артатыны білгілі. Сондай бір бейбіт заман

орныгып, бір батыр ешкімге керексіз болып калыпты. Елге окпелеп, ел шетінен уй

тігіп жатып алып, «аттен, жау шапса гой» деп армандайды екен. Оны естіген

катыны «Ей, отагасы жау шакыр ма. Капылыста бір батырдын такымында кетерсін,

текеше бакырып» депті табалап. Тансаріде «Ойбай,  Аттан!» дегеннен шошып оянган

батыр, желбегей атка каргып мініп, шаба жонеліпті. Бір кырдын астынан шыга

келгенінде, акбоз атты жас батыр оны іліп алып, такымына басыпты. Малын айдаган

жаудын такымында келе жатып каркылдап кулгенін естіп, жас батыр оны жерге

тусіріп, жон сурапты «Е,катынымнын созі есіме тусіп куліп жатырмын» деп катынынын

созін баяндап беріпті. Сонда Жас батыр: «сенде батыр, менде батыр. Мен сені

катынга таба кылмайын. Мына бір уйір жылкыны алып еліне кайт, жауды жендім деп

айт» деп еліне кайтарыпты. «Боріктінін намысы бір» деген осы балам. Ол да озіндей

азамат екенін умытпа. Еш кашанда ер жігітті мукатпа, ар азаматтын киесі

болады. «Жуйрік атты жауыр кылма, жігіттін ісін ауыр кылма» Ер азаматка істеген

кысасын мен корлыгын міндетті турде алдына келеді. Бул кагиданы нагыз жігіт кана

устанады. «Ер жігіт» деп екінін бірін айтпайды. Ешбір жан озінін пысыктыгымен,

кулыгымен елден озбайды. Жігіттен жігіт кем емес, несібесі тен емес. Бірін

байлыкпен, мансаппен сынаса, енді бірін кедейлікпен, корлыкпен сынайды. Ер

жігіттін тагдырында уш ак уй, уш кара уй тігіледі. Ол біреудін тагдырынын

басында, алде ортасында немесе сонында болуы мумкін. Негізінде Алланын суйген

кулына сынагы коп болады. Алладан не сурасан соны береді. Тек жаманга «озім

мыктымын, немесе акем мыкты, байлыгымды озім жидым» деп дандайсытып, жаксы

жігітке бергенін «таубе, Алла берді» дегізіп, білдіріп береді. Ертеректе бір

такуа аулиеге шакіріт болып ел аралапты. Бір ауылга келгендерінде, сол ауылдын ен

бай адамынын уйіне коныпты. Байдын уйі оларга ескі кепкен еттен тамак істеп,

босагадан орын беріпті. Танертенінде аулие байга « Торт тулік малын торт тарапка

сыймасын» деп бата беріп, жолга шыгыпты. Ертесінде кешке келесі аулыда ен кедей

бір шал-кемпірдін уйіне коныпты. Уй иесі ешкі сойып, оларды кутіпті. Танертенінде

аулие «Бес ешкінін бірін біз жедік, калганын каскыр жесін»деп тагы жолга шыгыпты.

Буган шыдамаган шакірті ашуланып, жонін сурапты. Сонда аулие «Бай зекетсіз жиган

малына мастанып, Кудайын умыткан адам. Мен онын малын кобейтіп, одан арі азапка

салып кеттім, енді ол соншама малдын сонында таза адасып тозакка барады. Ал шал-

кемпір такуа адамдар. Тек кейде бес ешкісіне аландап намазын каза кылып жур. Мен

оларды азаптан куткарып, намазын узбеуіне жагдай жасадым. Енді олар жумакка

барады» деген екен. Кейде байлык, мансап, озінді тозакка апаратын тор, ал

кедейлік, корлык, жумактын жолы болуы мумкін. Бірінді бірін мукатпандар.   

Казактын жырлары, аныздарынын астарында, сезімнен бурын даналык жумбакталады.

Жаксы жігіт пен жаксы кыздын айырмашылыгы: жаксы жігіттін  сонынан соз ереді,

жаксы кыздын сонынан соз ермейді. Негізінде Кыз-жібек пен Толегеннін жырынын

басты улгілік максатында, «екі елі куйка» ушін акесін тындамай, теріс бата

алган «тентек улдын» арекетінін неге акеліп согатыны айтылган. Сонында Жібектін

парасатты кыз ретінде, ата салтын сактап аменгерлікпен Сынсызбайга турмыска

шыкканы корсетілген. Бул жерде батанын, ата салттын кудыреті паш етілген. Жеме-

жемге келгенде, бабалардын улы туындысын азгындыктын куралына айналдырып, Кыз-

Жібекті жалган махаббаттын  курбаны етіп, суга батырып олтірдік. Енлік-Кебекте,

жеті атадан кыз алыспайтын елдін ата занын аяк асты еткендердін туын котеріп,

бабалардын басты асыл максатына  киянат жасадык. Дінсіз Коммунистік когамнын

сойылын согып, барлык болмысымызды соган курбан етуге тырыстык. Кунанбайды жауыз

етіп, зинакорларды актап алдык. Айтеуірі Жаратканнын жагасына жармасудан аман

калдык...Енді гана конданып, есімізді жиып, кателіктерімізді  тузетейік десек,

тагыда Урага басып, жантыктанып, жабылып, бір бірімізге кокайланатынды шыгарып

журміз. Ауыздыга соз, аяктыга жол бермейтін болдык «Кожа кокайымен коркытады»

деуші еді казак. Кожаны да курыттындар. Бала кезімде «мас орыс келеді» деуші еді

шешеміз. Келмек тугілі озіміз орыс болдык. Енді немен коркытамыз.?  Кудайдан

коркындар, тозактан коркындар, Аруактын назасынан коркындар, халыктын каргысынан 

коркындар!

        Жалгыз улдын сонында, итін жетектеген орыска уксамай зиялы кауым агалары,

калын казак урпагына бет бурайык. Жалпы казак баласы жаманшылыкка уйір болса,

баланды бесікке болеп койсан да, ортасынын ыкпалынан алыстамайды. «Кызга кырык

уйден, улга отыз уйден тыю» салайык. Жаттанды жалтакбайлардын орынына айтары

барларга мінбені босатайык, жалпы улттык курылтай курайык, он тауыктан бір атеш

демей, келемін дегендерге есік ашайык. Бірде Б.Тілеуханмен хабарласып, дін

маселесінде усыныс жасадым. Алемдік діндердін сьезі карсанында Казакстан ішіндегі

барлык діни конфессиялар окілдерінін басын косып, озара пікір алмасу,

тусіністікке келу, т.б. шешілмеген маселелерді талкылау жонінде. Оз козіміздін

кылилыгын тузетпей жатып, озгелердін сокырлыгында неміз бар. «Кейін хабарласыныз»

деген, алі кунге ун жок. М,Шахановпен сойлестім кездесуге келістім. Ел агаларымен

келісіп, улт саясатын белгілейік, кездесейік деген едім. Жалгыз алысып шаршаган

шыгар, ауырып калыпты. Акселеу аксакалдын ауырган кезінде тілдестім, акылдаса

алмадым, маркум дуниеден озды. Казакстан улттары ассамблеясында болдым. Уралап

карсы алды, туралап шыгарып салды. Хабар ошарсыз кеттік. Казактын,  талай

азаматтарымен кездестім создері таті, діндері катты. Муйізі карагайдай жазушылар,

депутаттар, азуын айга білеген акындар. Уакытым отсе болды, жегенім жумырыма

жетсе болдылар, оздері де жоламас. Касым ханнын «Каска жолы»,Есім ханнын «Ескі

жол» секілді, «Урпактын улы» жолын багдарлайык. Оны «кырлы» деп, «нурлы» деп,

айдарламай-ак кояйык. Кокте Кудайдан, жерде халыктан уялатындай болдык кой.

Даттауга да, Мактауга да тойдык кой. Президентіміздін жалгыз шырылдаганына

жандарын ашымай ма, акыл косар біреуін жок. Ол кісінін «казактан» баска маселесі

жок па? Оз котырынды озін касымасан, баскалар касып бере ме? «Шаш ал десе, бас

алатын» уакыт емес, акылдан алыс  кетпейік, агайын» дедім. Бетпактын даласындай

меніреу, Аралдын суындай тартылган  улт жанашырлары-ай...Ертеректе бір Хан 

жарлыгы халыкка калай журетінін білу ушін «Бугін тунде ешбір уйде жарык болмасын»

деп жарлык жасапты. Тун ортасында жупыны киініп кошеде келе жатса, бір терезенін

тесігінен жылт еткен жарыкты коріп, сол уйге кіріпті. Етікшінін уйі

екен.«Ей,бейбак, сен хан жарлыгын естімеп пе едін» десе, етікші «ол жарлык мен

ушін емес» депті. Хан таныркап «неге?» депті. «Бір тунде бір пар етік тігемін,

ертесін оны торт тенгеге сатамын. Бір тенгені откен карызыма беремін, Екінші

тенгемді болашак карызга беремін, Ушінші тенгені кудыкка тастаймын, Тортінші

тенгемен озім кунелтемін. Менін жарыксыз кунім жок» депті. Арі карай сурауга

уялган хан, сарайына кетіпті. Ертеніне дуйім елді жиып, етікшіні алдырып, тунгі

естігенін кайталатып, «Кім де кім осынын жауабын тапса соган сыйым бар, ал

етікшіге олім бар» депті. Ешкім шеше алмаган жумбакты Ханнын кызы

шешіпті. «Уа,акетайым бул етікші сізге бас уазірге лайык екен. Бірінші тенгені

бул аке-шешесін асырауга, Екінші тенгесін жалгыз улын жеткізуге, Ушінші тенгесін

кызына, Тортінші тенгесіне айелі  екеуі кунелтеді  екен. Осыншама елді калайша аш

калдырмак. Менін сыйым, уазірініздін жары болу депті. Хан озінін агаттыгын

тусініп, акымак уазірлерін босатып, етікшіні бас уазір кылып, кызына уйлендірген

екен. Сойтіп, барі муратына жетіпті... Осы етікшідей торт кубыламызды тугендейік,

жумбактамай шешімін патшамызга жеткізейік. Кызын бермесе де, уазірлерін босатар.

Патшамыз бастап, біз коштап, урпакты муратына жеткізейік. Патшамыздан улгі алып,

ар кім оз ісінін патшасындай болса жаман болмас едік. Бірак, кобісі айтканды

істеп, айткызбай істеуге кулкы жок. Байкасаныз айтканнын озін оз басынын

аукымынан асырмай отырган жайы бар. Маркум Артыкбаев Токен аксакал мені

адвокаттык жумыска аларында «Еліне барасын. Уш жыл кызметіне адал бол. Ел ішінде

беделінді осір. Калган омірінде беделін озінді асырайды» деп еді. Омір бойы осы

кагиданы устандым. «Улынын улагаты» деген осы болар. Негізінде менін тагдырымда

жаксы адамдармен коп кауыштым, Жиырма бес жасымнан улкен адамдардын касында

журдім. Атакты зангерлер: адвокаттар Айдарбеков, Бегдар Нурекин, соттар: Хамза

Мукангалиев, Бек Кервенов,  Рамазан Рымбаев, Кадылбек Байконаков, Зейнолла

Макашев, прокурорлар: Сембай Токубаев, Алдангор Искаков, Мананбек Аксаков, Іляс

Кусайнов, Зада Кажибеков, Мылтыкбаев Сакен т.б. аксакалдармен, бір дастарханда

катар отырып, кызметшісі болуга арланбадым, солардын ар созін, ар жаксы арекетін

улгі туттым. Солардын шарапатымен жастайымнан «Бакен» атандым. Акем айтушы

еді «Елде екі капір болады. Бірі барды жок деген капір, екіншісі жокты тауып бер

деген капір» Мен осы жазгандарымнын жаксы жаманынын барін оз тагдырымда басымнан

откердім. Ен кызыгы, не нарсені болсын басын корсетіп, онын жаксы жаманын сезген

бетте, баска жагдайга ауысып отырды.  Онын устіне токсандагы шал тек озінін

басынан откергенін топшылап акыл айтса, мен тогыз мындай адамнын тагдырына

араласып акыл жидым. Казіргі казактардын ішінде сумдар да, сумакайлар да,

алаяктар да, залымдар да, барлык жамандык кылыктар Абайдын заманындагыдан

кобеймесе азайган жок. Кезінде осынын барінен тунілген ол кісі, «казакты тузету

мумкін емес, ол ушін не акша, немесе катал билік керек» деп, мын жаманды коріп,

жалпы казактан умітін узсе, мен умітімді узбеймін. Ойткені, тагыда Абай

айтканындай, бул бізге ата-бабадан мирас калган мінез емес. Козге корінген

азгындыктын, козге корінбейтін тылсым сырын аркім біле бермейді. Омірімде

кездескен уш казактын екеуінен кездесетін азгындык кылыктар менін «жалпы казак

халкына» деген махаббатымды кушейтпесе, кулдыраткан жок, тек жаным ашып, жігерім

кайралды. Халкын шын суйетін адам азгындыктын курсауында жаткан казактан

тунілудін орынына, оны куткаруды ойлап шырылдаса керек. «Урпагым» деп шырылдаган

аруактын унін естіген болсандар, ата-бабамыздын сендерге калдырган даналык

мураларынын кадірін білер едіндер. Азгындык казакка атадан емес, Азазілден келген

мирас. Адвокат болган сон, сегіз жасар баласын зорлаган акені де, токсандагы

анасын зорлаган баланы да, алты жасоспірім кызды зорлап олтірген маниакты да

козім корді. Осынын барлыгына кырык жасымда ашылган тылысымнын сырын коссан,

Алланын мені калай тарбиелегеніне танті боласын. Жол таныган кісіге казак елі

соктыкпалы, сокпаксыз емес, сыры жасырын саналы ел. Он екі жасыма шейін атам

Сейіттін колында остім, арбір арекетінен улгі алдым. Ол кісі коп сойлемейтін,

сексенінде булшык еттері ойнап туратын, ер тулгалы кісі еді. Заманында бес

агайынды, Адекен, Саку, Назір, Курманкожа, Сейіт, Коянды жарменкесінен мал

урлап «бес каскыр» атаныпты. Саку ержурек батыл болса, Адекеннін бір касиеті ол

кісіге ит урмейді екен. Менін атам жуас кісі болганымен ат устінен оны ешкім ала

алмапты. Бір барымтада огіздін муйізі тиіп,«сокыр Сейіт» атаныпты. Сексенінші

жылдары кудам Хамит молланын токсанга келген акесінін конілін сурауга барганымда,

жон сурап жатып «Е, сен бес каскырдын тукымы екенсін гой» дегені бар. Е,Урпагым,

Жастайыннан созге кулак асып, жаксы онегені бойына сініруге дагдылан. Кейбір

жаксылыкты елемесен, енді кайтып алдыннан кездесері екі талай. Кария отіп, жас

келіп, омір жылжыган озендей гой. Жиган бок дуниен ардайым касында болмайды, ал

жинаган омірлік тажірибен ардайым касыннан табылады. Тек зейін койып, зерек бол.

Сонда сен алмайтын камал, сен аспайтын асу болмайды. Кытайдын жаман

каргысы «Патшалардын ауысар заманына тап бол» деу екен. Ал сенін заманын,

патшаларды былай койганда, оркениеттердін   ауысатын заманы. Мын жылда бір

келетін кубылыс. Сондыктан, осы шагын кітапта жазгандарымды жанында сакта. »Жаксы

аке жаман улга кырык жыл азык болады» Казіргі уакытта сен улгі алардай Аксакалдар

жоктын касы. Ел ішінде барда шыгар, бірак оны кім іздеп, кім газетке, телеарнага,

радиога шыгарар. Алматы мен Астанадан, «туйенін таныганы жапырак» деп, жауыр

болганынша бір адамды кунде шакырады, оларды баска тугілі оздері де тындап жаткан

жок. Кейде улт, тарбие, діни-руханиат маселесіне  акыл сурауга сахнада секіріп

журген  балаларды «екі жулдыздын бірі» деп шакыруын кайтерсін. Койды катын сойып,

баланы еркек емізген заман гой. Атагы Алатаудай бір екі «Ел агасынын»

журналистін «Дін маселесіне калайсыз» дегеніне уялмай, «Е, тобеде бір куштін

барын білемін» дегенін естігем. Токсаныншы жылдары туган сабилердін козінше  ага-

апалары бала-бакшаларын  бузды, тонады. Бугін турган мадениет уйінін ертесіне тас

талканын шыгарганын, букіл мемлекеттін-халыктын мулкін олардын козінше талан-

таражыга салганын, адамдардын хайуани катынастарын канына сінірді. Жас оспірімдер

бандит, рекэт, кісі тонау, кісі олтіруден баска еш нарсе корген жок. Сол балалар

казір жиырмага келді. Енді  токсаныншы жылдардын жангырыгы, кайталанып, солар да

коргенін істейтін кезегі келді. Осы буын омірден отпей жагдайдын тузелуі киын.

Казірде жемкорлык, халыкты тонау, кара бастын камын ойлаудан аспайды. Бул Кенес

Одагы дауірінін жангырыгы. Байкасаныздар, токсан пайыз ел агалары оз балаларын

орналастырып, окытып, елден окшау омір суруде. Зангерлер де, дарігерлер де, онер

адамдары да т.с.с.киелі мамандыктагылар да, акшанын сонында. Адамдар бір сат анга

айналгандай, бірі кашып, бірі куып, сал токтаса жем болатындай,  дуниенін

донгелеуінен калгысы жок. Жиырма бірінші гасырдын басында тугандар билікке

келгенде гана когамнын беті бері бурылар. Оган   алі ширек гасыр бар. Біз соларга

бузылган елдін іргесін котеріп берсекте жарадык. Е,урпагым, бізді сокпегін. Оз

замандастарым менін тірі созімді естімеген сон, болашак сендерге аманат жазып

отырмын. Замандастарыма менін ангімем аса керек емес. Естуге уакыттары да жок.

Байлык пен мансап куып, бок дуниені кызыктауда. Онын устінде барі косем, барі

дана. Жынды, баксы, кума, «акын» мен гана. Казакка жаны ашитындары соншалыкты,

тойынын озін, озінен кызганады. «Ысырап болады, той орынына балаларга жагдай жасу

керек» деген косемдерге айтарым: Казактын тойы-елдін, дос-жоранын, туган-туыстын

тойы. Тартылган табак та, жабылган шапан да казактан казака ауысатын береке.

Омірдін,  омір сурудін, барлык мані осында. «Кара кус табанына басып жейді, Акку

кус канатымен шашып жейді» деген казакпыз. «Тойдын болганынан боладысы кызык»

дегендей Коныр каздай ман-ман басып тойга кешігіп келуінін озі бір сан емеспе,

аркайсысынын орыны бір тобе. Кайда асыгасындар, арбір зымырап откен кунге ме?

Несібесі Кудайдан, тойланыздар, кырык рудын кырык турлі салты бар,

кызыктаныздар. «Корпене карай косіл», Демек, Алланын молшерлеп берген несібесін

укыпты, канагатты жане ысырапсыз жумса. Ар балага сай оз несібесі болады.

Казактын гурпында уйленгендерді Кытайга, Кырымга саяхатка жіберу керек, міндетті

турде астарына елде жок машина аперу керек, кустын сутін дастарханга койып,

конактарды аспандагы айга кондыру керек деген угым жок. Шама-шаркына карай орташа

той жасау естіліктін ісі. «Аттыга еріп, жаяудын шаты айрылыпты». «Дастарханы

патшанікіндей болмады» деп кызын алып кетсе, ертерек есуастан кутылганына тагы

бір той жаса. Барынмен базарла, сарандык жасама. «Тыгып жеген тамагына, унемдеген

шайлыгына, басып алган байлыгына, байпагым» дейді казак ондайда. Бок дуние

калады, ал карым катынас, сый-сияпат оз ішіміздін берекесі, кызбен куйеудін екі

елінде таныстырып кауыштыру, артык емес. Тек арак ішіп, урыссып, бок дуниеге,

окпелесіп, ел ішін булдірменіздер, Казактын ані, казактын сані озіне лайык.

Куданмен калай сыйлассан, урпагын орісі оседі. Куданмен кадырын болмаса отаудын

оты ошеді. Асіресе болашак туыстарынды риза кыл. Даракыланып ит пен куска жем

кылма. Кейін затын тугілі атынды умытып «Біреудін тойында тойып едік»

дейтіндерден горі, «баленбай агамыздын тойын тойлаганымыз-ай» деп сені

кадірлейтін жакынынды жина. Алланын рахымын, аруактын ризашылыгын ойла. Елдін

батасымен, ішкі ниетіне карай барлык шыгыныннын орыны толады. Балан уй болып,

еліне ел косылып жатса, дуниеге урпагын жалгасса, толганы емей немене. Осы

гумырымда етене жакын туыстарымнын, оз балаларымнын тойында куда болып, тос

кагысып, торінде отыра алмадым... Балаларымнын  барі айырылыскан айелдерімнін

сонында кетіп, олардын тойында менін орыныма тажік, т.с.с. жана акелері куда

болды. Бірде, туган карындасымнын  баласы турмыска шыгатынын естіп, шакырмаса да,

Караганды каласынан Карагайлыга кездескен колікке кол котеріп, жетуге асыктым.

Токтай калган микроавтобустін ішіндегі казактармен жол бойы танысып, ангіме дукен

курдык. «Баке сіз осы бетте бізбен бірге кудалыкка журініз торіміздін сані

боласыз» деп Кокшетаудан кудалыкка  келе жаткандар  колка салды. «Ренжіменіздер

менде  жиенімнін кудалыгына асыгып келемін» деп бурылыстан тусіп калдым. Тагы бір

екі колікке мініп сагат торттер шамасында «оз» тойыма кешіксемде жеттім. Ой, тоба

ай «мынау кайдан келіп калды, елге  ішкізбей, акыл айтып тойдын шыркын бузбаса»

деп карындасым «подружкасымен» сыбырласканын  естіп калдым. Ботен де болса,

жолдас кісілердін шакырганына бармаганымды, туысыма кадірім жоктыгына окініп,

кызыгым куса, жегенім желімдей болды. Жан жагыма карасам карындасымнын оз жагынан

жигандары: курбылары, жай таныстары екен. «Айтеуір санын толтырсам» дегенге

уксайды. Сонда кімдерді кудалыкка апарганын осы куні карындасымнын озі де умытып

калган шыгар. Оган ешкімді кіналамаймын, окпем де жок. Мундай жагдайлар талайдын

басынан откен шыгар. Талайдын оз тойына жердін устімен барып, астымен кайтканына

каныкпын. Азгындыктын азабы гой ішімді ортеп отырган. Тажалдын табасы гой, мені

мукаткан. Болмаса мені кадірлеп, тойынын бас кудасы етіп, апарган жуздеген

казактын тойынын тамашасы есімде. Жана заманда жанаша жасаган жарасымды, уйыган

уыз тойларыныз, кызган кымыз  тойларыныз кутты болсын ардакты агайын. Карлыгаш

екеуміз уйленіп, некемізді кигызуга «Бакты» кенішінде туратын танысым,

Монголиядан келген Рысбек молланы шакырдык. Узынсарынын келген уакыты еді, дап

конак келердін алдында уйде ешбір каражат, тамак болмай калды. Содан жолдас

жігіттерге хабарласып едім, олар бір ту биені сойып акелетінін айтты. Белгіленген

кунде келді, конактар дастархан басына отырып жатыр. Карлыгаш кысылып «Маскара

болдык, уйде тукте жок, малда келмеді» деп беймаза болып жур. Малды акелсе

жартылай сатып тамак алмакшы болгамыз. Олардан хабар жок. Екеуміз конактардын

алдына бір бір уыс куырылган бйдай салып, бір бір кесе су койдык. Оларда «бул бір

расім шыгар» деп маз болып отыр. Неке киылды, су ішілді. Дастархан сол беті жылан

жалагандай. Мен уятта болса жайымды айттым. Ел бидайдан ауыз тиіп тарап жатты.

Болганга болаттай болып мен де кол кусырып турмын. Оларда ун жок, менде бет жок

коштасып жатырмыз. Сол куні кешкісін ахілеп, ухілеп достарым келді. «Тунде бізді

етпен коса милиция устап, жана босадык». Милиция бастыгы Каржаубеков Кабдуакаска

конырау шалсам: «Ой Баке, олар сізге апаратын ет екенін басында айткан жок,

тексергенімізше сол болды» деп куліп жатыр. Ертесіне етті  сатып, кунделікті

несібемізге оралдык. Алланын буйрыгымен осы заманда мен уйленудін тойын осылай

откердім. Елдін басына келе жаткан жаксылыкты да, жамандыкты да онерінен, елдін

пигылынан байкауга болады. Токсаныншы жылдары оленнін барі зарлы «Кара

кемпір», «кара бала», «кара шал» т.с.с.болды. Ендігінін олендерінін барі бір

ыргакта-«улыган каскырдын» жанрында. Сазында ан жок, созінде ман жок. Бір

кереметі дастурлі анмен сахнага шыгып алып, ертеніне жоргегінен жерігендей киімі

де, уні де, ані де, озгеріп сала береді. Кобісінін телеарнага уйлері жакынба

айтеуірі озі анші, озі санші, озі сазгер, журналист, жургізуші, акылшы, озі

сарапшы каптаган «бес жулдыздар» кундіз туні телеарнада. Жулдыздын коптігінен

козін шагылысып, ештене коре алмайсын. Телеарналардын  каншама эфирлік уакыттары

ешкандай тарбиелік мані жок, улттык жаны жок Бразилиялык, Туркиялак, Кытайлык,

Корейлік телесериалдарга кетіп жатканына калайша ішін ашымайды. Ыржак пен

кылжакка да тоятын уакытымыз болган жокпа. Тіптен тарбиелік багдарламалардын озі

шоуга айналып «айту бізден, саралау сізден» деп акылды, жон жораны оздерініз

жасап алыныздарды мензейді. Айтеуірі елді кыртын кызыкка кандырсак болды

дейтіндей. Жастар казакша багдарламаларды карагысы келмейтіні былай турсын, улкен

біздін озіміз еріксіз калкыйып отырамыз. Кенес Одагы кезінде кошеде де, жумыста

да белгілі бір багдарламалардан когамдык ой пікірлер туындап таласып, талкылап

жатушы едік. Жалпы адамды тарбиелейтіндері соншалыкты «ултымыз кенестік» болсын

дегеннін озіне уйып журген кездеріміз болды. Теріс те болса неткен идеологиялык

мыкты, акпараттык жумыс. Жалпыга арналган акпаратта біреудін кайгысын,

жаманшылыкты, эпидемия т.с.с. коптін  талкысына салып жариялауга болмайды. Ол да

оны осірудін бір жолы. Азгындык жаманшылыкты  коріп, ешкім одан бас тартпайды.

Тек сонын кері жаксылыгын коріп ойлануы мумкін. Азгындык адамнын озінін калауымен

жасалмайды. Егер куна адамнын санасынан орын алып барып жасалатынын білген

болсан, соны сананда тудыратын себепті жоюды білу керек. Ол дегенініз азгындыктын

Атасы - кара кушті жою, ал ол ушін рух, дін маселесін менгеруін кажет. Онын

барлыгы баксы-емшілердін, аса білімді діндарлардын  колында екенін укімет

ескермейді. Мысалы: кейбір психиатриялык аурулар адамнын миында пайда болатын

ісіктердін, озгерістердін салдары. Оташы онері аркылы оган операция жасалуы

керек. Ал сол ісіктерді тудыратын себептерді материалдык гылым білмейді.

Сондыктан да, материалдык гылым, діни-руханиат  жане онер, бірігіп, кана оны

толык жане зиянсыз жоя алады. Оны жоюдын бір жолы оны орбітпеу, осірмеу. Жалпыга

ортак бір жуйелі: жануялык, бала бакшалык, мектептік, улттык, когамдык рухани

тарбиелік багдарламасын жасау керек. Біздін муддемізге жат, керегар ережелерді,

зандарды калпына келтіріп, урпакты тумсыктыга шоктырмай, канаттыга кактырмай 

ортага алган дурыс. Жас сабилердін санасын арашалау, таза устау керек. Ал жиырма

бірінші гасырда туган балалардын, санасы озгеше, создері туйеден тускендей, барі

талантты, дарынды болып  келеді, таубе делік. Болашак осылардын колында. Жаксы

мемлекеттік билік халыктын  ризашылыгын назарда устап соган кызмет етеді. Онын

барлык заманауи материалдык жагдайын камтамасыз етіп, онын денсаулыгы, білім

алуы, кауіпсіздігі, турмыс жагдайы т.б. кажеттерін канагаттандыруга

тырысады. «Кандайда билік Кудайдан» Сондыктан Алланын ризашылыгында болуды

назарда устап, халыкты осыган орай  жанын, танін рухани таза устауга тарбиелеу

керек. Арбір   адамнын, Президенттен бастап уй шаруасындагы айелге дейін Кудайдан

арнаулы оз миссиясы болады. Ол саналы, санасыз, ерікті, еріксіз соны орындайды.

Арбір азаматтан мемлекет алдында касіби калыптасуы каншама талап етілсе, Кудай

алдында иманды жане такуа балуы оданда жогары талап етіледі. Онсыз, елдін де,

биліктін де ісі баянды болмайды. Астанада халыктын каржысына салынган киелі

гимараттарда отырып  паракор, жемкор болуга кейбір шенеуніктердін пигылы  калайша

жетеді. Ол имансыздыктан. Патшамыз оны ондайлар ушін салгызып жаткан жок шыгар,

барлык істеліп, жоспарланып жаткан игі істер ондай пасыктардын игілігі ушін емес,

Казакстаннын болашак урпагы ушін жасалып жаткан шаралар. Сендер осындай

камкорлыкка сай болуга міндеттісіндер. Сендерге осыны айту менін де азаматтык,

акелік борышым екеніне коніл аударганын урпактык парызын екенін білгейсін, Біздер

урпак алдында дурыс жол сілтеуге каншама борышты болсак, біздін осиетімізді,

орындауга сендер де соншама карыздарсындар. Борыштын да, карыздын да орындалуы

екі дуниеде Алла алдында жауап беретін парыздар. Тек кана материалдык білімдерді

менгеріп, білікті маман болумен сендер ол карыздан толык кутыла алмайсындар.

Адамгершілік, Улттык, Рухани жане Діни тарбиелерді  озі бойларында калыптастырып,

мамандыктарынмен заманауи урдісте уштастырып кана карыздарыннан кутылып,

мураттарына жете аласындар. Жер бетінде болган барлык пайгамбарлар, ата-

бабаларымыз урпагына осыны айтып откен.